Diskutime mbi Oliver Jens Schmitt

[DoLpHiN]

Sulmimi i historianeve e gazetareve vetem se shkruajne dicka qe ju nuk ju pelqen, nuk eshte nje tradite evropiane, eshte nje tradite osmane qe rregjimi komunist e trashegoi e kultivoi me tej mes shqiptareve. Prandaj shkundeni kete kulture te keqe dhe perqafoni kulturen e njeriut te lire qe respekton mendimin e punen e tjetrit, packa se mund te mos bini dakord me te. E boll bete 100 komente kot me kot per autorin Schmitt dhe Lubonjen, por trajtoni temen per te cilen ata shkruajne. Nese nuk keni lexuar e nuk keni kapacitet qe te shkruani, bejini nje nder vetes dhe atyre qe ju lexojne, e lexoni ne heshtje.

E kam lexuar librin e Schmitt mbi Skenderbeun dhe ai eshte i vetmi liber qe avancon fushen e hulumtimeve mbi epoken e Skenderbeut e mesjetes shqiptare: gjithe librat e tjere te historise mbi ate periudhe nuk jane gje tjeter vecse riciklim faktesh te mirenjohura ne driten ideologjike te autorit. Libri i tij me la dy pershtypje: a) ai me takt dhe profesionalizem u mundua te hidhte poshte mitin ideologjik te Gjergj Kastriotit te stisur nga historianet e epokes se Enver Hoxhes b) ai mundohet ta riktheje Gjergj Kastriotin ne kotekstin e epokes ne te cilin ai punoi e jetoi. Ndryshe nga historianet shqiptare qe mundohen ta shperfytyrojne figuren e Gjergj Kastriotit per te na e pershtatur ne shqiptareve te sotem, ai e merr lexuesin prej dore dhe i meson per mesjeten shqiptare. Ne vizitojme mesjeten shqiptare per tu njohur me realitetin e kohes ne te cilin Gjergj Kastrioti jetoi. Libri dhe stili i te shkruarit eshte shume i arrire dhe une do i jepja komplimentat e mia autorit.

Risia me e madhe e punes se Schmitt mbi Skenderbeun e mesjeten shqiptare per mua eshte zhveshja e portretit te mesjetes shqiptare nga ngjyrat qe ideologjia komuniste i shtoi. Per fat te keq, ky nuk eshte mesazhi qe shume lexues shqiptare marrin apo shohin. Per ta, mesazhi i librit eshte qe "Skenderbeu e beri luften si hakemarrje ndaj vrasjes se te Atit nga Sulltani." Mbase une nuk e kam kapur kete mesazh, por menyra se si ai e trajtonte ne liber, ai e ngrinte kete si nje hipoteze te mundshme per motivin e luftes, e jo detyrimisht arsyeja kryesore e luftes. Une nuk jam dakord me hipotezen e Schmitt se hakemarrja ishte lejtmotivi i luftes, pasi jam i bindur pertej cdo dyshimi se motivi i vertete i luftes ishte motivi fetar.

- Perse hakemarrja ndaj vrasjes se te atit nuk ishte lejtmotivi i luftes?

1. Hakemarrja ne traditen shqiptare nuk eshte nje "lufte popullore" por nje tradite familjare. Jane familjet qe hyn ne gjak me njera tjetren dhe hakemerren ndaj njera tjetres.

2. Hakemarrja do te sherbente si motiv personal per Gjergj Kastriotin, por nuk do te mjaftonte si motiv per 400 trupat ne ushtrine osmane me origjine arberore qe iu bashkuan atij ne kthimin ne Kruje.

3. Vete fakti qe lufta zgjati 25 vjet dhe me nje kosto te jashtezakonshme njerezore per familjet arberore, jo vetem per Skenderbeun, deshmon se lufta nuk kish nje karakter personal por me te gjere se kaq.

4. Nese lufta do te kish nje karakter personal, si shpjegohet korrespondenca e Gjergj Kastriotit me Huniadin, Papatin, Mbreterine Aragoneze dhe korrespondencat mbi "kryqezaten" ndaj forcave osmane?

5. Nese hakemarrja do te ishte objektivi i Gjergj Kastriotit, vrasja e djalit te madh te Sulltan Muratit dhe vellait te madh te Mehmetit, do te kish mjaftuar per Kastriotin.


Cili ishte motivi i vertete i luftes se Gjergj Kastriotit?

Motivi i luftes ka qene motivi fetar. Gjergj Kastrioti luftonte per mbrojtjen e tradites se krishtere orthodhokse te familjes se tij dhe te te pareve te tij. Kjo tradite fetare ishte ajo qe epirotet duhet te hiqnin dore ne kembim te pushtetit, ofiqeve qe u ofronte Sulltani. Gjergj Kastrioti e dinte shume mire kete gje, pasi ai vete jetoi ne oborrin e Sulltanit dhe u konvertua ne fene muslimane. Nuk duhet me saktesi nese Gjergj Kastrioti kur u konvertua ne oborrin e Sulltanit u konvertua ne musliman sunit apo bektashi, por sipas Schmitt, gjasat jane qe ai ka qene bektashi. Ne oborrin e Sulltanit Gjergji u njoh me majat e pushtetit osman ashtu sic mori tituj e pasuri ne kembim te sherbimit te tij ne ushtrine osmane.

- Motivi fetar ishte mesazhi politik i Gjergj Kastriotit jo vetem per trimat e tij, por edhe per popullsine orthodhokse te popujve fqinje qe iu bashkuan luftes se tij. Schmitt e ben kete gje te qarte ne librin e tij, por nuk e thekson qe spuntoja e luftes ishte motivi fetar.

- Motivin fetar e gjejme ne gjithe korrespondencat e Kastriotit me Papatin. Thirrjet e tij per lufte te shenjte dhe kryqezate, jane te mirenjohura. Respekti i tij per Huniadin dhe ekspeditat e tij jane po ashtu te miredokumentuara.

- Motivi fetar behet i qarte edhe ne Beselidhjen e Lezhes. Bie ne sy qe luftes se Skenderbeut iu bashkuan vetem prijesit orthodhokse, kurse prijesit romano-katolike si Dukagjinet, i bene bisht luftes dhe e demtuan ate. Ashtu sic bie ne sy qe venedikasit e kishin hale ne sy Gjergj Kastriotin dhe ky me shume se dy here u mat te shkonte ne lufte kunder tyre.

- Motivi fetar behet i qarte edhe ne kendveshtrimin osman te luftes. Asnje prej historianeve deri me sot nuk e analizon perspektiven osmane te luftes, ku behet qarte nga historianet osmane qe per osmanet kjo ishte nje lufte e shenjte. Gjergj Kastrioti nuk i kish shpallur lufte vetem Sulltanit kalif, ai i kish shpallur lufte Islamit. Ai kish bere mekatin kardinal per muslimanet te denueshem me vdekje, qe ishte heqja dore nga feja islame dhe kthimi ne fene e te pareve te krishtere. Turpi qe Gjergji i solli Sulltanit e Perandorise ishte akoma me i madh kur sjell nder mend qe ai u rrit ne oborrin e Sulltanit e shume mire mund te kete qene shok me Mehmetin e II kur ishin femije, pa harruar famen qe Gjergji beri ne ushtrine osmane per aftesite e tij ushtarake. Kjo ishte arsyeja qe Sulltani nuk kurseu asgje per te mposhtur Gjergj Kastriotin, por pa ia arritur qellimit.

- Motivi fetar behet i qarte mbi korrespondencat e vete Gjergjit qe hedhin drite mbi besimin e tij te krishtere. Citati me te cilin Kristo Frasheri e hap librin e tij eshte "Une do te ngelem deri ne vdekje mik i virtytit e jo i fatit!" por ai ose nuk e kupton kontekstin fetar te thenies, ose e kupton por zgjedh te heshti. Ajo qe Gjergj Kastrioti po thote eshte se ai eshte gati te vdesi si martir i krishtere ne mbrojtje te virtytit te trasheguar nga te paret e tij, se sa te zgjedhi "fatin": fene islame, ofiqet, pushtetin qe i ofronte Sulltani ne oborrin e tij.

- Motivi kryesor i luftes se Gjergj Kastriotit ishte motivi fetar nen kontekstin e nje orthodhoksi qe kish hequr dore nga besimi i tij dhe i ishte rikthyer perseri ketij besimi i penduar. Ne traditen fetare orthodhokse te kohes, te gjithe ata orthodhokse qe kishin bere mekatin e pafalshem, mekatin ndaj Shpirtit te Shenjte, mekatin e heqjes dore nga besimi i krishtere orthodhoks, kish vetem nje rruge per te hasur ne meshiren e Perendise: martirizimi ne mbrojtje te fese se krishtere. Ky ishte motivi me i fuqishem personal per Gjergj Kastriotin dhe gjithe epirotet qe u rikthyen me te ne Kruje: ata ishin gati te vdisnin ne beteje kunder Perandorise me te madh dhe me te frikshme te kohes, dhe te beheshin therror per Perendine. Te lanin me gjakun e tyre mekatin e bere. Dhe kjo duket qarte ne shume momente te luftes se Gjergj Kastriotit, sic ishin legjendat per "trupat e patretur te luftetareve te Skenderbeut qe rane ne betejen e humbur te Beratit", apo "varrosja ne Kishen e Shen Kollit".

- Motivin fetar e gjejme edhe ne lidhjen e familjes se Kastrioteve me Malin e Shenjte e Manastirin e Hilandarit. Varrosjen e te vellait te Gjergjit, Reposhit e babait te tij ne kete manastir. E gjejme edhe me lidhjen e tij me Shen Nifonin, murgun orthodhoks me origjine epirote qe do te arrinte te behej edhe Patrik i Konstandinopojes.

- Motivin fetar e gjejme edhe tek reagimi i forcave osmane pas vdekjes se Gjergj Kastriotit dhe shtenies ne dore te Krujes dhe Lezhes. Sa ishte gjalle, ushtaret osmane ia kishin friken Gjergj Kastriotit pasi besonin se ai nuk ishte njeri dosido, por nje njeri qe e mbronte dhe e merrte fuqine nga Perendia. Kjo bindje e tyre u perforcua akoma me shume nga fakti qe per 25 vjet ai nuk u mposht nga ushtria e perandorise me te madhe te kohes. U binden fare fare kur Gjergj Kastrioti pati nje vdekje jo nga shpata, por nje vdekje natyrale. Pas zhvarrosjes se trupit te tij ne kishen e Shen Kollit nga ky prehej, osmanllinjte do ti varnin eshtrat e tij ne qafe, duke qene ata te paret qe ta nderonin Gjergj Kastriotin si shenjtor: per aq kohe sa ata i mbanin eshtrat e tij ne qafe, Perendia do t'i ruante edhe ata sic ruajti Gjergjin.

- Nje tjeter arsye bindese qe motivi i luftes ishte motivi fetar qe vete Schmitt e ze ne goje ne librin e tij ishte: kostoja e jashtezakonshme e luftes qe Gjergj Kastrioti e gjithe populli yne pagoi per kete lufte. Dhe kjo perseri nxjerr ne plan te pare po motivin fetar.

I vetmi historian profesionist shqiptar qe e ka pranuar se motivi i luftes ishte motivi fetar, ka qene Prof. Dr. Stavro Skendi, qe per mua ngelet historian i vetem profesionist shqiptar i shekullit te XX. Dr. Skendi mbrojti doktoraten ne universiten Columbia ne Amerike dhe ishte njohes i 7 gjuheve te huaja.

Albo

Nese kishte motiv fetar ORTODOKS, perse luftoi per katoliket e Napolit? Katoliket ishin po aq armiq ne ate kohe per ortodokset (ish bizantine) sepse kryqezatat ju moren njehere Kostandinopojen, atehere kur u shperbe Bizanti. Pas shperberjes se pare nje nga despotatet pasuese ishte edhe Epiri, qe luftonte per ribashkimin e perandorise dhe nuk mund te behej pale me katoliket ne nje te ardhme.
Skenderbeu luftoi per pushtet, dhe e dinte qe mbeshtetje mund te gjente vetem tek ata me te cilet ndante te njejten gjuhe dhe zakone.
Direkt apo indirekt, Skenderbeu luftoi per Arberine.

[Fehmikaciu]

Nuk ja vlen qe te mirremi me fatos lubonjen,dhe te shpenzojm kohe me te....

ok te gjithe kemi dilemat tona per historine, madje do te donim edhe ta ndryshonim ndonjehere.
Nje gje vec nuk kuptoj:
Ku eshte qellimi i ketij fatos lubonjes?
Apo i gazetares qe e ben publik nje interviste te tille?
Cfare fiton e cfare humbet secili nga keta?
Kujt i intereson ky studim edhe nese eshte i vertete?
Ptuuuu
race mu.ti

[Fehmikaciu]

A ka mundesi 2043 te dim domethenjen e keti numri,pasi qe me numra mirrem.....

[Albo]

Nese kishte motiv fetar ORTODOKS, perse luftoi per katoliket e Napolit? Katoliket ishin po aq armiq ne ate kohe per ortodokset (ish bizantine) sepse kryqezatat ju moren njehere Kostandinopojen, atehere kur u shperbe Bizanti. Pas shperberjes se pare nje nga despotatet pasuese ishte edhe Epiri, qe luftonte per ribashkimin e perandorise dhe nuk mund te behej pale me katoliket ne nje te ardhme.
Skenderbeu luftoi per pushtet, dhe e dinte qe mbeshtetje mund te gjente vetem tek ata me te cilet ndante te njejten gjuhe dhe zakone.
Direkt apo indirekt, Skenderbeu luftoi per Arberine.

Te duhet te lexosh librin e Schmitt pasi i trajton shume qarte keto pyetje qe ben ti. Gjergji nenshkroi traktatin e vasalitetit me mbreterine aragoneze te Napolit jo se donte te luftonte per ta, por se donte qe ata ti bashkoheshin luftes se tij te shenjte ne Epir. Mbreti Aragonez ishte i vetmi nga rradhe e fisnikeve italiane qe kish plane dhe interes per nje "kryqezate" te re ne rrethanat e reja historike, renies se Konstandinopojes ne duart e osmaneve. Kjo ishte arsyeja perse Gjergji i kaloi qendren e pushtetit te tij, kalane e Krujes, nen kontrollin e 400 trupave aragoneze qe Mbreti i Napolit dergoi ne Arberi. Korrespondencat e Gjergjit me te gjithe fuqite e personazhet e kohes deshmojne se apelet e tij per ndihme drejtuar te gjitheve: Venedikut, Papatit, Napolit, etj, justifikoheshin me motivin e luftes se shenjte, kryqezates.

Per cilin pushtet luftoi Gjergj Kastrioti? Per pushtetin e nje apo dy kalave qe zoteronte i ati i tij qe sipas amanetit te Joan Muzakes nuk i perkiste rradheve te "Despoteve te Epirit" por ishte nje fisnik i ri e i panjohur? Per pushtetin e gjithe Arberise, kur gjithe qytetet porte te vendit ku zhvillohej tregtia e kish interes ishin ose nen kontrollin e venedaksve ose te osmaneve? Per cilen "Arberi" luftonte Gjergj Kastrioti kur dihej shume mire qe mes popullsise vendase asnjehere nuk kish patur unitet por identiteti ishte ne rang fisnikerie? Schmitt ne librin e tij e ben te qarte qe te gjithe pjesetaret e Lidhjes se Lezhes, e braktisen Gjergj Kastriotin ne luften e tij.

Por ajo qe e rrezon plotesisht pretendimin e "luftes per pushtet" te Gjergjit eshte fakti se po te ishte per pushtet, Gjergji gezonte me shume pushtet ne oborrin e Sulltanit se sa ne vendlindjen e tij. Nese ai ishte i etur per pushtet, vazhdonte te qendronte ne sherbim te Sulltanit e ne krye te ushtrise se tij.

Albo

[Akili-A]

TIRANE-Esseja e fundit 'Shqiptarët' është një kontribut vetjak i historianit të njohur zviceran Jens Schmitt për të hedhur dritë mbi historinë e shqiptarëve. E konceptuar në këtë mënyrë, ajo ka pasur si qëllim kryesor vendosjen në një rrafsh ballkanik të historisë së shqiptarëve. "Unë shpresoj se ky studim do të konsiderohet për çfarë ai përfaqëson: një përpjekje për t'ju përgjigjur pyetjeve shkencore. Fatkeqësisht, ky lloj studimi është për momentin paksa i vështirë në Ballkanin shqiptar për shkak të politizimit të tij. E nuk është vetëm teoria shqiptare e vazhdimësisë iliro-shqiptare, por është gjithashtu edhe mohimi i autoktonisë shqiptare në Ballkan nga grupe nacionaliste në vendet fqinje", përgjigjet ai ekskluzivisht për "MILOSAO".

Intervista ka marrë shumë kohë. Është konceptuar, është drejtuar, është marrë, është përkthyer dhe sërish është kthyer pas për korrigjime.

Z. Schmitt, faleminderit që pranuat të intervistoheshit nga ne. "Shqiptarët" tuaj, ende nuk kanë pasur përballje "të egër" nga kritika shqiptare, siç ndodhi me "Skënderbeun". Megjithatë, thjesht nga tharmi i saj besohet se do ketë "probleme". Ju kanë shqetësuar këto reagime zakonisht?
"I gjithë debati prej publikimit të 'Skënderbeut' shpalos modele shumë komplekse të interesave politike dhe kulturore. Unë nuk kam ndërmend të komentoj shumë rreth kësaj sepse mendoj që publiku shqiptar është i familjarizuar me momentet kyçe të diskutimit si dhe motivet dhe interesat e tyre. Por unë mbeta shumë i habitur nga fushata ekstremisht agresive kundër mikut tim të ndjerë Ardian Klosi. Mendoj se brezat e ardhshme të studiuesve e intelektualëve do të jenë në gjendje të gjykojnë si duhet mbi integritetin moral të atyre pjesëtarëve të elitës politike dhe veçanërisht asaj kulturore të cilët e 'sulmuan' këtë njeri të madh kur ishte gjallë dhe pastaj e nderuan kur ai vdiq".

Ka pasur gjithmonë teori të historianëve shqiptarë për vijimësinë iliro-shqiptare. Si e shikoni juve personalisht këtë vijimësi, të argumentuar apo hipotetike?
"Së pari, dua t'ju bëj një vërejtje, e cila ka të bëjë me të gjithë intervistën: pyetjet që ju bëni janë shumë komplekse dhe është shumë e vështirë që ato të zvogëlohen në përgjigje të shkurtra. Unë, gjithsesi, do të përpiqem të kujtoj lexuesin se nuk ka përgjigje të thjeshta, dhe shumë probleme janë akoma të diskutueshme e shumë përgjigje nuk mund të jenë më shumë se komente hyrëse për këto debate studimore. Jam përpjekur të shpjegoj ne libër qëndrimin e sotëm të studiuesve të huaj. Ekziston një konsensus për sa i përket teorisë së vazhdimësisë Iliro-Shqiptare, sipas të cilës kjo vijimësi nuk mund të provohet për shkak të mungesës së gjurmëve të mjaftueshme të gjuhës ilire. Po ashtu ekziston një konsensus mbi proto- shqiptarët, një term përcaktues për të përshkruar folësit e formës së lashtë shqiptare - që jetonin atëherë në Antikitet në një zonë, e cila përmblidhej nga zona e hinterlandit të Shkodrës e deri në Kosovën e sotme dhe Maqedoninë Qendrore. Qarkullojnë ide të ndryshme rreth vendndodhjeve të proto-shqiptarëve në zonën e Jugut të Shqipërisë së sotme. Kështuqë, kur mendoj mbi baza të tilla se shqiptarët jetuan në Antikitet në shumë nga zonat ku ata gjenden akoma dhe sot, unë mbështes edhe mendimin e linguistëve, të cilët e konstatojnë thjesht se ne nuk mund të provojmë që gjuha moderne shqiptare vjen nga ilirishtja, pasi ne nuk e njohim aq mirë sa duhet atë. Mund të ekzistojë një vazhdimësi iliro-shqiptare, por për momentin ku ndodhen kërkimet tona, kjo është vetëm një hipotezë. Por siç e theksova, emri i paraardhësve të shqiptarëve modernë dhe pyetja se ku ata janë vendosur duhet të ndahet në dy pyetje të ndryshme. Duhet të theksohet, se ka akoma nevojë të vazhdohet të bëhen kërkime e veçanërisht mbi toponimet. Së fundmi, unë shpresoj se ky studim do të konsiderohet për çfarë ai përfaqëson: një përpjekje për t'ju përgjigjur pyetjeve shkencore. Fatkeqësisht, ky lloj studimi është për momentin paksa i vështirë në Ballkanin shqiptar për shkak të politizimit të tij. E nuk është vetëm teoria shqiptare e vazhdimësisë iliro-shqiptare, por është gjithashtu edhe mohimi i autoktonisë shqiptare në Ballkan nga grupe nacionaliste në vendet fqinje. Teoria e ilirëve apo origjina pellazge e shqiptarëve u zhvillua në shekullin e 19-të nga pjesëtarët e Lëvizjes Kombëtare shqiptare, konsideruar si një përgjigje direkte kundrejt pretendimeve të nacionalistëve grekë dhe serbë, të cilët i justifikonin pretendimet territoriale me argumentin se Shqipëria ishte një komb pa histori. Por megjithëse grupe nacionaliste në Greqi dhe në Serbi akoma vazhdojnë të qëndrojnë mbi këto ide, duhet nënvizuar se studiuesit jashtë Ballkanit nuk i marrin seriozisht këto pretendime. Vetëm se për sa kohë shumë anëtarë të elitës shqiptare, e diskutojnë temën e vazhdimësisë si një çështje politike dhe jo një çështje shkencore dhe për sa kohë nuk ekziston vullneti për të analizuar mënyrën se si kjo teori doli në pah në shekullin e 19-të dhe 20-të etj, dhe për sa kohë flitet për të 'vërteta' historike, dhe jo përgjithësisht për rezultate të proceseve politike, sidomos të politikës shtetërore të Shqipërisë enveriste, ku i tërë ky problem nuk mund të diskutohet asfare në një mënyrën të pastër shkencore".

A ka një lulëzim të qytetërimit shqiptare në shekujt XII-XIII. Cilat ishin kushtet që e ndihmuan këtë?
"Nuk mendoj se termi 'Civilizimi shqiptar' është i përshtatshëm për këta shekuj. Duhet të jemi në gjendje të bëjmë dallimin midis formave jetëshkurtra politike shqiptare në hinterlandin malor të Durrësit, i cili shërbeu në fund të shekullit të 11-të qoftë si një rrugëdalje e autoritetit bizantin, vendosur në bregdet, por në fillim të shekullit të 13-të, doli gjithashtu nga mbetjet e Perandorisë Bizantine mbas Kryqëzatës së Katërt (1204). Nuk gjenden gjurmë të një civilizimi specifik shqiptar të sensit etnik, sipas koncepteve në zonën e Shqipërisë moderne, por shihet një lulëzim i kulturës bizantine në Shqipërinë Qendrore dhe atë Jugore ndërsa në Veri kultura urbane është po kështu impresive: njerëz që flisnin gjuhën shqipe jetuan në të dyja këto zona kulturore.
Më tej akoma, të dyja kulturat si ajo bizantine dhe adriatiko-katolike nuk ishin monoetnike, por përfshinin grupe linguistike të ndryshme: Shqiptarë, Sllavë të Jugut, Dalmatë Romanikë dhe Vllehë në veri, Shqiptarë, Grekë, Vllehë në Jug. Veçanërisht Bizanti ishte një perandori shumë-etnike ku Ortodoksia shërbente si një lidhje e përbashkët midis grupeve të ndryshme linguistike. Duhet theksuar se veçanërisht kultura urbane nga Durrësi e shtrirë deri më poshtë në jug e përbënte deri në fund të shekullit të 13-të shumë të përfaqësuar elementin grek; edhe njëherë 'Grek' do të thotë grekofonët ortodokse njerëzit e qytetit, të cilët ishin shtylla kurrizore e kulturës Bizantine në vendet e ulëta dhe në bregdet".

Ju i keni kushtuar "Skënderbeut", një punë shumë të madhe. Mendoni se i ka plotësuar parametrat tuaj? Dhe, botimi juaj i fundit "Shqiptarët", a i plotëson kërkesat tuaja për ta vendosur ashtu si duhet historinë shqiptare në një kuadër ballkanik?
"Te dy librat kanë sfond të ndryshëm. 'Skënderbeu' është rezultat i shume viteve kërkime arkivash, ndërsa 'Shqiptarët' është një ese historike, e cila përpiqet të na japë një perspektivë të re alternative në historinë shqiptare. Si një ese, ky libër mbështetet vetëm pjesërisht në kërkimet e mia personale, ndërsa me shumë mbështetet në veprat e atyre historianëve, emrat e të cilëve i kam cituar në hyrjen e librit. Libri u shkrua për një shtëpi botuese të madhe gjermane, e cila dëshironte një hyrje në historinë Shqiptare për lexuesit në botën gjermano-folëse. Lexuesi shqiptar do të njihet me shumë detaje, por ndoshta jo me prezantimin dhe interpretimin e tyre. Unë doja të paraqisja historinë shqiptare si një histori të hapur, në kuptimin që shqiptarët nuk ishin të izoluar nga fqinjët e tyre siç shkruanin historianët enveristë - duke e modeluar historinë e tyre në realitetin ekstrem të Shqipërisë enveriste - por që historia e Shqipërisë është shumë më e pasur dhe me shumë më tepër ngjyra se rrëfimi standardi monolitik, i cili është i prodhuar nga Akademia Shqiptare. Historia e Shqipërisë, ashtu si ajo e Ballkanit, nuk është përshfaqur si një Ballkanike: por theksohet se kjo histori ndërvepron, fqinjëron, shpesh herë është në simbioza me ata që e rrethojnë si grekët, sllavët apo vllahët. Historia e Shqipërisë nuk është 'rrethuar' nga armiqtë e përjetshëm, por ka qenë një tendosje historie komplekse nga tiparet social-kulturore të përbashkëta të njerëzve në Ballkan e deri tek izolimi etno-kombëtar kryesisht në shekullin e 20-të dhe 21-të, kështu që konfliktet midis vendeve dhe kombeve duhet të përshkruhen në periudhën në të cilën ato ndodhën,por ato nuk duhet të projektohen në një të shkuar të largët kur këto lloj konfliktesh nuk ekzistonin, pra tensione etno-kombëtare midis shqiptarëve dhe fqinjëve të tyre".

Historianët shqiptarë e kanë ndarë historinë tonë në katër vëllime, që përfshijnë po katër perioda kohore shumë konvencionale. E shihni të drejtë këtë ndarje dhe pse e shmangët në librin tuaj?
"Mendoj se ka gjithmonë qasje të ndryshme për çdo objekt shkencor. Shqipëria është një nga shtetet e fundit në Evropë së bashku me Rumaninë apo Maqedoninë - ku institucionet shtetërore si Akademitë, akoma prodhojnë një lloj historiografie zyrtare apo gjysmë zyrtare. Një model i tillë nuk gjendet as në Francë, Gjermani apo Angli apo në SHBA. Në Shqipëri, historia, është e perceptuar nga shtresa të gjera të shoqërisë, ende si një pasardhëse e kohëve komuniste dhe si një detyrë e autoriteteve zyrtare. Qasje alternative apo këndvështrime të reja shihen si pasojë një kërcënim potencial i interpretimit zyrtar. Struktura me katër volume e historisë reflekton një shkrim tradicional, i cili ndjek shtetin si model teologjik, ku apogjeu i historisë së Shqipërisë konsiderohet themeli i shtetit kombëtar në 1912. Krijimi i shtetit është elementi kyç i këtij narracioni, e kjo është arsyeja pse kjo ndërtoi traditën e shtetit në Antikitet dhe në kohët e Mesjetës, duke dhënë një imazh negativ të gjitha periudhave "të pushtimeve të huaja" (kryesisht atij Osman) dhe fokusohet në shumë detaje në Lëvizjen Kombëtare dhe në shtetin kombëtar. Veçanërisht për periudhën komuniste nuk ka konsensus në interpretim - kjo është arsyeja që kapitulli i katërt shmang në titullin e tij termat ' komunist' apo 'socialist' duke përsëritur termin politik neutral ' periudha e pasluftës'. Nëse dikush do përdorë koncepte të tjera për të analizuar historinë e Shqipërisë - kulturën, shoqërinë, hapësirën - ai domosdoshmërish duhet të përdorë korniza të tjera kronologjike. Qasje te tjera në rastin më të mirë janë plotësuese, ato nuk përjashtojnë njëra-tjetrën por nuk ka vetëm një variant të historisë. Unë mendoj se kryesore është që historianët duhet t'i shpjegojnë publikut të gjerë që qasjet e ndryshme na çojnë tek historia, dhe jo një interpretim i institucioneve shtetërore. Dhe ato mund të shpjegojnë programin e tyre shkencor dhe jo thjesht të fillojnë me periudhën e Paleolitike. Një shoqëri e përcaktuar si pluraliste nuk mund të ketë vetëm një variant të vetëm të historisë, pasi një historiografi e mirë, të paktën, përpiqet të kapë tendencat e reja të kërkimit. Kurse të katër volumet e historisë nuk i reflektojnë këto zhvillime moderne në disiplinën e historisë, dhe druhem se shumë historianë evropianë do të kishin probleme me një koncept të tillë si historiografia tradicionale kombëtare".

Si e shikoni periudhën e pushtimit turk në Shqipëri? A e shikoni elementin shqiptar që kundërshtoi prej nacionalizmit apo thjesht prej kushteve ekonomike dhe marrjes në ushtri?
"Ky është një diskutim kyç në shoqërinë shqiptare dhe historiografinë e saj, dhe është fatkeqësi që Turqia ndërhyri së fundmi në diskutime të tilla duke i imponuar Republikës së Kosovës një komision miks për rishikimin e teksteve të historisë në shkolla. Nuk ka dyshim që rrëfimi tradicional zyrtar shqiptar e paraqet Perandorinë Otomane me ngjyra të errëta. Ai fokusohet shumë në kryengritjet dhe shumë pak ka shpjeguar rolin që myslimanët shqiptarë luajtën në Perandori që në fillimet e hershme. Ne fakt, armiqtë më të rrezikshëm të Skënderbeut ishin shqiptarët, të cilët ishin të konvertuar në Islam.
Një rishikim i këtij imazhi shumë të keq megjithatë nuk duhet të na çojë tek një idealizim jokritik i Perandorisë Otomane, një tendencë kjo e mbështetur shumë nga zyrtarët e sotëm politikë turq.
Sundimi Otoman zgjati për pothuajse 500 vjet, dhe përgjatë kësaj periudhe të gjatë, pjesë të tëra të Shqipërisë ishin plotësisht të shkatërruara (tokat e Skënderbeut më 1460-ën, Shqipëria Venetike), ndërsa e njëjta pjesë u shndërrua më vonë në një qendër të shndërritshme të perandorisë Otomane (hapësira e Shkodrës), apo nuk ka asnjë dyshim që qytetet si Elbasani arritën kulmin e zhvillimit urban dhe jetës së qytetëruar në shekullin e 17-te nën sundimin Otoman; nuk ka po ashtu dyshim që perandoria joshi një numër të madh të myslimanëve shqiptarë të cilët shtuan radhët e elitës perandorake: si dhe nuk ka asnjë dyshim se shumica e shqiptarëve suni i qëndruan besnikë Perandorisë deri në fund. Në anën tjetër, shoqëria shqiptare ishte shumë e tronditur nga pushtimi Otoman - të ndërruarit e etnisë nga Arbër në Shqiptarë është prova e një ndryshimi të thellë mentaliteti. Kryengritjet të cilat në historiografinë tradicionale janë të theksuara si shenjë e një kundërshtimi të vazhdueshëm veçanërisht në zonat malore, një zemërim i cili kishte të njëjtat arsye edhe si në pjesët e tjera të Ballkanit, ishin thjesht lokale ose rajonale dhe deri në shekullin e 19-të nuk ishin kombëtare. Islamizimi në shkallë të lartë mund të ndiqet hap pas hapi në zona të ndryshme të Shqipërisë, por nuk ka akoma një shpjegim të njëzëshëm për faktin që asnjë grup tjetër etnik në Ballkan ta ketë përqafuar Islamin në një përqindje kaq të madhe, ashtu siç e bënë shqiptarët. Kështu që pati integrim në sistemin Otoman - ku shqiptarët e besimit mysliman suni ishin shtylla e Perandorisë - dhe distancë politike drejt të njëjtës perandori në të njëjtin ambient mysliman suni. Babai i Ahmet Zogut e shpreh shumë bukur, kur i shpjegon një diplomati Austriak në fillim të shekullit të 20-të, që zona e Matit është plotësisht besnike e Sulltanit me kushtin që shteti Otoman nuk do të ndërhynte në çështjet lokale. Në shekullin e 19-të, shqiptarët ishin disi shpejt të ndikuar nga ideja e një shteti autonom brenda perandorisë Otomane; mbas pavarësisë së Greqisë në 1830 apo dhe si një reagim i kundër reformave në perandorinë Otomane, ku rebelët e Shqipërisë së Jugut formuan 30-35 vite më parë se 1878, qëllimin e një Shqipërie autonome brenda perandorisë Osmane politike. Unë mendoj se të gjitha këto shembuj tregojnë se është e vështirë të paraqesim një imazh të thjeshtë të shqiptarëve në perandorinë Osmane: Sunni-të, Bektashinj-të, anëtarët e urdhrave të tjerë dervishë, Ortodoksët dhe shqiptarët katolikë, fusharakët dhe malësorët, njerëzit e qyteteve dhe fshatarët, Shqiptarët në diasporë dhe brenda perandorisë Otomane, të shkolluar dhe analfabetë, kishin në periudha të ndryshme pozicione shumë të ndryshme në perandorinë Otomane. Dhe, asnjë nuk ka kundërshtuar që deri në shekullin e 20-të nuk kishte një hapësirë kombëtare të komunikimit shqiptar; shoqëria ishte kryesisht lokale, në rastin më të mirë rajonale, ashtu si në pjesët e tjera të Ballkanit ku pothuajse nuk kishte rrugë, hekurudha, telegrafe, jo sistem shkollor koherent dhe një rend publik shumë i dobët. Një histori shkencore e perandorisë otomane duhet të analizojë një sërë faktorësh lokalë, socialë, fetarë, kulturorë, si dhe modelin politik që ndryshoi për gjysmë mijëvjeçari.
Një qasje tjetër do të ishte diskutimi i trashëgimisë së shtetit otoman më 1912-tën; pothuajse një vend pa infrastrukturë, një traditë shumë e dobët në pjesëmarrje politike, institucione shumë të dobëta shtetërore, zona të mëdha që nuk ishin të integruara në administratën shtetërore që nuk paguanin taksat rregullisht, nuk e njihnin fare ligjin shtetëror (kryesisht në zonat malore),me një numër shumë të madh analfabetësh, diferenca sociale shumë të dukshme, integrim të dobët të kristianëve në administratën shtetërore. Kështu që mendoj se është krejt e qartë që nuk ka një lloj imazhi bardh e zi të perandorisë Otomane dhe që nuk mund të bëjmë një vlerësim kritik në cilësinë e një sistemi thjesht të mirë apo të keq".

Shqiptarët, në disa këndvështrime mbahen si popull jo fetar. Kurse ju mendoni se shqiptarët u islamizuan në thelb dhe janë fetarë. Cilat janë shpjegimet tuaja për ta përshkruar si popull fetar, popullin shqiptar?
"Sapo vlerësova që shqiptarët nuk janë një përjashtim- ka njerëz që besojnë dhe që nuk besojnë ashtu si në vendet fqinje. Unë jam paksa dyshues për sa ka të bëjë me idenë që shqiptarët janë shumë më tepër tolerantë dhe më shumë indiferentë në besimin fetar se popujt e tjerë. Ka fenomene sinkretike si p.sh Myslimanët dhe Kristianët bëjnë pelegrinazhe në të njëjtën vend të shenjtë, bëjnë nderimin e të njëjtëve shenjtë, Myslimanë që adoptojnë praktikat popullore Kristiane, megjithëse fenomeni i Kriptokristianëve ekzistonte po ashtu dhe diku tjetër në Ballkan dhe në Anadoll. Aktivistët e Rilindjes përshfaqën idenë e tolerancës fetare dhe indiferencës për të ngushtuar boshllëkun e madh midis shqiptarëve Myslimane dhe ata Kristianë; por dëshmi për tensione midis shqiptarëve myslimanë dhe kristianë ka tepër shumë; nëse do ti hidhni një sy të dhënave. p.sh raportet e konsujveaustriak që nga fundi i shekullit 19-të në Kosovë janë plot me detaje rreth dhunës së Myslimanëve shqiptarë kundër katolikëve shqiptarë; po ashtu në Kosovë Myslimanët shqiptarë thoshin që Guvernatori Otoman ishte thjesht i çmendur kur ky i fundit shpalli që Myslimanët dhe Kristianët do të trajtoheshin njëlloj në drejtësinë shtetërore. Por Lëvizja Kombëtare ia doli të kishte sukses në bindjen e shumë shqiptarëve se shteti duhet të mbizotërojë mbi bashkësitë fetare, nga impresioni i të qenit të kërcënuar nga serbët, malazezët dhe nga ekspansioni Grek që kontribuuan shumë në suksesin e këtij koncepti. Shkolla shtetërore dhe propaganda shtetërore, armiqësia ekstreme e regjimit komunist kundër besimit fetar ndihmuan të përhapej masivisht ideja, e cila sot është e pranuar gjerësisht si një element thelbësor në identitetin kombëtar. Një perspektivë kritike nuk e mohon këtë fakt, por e vendos nevojën e rishikimit të këtij fenomeni në një perspektivë të re. Nëse historianët shqiptarë do të bënin më shumë punë krahasuese, ata do të shihnin që historia shqiptare është pak e veçantë, dhe kjo është po ashtu e vërtetë edhe për historinë e besimeve fetare. Madje dhe nga periudha midis 1968 dhe deri në 1991, shumë shqiptarë mbetën besimtarë dhe praktikuan ritet e tyre në mënyrë të fshehtë. Në përgjithësi, është për t'u vëzhguar - dhe ky vëzhgim është i vërtetë për shumë nga historianët, të cilët studiojnë historinë e tyre e që shumë shpesh janë të përqendruar në çështjen e tyre kombëtare dhe e zmadhojnë veçorinë e kombit të tyre. Kështu që krahasimi do të ishte shumë i vlefshëm për një kuptueshmëri më të mirë të historisë kombëtare".

Si e shikoni përfytyrimin shqiptar për një hapësirë kompakte shqiptare në shekujt e shkuar?
"Gjithë lëvizjet kombëtariste synojnë për një territor kompakt kombëtar dhe pothuajse pa asnjë përjashtim ato e projektojnë këtë ideal që nga e shkuara. Ne dimë se ideja e kombësisë homogjene ka shkaktuar luftëra të tmerrshme, miliona viktima dhe shkatërrime të rajoneve te mëdha; p.sh., shembulli i fundit ishin luftërat në ish- Jugosllavi. Nacionalizmi shqiptar, po ashtu, ëndërroi për një Shqipëri të madhe homogjene; megjithëse në fund të shekullit të 19-të, kjo ishte Shqipëria e katër vilajeteve. Anipse, megjithëse Shqiptarët jetuan në këto katër vilajete, (dhe në pjesë të tjera të perandorisë Otomane - bashkësia më e madhe shqiptare, Stambolli, nuk ishte pjesë e këtij vizioni hapësinor), ata nuk ishin të kudondodhur në shumicën etnike; konstelacioni etnik përpara 1912 ishte shumë kompleks, identitetet kombëtare (p.sh në jug të Shqipërisë/ Epiri në pjesët Ortodokse) dukeshin ende.
Mendoj se modeli i Jakob Filip Fallmerayerit, të cilin e kam përdorur në librin tim, është shumë i vlefshëm: ai ndërtoi një zonë qendrore me një shumicë shqiptare të pastër: kjo ishte bërthama historike e quajtur Shqipëri, e thënë rëndom territori i Shqipërisë moderne; ekziston dhe zona më e madhe, e dyta në Ballkan, ku shqiptarët u vendosën me dendësi të ndryshme, një zonë e cila historikisht nuk u quajt Shqipëri (Kosova, Maqedonia, Lugina e Moravës së Sipërme, por gjithashtu dhe fshatrat shqiptare dhe të vendosurit në Bosnje, Serbinë Qendrore, Bullgari, Trakë, Greqi dhe së fundmi në Stamboll si qendra më e madhe urbane e Shqiptarëve në Perandori). Unë mendoj se duhet të punojmë me modelin hapësinor, i cili është i hapur; Historia e Shqipërisë nuk është thjesht shtesa e Shqipërisë plus Kosova, plus Shqiptarët në Maqedoni. Historia e Shqipërisë është po ashtu historia e Ballkanit, në kuptimin që nuk mund të përjashtohen shqiptarët që jetojnë në pjesë të tjera të Ballkanit. Kjo histori, megjithatë, nuk mund të jetë e izoluar, ajo duhet të fokusohet në njëtrajtshmërinë e shqiptarëve me fqinjët. Kjo sigurisht që është një sfidë për historiografinë sepse po ashtu historiografitë fqinje p.sh në Greqi apo Serbi më shumë fokusohen 'në popujt e tyre' dhe injorojnë komunitetet e tjera. Historiografia duhet të shpëtojë nga burgu i izolimit kombëtar; pra duhet të studiohet grupi juaj por pa eliminuar fqinjin tuaj nga historia".

Kosova përbën një fushë shumë të ngatërruar studimi mes serbëve dhe shqiptarëve. Si e shikoni autoktoninë e serbëve dhe shqiptarëve në Kosovë dhe pretendimet për vjetërsinë shqiptare në Kosovë?
"Së pari, i tërë diskutimi ka dhe njëherë tjetër, dy nivele. I pari është fatkeqësisht jo shkencor, shumë i politizuar dhe emocional. Ka një kërkesë të madhe për të vërteta të thjeshta dhe pozicione maksimaliste, në kuptimin ku shumë serbë tolerojnë vetëm adoptimin e plotë të perspektivës së tyre, dhe shumë shqiptarë sillen në të njëjtën mënyrë. Nuk është frytdhënëse nëse kërkimi dhe pasioni kombëtar ngatërrohen kaq fort. Së dyti, niveli i kërkimit shkencor, është, përsëri, kompleks. Megjithëse nacionalistët në të dyja krahët pretendojnë se njohin të vërtetat e tyre dhe sulmojnë këdo, që nuk ka të njëjtin mendim, ne duhet të pranojmë se sot ka vetëm pak studime të paanshme e të kuptueshme në historinë demografike të zonës. Të dyja palët përshkruajnë se pala tjetër është ajo Barbare që erdhi së fundmi dhe shkatërroi një shoqëri në lulëzim. Ngjashmëria në sulme ka dhe ne tekstet e shkruara: për shqiptarët, barbarët paganë serbë shkatërruan provincën kristiane të Dardanisë dhe shkatërruan civilizimin e tij Roman: Serbët kështu shihen si rreziku që vjen nga Lindja; për Serbët, malësorët e egër shqiptarë myslimanë në shërbim të perandorisë Otomane sollën kaos në tokat me kulturën serbe- në këtë rast, shqiptarët janë njerëzit e pa civilizuar nga Lindja Islamike. Siç e thashë më sipër, proto-shqiptarët jetuan në Kosovë në Antikitet; me ardhjen e komuniteteve Sllave, modelet etnike pësuan një ndryshim të madh. Deri tani, ne dimë shumë pak rreth bashkekzistencës së proto-shqiptarëve me Sllavët; gjuha Shqiptare dhe toponimet janë burimet tona më të rëndësishme. Dokumentet e shekullit të 14-të dhe të 15-të qartësisht i tregojnë shqiptarët si fshatarë gjedhëritës sidomos në atë që sot është Kosova Perëndimore, por ka gjithashtu dokumente që i atashojnë shqiptarët p.sh. në Maqedoninë Qendrore. Meqë nuk ekzistojnë statistika etnike, por më shumë sepse termi i etnisë kishte një kuptim të ndryshëm në Mesjetë, është shumë e vështirë që të dimë konstelacionin etnik të Kosovës në ato kohë. Por është megjithatë mjaft e qartë - dhe kjo është theksuar nga orientalisti shqiptar Selami Pulaha, se shumica dërmuese e Shqiptarëve në Kosovë ishin Ortodoksë dhe ndiqnin ritus-in sllav1. Është shumë evidente, që nuk kishte antagonizma etnike midis serbëve dhe shqiptarëve në Kosovë. Kosova ishte një shoqëri ortodokse e traditës së kishës Serbe, e përbërë nga serbët, shqiptarët dhe vllehët. Kosova ka qenë një zonë me një numër të madh emigrimesh: Shqiptarët dhe Malazezët që kthehen, Serbë dhe Shqiptarë që ikin; shumë shpesh, ky migrim ishte në shkallë të vogël- familje komplekse që migronin nga Shqipëria Qendrore dhe Veriore dhe nga Mali i Zi për shkak të varfërisë apo gjakmarrjes zakonisht nuk u regjistruan nga autoritetet Otomane. Popullsia shqiptare në Kosovë është, ashtu si Serbët e Kosovës, produkt i autoktonisë (nga Antikiteti apo Mesjeta) dhe i migrimeve; me islamizimin, u krye po ashtu një proces i shqiptarizimit të Serbëve, të cilët u konvertuan në Islam; e meqë shumica e myslimanëve ishin Shqiptarë dhe meqë ata u martuan në komunitetin e tyre fetar (jo etnik), ata ngadalë adoptuan vetveten me ambientet e reja. Raportet e konsullit Austriak në fund të shekullit të 19-të, po ashtu tregon presionin në fshatrat serbë të cilët me tej u shqiptarizuan.
Në anën tjetër, në mjedisin ortodoks, shqiptarët Ortodoksë tentonin të orientonin vetveten drejt gjuhës serbe. Të dyja proceset janë politizuar shumë, jo të paktën nga teza serbe e Arnautasi-ve, d.m.th. që pretendohet se të gjithë shqiptarët në Kosovë janë "në të vërtetë" serbët e Islamizuar dhe shqiptarizuar, gjë e cila sigurisht, nuk është e vërtetë. Por proceset e adaptimit kulturor me grupin më të fortë brenda një komuniteti fetar mund të ndeshen akoma p.sh. në Maqedoni. Edhe një herë tjetër, një lexim i kujdesshëm i burimeve tregon një situatë shumë komplekse e cila nuk korrespondon me teoritë sempliciste nacionaliste në të dyja krahët".

A e ka dëmtuar historiografia shqiptare e pasluftës së dytë botërore historinë e Shqipërisë?
"Ka prodhuar historinë e Shqipërisë. Meqë nuk kishte kërkime institucionale përpara L2B, historiografia komuniste nuk kishte kundërshtarë. Mbas 1945, për herë të parë në historinë e Shqipërisë, Shteti përdorte të gjitha mjetet e tij për të prodhuar dhe propaganduar versionin e tij zyrtar të së shkuarës. Fatkeqësisht, kjo ndodhte në një shtet Orvellian, ku historianët ishin thjesht mjete në duart e diktatorit, i cili personalisht diktonte linjat kryesore të interpretimit. Kjo ishte periudha ku shumë nga Shqiptarët u konfrontuan për herë të parë me historinë - e sistemi shkollor i shtetit të ri integroi për herë të parë gjithashtu fëmijë nga zonat rurale dhe familjet e varfra. Shumica e shqiptarëve besojnë se çfarë mësuan në shkollë dhe lexuan e dëgjuan në media është e vërteta e vetme. Atyre nuk ju është shpjeguar kurrë se historia u shkrua nga njerëz, të cilët ishin objekte të një programi të madh indoktrinimi dhe propagande. Vazhdimësia e elitës dhe presioni i madh politik mbi historianët bëri që diskutimi i hapur i historiografisë komuniste të ishte i pamundur. Aleks Buda, përgjegjës për shovinizmin Kombëtar-Stalinist, ashtu, sikundër Arshi Pipa vendosi 'ksenofobinë, sllavofobinë, izolimin, homogjeninë etnike dhe unitetin gjuhësor' (dikush mund të shtojë edhe grekofobinë, ortodoksofobinë po ashtu) konsiderohet akoma si një shtyllë e kulturës Shqiptare. Kritikët ose u denoncuan si jo-profesionistë (sepse ata nuk u rekrutuan në institucionet kërkimore për shkak të mendimeve të tyre ndryshe) apo si të huaj me qëllime të errëta. Këndvështrimi enverist gjendet akoma në trurin dhe shpirtin të paktën e disa njerëzve që merren me temat historike në shoqërinë që i rrethon. Vetëm disa nga intelektualët shqiptarë kanë kurajën të kritikojnë historiografinë zyrtare, apo vetëm vitet e fundit kanë treguar një tolerancë disi modeste te medias Shqiptare dhe elitës drejt këtij qëndrimi. Ashtu siç është, trashëgimia komuniste në historiografi është një pengese serioze për hapjen mendore të shoqërisë shqiptare. Për sa kohë që historianët duhet të përballën me sulme e kërcënime të forta, nëse ata formulojnë rrëfime të tjera, Shqipëria nuk mund të karakterizohet si një shoqëri liberale dhe e hapur".

Si e shikoni Shqipërinë, më afër Perëndimit apo Lindjes?
"Unë kam përdorur Lindjen dhe Perëndimin në titullin e librit tim, vetëm për të treguar kornizën kulturore në të cilën u zhvillua shoqëria shqiptare, por jo si një njësi ontologjike. Lindja apo Perëndimi janë dy terma kyç në debatin e vazhdueshëm mbi identitetin kombëtar në shoqërinë Shqiptare, por unë mendoj se pyetjet qendrore janë të tjera: a jetojnë Shqiptarët në një shtet ligjor, me institucione të besueshme shtetërore, një shkallë korrupsioni të ulët, një demokraci pluraliste, ku opinionet e ndryshme pranohen si një pjesë esenciale e jetës politike, ku kundërshtarët nuk janë 'tradhtarë' apo 'spiunë'. Unë kam përshtypjen se shumë shqiptarë do të dëshironin një model të tillë, por për shkak të vështirësive ekonomike, përpjekja e përbashkët për të mbijetuar ekonomikisht, ndikimi i kudondodhur i politikës në jetën sociale dhe politike, bën që shumë njerëz nuk e kanë fuqinë apo mundësinë të luftojnë për këto vlera. Ekziston një opozitë politike radikale, e cila megjithatë ofron më shumë slogane nacionaliste dhe demonstron një shkallë të lartë pa aftësie në çështjet e politikës ekonomike. Përveç kësaj, perspektiva evropiane e ka humbur joshjen e saj, dhe është shfaqur Turqia si një lojtar i ri. Turqia është një shtet me një numër të konsiderueshëm njerëzish të persekutuar apo të burgosur për shkak të ideve të tyre, me një media vetëm pjesërisht të lirë, ku nacionalizmi i fortë ofron një model të ndryshëm për udhëheqësit shqiptarë. Në kontekstin e Lindjes se Afërme, Turqia është një demokraci, por duke u krahasuar me shtetet e Evropës, Turqia është akoma një shtet me një demokraci në zhvillim. Për momentin, Lindja dhe Perëndimi nuk janë vetëm terma në debatin e brendshëm kulturor Shqiptar, por gjithashtu shumë mundësi për orientim politik. Shpërthimi i retorikave nacionaliste që ndodhën rreth 28 Nëntorit 2012 japin përshtypjen se liderët politikë janë më shumë të interesuar në mbrojtjen e privilegjeve të tyre duke u fshehur pas zhurmës nacionaliste- kurse pyetja themelore nuk është Lindja apo Perëndimi, por se si do arrijë Shqipëria të ndërtojë një nivel shtetëror të ndershëm dhe si do t'u ofrojë ky shtet një jetë të paqtë qytetarëve të tij"./BalkanWeb)

[BLEDI_SH]

Ilirët, paraardhës dhe stërgjyshër të shqiptarëve janë regjistruar nga historia në Evropën Juglindore të paktën po aq herët sa edhe grekët. Ata janë unikë në Evropë, sepse prania e tyre në këtë zonë ngjitet të paktën deri në periudhën neolitike, siç e dëshmojnë arkeologjia, antropologjia dhe vazhdimësia kulturore dhe etnolinguistike. Grekët dhe shqiptarët kanë të përbashkët faktin se kanë gjuhë indoevropiane që dallohen nga gjuhët e tjera indoevropiane, ashtu sikurse edhe armenishtja. Studimet e gjysmës së dytë të shekullit XX, provojnë se shqipja është gjuha më e vjetër indoevropiane. Gjuha shqipe ndryshe nga greqishtja dhe armenishtja e sanskritishtja në shkrimin e saj përdor alfabetin latin, dhe shqiptohet ashtu sikurse shkruhet. Po të hyjmë në historinë e lashtësisë, ne mund të gjejmë se Aleksandri i Madh, i biri i Olimpias, epirote - ilire, kishte si gjuhë amtare ilirishten. Greqishten atij ia mësoi Aristoteli. Shumë e përhapur është në botën e sotme shprehja "Një fitore si e Pirros". Dhe kjo shprehje të kujton fitoren e famshme që Pirroja pati kur mundi romakët në Askulum në vitin 279, para Krishtit. Plutarku e ka vlerësuar Pirron si strategun më të madh të lashtësisë. Kjo betejë që humbën romakët mbeti në histori edhe si beteja që karakterizon fillimin e ngjitjes së tyre, kurse për Epirotët dhe për Pirron kjo betejë u shënua si pika e dekadencës së tyre. Bota e ka konsideruar Pirron si grek, edhe pse ai e mësoi greqishten në moshën 12-vjeçare në Aleksandri, ku vazhdonte edukatën e tij princore. Eshtë e vërtetë se romakët i mundën ilirët pas luftërash dhe kryengritjesh që zgjatën me shekuj. Konsulli romak Paul Emili nuk mundi të nënshtrojë ilirianët edhe pasi ai rrafshoi për tokë më se 70 qytete të tyre dhe dërgoi në Romë si skllevër 150.000 epirotë - ilirë, me në krye mbretin e tyre Genc. Sipas historianit romak Suetona, kryengritja e ilirëve në vitet 6 dhe 9 pas Krishtit ishte më e tmerrshmja nga të gjitha luftërat që Roma ka bërë në botën e jashtme pas luftërave Punike. Roma nuk arriti t'i asimilojë ilirët. Përkundrazi, janë me dhjetëra perandorët që Iliria i dha Romës, sidomos kur Perandoria romake filloi të bjerë. Midis perandorëve më të famshëm le të përmendim Konstantinin e Madh, që lindi në Kosovë. Qe Konstantini i Madh ai që u rreshtua vendosmërisht në anën e kishës Kristiane me Ediktin e Milanos të vitit 313, i cili u garantoi të krishterëve një tolerancë që ishte e barabartë me njohjen e kristianizmit si fe e shtetit. Sundimi i Konstantinit të I-rë shkëlqeu me ndërtimin e monumenteve kristiane, prej të cilëve po përmend Vatikanin. Edhe Perandori Justiniani i I-rë ishte ilir. Ai la si trashëgimi të lavdishme veprën e tij legjislative Kodi i Justinianit, që ka mbetur edhe sot e kësaj dite themeli i të drejtës civile moderne. Përkthyesi i parë i Biblës në gjuhën latine ka qenë iliriani Shën Hieronim. Kompozitori dhe himni kristian "Laudamus …" me përdorim edhe sot e kësaj dite është vepër e kompozitorit Niket Dardani, edhe ai ilirian nga Kosova. Duhet të pranojmë se ilirët në Evropë kanë qenë një nga popujt e parë që u kristianizuan, kjo vërtetohet edhe nga Bibla. Kur Shën Pavli shkoi në Iliri për të kristianizuar ilirët, ai gjeti në Durrës një kishë kristiane.

Historiani zviceran Aleksandre Lambert

ANTROPOLOGU I MADH ZVICERIAN-EUGENE PITTARD: Besoj se tashme,mund te themi,qartazi, se studimi yne tregon trogon origjinen e shqiptareve,ne ate e gjejem te iliret e lashte.ktu me duket se nuk mund te kete keqkuptime.thote ky antropolog

C.H DHE C.B HAUES(KRETA,PARAARDHESE E GREQISE,LONDER 1909)kane vendosur analogji e nxjerra ne pah midis kafkave brakicefale te krahinave te traditesdoriane(krete dhe peloponez)dhe kafkave shqiptare.ky zbulim mbeshtet nje here e pergjithmone vijimesine,zanafillen pellazgo-ilire.


edouard shnejder:shqiptaret mbas studimeve etono-gjuhesore dalim ne konkluzionin se shqiptaret jane pasardhesit e ilireve.

maksimilian lamberc:historia e vertete boterore do te shkruhet vetem atehere kur shqiptaret te jene pjese e saj ne menyren dinjitoze qe ju takon.

alphons de lamartine:shqiperia eshte vendi qe i dha greqise akilin,eshte vendi qe i dha maqedonise aleksandrin e kadh,eshte vendin i pirros,eshte vendi qe i dha historise skenderbeun.eshte popull i vecante,nuk meret lehte neper kemba ajo rrace.

ZAHARIA MAJANI.(FUNDI I MISTERIT-ETRUSK-MALUAN-1970.)ILIRET ISHIN NJE POPULL PROTO-DANUBIAN.ATA BENIN PJESE NE POPUJT E NJE TRUNGU,ME SAKTE TE LIDHUR NGA NJE GJUHE BAZE E PERBASHKET,SE SA CDO GJE TJETER.NE KETE FAMILJE ISHIN TE INTEGRUAR PERBRI ILIREVE-EPIROTET-MAQEDONET-THRAKET-FRIGJIANET-ETRUSKET-VENETET-LIBURNET-PISENIANET-JAPIGET-DARDANET-TROJANET-LIDIANET-KRETASIT-PJESERISHT,TEUKRET-JEBUZANET,ETJ.TIPARI KRYESOR ESHTE GJUHA,SHQIPJA E SOTME KA FJALET BASHKOHORE TE ILIADES,NUMA POMPILUS.

[Akili-A]

"nuk ka asnjë dyshim se shumica e shqiptarëve suni i qëndruan besnikë Perandorisë deri në fund. Në anën tjetër, shoqëria shqiptare ishte shumë e tronditur nga pushtimi Otoman - të ndërruarit e etnisë nga Arbër në Shqiptarë është prova e një ndryshimi të thellë mentaliteti" O.Schmitt

kjo analize eshte shume interesante, dhe ka lidhje me temen e arvanitasve dhe te arberesheve. te cilet i ben ata te mos personifikohen me shqiptaret e sotem.
madje kjo vertetohet edhe ne biseda me arvanitas dhe arberesh te thjeshte, te cilet nuk e pranojne qe jane si shqiptaret e sotem, madje edhe emertimi shqiptar eshte i pakuptimte per ta.

[EDLIN]

"nuk ka asnjë dyshim se shumica e shqiptarëve suni i qëndruan besnikë Perandorisë deri në fund. Në anën tjetër, shoqëria shqiptare ishte shumë e tronditur nga pushtimi Otoman - të ndërruarit e etnisë nga Arbër në Shqiptarë është prova e një ndryshimi të thellë mentaliteti" O.Schmitt

kjo analize eshte shume interesante, dhe ka lidhje me temen e arvanitasve dhe te arberesheve. te cilet i ben ata te mos personifikohen me shqiptaret e sotem.
madje kjo vertetohet edhe ne biseda me arvanitas dhe arberesh te thjeshte, te cilet nuk e pranojne qe jane si shqiptaret e sotem, madje edhe emertimi shqiptar eshte i pakuptimte per ta.

Kjo hidhet poshte nga shume fakte... po te permend vetem lobin shqiptaro-amerikan dhe senatorin me origjine arbereshe qe e udheheq

[oliinter]

ky shmiti me duket nje palaco serbe dhe asgje me shume. nese ne do e kishim pranuar perandorine osmane si ka mundesi qe ka egzistuar skenderbeu??????
pse ata njerez qe sot konvertohen ne myslimane cfare quhen nenshtrues te arabise saudite??? futja kot o shmit.
ne kemi qene ketu jemi dhe do te mbetemi ketu ne jete te jeteve vetem nese zoti do vendosi ndryshe per te tjerat nuk cajme koke.

[Kreksi]

TIRANE-Esseja e fundit 'Shqiptarët' është një kontribut vetjak i historianit të njohur zviceran Jens Schmitt për të hedhur dritë mbi historinë e shqiptarëve. E konceptuar në këtë mënyrë, ajo ka pasur si qëllim kryesor vendosjen në një rrafsh ballkanik të historisë së shqiptarëve. "Unë shpresoj se ky studim do të konsiderohet për çfarë ai përfaqëson: një përpjekje për t'ju përgjigjur pyetjeve shkencore. Fatkeqësisht, ky lloj studimi është për momentin paksa i vështirë në Ballkanin shqiptar për shkak të politizimit të tij. E nuk është vetëm teoria shqiptare e vazhdimësisë iliro-shqiptare, por është gjithashtu edhe mohimi i autoktonisë shqiptare në Ballkan nga grupe nacionaliste në vendet fqinje", përgjigjet ai ekskluzivisht për "MILOSAO".

Intervista ka marrë shumë kohë. Është konceptuar, është drejtuar, është marrë, është përkthyer dhe sërish është kthyer pas për korrigjime.

Z. Schmitt, faleminderit që pranuat të intervistoheshit nga ne. "Shqiptarët" tuaj, ende nuk kanë pasur përballje "të egër" nga kritika shqiptare, siç ndodhi me "Skënderbeun". Megjithatë, thjesht nga tharmi i saj besohet se do ketë "probleme". Ju kanë shqetësuar këto reagime zakonisht?
"I gjithë debati prej publikimit të 'Skënderbeut' shpalos modele shumë komplekse të interesave politike dhe kulturore. Unë nuk kam ndërmend të komentoj shumë rreth kësaj sepse mendoj që publiku shqiptar është i familjarizuar me momentet kyçe të diskutimit si dhe motivet dhe interesat e tyre. Por unë mbeta shumë i habitur nga fushata ekstremisht agresive kundër mikut tim të ndjerë Ardian Klosi. Mendoj se brezat e ardhshme të studiuesve e intelektualëve do të jenë në gjendje të gjykojnë si duhet mbi integritetin moral të atyre pjesëtarëve të elitës politike dhe veçanërisht asaj kulturore të cilët e 'sulmuan' këtë njeri të madh kur ishte gjallë dhe pastaj e nderuan kur ai vdiq".

Ka pasur gjithmonë teori të historianëve shqiptarë për vijimësinë iliro-shqiptare. Si e shikoni juve personalisht këtë vijimësi, të argumentuar apo hipotetike?
"Së pari, dua t'ju bëj një vërejtje, e cila ka të bëjë me të gjithë intervistën: pyetjet që ju bëni janë shumë komplekse dhe është shumë e vështirë që ato të zvogëlohen në përgjigje të shkurtra. Unë, gjithsesi, do të përpiqem të kujtoj lexuesin se nuk ka përgjigje të thjeshta, dhe shumë probleme janë akoma të diskutueshme e shumë përgjigje nuk mund të jenë më shumë se komente hyrëse për këto debate studimore. Jam përpjekur të shpjegoj ne libër qëndrimin e sotëm të studiuesve të huaj. Ekziston një konsensus për sa i përket teorisë së vazhdimësisë Iliro-Shqiptare, sipas të cilës kjo vijimësi nuk mund të provohet për shkak të mungesës së gjurmëve të mjaftueshme të gjuhës ilire. Po ashtu ekziston një konsensus mbi proto- shqiptarët, një term përcaktues për të përshkruar folësit e formës së lashtë shqiptare - që jetonin atëherë në Antikitet në një zonë, e cila përmblidhej nga zona e hinterlandit të Shkodrës e deri në Kosovën e sotme dhe Maqedoninë Qendrore. Qarkullojnë ide të ndryshme rreth vendndodhjeve të proto-shqiptarëve në zonën e Jugut të Shqipërisë së sotme. Kështuqë, kur mendoj mbi baza të tilla se shqiptarët jetuan në Antikitet në shumë nga zonat ku ata gjenden akoma dhe sot, unë mbështes edhe mendimin e linguistëve, të cilët e konstatojnë thjesht se ne nuk mund të provojmë që gjuha moderne shqiptare vjen nga ilirishtja, pasi ne nuk e njohim aq mirë sa duhet atë. Mund të ekzistojë një vazhdimësi iliro-shqiptare, por për momentin ku ndodhen kërkimet tona, kjo është vetëm një hipotezë. Por siç e theksova, emri i paraardhësve të shqiptarëve modernë dhe pyetja se ku ata janë vendosur duhet të ndahet në dy pyetje të ndryshme. Duhet të theksohet, se ka akoma nevojë të vazhdohet të bëhen kërkime e veçanërisht mbi toponimet. Së fundmi, unë shpresoj se ky studim do të konsiderohet për çfarë ai përfaqëson: një përpjekje për t'ju përgjigjur pyetjeve shkencore. Fatkeqësisht, ky lloj studimi është për momentin paksa i vështirë në Ballkanin shqiptar për shkak të politizimit të tij. E nuk është vetëm teoria shqiptare e vazhdimësisë iliro-shqiptare, por është gjithashtu edhe mohimi i autoktonisë shqiptare në Ballkan nga grupe nacionaliste në vendet fqinje. Teoria e ilirëve apo origjina pellazge e shqiptarëve u zhvillua në shekullin e 19-të nga pjesëtarët e Lëvizjes Kombëtare shqiptare, konsideruar si një përgjigje direkte kundrejt pretendimeve të nacionalistëve grekë dhe serbë, të cilët i justifikonin pretendimet territoriale me argumentin se Shqipëria ishte një komb pa histori. Por megjithëse grupe nacionaliste në Greqi dhe në Serbi akoma vazhdojnë të qëndrojnë mbi këto ide, duhet nënvizuar se studiuesit jashtë Ballkanit nuk i marrin seriozisht këto pretendime. Vetëm se për sa kohë shumë anëtarë të elitës shqiptare, e diskutojnë temën e vazhdimësisë si një çështje politike dhe jo një çështje shkencore dhe për sa kohë nuk ekziston vullneti për të analizuar mënyrën se si kjo teori doli në pah në shekullin e 19-të dhe 20-të etj, dhe për sa kohë flitet për të 'vërteta' historike, dhe jo përgjithësisht për rezultate të proceseve politike, sidomos të politikës shtetërore të Shqipërisë enveriste, ku i tërë ky problem nuk mund të diskutohet asfare në një mënyrën të pastër shkencore".

A ka një lulëzim të qytetërimit shqiptare në shekujt XII-XIII. Cilat ishin kushtet që e ndihmuan këtë?
"Nuk mendoj se termi 'Civilizimi shqiptar' është i përshtatshëm për këta shekuj. Duhet të jemi në gjendje të bëjmë dallimin midis formave jetëshkurtra politike shqiptare në hinterlandin malor të Durrësit, i cili shërbeu në fund të shekullit të 11-të qoftë si një rrugëdalje e autoritetit bizantin, vendosur në bregdet, por në fillim të shekullit të 13-të, doli gjithashtu nga mbetjet e Perandorisë Bizantine mbas Kryqëzatës së Katërt (1204). Nuk gjenden gjurmë të një civilizimi specifik shqiptar të sensit etnik, sipas koncepteve në zonën e Shqipërisë moderne, por shihet një lulëzim i kulturës bizantine në Shqipërinë Qendrore dhe atë Jugore ndërsa në Veri kultura urbane është po kështu impresive: njerëz që flisnin gjuhën shqipe jetuan në të dyja këto zona kulturore.
Më tej akoma, të dyja kulturat si ajo bizantine dhe adriatiko-katolike nuk ishin monoetnike, por përfshinin grupe linguistike të ndryshme: Shqiptarë, Sllavë të Jugut, Dalmatë Romanikë dhe Vllehë në veri, Shqiptarë, Grekë, Vllehë në Jug. Veçanërisht Bizanti ishte një perandori shumë-etnike ku Ortodoksia shërbente si një lidhje e përbashkët midis grupeve të ndryshme linguistike. Duhet theksuar se veçanërisht kultura urbane nga Durrësi e shtrirë deri më poshtë në jug e përbënte deri në fund të shekullit të 13-të shumë të përfaqësuar elementin grek; edhe njëherë 'Grek' do të thotë grekofonët ortodokse njerëzit e qytetit, të cilët ishin shtylla kurrizore e kulturës Bizantine në vendet e ulëta dhe në bregdet".

Ju i keni kushtuar "Skënderbeut", një punë shumë të madhe. Mendoni se i ka plotësuar parametrat tuaj? Dhe, botimi juaj i fundit "Shqiptarët", a i plotëson kërkesat tuaja për ta vendosur ashtu si duhet historinë shqiptare në një kuadër ballkanik?
"Te dy librat kanë sfond të ndryshëm. 'Skënderbeu' është rezultat i shume viteve kërkime arkivash, ndërsa 'Shqiptarët' është një ese historike, e cila përpiqet të na japë një perspektivë të re alternative në historinë shqiptare. Si një ese, ky libër mbështetet vetëm pjesërisht në kërkimet e mia personale, ndërsa me shumë mbështetet në veprat e atyre historianëve, emrat e të cilëve i kam cituar në hyrjen e librit. Libri u shkrua për një shtëpi botuese të madhe gjermane, e cila dëshironte një hyrje në historinë Shqiptare për lexuesit në botën gjermano-folëse. Lexuesi shqiptar do të njihet me shumë detaje, por ndoshta jo me prezantimin dhe interpretimin e tyre. Unë doja të paraqisja historinë shqiptare si një histori të hapur, në kuptimin që shqiptarët nuk ishin të izoluar nga fqinjët e tyre siç shkruanin historianët enveristë - duke e modeluar historinë e tyre në realitetin ekstrem të Shqipërisë enveriste - por që historia e Shqipërisë është shumë më e pasur dhe me shumë më tepër ngjyra se rrëfimi standardi monolitik, i cili është i prodhuar nga Akademia Shqiptare. Historia e Shqipërisë, ashtu si ajo e Ballkanit, nuk është përshfaqur si një Ballkanike: por theksohet se kjo histori ndërvepron, fqinjëron, shpesh herë është në simbioza me ata që e rrethojnë si grekët, sllavët apo vllahët. Historia e Shqipërisë nuk është 'rrethuar' nga armiqtë e përjetshëm, por ka qenë një tendosje historie komplekse nga tiparet social-kulturore të përbashkëta të njerëzve në Ballkan e deri tek izolimi etno-kombëtar kryesisht në shekullin e 20-të dhe 21-të, kështu që konfliktet midis vendeve dhe kombeve duhet të përshkruhen në periudhën në të cilën ato ndodhën,por ato nuk duhet të projektohen në një të shkuar të largët kur këto lloj konfliktesh nuk ekzistonin, pra tensione etno-kombëtare midis shqiptarëve dhe fqinjëve të tyre".

Historianët shqiptarë e kanë ndarë historinë tonë në katër vëllime, që përfshijnë po katër perioda kohore shumë konvencionale. E shihni të drejtë këtë ndarje dhe pse e shmangët në librin tuaj?
"Mendoj se ka gjithmonë qasje të ndryshme për çdo objekt shkencor. Shqipëria është një nga shtetet e fundit në Evropë së bashku me Rumaninë apo Maqedoninë - ku institucionet shtetërore si Akademitë, akoma prodhojnë një lloj historiografie zyrtare apo gjysmë zyrtare. Një model i tillë nuk gjendet as në Francë, Gjermani apo Angli apo në SHBA. Në Shqipëri, historia, është e perceptuar nga shtresa të gjera të shoqërisë, ende si një pasardhëse e kohëve komuniste dhe si një detyrë e autoriteteve zyrtare. Qasje alternative apo këndvështrime të reja shihen si pasojë një kërcënim potencial i interpretimit zyrtar. Struktura me katër volume e historisë reflekton një shkrim tradicional, i cili ndjek shtetin si model teologjik, ku apogjeu i historisë së Shqipërisë konsiderohet themeli i shtetit kombëtar në 1912. Krijimi i shtetit është elementi kyç i këtij narracioni, e kjo është arsyeja pse kjo ndërtoi traditën e shtetit në Antikitet dhe në kohët e Mesjetës, duke dhënë një imazh negativ të gjitha periudhave "të pushtimeve të huaja" (kryesisht atij Osman) dhe fokusohet në shumë detaje në Lëvizjen Kombëtare dhe në shtetin kombëtar. Veçanërisht për periudhën komuniste nuk ka konsensus në interpretim - kjo është arsyeja që kapitulli i katërt shmang në titullin e tij termat ' komunist' apo 'socialist' duke përsëritur termin politik neutral ' periudha e pasluftës'. Nëse dikush do përdorë koncepte të tjera për të analizuar historinë e Shqipërisë - kulturën, shoqërinë, hapësirën - ai domosdoshmërish duhet të përdorë korniza të tjera kronologjike. Qasje te tjera në rastin më të mirë janë plotësuese, ato nuk përjashtojnë njëra-tjetrën por nuk ka vetëm një variant të historisë. Unë mendoj se kryesore është që historianët duhet t'i shpjegojnë publikut të gjerë që qasjet e ndryshme na çojnë tek historia, dhe jo një interpretim i institucioneve shtetërore. Dhe ato mund të shpjegojnë programin e tyre shkencor dhe jo thjesht të fillojnë me periudhën e Paleolitike. Një shoqëri e përcaktuar si pluraliste nuk mund të ketë vetëm një variant të vetëm të historisë, pasi një historiografi e mirë, të paktën, përpiqet të kapë tendencat e reja të kërkimit. Kurse të katër volumet e historisë nuk i reflektojnë këto zhvillime moderne në disiplinën e historisë, dhe druhem se shumë historianë evropianë do të kishin probleme me një koncept të tillë si historiografia tradicionale kombëtare".

Si e shikoni periudhën e pushtimit turk në Shqipëri? A e shikoni elementin shqiptar që kundërshtoi prej nacionalizmit apo thjesht prej kushteve ekonomike dhe marrjes në ushtri?
"Ky është një diskutim kyç në shoqërinë shqiptare dhe historiografinë e saj, dhe është fatkeqësi që Turqia ndërhyri së fundmi në diskutime të tilla duke i imponuar Republikës së Kosovës një komision miks për rishikimin e teksteve të historisë në shkolla. Nuk ka dyshim që rrëfimi tradicional zyrtar shqiptar e paraqet Perandorinë Otomane me ngjyra të errëta. Ai fokusohet shumë në kryengritjet dhe shumë pak ka shpjeguar rolin që myslimanët shqiptarë luajtën në Perandori që në fillimet e hershme. Ne fakt, armiqtë më të rrezikshëm të Skënderbeut ishin shqiptarët, të cilët ishin të konvertuar në Islam.
Një rishikim i këtij imazhi shumë të keq megjithatë nuk duhet të na çojë tek një idealizim jokritik i Perandorisë Otomane, një tendencë kjo e mbështetur shumë nga zyrtarët e sotëm politikë turq.
Sundimi Otoman zgjati për pothuajse 500 vjet, dhe përgjatë kësaj periudhe të gjatë, pjesë të tëra të Shqipërisë ishin plotësisht të shkatërruara (tokat e Skënderbeut më 1460-ën, Shqipëria Venetike), ndërsa e njëjta pjesë u shndërrua më vonë në një qendër të shndërritshme të perandorisë Otomane (hapësira e Shkodrës), apo nuk ka asnjë dyshim që qytetet si Elbasani arritën kulmin e zhvillimit urban dhe jetës së qytetëruar në shekullin e 17-te nën sundimin Otoman; nuk ka po ashtu dyshim që perandoria joshi një numër të madh të myslimanëve shqiptarë të cilët shtuan radhët e elitës perandorake: si dhe nuk ka asnjë dyshim se shumica e shqiptarëve suni i qëndruan besnikë Perandorisë deri në fund. Në anën tjetër, shoqëria shqiptare ishte shumë e tronditur nga pushtimi Otoman - të ndërruarit e etnisë nga Arbër në Shqiptarë është prova e një ndryshimi të thellë mentaliteti. Kryengritjet të cilat në historiografinë tradicionale janë të theksuara si shenjë e një kundërshtimi të vazhdueshëm veçanërisht në zonat malore, një zemërim i cili kishte të njëjtat arsye edhe si në pjesët e tjera të Ballkanit, ishin thjesht lokale ose rajonale dhe deri në shekullin e 19-të nuk ishin kombëtare. Islamizimi në shkallë të lartë mund të ndiqet hap pas hapi në zona të ndryshme të Shqipërisë, por nuk ka akoma një shpjegim të njëzëshëm për faktin që asnjë grup tjetër etnik në Ballkan ta ketë përqafuar Islamin në një përqindje kaq të madhe, ashtu siç e bënë shqiptarët. Kështu që pati integrim në sistemin Otoman - ku shqiptarët e besimit mysliman suni ishin shtylla e Perandorisë - dhe distancë politike drejt të njëjtës perandori në të njëjtin ambient mysliman suni. Babai i Ahmet Zogut e shpreh shumë bukur, kur i shpjegon një diplomati Austriak në fillim të shekullit të 20-të, që zona e Matit është plotësisht besnike e Sulltanit me kushtin që shteti Otoman nuk do të ndërhynte në çështjet lokale. Në shekullin e 19-të, shqiptarët ishin disi shpejt të ndikuar nga ideja e një shteti autonom brenda perandorisë Otomane; mbas pavarësisë së Greqisë në 1830 apo dhe si një reagim i kundër reformave në perandorinë Otomane, ku rebelët e Shqipërisë së Jugut formuan 30-35 vite më parë se 1878, qëllimin e një Shqipërie autonome brenda perandorisë Osmane politike. Unë mendoj se të gjitha këto shembuj tregojnë se është e vështirë të paraqesim një imazh të thjeshtë të shqiptarëve në perandorinë Osmane: Sunni-të, Bektashinj-të, anëtarët e urdhrave të tjerë dervishë, Ortodoksët dhe shqiptarët katolikë, fusharakët dhe malësorët, njerëzit e qyteteve dhe fshatarët, Shqiptarët në diasporë dhe brenda perandorisë Otomane, të shkolluar dhe analfabetë, kishin në periudha të ndryshme pozicione shumë të ndryshme në perandorinë Otomane. Dhe, asnjë nuk ka kundërshtuar që deri në shekullin e 20-të nuk kishte një hapësirë kombëtare të komunikimit shqiptar; shoqëria ishte kryesisht lokale, në rastin më të mirë rajonale, ashtu si në pjesët e tjera të Ballkanit ku pothuajse nuk kishte rrugë, hekurudha, telegrafe, jo sistem shkollor koherent dhe një rend publik shumë i dobët. Një histori shkencore e perandorisë otomane duhet të analizojë një sërë faktorësh lokalë, socialë, fetarë, kulturorë, si dhe modelin politik që ndryshoi për gjysmë mijëvjeçari.
Një qasje tjetër do të ishte diskutimi i trashëgimisë së shtetit otoman më 1912-tën; pothuajse një vend pa infrastrukturë, një traditë shumë e dobët në pjesëmarrje politike, institucione shumë të dobëta shtetërore, zona të mëdha që nuk ishin të integruara në administratën shtetërore që nuk paguanin taksat rregullisht, nuk e njihnin fare ligjin shtetëror (kryesisht në zonat malore),me një numër shumë të madh analfabetësh, diferenca sociale shumë të dukshme, integrim të dobët të kristianëve në administratën shtetërore. Kështu që mendoj se është krejt e qartë që nuk ka një lloj imazhi bardh e zi të perandorisë Otomane dhe që nuk mund të bëjmë një vlerësim kritik në cilësinë e një sistemi thjesht të mirë apo të keq".

Shqiptarët, në disa këndvështrime mbahen si popull jo fetar. Kurse ju mendoni se shqiptarët u islamizuan në thelb dhe janë fetarë. Cilat janë shpjegimet tuaja për ta përshkruar si popull fetar, popullin shqiptar?
"Sapo vlerësova që shqiptarët nuk janë një përjashtim- ka njerëz që besojnë dhe që nuk besojnë ashtu si në vendet fqinje. Unë jam paksa dyshues për sa ka të bëjë me idenë që shqiptarët janë shumë më tepër tolerantë dhe më shumë indiferentë në besimin fetar se popujt e tjerë. Ka fenomene sinkretike si p.sh Myslimanët dhe Kristianët bëjnë pelegrinazhe në të njëjtën vend të shenjtë, bëjnë nderimin e të njëjtëve shenjtë, Myslimanë që adoptojnë praktikat popullore Kristiane, megjithëse fenomeni i Kriptokristianëve ekzistonte po ashtu dhe diku tjetër në Ballkan dhe në Anadoll. Aktivistët e Rilindjes përshfaqën idenë e tolerancës fetare dhe indiferencës për të ngushtuar boshllëkun e madh midis shqiptarëve Myslimane dhe ata Kristianë; por dëshmi për tensione midis shqiptarëve myslimanë dhe kristianë ka tepër shumë; nëse do ti hidhni një sy të dhënave. p.sh raportet e konsujveaustriak që nga fundi i shekullit 19-të në Kosovë janë plot me detaje rreth dhunës së Myslimanëve shqiptarë kundër katolikëve shqiptarë; po ashtu në Kosovë Myslimanët shqiptarë thoshin që Guvernatori Otoman ishte thjesht i çmendur kur ky i fundit shpalli që Myslimanët dhe Kristianët do të trajtoheshin njëlloj në drejtësinë shtetërore. Por Lëvizja Kombëtare ia doli të kishte sukses në bindjen e shumë shqiptarëve se shteti duhet të mbizotërojë mbi bashkësitë fetare, nga impresioni i të qenit të kërcënuar nga serbët, malazezët dhe nga ekspansioni Grek që kontribuuan shumë në suksesin e këtij koncepti. Shkolla shtetërore dhe propaganda shtetërore, armiqësia ekstreme e regjimit komunist kundër besimit fetar ndihmuan të përhapej masivisht ideja, e cila sot është e pranuar gjerësisht si një element thelbësor në identitetin kombëtar. Një perspektivë kritike nuk e mohon këtë fakt, por e vendos nevojën e rishikimit të këtij fenomeni në një perspektivë të re. Nëse historianët shqiptarë do të bënin më shumë punë krahasuese, ata do të shihnin që historia shqiptare është pak e veçantë, dhe kjo është po ashtu e vërtetë edhe për historinë e besimeve fetare. Madje dhe nga periudha midis 1968 dhe deri në 1991, shumë shqiptarë mbetën besimtarë dhe praktikuan ritet e tyre në mënyrë të fshehtë. Në përgjithësi, është për t'u vëzhguar - dhe ky vëzhgim është i vërtetë për shumë nga historianët, të cilët studiojnë historinë e tyre e që shumë shpesh janë të përqendruar në çështjen e tyre kombëtare dhe e zmadhojnë veçorinë e kombit të tyre. Kështu që krahasimi do të ishte shumë i vlefshëm për një kuptueshmëri më të mirë të historisë kombëtare".

Si e shikoni përfytyrimin shqiptar për një hapësirë kompakte shqiptare në shekujt e shkuar?
"Gjithë lëvizjet kombëtariste synojnë për një territor kompakt kombëtar dhe pothuajse pa asnjë përjashtim ato e projektojnë këtë ideal që nga e shkuara. Ne dimë se ideja e kombësisë homogjene ka shkaktuar luftëra të tmerrshme, miliona viktima dhe shkatërrime të rajoneve te mëdha; p.sh., shembulli i fundit ishin luftërat në ish- Jugosllavi. Nacionalizmi shqiptar, po ashtu, ëndërroi për një Shqipëri të madhe homogjene; megjithëse në fund të shekullit të 19-të, kjo ishte Shqipëria e katër vilajeteve. Anipse, megjithëse Shqiptarët jetuan në këto katër vilajete, (dhe në pjesë të tjera të perandorisë Otomane - bashkësia më e madhe shqiptare, Stambolli, nuk ishte pjesë e këtij vizioni hapësinor), ata nuk ishin të kudondodhur në shumicën etnike; konstelacioni etnik përpara 1912 ishte shumë kompleks, identitetet kombëtare (p.sh në jug të Shqipërisë/ Epiri në pjesët Ortodokse) dukeshin ende.
Mendoj se modeli i Jakob Filip Fallmerayerit, të cilin e kam përdorur në librin tim, është shumë i vlefshëm: ai ndërtoi një zonë qendrore me një shumicë shqiptare të pastër: kjo ishte bërthama historike e quajtur Shqipëri, e thënë rëndom territori i Shqipërisë moderne; ekziston dhe zona më e madhe, e dyta në Ballkan, ku shqiptarët u vendosën me dendësi të ndryshme, një zonë e cila historikisht nuk u quajt Shqipëri (Kosova, Maqedonia, Lugina e Moravës së Sipërme, por gjithashtu dhe fshatrat shqiptare dhe të vendosurit në Bosnje, Serbinë Qendrore, Bullgari, Trakë, Greqi dhe së fundmi në Stamboll si qendra më e madhe urbane e Shqiptarëve në Perandori). Unë mendoj se duhet të punojmë me modelin hapësinor, i cili është i hapur; Historia e Shqipërisë nuk është thjesht shtesa e Shqipërisë plus Kosova, plus Shqiptarët në Maqedoni. Historia e Shqipërisë është po ashtu historia e Ballkanit, në kuptimin që nuk mund të përjashtohen shqiptarët që jetojnë në pjesë të tjera të Ballkanit. Kjo histori, megjithatë, nuk mund të jetë e izoluar, ajo duhet të fokusohet në njëtrajtshmërinë e shqiptarëve me fqinjët. Kjo sigurisht që është një sfidë për historiografinë sepse po ashtu historiografitë fqinje p.sh në Greqi apo Serbi më shumë fokusohen 'në popujt e tyre' dhe injorojnë komunitetet e tjera. Historiografia duhet të shpëtojë nga burgu i izolimit kombëtar; pra duhet të studiohet grupi juaj por pa eliminuar fqinjin tuaj nga historia".

Kosova përbën një fushë shumë të ngatërruar studimi mes serbëve dhe shqiptarëve. Si e shikoni autoktoninë e serbëve dhe shqiptarëve në Kosovë dhe pretendimet për vjetërsinë shqiptare në Kosovë?
"Së pari, i tërë diskutimi ka dhe njëherë tjetër, dy nivele. I pari është fatkeqësisht jo shkencor, shumë i politizuar dhe emocional. Ka një kërkesë të madhe për të vërteta të thjeshta dhe pozicione maksimaliste, në kuptimin ku shumë serbë tolerojnë vetëm adoptimin e plotë të perspektivës së tyre, dhe shumë shqiptarë sillen në të njëjtën mënyrë. Nuk është frytdhënëse nëse kërkimi dhe pasioni kombëtar ngatërrohen kaq fort. Së dyti, niveli i kërkimit shkencor, është, përsëri, kompleks. Megjithëse nacionalistët në të dyja krahët pretendojnë se njohin të vërtetat e tyre dhe sulmojnë këdo, që nuk ka të njëjtin mendim, ne duhet të pranojmë se sot ka vetëm pak studime të paanshme e të kuptueshme në historinë demografike të zonës. Të dyja palët përshkruajnë se pala tjetër është ajo Barbare që erdhi së fundmi dhe shkatërroi një shoqëri në lulëzim. Ngjashmëria në sulme ka dhe ne tekstet e shkruara: për shqiptarët, barbarët paganë serbë shkatërruan provincën kristiane të Dardanisë dhe shkatërruan civilizimin e tij Roman: Serbët kështu shihen si rreziku që vjen nga Lindja; për Serbët, malësorët e egër shqiptarë myslimanë në shërbim të perandorisë Otomane sollën kaos në tokat me kulturën serbe- në këtë rast, shqiptarët janë njerëzit e pa civilizuar nga Lindja Islamike. Siç e thashë më sipër, proto-shqiptarët jetuan në Kosovë në Antikitet; me ardhjen e komuniteteve Sllave, modelet etnike pësuan një ndryshim të madh. Deri tani, ne dimë shumë pak rreth bashkekzistencës së proto-shqiptarëve me Sllavët; gjuha Shqiptare dhe toponimet janë burimet tona më të rëndësishme. Dokumentet e shekullit të 14-të dhe të 15-të qartësisht i tregojnë shqiptarët si fshatarë gjedhëritës sidomos në atë që sot është Kosova Perëndimore, por ka gjithashtu dokumente që i atashojnë shqiptarët p.sh. në Maqedoninë Qendrore. Meqë nuk ekzistojnë statistika etnike, por më shumë sepse termi i etnisë kishte një kuptim të ndryshëm në Mesjetë, është shumë e vështirë që të dimë konstelacionin etnik të Kosovës në ato kohë. Por është megjithatë mjaft e qartë - dhe kjo është theksuar nga orientalisti shqiptar Selami Pulaha, se shumica dërmuese e Shqiptarëve në Kosovë ishin Ortodoksë dhe ndiqnin ritus-in sllav1. Është shumë evidente, që nuk kishte antagonizma etnike midis serbëve dhe shqiptarëve në Kosovë. Kosova ishte një shoqëri ortodokse e traditës së kishës Serbe, e përbërë nga serbët, shqiptarët dhe vllehët. Kosova ka qenë një zonë me një numër të madh emigrimesh: Shqiptarët dhe Malazezët që kthehen, Serbë dhe Shqiptarë që ikin; shumë shpesh, ky migrim ishte në shkallë të vogël- familje komplekse që migronin nga Shqipëria Qendrore dhe Veriore dhe nga Mali i Zi për shkak të varfërisë apo gjakmarrjes zakonisht nuk u regjistruan nga autoritetet Otomane. Popullsia shqiptare në Kosovë është, ashtu si Serbët e Kosovës, produkt i autoktonisë (nga Antikiteti apo Mesjeta) dhe i migrimeve; me islamizimin, u krye po ashtu një proces i shqiptarizimit të Serbëve, të cilët u konvertuan në Islam; e meqë shumica e myslimanëve ishin Shqiptarë dhe meqë ata u martuan në komunitetin e tyre fetar (jo etnik), ata ngadalë adoptuan vetveten me ambientet e reja. Raportet e konsullit Austriak në fund të shekullit të 19-të, po ashtu tregon presionin në fshatrat serbë të cilët me tej u shqiptarizuan.
Në anën tjetër, në mjedisin ortodoks, shqiptarët Ortodoksë tentonin të orientonin vetveten drejt gjuhës serbe. Të dyja proceset janë politizuar shumë, jo të paktën nga teza serbe e Arnautasi-ve, d.m.th. që pretendohet se të gjithë shqiptarët në Kosovë janë "në të vërtetë" serbët e Islamizuar dhe shqiptarizuar, gjë e cila sigurisht, nuk është e vërtetë. Por proceset e adaptimit kulturor me grupin më të fortë brenda një komuniteti fetar mund të ndeshen akoma p.sh. në Maqedoni. Edhe një herë tjetër, një lexim i kujdesshëm i burimeve tregon një situatë shumë komplekse e cila nuk korrespondon me teoritë sempliciste nacionaliste në të dyja krahët".

A e ka dëmtuar historiografia shqiptare e pasluftës së dytë botërore historinë e Shqipërisë?
"Ka prodhuar historinë e Shqipërisë. Meqë nuk kishte kërkime institucionale përpara L2B, historiografia komuniste nuk kishte kundërshtarë. Mbas 1945, për herë të parë në historinë e Shqipërisë, Shteti përdorte të gjitha mjetet e tij për të prodhuar dhe propaganduar versionin e tij zyrtar të së shkuarës. Fatkeqësisht, kjo ndodhte në një shtet Orvellian, ku historianët ishin thjesht mjete në duart e diktatorit, i cili personalisht diktonte linjat kryesore të interpretimit. Kjo ishte periudha ku shumë nga Shqiptarët u konfrontuan për herë të parë me historinë - e sistemi shkollor i shtetit të ri integroi për herë të parë gjithashtu fëmijë nga zonat rurale dhe familjet e varfra. Shumica e shqiptarëve besojnë se çfarë mësuan në shkollë dhe lexuan e dëgjuan në media është e vërteta e vetme. Atyre nuk ju është shpjeguar kurrë se historia u shkrua nga njerëz, të cilët ishin objekte të një programi të madh indoktrinimi dhe propagande. Vazhdimësia e elitës dhe presioni i madh politik mbi historianët bëri që diskutimi i hapur i historiografisë komuniste të ishte i pamundur. Aleks Buda, përgjegjës për shovinizmin Kombëtar-Stalinist, ashtu, sikundër Arshi Pipa vendosi 'ksenofobinë, sllavofobinë, izolimin, homogjeninë etnike dhe unitetin gjuhësor' (dikush mund të shtojë edhe grekofobinë, ortodoksofobinë po ashtu) konsiderohet akoma si një shtyllë e kulturës Shqiptare. Kritikët ose u denoncuan si jo-profesionistë (sepse ata nuk u rekrutuan në institucionet kërkimore për shkak të mendimeve të tyre ndryshe) apo si të huaj me qëllime të errëta. Këndvështrimi enverist gjendet akoma në trurin dhe shpirtin të paktën e disa njerëzve që merren me temat historike në shoqërinë që i rrethon. Vetëm disa nga intelektualët shqiptarë kanë kurajën të kritikojnë historiografinë zyrtare, apo vetëm vitet e fundit kanë treguar një tolerancë disi modeste te medias Shqiptare dhe elitës drejt këtij qëndrimi. Ashtu siç është, trashëgimia komuniste në historiografi është një pengese serioze për hapjen mendore të shoqërisë shqiptare. Për sa kohë që historianët duhet të përballën me sulme e kërcënime të forta, nëse ata formulojnë rrëfime të tjera, Shqipëria nuk mund të karakterizohet si një shoqëri liberale dhe e hapur".

Si e shikoni Shqipërinë, më afër Perëndimit apo Lindjes?
"Unë kam përdorur Lindjen dhe Perëndimin në titullin e librit tim, vetëm për të treguar kornizën kulturore në të cilën u zhvillua shoqëria shqiptare, por jo si një njësi ontologjike. Lindja apo Perëndimi janë dy terma kyç në debatin e vazhdueshëm mbi identitetin kombëtar në shoqërinë Shqiptare, por unë mendoj se pyetjet qendrore janë të tjera: a jetojnë Shqiptarët në një shtet ligjor, me institucione të besueshme shtetërore, një shkallë korrupsioni të ulët, një demokraci pluraliste, ku opinionet e ndryshme pranohen si një pjesë esenciale e jetës politike, ku kundërshtarët nuk janë 'tradhtarë' apo 'spiunë'. Unë kam përshtypjen se shumë shqiptarë do të dëshironin një model të tillë, por për shkak të vështirësive ekonomike, përpjekja e përbashkët për të mbijetuar ekonomikisht, ndikimi i kudondodhur i politikës në jetën sociale dhe politike, bën që shumë njerëz nuk e kanë fuqinë apo mundësinë të luftojnë për këto vlera. Ekziston një opozitë politike radikale, e cila megjithatë ofron më shumë slogane nacionaliste dhe demonstron një shkallë të lartë pa aftësie në çështjet e politikës ekonomike. Përveç kësaj, perspektiva evropiane e ka humbur joshjen e saj, dhe është shfaqur Turqia si një lojtar i ri. Turqia është një shtet me një numër të konsiderueshëm njerëzish të persekutuar apo të burgosur për shkak të ideve të tyre, me një media vetëm pjesërisht të lirë, ku nacionalizmi i fortë ofron një model të ndryshëm për udhëheqësit shqiptarë. Në kontekstin e Lindjes se Afërme, Turqia është një demokraci, por duke u krahasuar me shtetet e Evropës, Turqia është akoma një shtet me një demokraci në zhvillim. Për momentin, Lindja dhe Perëndimi nuk janë vetëm terma në debatin e brendshëm kulturor Shqiptar, por gjithashtu shumë mundësi për orientim politik. Shpërthimi i retorikave nacionaliste që ndodhën rreth 28 Nëntorit 2012 japin përshtypjen se liderët politikë janë më shumë të interesuar në mbrojtjen e privilegjeve të tyre duke u fshehur pas zhurmës nacionaliste- kurse pyetja themelore nuk është Lindja apo Perëndimi, por se si do arrijë Shqipëria të ndërtojë një nivel shtetëror të ndershëm dhe si do t'u ofrojë ky shtet një jetë të paqtë qytetarëve të tij"./BalkanWeb)

Pergjigjie Oliver Jens Schmitt: (ne duhet ti pergjigjemi z.Schmitt-it, vetëm se më argumente)

A flisnin ilirët shqip ?

Deshirat tona për të hasur në gjurmët e ndonjë shkrimi të vjetër në gjuhën ilire e që mund te kuptohej edhe në shipen e sotme kurrë nuk janë shuar që nga Hahn e deri tek i madhi Eqrem Çabej, i cili thoshte se, "një ditë ndoshta edhe një bujk një fshatar i thjështë më penden apo pllugun e tij do te nxirrte një shkrim te vjetër mbi ndonje guri apo rrasë dhe do te dokumentohej se me te vertete ne keto trojet e sotme te ballkanit ku flitet shqipja dikur kan jetuar edhe stergjysherit e tyre ilirët, për këte jam i bindur"... thoshte Akademik Eqrem Çabej i thoshte vajzës se tij Brikenes e cila në një Konferenc te mbajtur para disa muajsh në Paris e emocionuar me këtë rast, foli për biografin, jeten dhe vepren e babait të saj ku ajo na i rikojtoj edhe momentet e fundit të kolosit e historianit të gjuhës shqipe në pragë të ndërrimit të jetës së tij.
Si deshmi e kohës në këtë konferenc foli edhe Pr. Remzi Pernaska, si bashkohës i Eqrem Çabejt dhe si bashkepunues i tij i ngushtë.
Kaluan disa muaj dhe nga kjo konferencë gjithnje me shkonte nder mend atje diku një fshatar ne ara duke rrotulluar me pllug një rras guri me një mbishkrim...
Mirëpo kohë pas kohe mirresha me keto hulumtimet e perditshme edhe une si ai bukju ne ara, prore duke rrotulluar faqete librave te ndryshme një nga një thuaja se do ta gjeja ndoshta keshtu ate shkrim te famshem që e presim të gjithë !
Kisha leuar mjaftë libra te ndryshme me permbajtje historike per pelasget etrusket iliret e thrakast keta qe i ndoqa edhe pertej atlantikut dh i gjeta tek civiliimi Maja...
Pershtypje të veçant një dite mê la Historiani dhe gjeografi i famshëm danez, Konrad Malte Brune i cili pershkruan mjaftë bukur ne nje volum te posaqem hollesishtë origjinen e shqiptarëve e sidomos interesimi per gjuhen shqipe nê "Saktësia e historisë se popujve..." liber qe e kisha leuar disa here dhe mora shenime nê leter në një paragraf teper interesant; " gjuha shqipe është me sigurinnjëra nder gjuhet me te vjetrate europes... dhe se ilirët ishin te paret e tyre"...
Malte Brune shtron shumë e shumë pyetje; nga erdhi kjo gjuhë kush ishin ata qe e flisnin më parë?
Pse nuk u gjetë asnjë shkrim deri më sot në gjuhën e vjetër ilire ?
Në një citim nga një studiues i shkrimëve të vjetra, gjeta një burim të cilin e kerkoja prej vitësh, athua pse tjerët popuj lanë shkrime ndërsa ilirët nuk na kanë lën shkrime ?
Autori e spjegon këtë arsyeje që më interesonte, i cili e spjegon krejtê thjeshtê; "...për popujt e lashtë europianë, të shkruhej mbi enët, tape e qypa, për ta ishte një dobësi, ishte një akt i turpshëm, kurse për popujt e azisë, ky veprim i të shkruarit ishte për ta i lejushëm dhe i natyrshëm" .
Mëtutje autori citon edhe referancat e një autori të vjetër grekë, Aristofanin i cili në komedin e tij te famshme "Zogjët" autori pershkruan saktësishtë fjalët e një Personazhi te tij barbar te një Triballi i cili nuk di te flasi greqishtë por shprehët në gjuhën e tij tribale...dhe Malte-Brune e nxjerrë këtë dëshmi në vepren e tij ku thotë se, «veshtirë është te deshifrohen këto dy tri fraza tË shkurta por tepër të rëndesishme për historinë e gjuhës shqipe».
Është e ditur se Tribalët ishin pjesëtar i fiseve ilire, shtriheshin që nga Danubi dhe kufizoheshin më Maqedonin dhe Dardanin, ne lindje më Thrakinë pra, ishin ilirë por sypozohet se ishin edhe afër më thrakët.
Mbetej tani te shfletohët Aristofani, autori grekë i shekullit V. për te cilin kemi krejtë pakë të dhena se kur dhe ku ka lindur, disa e qojne ne Egjinë e disa në ishullin e Rodes mirêpo siaps qfaqjeve te tij te para ne Olimpiaden e 8O-të dhe te asaj 88-të që i bie ne vitin 427 para Krishti, mendohet se ai nuk i kishte ne kete kohe ende 30 vite qe sipas rregulalve te kohes, duhej patur me shumë se 30 vite për te shkruar njê pjes teatri... por Aristofani disa komedi te tij ia huazon disa artisteve te cilet e prezentojne këtë komedi në emrin e tyre.
Aristofanit keto komedi i njihen më vonë me tituj te shumet si "babilionjenet" e tjera mirëpo njera qe ne na intereson në këtë rast është komedia me titull; "Zogjët"
Nuk po e pershkruajmi këtu të tërë permbajtjen ku flitët për dy personazhe Athenas të cilët te merzitur nga jeta e perditshme në Athenë ikin nga qyteti por te shendrrohën në zogjë e gjëjnë një tokë te largët diku në veri të Greqisë, ndoshta në mes Thrakis e Maqedonisë tek Tribalët e famshë te fisit ilirë ?
Por kryesorja në këtë komedi është se,Aristofani ve në dukje një personazh, një Tribale i cili nuk di të flasi fare gjuhën greke por shprehet ne gjuhen e popullit te tijë, "gjuhen tribale" ne një sken ku tribali vjen para neptunit per ti blere dy qengja qe kishte ndermen tua fali perendis se tyre dhe e paguan Neptunin me keto monedha ari...për dy qengja dhe ne momentin kur ky triballi ia jep keto monedha Neptunit ai shprehet kështu në gjuhën e tij:
Transkripcioni(pershkrimi) nr.1
1. Tribali: -=Saunaca bactaricrousa= ?!
Poashtu edhe më tutje Tribali i thotë edhe këte fjalë;
Pershkrimi nr. 2
2. Tribali: =Nabaisatreu =?
Deri këtu mund të thëmi se perpos këtij dialogu në këtë komedi te shkruar në leter nga një autor grekë, nuk e kemi hasur në asnjë shkrim e në asnjë rast tjetër ku pershkruhet së paku një fkalë apo dy në gjuhën e vjetër të ilirëve që autorët e vjetër grekë i quanin më emrin e përgjithëshëm, barbar.
A mund ti deshifrojmi ne sot këto dy tri fjalë në shqipën e sotme ?
Kjo mundësi iu mbetet specialistëve të gjuhës shqipe, kërkuesve e hulumtuesve të ndryshëm duke krahasuar edhe tekste më të vjetra të Aristofanit të shkruara në gjuhën e grqishtës së vjetër dhe duke i analizuar këto tekste ndoshta do hasim ne një shkrim me afer te ketij te pershkruar nga greqishtja ne frengjishte që për momentin është veshtirë të percaktohêmi më saktësi në këto fjalë të shprehura nga tribali por edhepse nuk jam gjuhëtar më lejoni t'ua thëm mendimin tim;
Nëse e vrejmi së bashku veprimin e Tribalit i cili është duke i numruar monedhat e arit për t'ia dhen Neptunit(personazhit tjeter) del se posa perfundon njehjen e monedhave ia dorzon Neptunit dhe i drejtohet me keto fjalë;
Në gjuhën frenge është e pershkruar kështu por duhet pare edhe nga origjinali thash nga greqishtja dhe lusim te gjithe antaret e nderuar te na dalin ne ndihmë sidomos ata qe njohin greqishten dhe ta gjejne kete tekst ne menyre qe te mundohemi ta deshifrojm se bashku kete tekst;
Kur themi se greket flisnin shqip, dikush tjetër mund te shtroje pyetjet; kur, ku dhe ku i keni provat, ma sjellni te shkruar se ku e dini ju se "greket flisnin shqip" ose se paku; a flistej gjuha shqipe 2400 vite para krishti në Greqin Antike ?
Ne vetem me argumente mund te flasim, prandj sot kemi mundesi me plote bindjen se, Po, në Greqi para 2000 vitesh flitej gjuha shqiipe pa kurrëfarë dyshimi !
Cilat janë provat, faktet, argumentet bazë ?
Argumentet janê te shkruara kete herë, jo nxjerrur me hamendje...te shkruara ne letër nga vetë autoret grekë e romakë( do i kthhemi edhe literatures romake pataj..)
E marrim fjalën tjetër:
=Vallé= vallzoj, që në disa raste edhe grekët e romakët e quanin;
=Balizo=nga ku mund të thëmi vjen fjala:
=vallzo= hidhni valle...por, jam i bindur se në gjuhën shqipe ishte fjala tjetër edhe më e pasur për të thënë =vallzo=
=Kômazô=kamzo..(kêmbzo).luaj valle kama-kames, (kam pas kame)...=komazo=vallzo
=Ballizô= por, më e drejtë se
=Kômazô=kamzo, besoj se kjo form i pershtatet gjuhës shqipe te vjetër.
=Poneroi= flitej edhe në Athinë deri vonë, ishte e kundërta e atyre njerzëve jo poli=te pa ndershëm....duhet vrejtur se =po=shqiptohej =pa=....pa ner à=është i= pa ner=njeri i pa rrespektushëm...ndoshta edhe vetë emri =njeri= vjenë nga =Neroi=ner=neri=njeri=i njerzishëm=paneri=poneroi=i pa njerzishëm ai qe s'ka "Nér" ?
Sidoqoftë tek, =Poneroi= kemi rrënjën shqipe=nér=nder i apo njéri, i njerzëishëm...besoj se jemi në rrugë të pa gabueshme rreth ponéroi.
Aristofani ishte i ri në moshën 19 vjeçare kur filloi të shkrunte komedi mirëpo rregulli ishte që autorëve te ri deri ne moshên 29 vjeçare nuk iu ipte e drejta te afirmohëshin kështuqë Aristofani më vite te tëra shkruante komedi për të tjerët.... Tjetra është pse hasim tek Aristofani më së shumti fjalë barbare=të huaja, interpretuar nga personazhet e tij êshtë se ai ihte nga Egjina (bregdeti trakisë) dhe me siguri ka patur kontakte me barbaret, tribalet traket etj..
Është me rëndësi që të kërkohën tekstet sa më te vjetra nga autorët grekë edhe romakë për te patur mundësi që të gjejmi fjalë të pa prekura të cituara nga personazhët jo grekë prandaj duhët rishikuar në tërsi Euripidin Aristofanin e autor tjerë.
=né-na=
=Trinumus=një personazh pa dyshim shqip....(mendoj se ky është ngatrrim nga Trim-unus=Trimi= autorit iu është dukur më e pershtashme "Trinumus" se sa "Trimunus"...thekson për publikun ndyshe....)
Sipas analizave edhe nga kritik tjerë, tek personazhet barbar në komedin greke theksi i "o" është një "â ---e zgjatur" karakteristike të cilën e rujtën deri sot vetëm shqiptarët e rrethit te maleve të Sharrit si dhe Gostivarit e deri në Dibër...
Këtu pra duhet kërkuar qelsin e berthamës së gjuhës lashtë shqipe ende e ruajtur ku gjuhêtarët tanê duhet ti kushtojnë rëndësi....te mirren shenime dh inçizime...ku i dihet koha do na e kërkoje si dëshmi të një dialekti të veçantë, i shqipës para historike, një thesar në vete....Mos te harrojmi se rreth liqenit te Ohrit zënin vëndë banorët e hershëm parahistorikë ku ndoshta nga shtyrjet e emigrimeve te reja janë detyrua të gjëjnë strehim nën strehën(shtruheren) e maleve te Sharrit ?
Shtrohet pyetja:
Cilat ishin arsyjet që autorët grekë i shkruanin këto fjalë te huaja në tekstet e komedive të tyre ?
A shkuheshin këto fjalë me qellim vetëm për publikun grekë apo shkruheshin edhe për te huajt ?
Duke ditur mirë se në këto kohëra në shekullin V-të dhe IV-të para krishti bota greke terhiqte popullsi te huaja, tregtar e udhëtar nga te gjitha vendet, prandaj këto fjalë te huaja në teater luanin rol te madhë për shoqërinë dhe jeten e perditëshme kulurore, kur shohim sot germadhat e amfitetrave nëpër Azi të vogël kuptojmi se popujve iu duhej argëtim dhe spektakel, prandaj këto fjalë te pakta interpretuar nga aktorët në gjuhë te huaja shërbenin në rastet kyqe kur keqësohëj situta në sken para publikut nevoje e kerkonte autorin që te sjellte në skenë njê personazh nga radhet e jo grekëve, ndonjë Persanë, një Trakas apo perndin Triballe nga fiset ilire te cilët hynin në sken si mendje trashë me fjalet; "nabasatreu" ose në disa raste tjera autori iu gjënte fraza edhe më te gjata që e bënin skenen më komike dhe ku argËtohej publiku por edhe ndrrohej tabloja e ngjarjëve krejtësishtë, pra, Aristofani kishte gjetur këtë burim, ngjrjet e rrezikshme iu shmangej me të qeshura sepse paraqitja e barbarve në skena para publikut te cilët shprehëshin në gjuhën e tyre këta te huaj ndrronin situaten në komedi, psh një Trakas më gjestin e tij e fletë fjalën palos derisa prek organet e tij...poashu kemi tek Euripidi, fjalët që i thotë Hekube, e shoqja e Priamit, e cila thotë fjalët në një gjuhë barbare jo greke;"graus, apolis, ateknos, apais,agamos, apilos,
polemon onti singono" ose në rastin tjetër një Tribal tek Aristofani dëgjoheshin para skene fjalët nga personazhi barbar:
="Toua japa bataon tapper"... pa dyshim ne sot do identifkonim një dialekt të Peonianve te dikurshëm që i pergjgjet sot rrethit të Tetovës.
Te gjitha këto fjalë pak nga pak na shtyjnë mbrapa ndër shekuj dhe vertetojmi se gjuha e jonë shqipe ruajti thelbin e dikurshëm deri në ditët e sotme përmes dialekteve te cilat ruhen edhe sot në disa pjesë te trojeve tona dhe mbetët një thesar i çmuar për historinë e gjuhës shqipe dhe duhët patjetër ti kushtohët rëndësi në t'ardhmen hulumtimeve nga studiues të gjuhës shqipe.
Gjuha e shkruar në literaturen greke nga antikiteti dëshmon kjo se, ne flisnim shqip si sot që flasim në te njejtat troje, kjo ka rëndësi, është argument i gjallë.
Argumente tjera që dëshmohët se, ilirët flisnin shqip !

Gjuha shqipe në tekstet e dramaturgëve grekë si tek Aristofani, Eyripidi e tjerë ku paraqesin personazhe te huaja jo greke ose barbare=barbaros, ku përmes dialoggjeve të tyre të shkurtëra të asaj epoke, zgjonte interesim si dhe argëtim tek publiku. Aristofani i cili kishte shkruar rreth 32 komedi që deri sot kanë mbijetuar vetëm 18 prej tyre kurse tjerat janë zhdukur, mirëpo edhe nga këto pak tekste qe kanë mbetur meritojnë t'iu kushtohet vëmendje sepse, siç e cekem, përmes personazheve të tij, Aristofani qellimishtë kishte gjetur një burim të vlersuar nga publiku me interpretimin e barbarve në sken ku gjuha e tyre e veçantë si tek "zogjêt" permes Tribalit trakë, na i ruan disa fjalë origjinale e te shkurtëra te folura nga Tribali. Poshtu edhe në kmedin tjetër "Akarnienët" ku përmes personazhit Pseudartabas aktorët shprehën para publikut në rolin e tyre në gjuhën jo grke, pra perse ose gjuhë te huaja nga popuj te ndryshëm nê shekullin e V -tê e IV-ér para krishti.
Kuptohët se për ti identifikuar këto fjalë te vjetra dhe analizuar nga gjuhëtarë e studiues shqiptar duhët bërë perpjekje e mundime të shumta e te gjata sepse sot vështirë arrihët së pari te arrihet deri tek ndonjë kopje e këtyre teksteve te vjetra te shkruara në greqishten e vjetër dhe pastaj janë perkthyer në persishten e vjetër apo edhe gjuhên arabe, sot këto tekste te rralla gjënden në biblioteka te njohura po që kërkojnë angazhime të mëdhaja dhe investime për këto kërkime...
Me të gjitha këto vështirsi për te ardhur deri tek tekstet e permendura, kemi hasur në një burim me vlerë, një libër botuar këto vitet e fundit në gjuhën frenge me titull; "Figurat e të huajve rreth Mesdheut antik" nga tre autorë... kryesuar prej Marie-Françoise Marein që fletë për personazhet e huaj tek autorët e antikitetit në literaturen greke.
Këtu nxjerrim disa fjalë nga nga ky libër dhe do mundohëmi të japim mendimin e fjalëve të nënvizura me të kuqe dhe mendoj se në disa raste nuk është vështirë te identifikohën fjalët në gjuhën shqipe, te shkruara në tekste para 2400 vitësh.
Më tutje kemi edhe fjalë tjera të shkoqura nga tekstet si këto:
4. =kakan= ?
5.=zoizo= ?
6.=poneroi=(e kunderta etê ndershmit) ?
7.=né, na= ne..neve.. ?
8.=phallos=palos... ?
9.=diapeinammes= (sikur që thuhët; vdiqem uni) ..nga uria...?
10.=diapinomen=( te pijmi)
11.=Trinumus= trimi ?
12. =palliata=pallta, pallto, veshje tradicionale karagjene...?
13.=kaptiv=tekapurit pengë, robër...?
14.=nugator=nuhatës, gënjeshtar, ai që nuhat më hund, heton, nuhator... ?
15.=ktema=?
16.=ailenon=mjerë ne...?
Tek Euripidi hasim fjalët e panjohura përmes personazheve Hekube dhe Tauride:
Tauride:
17.=apolis, oumeter, ouk adelpon, ouxi, sungene= ?
Hekube:
18.=graus, apolis, ateknos, apais,agamos, apilos= ?
19.=Polemon onti singono=(po thëm unë ti s'te ngojna) ?
13.=kaptiv=të kapurit peng, robër...?
14.=nugator=nuhatës, gënjeshtar, ai që nuhat më hundë, heton, nuhator... ?
15.=ktéma=?
Tek Euripidi hasim fjalët e panjohura përmes personazheve Hekube dhe Tauride:
Tauride:
17.=apolis, oumeter, ouk adelpon, ouxi, sungene= ?
Hekube:
18.=graus, apolis, ateknos, apais,agamos, apilos= ?
19.=Polemon onti singono=(po thëm unë ti s'te ngojna) ?
===========vijon=========
Fjalë shqipe në tekstet e vjetra greke (propozuar nga Dedë. L)

Dedë:Nga frika e fikjes se dritave do ti bie shume shkurt.
Dedë:=Komazo=, nuk jam dakort, pasi vallja kercehet, ma kame, duer, shtat, koke edhe sy.
Dedë: Ballizousin= sakte nga grekishtja ne Shqyp ashte me kuptimin=Vallzoishin,vallzoshin neper te tane qytetin etj. meqe (B) ne grek ban( V) dhe sot ne grek vallzo=horevun= =horevontas=,ose=horevi= horevo etj. pra =Ballizo= vallzo= ashte e paster shqyp.
Dedë: =Poneroi besoj ashte i drejte perkthimi juej. Sot grekisht, Polniros=hileqare, i djallzuem, i panershem etj. Per mua =Poneroi= i pa nershmi.
Dedërinumun= tri menimet e mia, ky perkthim i shkon,por edhe munet me kene - trim masi Trimi=I mençun,i shnetshem fizikisht dhe i hieshem, i pashem pra trimi duhet me pase tri gjana per me e gzue emnin trim, qe shume pak njerez i kane pase te tria kto veti.
Dedë:=Kakan=ka kane=, ka qene, ishte?
Kreksi: Pajtohem me te dyten por, me =mamezo= mendoj se edhe kjo eshte e pranueshme, arsyen e the edhe ti me siper aty kur the se në valle =kercehet= te ne themi edhe sot shkurt=kcehet= e me duket se kcehet me këmbë n kuptimin e fjales e nuk kcehet me dorê... haahaa ndosht vallzohet me duar..; hahahaa ose kjo e dyta =vallzo= Ballizo= ka balancuar kercimin me kembe dhe me duar...por sidoqofte, ne kete tekstin sier, gjate banketit, flitej mes autorve greke roameke, se, ishin fjale te huaja..ose barbare... s besoj që ne ndonje gjuhe tjeter pershtatet sa me shqipen...faleminderit !
Dedë:=Zoizo=grek=jetoj, ne shqyp nese bahet fjale per zogjte=merrem me rritjen e shpenve, shtoj zogjte etj.
Dedë: =Ne,na= varet nga kuptimi=Né, nâ
Dedë:=Phallos=palose. Ne grekisht me =palose=dhiploso, losi, losun, etj.
Dedë: =Kakan=ka kane,ka qene,ishte? = pajtohem !
Dedë:=Poneroi= besoj ashte i drejte perkthimi juej. Sot grekisht,
=Polniros=hileqare,i djallzuem,i panershem etj. Per mua Poneroi= i pa nershmi. = pajtohem !
Dedë: =Ballizousin= sakte nga grekishtja ne Shqyp ashte me kuptimin=Vallzoishin,vallzoshin neper te tane qytetin etj. meqe B ne grek ban V dhe sot ne grek vallzo=horevun,horevontas,horevi,horevo etj pra= Ballizo= vallzo ashte e paster shqyp.=...vetem për =Kamzon=....ka mbetur te rishikohet...
Dedë: =Diapeinammes = me deke unit. Ne grek sot, =Uni,=uria=pinao, pinas etj. Me deke=pethano, pethenis, thanatos. E ne kjoftese =Diapeinammes= duem me e Shqypnue une nuk di.
Kreksi:="Toua japa bataon tapper"= edhe kjo me la pershtypje shumë...me siguri gjuha e Peoenve te rrethit te tetoves ose Gostivarit...
Dedë:=Diapeinammes=me deke unit. Ne grek sot, Uni, uria=pinao,pinas etj. Me deke=pethano, pethenis, thanatos. E ne kjoftese =Diapeinammes= duem me e Shqypnue une nuk di.= edhe tek ne thuhet; =vdiça uni=
Dedë:=Pino=, pinis, pinun etj ashte folja me =me pi, me pi uje, tamel etj vene me kene e vjeter, te bafte mire
Dedë:=Palliata=pallto. Menoj ashte plotsishte e drejte pasi ne Shqyp kena shume sinonime p.sh. me mbshtjelle, shall, pallto, pullaz ( mloja e shpise ), etj.
Dedë: =Né, =Nâ=, varet nga kuptimi=Ne,na. =Në kkëto dy rastet jane te cekura në këto tekstet për rgjuhët barbare ne tekstet greke; Në dhe Nâ, pa dyshm shqip, besoj se nuk gabohemi...
Dedë:=Pino, pinis, pinun etj ashte folja «mé»=me pi, =me pi uje= me pi tamel etj. vene me kene e vjeter, =te bafte =
Dardan:Në një rast kam hasur ku aty thuhej se fjala =pir= do thotë=ujë= në greqishten e vjeter...
Dedë:=Kaptiv=rob, po. Edhe ne latinisht e gjetke ashte marre folja shqype me - me kape -Italisht-katurare, frangjisht=kapture=me kape në shkelje te ligjit etj. Pra =shqyp e paster.
Dedë:=Nugator=nuhates, po.
Dedë:=Phallos=palose. Në grekisht me
palose=dhiploso,losi,losun,etj....
Dedë thonë edhe sot andej nga Tetova... se, ne realitet ai personaxhi bene gjeste te tilla..te pahijshme te shkruehn se leohet) por, për atë kohë publiku argtohej.
Dedë:=Ailenon= mos valle ka kuptimin=âshte i lanun,ashte i hjedhun,tretun,shkelmuem, dhe perfunimisht= i mjere.
Dedë: =Ailenon= mos valle ka kuptimin=ashte i lanun,ashte i hjedhun,tretun,shkelmuem, dhe perfunimisht=i mjere.= kjo është e dyshimt, siaps nje spjegimi te nje kritiku francez, ai thoshte por jo i sigur se, kjo eshte fjale hebreje;;. por vendosa eventualishte per te vertetuar..
Dedë:=polemon onti singona-=Lego=grek=thëm (me thane) etj, O pos leme=siç e thame,legé=thuaje etj me duket se ka rraje greke ose munena me thane nji shqype te Kelmentit, «i leçitun», kena rrajen =le=qe ka kuptimin me fole, duhet te keni te drejte tek perkthimi i pare.
Kreksi: E kjo =Singona= ?
Dedë:N.q.s. nuk ashte emen i vjeter at'here ashte ajo qe thoni ju=nuk te ngojme,nuk te nigjojme.
Dedë: Singona=s'nigjoj,nuk nigjoj, sepse menoj qe - s - qe zevenson - nuk - ashte poaq e vjeter.
Dedë: =Toua, japa, baton, tappor, = nuk e di fjaline apo frazen e ma perparme e te ma mrapmen.
Dedë: =Toua, japa, baton, tapper= nuk e di fjaline apo frazen e ma perparme e te ma mrapmen.=ship tingllon mirë pa dyshim por kuptimin as une nuk arrij t'ia di...
Dedë:=Graus, apolis, ateknos, apais, agamos. Meqe nuk di rrjedhen e shkrimit ne pergjithsi kam frike se gaboj, po edhe pse gaboj nuk ka gja. Mos valle bahet fjale per = gruen e atit= (babait), njerken qe ashte martu e qe ajo qe flet nuk e pelqen kte gja?
Dedë:=Apolis= per mua ashte fjale qe duhet zberthye me saktesi pasi spjegon shume gjane dhe qe merr edhe kuptime jo te njejta. Ne grek te sotme bahet fjale per qytetin por nuk me duket se ka ate kuptim,krejt tjeter gja don me thane.
Dedë:=Graus, apolis,ateknos,apais, agamos. Meqe nuk di rrjedhen e shkrimit ne pergjithsi kam frike se gaboj, po edhe pse gaboj nuk ka gja. Mos valle bahet fjale per =gruen e atit =(babait), njerken qe ashte martu e qe ajo qe flet nuk e pelqen kte gja?
=pa dyshim, njashtu duhet te ishte, =grauja=gruja= ke te drejt.e.
Dedë:=Apolis= ështe me e komplikuar, sepse; mendoj se gjithnje kur kemi =à= eëhtë e barabart me =âsht, =à= e naltë qiellzore...qe gati ka humbur, vetem malsoret e ruajne ende ...
XY: =Prona e tim Eti=Emrat e qytetetve në shqip mendoj se kanë ardhur si fjalë prone; =qy=ky=têt = nga i ati. Edhe sot ne Myzeqe Ky=Qy= shqyptim i Laleve. Ndersa =Polis= dhe âpolis janë dy kuptime te ndryshme.
Dedë:Po jam dakort,= â=po-li- s = ashte pâ ? folja =ashte=gjithmone ( â ) ashte shkrue e ngjitun me fjalen masardhese, po ashtu â.