Mitrush Kuteli

[Sokoli]

Kjo eshte nje nga pjeset me fantastike qe kam lexuar nga Kuteli

Rrinte Suli me Sulën në hijen e një lisi kombëtar edhe përkëdhelnin dyfeqet kreshnike me nga një leckë vaj. Këtë e bënin për të kaluar kohën e për të shprehur dashurinë kreshnike për armët kreshnike.


Dhe që të dy, si trima kombëtarë, e kishin ngjeshur mesin me kollanë e gjoksin me rripa. Kollanët ishin mbushur me paketa fishekë edhe varur kishin bomba të kuqe.


Të tjerë fishekë e bomba kombëtare kishin nëpër xhepat kreshnikë.


I foli Sula Sulës:


- Ore, ti e ke të papërdorur dyfekun e as që di në shpon.
- Kam zbrazur njëzet paketa. Qe kalamidhet!
- Ke zbrazur në bosh, jo në plot...
- Qysh në bosh? I kam rënë një zogu majë një lisi edhe e kam rrëzuar, i kam rënë një lepuri, i kam rënë një thiu të egër...
- Të thashë se ti ke zbrazur bosh, më havadan. Ti s'hyn në rradhën e burrave. Hajt!
- ...
- Ore, a ke zbrazur më njeri? Se atëhere i thonë plot. Je goxha burrë, e s'ke vrarë njeri!
- Jo, njeri kurrë! Kur të më bjerë hasmi në pusi, do t'ia shkrep.
- Prit gomar të mbijë bar!




Fluturoi një zog kombëtar nga lisi kombëtar edhe hija e tij kreshnike shqiti për një grimë në truallin e fisit arbënor, ku ujku nuk e ha ujkun, po arbri e ha arbrin, si urdhëron Kanuni i Lekë Dukagjinit (ndjesë pastë!).


I foli Sula Sulit:


- Po ti sa herë e ke përdorur pushkën?
- Dy! Një herë i rashë Zeqos edhe e lashë kapicë, në lëmë. Gjysmë herë kur plagosa Zyferë e gjysmë herë Stavron. Këto të dyja bëjnë një. E një e para: dy!


U duk larg një si pikë e zezë që lëvizte në rrugë. I foli Sula Sulës:


- Ja, shikon tutje, po vjen një njeri! Bjeri!
- S'di cili është...
- Çudi e madhe! As ai nuk di cili je ti. Atij i qënka shkrojtur t'i biesh ti me dyfek të ri. I erdh exheli. Apo s'ta mban?
- I bie po mos merret vesh...
- S'ka si merret vesh. Unë s'rrëfej!
- Me besa-besë?
- Me besa-besë e për kokën e dyfekut.
- Atëherë t'i bie?
- Bjeri!




Në këtë kohë pika që lëvizte në rrugë ish madhuar se e shtynte exheli drejt pushkës kreshnike kombëtare.


Sula ish i përulur prej Sulit se kish shtënë vetëm bosh. Turp i madh për një trim kombëtar e për një pushkë kreshnike të lyer me vaj!


U shtri barkazi në mezhdë, i fjeti synë pushkës edhe i hoqi këmbëzën.


Edhe pika lëvizëse nuk lëvizi më...


Edhe Sula puthi çarkun e dyfekut kreshnik për provën e naltë...


... Qanë e vajtuan në shtëpi. Shkulën flokët nëna e motrat e të vrarit. U kanos vëllai të marrë gjakun nga hasmi i vjetër i shtëpisë, po puna është se pushka kreshnike e Sulës nuk mbeti në turp kombëtar.


Edhe Suli e mbajti fjalën e nuk e tradhtoi Sulën...

[ChuChu]

Me di a nuk me di se qaj,

me di a nuk me di se vuaj

ne oret e thella te nates,

kur ngrihem i cmendur te shkruaj

me gjakun e zemres te shkruaj.

Me di a nuk me di se agimet

me gjejne pa gjume ne shtrat,

me shpirt te shkretuar nga dhembja,

e dhimbshem i pres perendimet,

me ankth i pres perendimet.

Me di a nuk me di se sot

u drodha kur pashe pranveren, (vjeshten)

qe zbriste me flladet e prillit (tetorit),

e embel sic ishte qemot,

e hidhur sic ishte qemot.

Me di a nuk me di se vuaj

ne oret e thella te nates,

ku ndjehem nga jeta i huaj,

nga vendi i lemjes i huaj.

Me di a nuk me di....

[ChuChu]

Do te peshperite era ndaj mbremje si nj'here,

prej valesh do ngrohet hena si sot,

me iskra prej bryme do mbuloj' mermere

dhe bota do jete si ish dhe qemot

Si neser do shtrihet lendina per mbi varr

Vale-dheu do zene t'palosen ngadale,

do ende parevera e lule e bar,

dhe zile do rreshqasin qe prej male.

Do qeshe dielli ne qoshen e nje reje,

do thaje lotet mbi lulet e qershise, larg,

mbytur do ndjehet gjemimi i nje rrufeje,

permbi mal do hapet brez'i Perendeise.

Do shtroje dhe dimri qilim te argjendte

mbi pllocen e tretur, mbi kryqn'e anuar,

do rritet harrimi me dherin e rende

dhe une do fle, ty duke t'enderruar.... (dhe te t'harruar)

[ChuChu]

A

- E njeh Zenelin?
- Jo, nuk e njoh!
- U bë për të vrarë. E do ta vras!
- Si e qysh?
- Dje më shkeli hijen!
- Hijen tënde?
- Timen! Ecja rrugës, në diell, kur më arriti Zeneli. Hija ime ishte aty poshtë. Ish e gjatë, sepse dielli perëndonte. E priste më dysh rrugën. Zeneli më dha tungjatjetën edhe ma shkeli hijen. Ç'të bëj?
- Vraje!
- E vrava.
- Aferim!
Pas pakëz, duke pirë duhan.
- Fëmijë ka Zeneli?
- Ka po janë të vegjël.
- Vraji!
- T'i vras?
- Vraji se do rriten. Më mirë tani sesa më vonë.
- Mirë thua; ke të drejtë. Do t'i vras! Do t'i shuaj! I ati më shkeli hijen. Kjo s'është pak!



B


- Dëgjove gjë?
- Jo.
- E vranë Todrin.
- Ku?
- Në mes të tregut.
- Kishte faj?
- Tani s'ka faj se është i vdekur, po atëherë kish.
- Si e qysh?
- Todri po shikonte një dru telefoni. Ish pak si i vrenjtur se s'kish me se të blinte bukë. Iu afrua një burrë me mustaqe, trim me fletë si çdo burrë me mustaqe, edhe i tha: - Bre qen!
- E njihte burri me mustaqe Todrin?
- Jo nuk e njihte. Por e vërteta: burri me mustaqe kish të drejtë. Bre qen! - i tha trimi me mustaqe: Bile i tha: Bre qen i qenit! Pse vështron me inat drunë e telefonit?
- Më fal, se të pres fjalën: druri i telefonit mos ish i trimit me mustaqe?
- Jo. Druri mund të ish i kujt të ish. A mund të mos ish asfare, mall pa zot si është malli i shtetit. Po sidoqoftë Todri e vështronte me inat drunë e telefonit.
- Ndofta sepse kish barkun bosh...
- Punë e tij. Bre qen, tha trimi, bre qen i qenit! Pse, bre, vështron me inat drunë e telefonit? Todri desh t'i përgjigjet, po trimi nuk e la: nxori koburen edhe e vrau. - Na, i tha, të të mësoj unë të shikosh me inat drunë e telefonit!
- Kish të drejtë trimi.
- Doemos, se po të mos kish nuk e vriste.



C


- S'po e shoh prej disa ditësh Zefin.
- As e ke për të parë, Zefin e vranë.
- Pse? Kush?
- Fajin e kish Zefi.
- Fol!
- Nipi i të kunatit të vëllait të Zefit...
- Nuk mora vesh. Edhe një herë, të lutem.
- A ka një vëlla Zefi?
- Ka.
- Edhe ky a ka një kunat?
- Ka.
- Edhe kunati a ka një nip?
- Ka.
- Pra, nipi i të kunatit të vëllait të Zefit kish rënë në gjak me një shtëpi kreshnike kombëtare.
- Vetë nipi?
- Jo, shtëpia. Punë e vjetër, gjysh-stërgjysh, po ti e di se gjaku s'falet.
- Jo! Po të falet, humb burrnia, ndera e trimnia.
- Po, pra... E meqë shtëpia e të nipit të kunatit të vëllait të Zefit ish në gjak, erdhën edhe e vranë Zefin, sipas Kanunit të Lekë Dukagjinit, (ndjesë pastë!).
- Në e vranë sipas Kanunit, bënë mirë. Iu rrittë ndera e trimnia e burrnia hasmit të shtëpisë të të nipit të kunatit të vëllait të Zefit. Më vjen keq për Zefin, se ish njeri me kulturë - pesë vjet në Torino, poet e shkrimtar... - po në qenka punë gjaku, shumë mirë që u vra! Duhet ruajtur ndera, trimnia e besnia e kreshnikia e fisit të racës arbënore. Duhet ruajtur përgjithmonë Kanuni i Lekë Dukagjinit (ndjesë pastë!) sidomos për punë ndere, trimnie, kreshnikie, besnikie. Pse ndryshe kombi i racës kombëtare ilire edhe pellazge kreshnike arbënore asht në rrezik me hupë. Dhe që të ketë qetësi të plotë Shkëlqesia e Tij Lekë Dukagjini që na la Kanunin, duhet medoemos t'i digjet shtëpia Zefit edhe t'i priten drurët e kopshtit kombëtar.
- Eja të pimë nga dy-tri gota për shëndet të Lekë Dukagjinit (i rrofshin çunat!) e për nderën, trimninë, besnikinë e kreshnikinë mijëvjeçare që na nderon truallin tonë kombëtar e fisnik.
- Eja të pimë po koburet t'ia dorëzojmë një miku, se kam frikë mos të shkel hijen, o mos shoh me inat ndonjë dru telefoni...



Ç


- Ore, thonë se ti e vrave Selmanë...
- Unë, jo!
- Po kush?
- Dyfeku im!
- Ky që ke në krahë?
- Ja, ky! Pse s'ta mbush synë?!
- Si jo. Dyfek të këtillë s'kam parë as në Turqi.
- E ke mirë. Dyfek si të turkut s'ka në botë, se turku i punon me merak. Po ky imi është veç botës. Pandeha se s'të pëlqen...
- Si u bë puna e Selmanit?
- I qe shkrojtur ta vras unë, nga e shkrojtura nuk shpëton dot.
- E ke hak. Që kur e polli e ëma, iu shkrojt në qitap: këtë çun do ta vras Ymeri me një dyfek turku. Po aman më thuaj si erdhi puna që e vrave?
- Me një të shtënë e lashë thes. Erdhën edhe e ngritën në tabut.
- Ti ku ishe?
- Prapa ferrës.
- Ai?
- Shkonte rrugës.
- Bukuri! Si trimat e vrave. Edhe ai bëri mirë që ra si thes. Të lumtë dora ty edhe dyfekut i lumtë çarku!
Ymeri qeshi se iu kujtua thesi. Selmani ra menjëherë si një thes me misër pa pasur kohë t'i thotë: faleminderit se më vrave - si e do burrnia, kreshnikia e besa shqiptare. Po Ymeri zemërgjerë e shpirtluan, ia fali këtë të metë.
- Shkaku i vrasjes?
Fajtor ka qenë Selmani! Sepse Selmani ka një nip nga ana e mbesës. Nipi i mbesës së Selmanit ka një qen edhe ky qen qopek i ka lehur një herë mikut të të nipit të së mbesës së Ymerit. Miku iu qa të nipt, nipi iu qa mbesës, mbesa iu qa Ymerit edhe Ymeri mori dyfekun dhe e vrau Selmanë...



D


Rrinte Suli me Sulën në hijen e një lisi kombëtar edhe përkëdhelnin dyfeqet kreshnike me nga një leckë vaj. Këtë e bënin për të kaluar kohën e për të shprehur dashurinë kreshnike për armët kreshnike.
Dhe që të dy, si trima kombëtarë, e kishin ngjeshur mesin me kollanë e gjoksin me rripa. Kollanët ishin mbushur me paketa fishekë edhe varur kishin bomba të kuqe.
Të tjerë fishekë e bomba kombëtare kishin nëpër xhepat kreshnikë.
I foli Sula Sulës:
- Ore, ti e ke të papërdorur dyfekun e as që di në shpon.
- Kam zbrazur njëzet paketa. Qe kalamidhet!
- Ke zbrazur në bosh, jo në plot...
- Qysh në bosh? I kam rënë një zogu majë një lisi edhe e kam rrëzuar, i kam rënë një lepuri, i kam rënë një thiu të egër...
- Të thashë se ti ke zbrazur bosh, më havadan. Ti s'hyn në rradhën e burrave. Hajt!
- ...
- Ore, a ke zbrazur më njeri? Se atëhere i thonë plot. Je goxha burrë, e s'ke vrarë njeri!
- Jo, njeri kurrë! Kur të më bjerë hasmi në pusi, do t'ia shkrep.
- Prit gomar të mbijë bar!
Fluturoi një zog kombëtar nga lisi kombëtar edhe hija e tij kreshnike shqiti për një grimë në truallin e fisit arbënor, ku ujku nuk e ha ujkun, po arbri e ha arbrin, si urdhëron Kanuni i Lekë Dukagjinit (ndjesë pastë!).
I foli Sula Sulit:
- Po ti sa herë e ke përdorur pushkën?
- Dy! Një herë i rashë Zeqos edhe e lashë kapicë, në lëmë. Gjysmë herë kur plagosa Zyferë e gjysmë herë Stavron. Këto të dyja bëjnë një. E një e para: dy!
U duk larg një si pikë e zezë që lëvizte në rrugë. I foli Sula Sulës:
- Ja, shikon tutje, po vjen një njeri! Bjeri!
- S'di cili është...
- Çudi e madhe! As ai nuk di cili je ti. Atij i qënka shkrojtur t'i biesh ti me dyfek të ri. I erdh exheli. Apo s'ta mban?
- I bie po mos merret vesh...
- S'ka si merret vesh. Unë s'rrëfej!
- Me besa-besë?
- Me besa-besë e për kokën e dyfekut.
- Atëherë t'i bie?
- Bjeri!
Në këtë kohë pika që lëvizte në rrugë ish madhuar se e shtynte exheli drejt pushkës kreshnike kombëtare.
Sula ish i përulur prej Sulit se kish shtënë vetëm bosh. Turp i madh për një trim kombëtar e për një pushkë kreshnike të lyer me vaj!
U shtri barkazi në mezhdë, i fjeti synë pushkës edhe i hoqi këmbëzën.
Edhe pika lëvizëse nuk lëvizi më...
Edhe Sula puthi çarkun e dyfekut kreshnik për provën e naltë...
... Qanë e vajtuan në shtëpi. Shkulën flokët nëna e motrat e të vrarit. U kanos vëllai të marrë gjakun nga hasmi i vjetër i shtëpisë, po puna është se pushka kreshnike e Sulës nuk mbeti në turp kombëtar.
Edhe Suli e mbajti fjalën e nuk e tradhtoi Sulën...



DH


Vasili me Veselin ishin shokë. Shokë që në vogëli - ngrohur më një diell, lagur më një ujë. Pastaj erdh puna që Veseli vrau Vasilin edhe Vasili vrau Veselin. Që të dy ia dhanë flakë më flakë, si trima të ndjerë që na nderojnë vendin e kombin kombëtar kreshnik.
Puna rrodhi kësilloj:
Vasili me Veselin rrinin në një hije edhe bisedonin. Aty pranë ish lumi. Pranë lumit një plep. Vasili tha:
- Hajde plep, hajde, që të mbolli dora e Krishtit!
Veseli tha:
- E keq, or mik, e mbolli dora e Muhametit!
- E Krishtit!
- E Muhametit!
E filluan si me të qeshur po doli e ngjeshur se sikush gojën e kish të tijën edhe me bukë e ushqente. Po përveç gojës, kishin edhe kobure në brez, si çdo shqiptar i vërtetë.
- Plepin e mbolli Krishti!
- Plepin e mbolli Muhameti!
Pak-pak! koburet kreshnike, flakë më flakë!
E që të dy u vranë!
Njëri për plepin e Krishtit, tjetri për plepin e Muhametit...



E


Selmani vrau Selmanin; Stefani vrau Stefanin; Hasani vrau Kristanin; Mestani vrau Vasilin...
Puna rrodhi kësilloj:
Rrinin që të gjithë edhe vështronin malet e larguar.
I pari i tha të dytit (Selmani Selmanit):
- Mali që përtej është më i lartë se ai tjetri.
- Jo, e ke jangëllësh. Ai tjetri është më i lartë nga ai që përtej.
- Jo, ti e ke keq!
- Jo unë, po ti!
Hynë në valle edhe të tjerë: dy Stefanë, një Hasan, një Mestan, një Kristan, një Vasil, një Halil...
Si trima që ishin, e bënë fora edhe u vranë trimërisht në shesh të burrave. U ngritën pastaj edhe farefisi edhe i dogjën shtëpinë njëri-tjetrit.

Dhe malet mbetën si ishin: male...

[Fiori]

Nuk di si tju falenderoj qe i sollet ketu. U kenaqa duke lexuar.

[Dita]

Nga libri i Petraq Kolevices "Me Mitrushin", kam shkeputur disa faqe, ku Kolevica paraqet edhe disa poezi qe Mitrushi ia pat dhuruar atij. Dashuria me te cilen flet Kolevica eshte nje shprehje e mire e miqesise qe keta dy njerez kishin arritur te stabilizonin me njeri-tjetrin, por eshte dhe nje rrefim me vlere i disa pjeseve biografike nga jeta e Mitrushit.


------------------------------------------------------------------------------------



Për kampin e Maliqit, ku përfundoi udha e tij nëpër natë, Mitrushi më ka treguar:
Kur na shkarkuan nga kamioni atje, isha me ca rroba të vjetra e si mos më keq nga pluhuri i asaj rruge të gjatë. Në kokë, për t’u mbrojtur nga dielli, kisha lidhur një shami me nyje në të katër cepat, siç e lidhin armaxhinjtë.
Një polic erdhi e më pyeti:
-Sa shkollë ke ti?
-Hiç. Katë klasë të fillores kam – i thashë.
-Mirë. Shko këtej, ti.
Për fatin tim të mirë e besoi se, siç isha katandisur unë, do ta besonte dhe po t’i kisha thënë: s’kam bërë shkollë...Kur më liruan, ndërsa po më hipnin në kamion, për të na sjellë në Tiranë, u ndodh përsëri ai polic. Më pa me ca sy katili e duke shtrënguar dhëmbët, më foli gjithë inat: “Ë ë ë ë!...Ti qen paske pasur shkollë të madhe, ti!” Ndërsa kunati i Mitrushit, i burgosur në moshë të re dhe ai në kampin e Maliqit, më ka treguar:
Kur e sollën Mitrushin, e mbyllën në një kotec derri. Ai kamp ishte lemeri. Në mëngjes vetëm një si çaj. Bukë si baltë vetëm një herë në ditë, më drekë. Në punë na detyronin të shkonim duke rendur. Rendnim zbathur nëpër baltrat, se këpucët na u prishën brenda sy-tre ditëve. Punonim në kanale me ujra përmbi gjunjë e gjer në mes. Poshtë na pinin ushujzat, sipër na grinin mushkonjat. Dizanteria bënte kërdinë. Kur ktheheshim nga puna, në mbrëmje, ecnim me këmbë e duar si bagtia, sepse nuk qëndronim dot më këmbë nga lodhja e nga dizanteria. Aty kisha të burgosur dhe babanë. E preu dizanteria dhe unë e kam larë babanë lakuri, si fëmijë. Një tregtar nga Korça, Koçi Misrasi, nuk duronte dot më dhe vari veten.
Alfred Ashikun e rrahën për vdekje se hëngri një panxhar që e gjeti aty nëpër baltrat. Një tjetër, Niko Kirkën nga Korça, e lanë të lidhur me tel me gjemba te një shtyllë përkundrejt diellit. Atje e lanë si Krishtin në kryq dy dit e dy net dhe ne, 1500 të burgosur, na detyruan të shkonim pranë tij e ta pështynim. Ky qe kampi i Maliqit. Për tmerret e atij kampi, ku ishte drejtor Tasi Marko, vëllai i Rita Markos, kanë shkruar të tjerë e nuk dua të zgjatem. Gjendjen e tij të rëndë e të pashpresë në burg e në atë kamp na e jep të gjallë Mitrushi në krijimet e veta të cilat kam fatin e madh t’i kem të shkruara nga dora e tij. Ja, ato:


LETRA E FUNDIT
SIME SHOQE


Kaq afër jemi, por kaqë larg
Të lutem mos më prit-
Na ndajnë terre rreth e qark
Dhe yll për mua s’ndrit.

Përse ta lidhësh fatin tënd
Me një pafat si unë,
Kur di se emri im u shëmb
Me dhunë e me përdhunë?

Pra hidhe hapin guximtar
Ndaj jetës së gëzuar.
Dhe më harro këtu, në varr,
Të vdekur pa mbuluar.

Se unë pres, përças po pres
Një udhë fort të gjatë
Dhe një të martë, në mëngjes,
Do hidhem nëpër natë.

Nëpër një natë që s’ka mbarim
Po qetësi për jetë:
Pushim...harrim...pushim...pushim...
Në prehjen e vërtetë.




PRANVERË

Nëpër hekurat e tkurrura si gardh
Nëpër dhogat e thumbuara me thumb
Një rreze dielli hyri si për çudi
Brenda në terrin e hadhit.

I nemitur dritën e kuqe vështroj
Dhe rrah ta shtie rrezen nër duar
Por zinxhirat, që tringëllijnë me kobe
S’më lenë të ngrihem më këmbë.

Pra sytë i mbyll që rrezen mos e shoh
Por s’di se si nga jashtë vjen
Një erë e athët plisi dhe lajmin sjell
Se në botë ka ardhur pranvera.




YLLI I KARVANIT

Doli ylli i karvanit
-lart mbi një botë një qiri-
E vështroi i jetimuar
Nga zëndani im i zi.

Pas një rreze që më hodhi
Lashë hadhin e po ik-
Ah, më falni, jam i mjerë
Pra po ik nga vendi i lik.

Po më doli para reja
Ma preu rrugën e karvanit...
S’kam ç’të bëj, do kthehem prapë,
Brenda ferrit të zëndanit.

Dhe do pres të dalë rishtas
Në mos sonte, tjetër herë,
Që të sulem si i çmendur
Nëpër qiej, nëpër erë.

Kush e di...do të gjej udhës,
Ndër ethire nj’yll me bisht-
Do t’i lutem të shpjerë
Lart e lart në Zoti Krisht.

Do t’i falem, përgjërohem,
Të më bëjë hi e baltë
Të më shkelin gjith të mirët
Pranë fronit tij të lartë.

Oh, për hir të Gollothasë
Dhe të brinjësë së shpuar
Prit, o Zot edhe dëgjoji
Gjithë tmerret që kam vuar.

Por në s’do as Zoti i jetës-
Sëkam ç’të bëj i mjeri unë
E le qiellin, zbres te ylli,
Doemos, me të përdhunë.

Pa kur ylli do kalojë
Zotëronjës, sipër detit,
Do të shëmbem tatëpjetë,
Shpirtin do t’ja jap lanetit.

Veç në dhe mos kthehm prapë,
Ku ka hekura, zinxhira
Orë e çast ta ndjekin hapin
Errësira...Egërsira...

Ah, më fal, o ti këndonjës
Se me fjal’ të turbulloj.
Jam në terr e jam i mjerë
S’di ç’të bëj, pra ëndërroj.



***

Në vitin e fundit të jetë së tij, ndërsa ishte tepër i sëmurë e i dëshpëruar, gjatë një bisede mbi shkrimtarët e mëdhenj erdhi fjala te R. Tagor, të cilin e pëlqente shumë. I thashë që kisha librat e tij rusisht. I shpura atë me poezi. Gjatë leximit kishte bërë shumë shënime me lapës të cilat i prishi me gomë para se të ma kthente librin, por aty kanë mbetur dy shprehje nga R. Tagor që i paskan pëlqyer:

-I kam zili erës që sillet mbi tokë
dhe
-Njeriu është më i keq se kafsha kur bëhet kafshë.

Atëherë ra fjala dhe për shkrimtarin Anatol Frans nga i cili kisha dy vëllime rusisht. I dhashë njërin. Kur ma ktheu, më tha: Në faqet e brendshme të kapakut të kam lënë dy kujtime, t’i kesh ti, kur të mos jem. Ai kujtim i hidhur, që parathoshte një vdekje të afërt, janë dy poezitë e mëposhtme:


LUTJE

Unë, Mitrushi, poet shqiptar,
Fort do t’i lutesha nënës
Që të më hidhte një litar
Varur në bri të hënës.

Edhe pastaj, si për çudi,
Të gjendem varur n’erë
Dhe të thërres: “Sa lumturi!”
Në erë, mbi skëterë.


Dihet se sistemi komunist kërkonte prej artistëve e në veçanti prej shkrimtarëve e poetëve, një krijimtari të mbrujtur me ideologjinë e kohës e në shërbim të saj. Çdo krijimtari tjetër që mund të dilte jashtë kornizave të ngushta e të ngurta të realizmit socialist, quhej e kotë, e keqe, madje e dëmshme dhe e dënueshme. Shembuj të tillë janë të shumtë, por ndër ta mund të përmendim dënimin e të ndjerit Vangjush Tushi dhe thyerjen e skulpturave nudo të të ndjerit Janaq Paço.
Kundër asaj ideologjie që shkatërronte krijimtaritë e mirëfillta dhe u linte fushë të lirë “krijuesve” ordinerë, Mitrushi shkroi këtë poezi që do ta quaja satiriko-dramatike, të cilën pata fatin të ma linte të shkruar si kujtim gjithashtu në kapakun e atij libri.


KOPSHTARI BILBILI DHE DERRI

-Pa më thuaj, shpes i kotë,
Me ç’qëllim je ti në botë?
-Të këndoj – bilbili tha.
-Po kënga jote ç’qëllim ka?
-Këtë punë, vallahi,
Nuk e di.
-Ti këndoke pa qëllim
dhe kullot në kopshtin tim?

Mora thikën dhe e therra.
(Qiellin) do ta mbush me derra.



Nga Mitrushi kam një tjetër kujtim të hidhur, poemën “Rrjedhin lumenjtë”
Këtë poemë mund ta shkruante vetëm ai, sepse vetëm ai e dinte historinë e Ilirisë, si të thuash, në majë të gishtërinjve.
Në çdo varg të saj spikatin njohuritë e tij të thella e të sakta të gjeografise dhe të historisë së asaj Ilirie që shtrihej nga Stërmadhi Danuov valëvezullonjës deri poshtë, Buzë Jonit të kaltër dhe të Adrias valëdendur.
Përshkrimi i hollësishëm në atë poemë i viseve dhe i fiseve ilire, i bëri redaktorët e atëhershëm të thoshin se s’kuptohet nga lexuesi, mbasi ka shumë emra të panjohur, por mendja të çon të dyshosh se prapa këtyre fjalëve fshiheshin shkaqe të tjera...
Mitrushi nuk ka dashur të shkruajë një poemë me lajle e lule, me rima, ritme e figuracione të shumta, por të na jepte panoramën e plotë të Ilirisë së madhe të dikurshme, Së Epërme, Së Mesme dhe Së Poshtme, ku:

“Në gjithë skajet e vendit të lumur,
Anembanë kumbonte një e folme
E vetëme: ilirishtja e strallët-
Vigmë barinjsh dhe kushtrim luftëtarësh,
Farkuar në kudhra mijëvjeçarësh.”
“...Gjuhë e fortë, vlugmadhe e ëmbël,
E mbrujtur para se të ishin mbrujtur
Tufët e hyjnive të lashtësive...”


Pastaj na tregon dyndjen e legjioneve gjakatare romane, me skota të larme të shkulura vatrash...

“Por lukunitë nuk kishin të sosur,
se pas një skote një tjetër vërshonte
Nga fundra gufash dhe stërfundra honesh,
Me urë në dorë e thikë ndër dhëmbë,
Që kishin banesa me tenda lëkurësh...”

Që linin pas

“Rrënime, rrëmbime, varrime së gjalli...”

Sepse fiset ilire ishin

“një farë dhe një gjuhë, por – vaj! Të ndarë
Pa besëlidhje armësh...Pëllëmbë e hapur
Që grusht nuk u bë për të goditur rëndë
Armikun që tkurrej të zgrapë plëngun...”

Dhe tek sheh që nga gjithë ajo Iliri e madhe mbeti vetëm një pëllëmbë tokë dhe biri m’i vogël
I ilirit të lashtë, trimi Arbër,

Mitrushi nuk e mban dot rënkimin që i del nga shpirti:

“Hej, histori! Ti, histori e lashtë
E botës ilire së perënduar,
Përse më bren e bluan kaq dhimbshëm
Në orët e vogla të natës së bardhë?...”

Me ankthin e frikshëm të humbjes edhe të asaj cope tokë të mbetur nga Iliria e Madhe këtu, buzë Adrias e Jonit, Mitrushi e mbyll poemën me kushtrimin:

“Mbani, burra,
Me dorë të fortë flamurin e Arbërit
Të skuqur me gjak ndër luftra të rrepta.!

E dëgjojnë vallë bijt’ e sotëm të Arbërit thirrjen e Mitrushit?



------------------------------------------------------------------------------------

[Dita]

MITRUSH KUTELI
--------------------------------------------------------------------------------


Jam shqiptar
e kosovar;
zot e krenar,
zot e bujar
mbi këtë dhé,
q'e kam si fe,
e përmbi fé:
E kam vatan!
E kam atdhe!
Që gjysh stërgjysh,
që brez pas brez,
që gjithëmonë.

Ti shqa thërret,
ti shqa bërtet,
gjer lartë në retë
se jam barbar.

Jo, s'jam
si bërtet ti,
si buçet ti,
ti, Mal i Zi.

Po vendin tim e dua,
lirinë e dua,
e s'dua
zot
mbi mua.

Kënga e parë

QËNDRIMI

Se jam këtu kur s'kish njeri,
kur s'kish kufi
as fqinjëri,
as shqa të zi.

Se jam këtu kur Mal i Zi
ish Iliri;
kur nga një det në tjetrin det
isha zot vetë!
Unë jam këtu nga moti
kur vetë Zoti
e bëri fushën fushë
e malin mal.

Unë jam këtu e do të jem
- dem baba dem -
sa mali të bëhet hi
e hiri mal përsëri.
Ma thonë emrin Asim Qerim
mbetur jetim
që në vegjëli.
Jam si më sheh
e si më njeh;
kësulëbardhë e kryelidhur,
kryelidhur me një shami;
me tri shami
për trimëri!

Jam eshtërmadh,
i vrazhdë jam,
e bojalli -
dhe sytë e mi
janë plotë shkëndi
si batërdi.
Dhe kam uri
si s'ka njeri -
për drejtësi
e për liri.
Si të gjithë asimët
e të gjithë qerimët
e vendit tim.

Ma thonë emrin Asim Qerim
mbetur jetim
që në vegjëli;
se babën tim ma vranë
naçallnikët,
podporuçnikët
edhe gllavnikët.

Ma vranë
se urdhër dha vojvodi
e krali vetë:
"Të vritet!"
Se ish kosovar
dhe se ish zot
mbi këtë dhe!

Dhe tokën që kisha nga baba
nga gjyshi
rrënjë pas rrënjë -
prej qindra vjet,
prej mijëra vjet,
ma morën.
Ah!
Ma morën vatanin
që e desha si xhanin!

Ma morën,
me armë në duar,
me gjak nëpër duar.
Agrarët!
Xhandarët!
Tyxharët!
Të gjithë tok
u bënë shok;
si sorrat
për kërrmë.

Oborin ma morën
gjer në shtëpi
dhe ngrenë për vete shtëpi
në sytë e mi!
Dhe unë,
ja, unë,
që isha zot
që qëmot,
mbeta pa dhé,
bujk pa dhé,
bari pa kopé -
këtu
në dheun tim.

Dhe plori m'u ndryshk,
hambari m'u myshk...

Po shpresa s'mu vyshk!


Kënga e dytë

DURIMI

Durova,
durova,
sa nuk duron njeri,
as Perëndi!

Më thanë të shkruhem vojnik
e mynafik
i kombit tim.

Më dhanë armë të vras
vëllanë,
sipas kanunit
të gjakut...
Po s'desha!

Dhe në e bëra ma falni,
se jam gjaknxehtë.

Më thanë të ngrihem të ik
ku qielli puthet me dhenë;
Stamboll,
Anadoll,
e më tej.
Se vetëm andej
paska për ne
popull pa zot -
vend boll...

Po malli i tokës s'më la,
po malli i fushës s'më la,
as gjaku i babës s'më la.

Dhe mbeta këtu,
i huaj,
si qen,
në vendin tim,
të babës tim...
Mbeta rajá,
e ndër rajá,
si për hatá;

në uri,
në qesëndi,
në skllavëri
të shqaut të zi.

Më thanë të ik në Allbani,
vatan i ri
i kombit tim,
si shkoi Selmani,
Hasani
e Dani.

Po dot nga toka s'u ndava
dhe mbeta të jem
ku jam
e ku do të jem.

Më thanë të shkoj në sheher
të shqahut të madh,
me sharrën në krah,
me kryet përdhé,
jaban
e beter;
portë më portë,
derë më derë,
i mjerë
e zemër sterrë,
për një kotherrë
bukë.
Po malli i vendit s'më la.
Ah, malli i gjakut s'më la
e mbeta këtu,
rajá.

Ta shemba shqa kufirin
që ngrite ti
në vendin tim e përmbi varr
të babës tim.

Ta shemba,
ta dogja,
me zjarrin e shpirtit,
të vuajtjes
dhe të urrejtjes.

Me zemërim,
me vrull të madh,
e bubullimë
që s'ka mbarim

Se vjete ti më çave,
më ndave,
më vrave,

armik - lugat,
armik -xhelat!


Kënga e tretë

SULMI

Ti bëre azape - s'u tremba,
ti ngrite kufire me gjemba,
fortesa ti ngrite;
t'i shemba!

Tani,
tani,
atje ku ti,
o Mal i Zi,
ngrite kufi
që ndanin
e çanin
vëllazëri;
Hej!
Sot!
Shkon
e valon
parmenda!

T'i bëra të gjitha rrëmujë
dhe ty
gjurma t'u zhduk
si në ujë.

I bie arë mes për mes
e gjer në brez,
e përmbi brez,
humbas
me gaz
në grurin tim,
të dheut tim,
të babës tim,
të birit tim;
sot e përjetë,
jetë pas jetë!

Dhe ndie qysh flet,
me zë të qetë,
im atë vetë
nga balta poshtë:

"Ta mbroni dhenë
ku eshtrat kam,
ku hi e tokë
e pluhur jam.

Ta mbroni dhenë
që e ushqej
dhe sot si dje,
me kurmin tim.

Ta mbroni dhenë,
me zjarr ta mbroni,
me gjak ta mbroni!
Të derdhni gjakun

me grushte plot -
po kurrë lotë,
as sot, as mot!
Se loti është robëri,
gjaku - liri!"


Kënga e katërt

NDËRTIMI

Jam eshtërmadh
e bojalli
e me japi,
si më sheh ti,
si më njeh ti.

Po kam një zemër
në gjoksin tim
që pa pushim
më rreh
si Drin.
Dhe babën tim kur e kujtoj,
lotoj...

Të pashë të vrarë, or Baba,
e pa qefin, si për hata,
rreth e përqark me xhandërma.
Desha të qaj e s'qava dot,
e të bërtas, sbërtita dot,
pa asnjë lot, pa asnjë lot.

Dhe prita sot të derdh një lot.

Tani,
tani,
unë jam gati
të vdes që sot,
se rroj përmot;
mbytur me gjak,
po jo me lotë,
për këtë dhe,
q'e kam si fé
e përmbi fé.
E kam vatan,
e kam atdhe!

Hej!
Po buças me zë kabá,
sa të dëgjohet në qiell lá,
sa të dëgjojë fund e kreje
kush gjak shqiptari ka në deje:
Shaban - vëlla!
Destan - baba!
Hej!
Komb i lirë kosovar,
ti komb shqiptar, ti zot krenar,
ti djalëri - ti pleqëri,
bëru gati!
Bëru gati për vrull të ri,
ta djegësh botën,
ta bësh hi,
për liri,
për Shqipëri!


Kënga e pestë

QËNDRIMI

Tani,
tani!
- O Mal i Zi -
ja unë,
ja ti!

Po unë - jo ti,
se jam këtu kur s'kish njeri
dhe as kufi
as fqinjëri...

Unë jam këtu kur Mal i ZI,
me Shumadi,
me Dallmati - sa mban e gjitha Shqehëri,
ish Iliri!
Kur nga një det në tjetrin det
isha zot vetë!
Se jam këtu nga moti
kur vetë Zoti
e bëri fushën - fushë
e malin mal.

Unë jam këtu
e do të jem,
- dem baba dem -
sa mali të bëhet hi,
e hiri mal përsëri.

[Dita]

Vjeshta e Xheladin Beut


Tregimi u shkrua ne nje kohe kur jeta shqiptare ishte e perqendruar ne fshat. Ai mund te kalohet pa u quajtur nje ekzagjerim ne kohen qe jetojme, vese tani "luogo del delitto" nuk eshte fshati, por qytetet ku jetojne trimat e kohes se re, barkmedhenj, qafeleshe, me tuta apo me kostume, me floke te gjate apo dhe te prere shkurt fare, eshte bota e bosave te rinj shqiptare, ata qe i quajne njesha a dysha, c'rendesi ka.


Per ata qe e lexojne ne here te pare, deshiroj te referoj edhe leximin e nje krijimi te Brarit, te sjelle ne forum para disa muajsh me titullin: Dilaveri. Nje nga personazhet qe shfaqet tek Vjeshta e Xheladin Beut perngjan me personazhin e Brarit, vecse ky personazh eshte femer dhe jo mashkull.



Ketu do te gjeni Krijimin i Brarit





Vjeshta e Xheladin Beut



I

As vetë Xheladin Beu nuk dinte përse ndjente një zbrazëtirë aq të madhe në zemër atij mëngjezi vjeshte të dytë. Një zbrazëtirë sa një zgërbonjë gështenje që e ka brejtur krymbi përbrenda, një shembëtirë, një trubullirë e një neveritje pa fund e pa anë...
Edhe çudi: mëngjezi s’ishte i keq. E rrallë dhe e verdhë, vërtet, fleta e plepit përtej dritareve me hekura e kafazë, po qielli i kulluar, i ëmbël. Shpeshëria që, siç na duket neve, njerëzisë, s’ditka kurrë se ç’qenka dhembja e pikëllesa, cicërinte e ngazëllohej me bujë të madhe aty pranë konakëve të beut e tej e tutje – arave, pemëve, qiellit – kurse ay, Xheladin Beu i Shemshedin Beut të xheladin Pashait, apo “Beu i madh”, siç i thosh tërë bota, zot i patundur mbi çifligje e mbi njerëz, ndjente një zbrazëtirë të madhe në zemër. Gojën e kish të hidhur sikur paskej ngrënë shafran, qiellëzën të thatë, gjuhën të trashë si shuall bualli. Dhe herë-herë, një të therur në tepelekun e kokës.
As nga shëndeti, as nga malli e gjeja s’ish qarë shumë gjer ahere Beu i madh. Shëndetin e kish patur grurë: burrë i ngjeshur, dërdëng, ta çaje bëje katër: kamjen të rëndë, shumë brezash, sa as vetë s’ja merrte dot radhën me të numëruar e me kalem; bujqit, rajej e harbutë, të gjithë me dorën në zemër, si nuse kaurri: s’guxonin as t’i thoshin me emër, as ta shikonin në dritën e syrit. Edhe sikur t’u bënte urdhër që të shtirheshin përdhe që t’i shkelte me këmbë, siç shkelet balta për të bërë plitharë, shumë prej tyresh do të shtriheshin t’i shkelte. Se jo më kot Xheladin Beu kish në dorë bukën e kopaçen, tamam ç’i duhet fusharakut që të bëhet i butë si dele, jo aq fort për jetën e tij sa për atë të fëmijve të njomë e shumë brenga të tjera të kësaj dore. Tua të qaheshin? Po kujt t’i qaheshin? Kush i dëgjonte? Të ngriheshin e të iknin? Mirë, të iknin, po ku? Kudo që të shkonin i priste qaforja, sepse gjithë bejlerët e pashallarët kishin kërbaç e qahjanj. Tërë dheu që jepte bukë ishte e tyrja. Mirë thoshin ata që thoshin: gjithë derrat një turi kanë...Ca që ishin ngritur e kishin ikur natën, në erësirë, me fëmijët në kosha e pleqtë në tezga, kishin humbur si uji nëpër ujë, nuk u qe ndjerë nami e nishani. Prandaj ata që kishin mbetur, rrinin aty ku ishin, bënin grurë e hanin misër. Kur s’kish misër të mirë, hanin misër gjarpri, këlkëzë, të shkuar nëpër tri ujra, zienin përbrenda siç ziejnë e roniten në lyrën e vet ato kokat e këmbët e bagëtisë të futura në një poçe të madhe balte, me këltyrën të zënë me brumë, brenda në furrë. Nuk u ndjehej as regëtima, as cicërima. Herë-herë binte ndonjë sëmundje e u vinte kosën të vegjëlve e të mëdhenjve; shtëpi e fshatra të tëra mbeteshin të shkrta. Po, çudi, çudi, pas sëmundjes shtroheshin përsëri si fara e sinapit.
Ta pret mendja se ndër rajenj e ndër harbutë kish edhe kokëndezur, që nuk duronin më tej e mateshin t’ja shkrepnin, po Xheladin Beu, që ishte brezi i tretë zot në atë mëngë të mbretërisë së madhe të Baba sulltanit, e kish vënë punën në vijë të mos bënte rrëk njeri, kështu që kokëndezurit mbeteshin pa kokë përpara se të ndiznin koka të tjera. Këtë punë e bënin qajhallarët, “trimat” siç u thosh beu, apo “lanxhot”, “larot”, “zybat”, siç u thoshin me gjysmë goje ata të tjerët, vegjëlia.
Ja kështu!
Puna e bejllëkut dhe e çiflikllëkut do marifete. Dhe marifetet mblidhen e shtohen brez pas brezi, nga babai, nga gjyshi e më tej. Këto marifete Xheladin Beu i kish në xhepdhe i nxirrte një nga një a të gjitha bashkë, si t’ja donte puna. Veç kësaj, duhet ta dini se ai kishte zënë të gjitha shtigjet, shpatullat i kishte të ngrohta dhe i kthente gjithnjë andej nga ngrohte dielli, duvaxhi me mish e me shpirt i “llambës së dynjasë”, Baba sulltanit, të cilit i dërgonte kur e kur peshqeshe: mahmudije të verdha e çupa të bardha, nga çifligjet e tija. Nuk e harronte Kapu Aganë, as sadrazemin, as sulltan-validenë, as adëmin e madh, të parin e haremllëkut të sulltanit, që të mbyllnin sytë kur Xheladin Beu zgjeronte çifligjet lart e poshtë, në stërkat e bujqësisë, në zabelët dhe tokat e buta pa zot. Nuk përzihej fort në gërnjat e të mëdhenjve të mbretërisë, po kur i vinte ndonjë bumbashir e i thosh se Baba sulltani kish luftë s’di se ku, në Qyrdistan, në Rabistan apo në Tinglimajmunistan, beu i dërgonte karvanë me imdate e njerëz me dyfegje, që do të linin kokat andej. Po mbi të gjithë, beu mbështetej tek i vjehri, që ish bir veziri, mbështetej tek të kunetërit, që ishin të gjithë në bukë të madhe.
Me gjithë këto të mira që zumë në gojë e ato që nuk i zumë fare – kazanët e qypat dinga me mahmudije të verdha nga ato të merhum sulltan Mahmutit, me dupje lira, ingjiliska e verdhashka të ndryshme të kauristanit (s’prish punë se i kish prerë kauristani, alltën ishin edhe këto, nuk i hante ndryshku) dhe që i shtoheshin mot për mot, kukumale – me gjithë ata trimat mustaqepresh e mustaqerruar, që kish nënë urdhër e që s’linin të fluturonte as zogu pa lënë poshtë ndonjë pendë, se nuk i ushqente më kot me mish të majmë e somune të bardha, Xheladin Beu ndjente një zbrazëtirë të madhe në zemër (po, brenda në zemër) atij mëngjezi të ëmbël vjeshte.
Dhe kjo oda e madhe e konakut të madh me mure kalaje, me ca dritare me nga dy palë hekura të përdredhura si brirë dashi e me kafazë, nëpër të cialt drita e diellit hynte e çjerrë si nëpër ca kula drizash, i qerthullohej beut ashtu siç qerthullohen kuajt në lëmë. Jo, nuk qerthullohej oda, po qerthulloheshin trutë e Xheladin beut. Dhe nuk dinte ç’ishte kjo punë. I sëmurë nuk ishte, sepse ishte ngjallur, dhe të ngjallurit, thonë, nuk sëmuren kurrë. Kish patur, vërtet, në të ri, një si frëngjyzë a si i thonë asaj sëmundjes së frëngut, që ja kish dhënë peshqesh një cingi e trashë, brenda në Manastir, ku kish vajtur me ftesën e valiut dhe kish “këmbyer gjellën”, po kjo s’ish gjë: punë e vjetër, e harruar. Fshikën ja kish mbyllur një xherah plak me melhem zhive e hudhër të shtypur në havan e s’di çfarë tjetër. Ca më vonë i qe mbushur trupi me pushkuriza prush të kuqe, po edhe këto i kish mbyllur me melhem dhe trupi i qe zbardhur përsëri. Pastaj i kish rënë leshi i kokës, po rroftë festja me xhufkë, që ja mbulonte tullupanen. S’di se kush i kish thënë se po të kesh ndonjë sëmundje të kësaj dore, duhet ta hedhësh, t’ja japësh dikujt, ta përndash mbarë e prapë: peshqesh e dhe! Kjo isht epunë që dihej. Filan be, hanedan i madh, e kish hedhur oftikën duke pështyrë fshehur në gjellët e mira që u shtronte mysafirëve dhe, thoshin, ish bërë mirë, kish rrojtur edhe mjaft vjet. Ç’është e drejta, me kohë e mot, shumë nga mysafirët e të afërmit ishin sëmurur, po kësaj s’ke ç’i bën: sikush si ta ketë shkruar nga dora e zotit. Fundi i fundit, përse ata të mbeteshin faqekuq si molla, kurse ai, beu handean, të zverdhej e të thahej dita ditës? Ata të rronin, ai të vdiste - ë? Kështu bëri edhe Xheladin beu; i suall një çupë të mitur (sa më e mitur, thoshin, aq më e mirë është për benë, se të miturat e kanë gjakun të hollë, të valë, dhe gjaku i hollë dhe i valë e hollon, e ngroh dhe e spastron gjakun e trashë, të ftohtë...) dhe beu e pishi. E prishi e dha urdhër ta shpinin tutje që të mos shihej e të mos dëgjohej. Pastaj e përndau frëngjyzën anembanë, në gra e në dylberë, dhe u shërua fare...
Dhe ja tani, oda e madhe e konakut të madh i qerthullohej si kuajt në lëmë. I therte tepeleku i kokës. Ndezi një cigare, esëll, që t’ja priste vrundullin rrotullimit e të mbante mendjen në vend dhe zuri ta pinë shqeto, pa çibuk, po cigarja, aq e shijëshme herët e tjera, tani ju duk e hidhur e pështirë. E kafshoi dhe e hodhi tutje, në vatër.
Ç’ishte kjo punë? A mos beu s’ishte mirë? Jo, jo. Gjer dje kish qenë fare mirë.
Asaj nate kish bërë, vërtet, një aheng të vogël, me raki të fortë e meze nga të gjitha llojet – mish gjahu, pa dhjamë, të shuar në uthull, me hudhra, pra me shije shumë; mish të butë e të majmë, që e kish shqyer me dorë, e kish ngrënë dhe kish hedhur tutje koskat dhe kish lëpirë të persë gishtërinjtë e më the të thashë (ca jevga me daire e a të tjera me këngë në gojë, me çitjane të fryra si bajrakë dovleti, kur i nget era, me nga një flori të verdhë të ngjitur në ballë me sherbet të trashë, që thyenin belin e tundnin vithet aman-aman, që ta ndiznin benë...), them, kish bërë një aheng të vogël, po kjo s’ishte punë e re. Se Xheladin Beu kish qenë gjithnjë, që në të ri, njeriu i qejfit, hashari, dhe jo një herë e dy e zinte mëngjezi ku s’ta pret mendja, në konakët e afërm a të largët, në përdhesat e tebabisë, që mbanin erë myku e memish-haneje e shumë erëra të tjera. Bile edhe aty brenda, në selamllëk, ku priste miqësinë, meshkujt, beu kish në njërin krah odat e tija për punët e tija, me fjalë të tjera për gjerdheqe mbi gjerdheqe. Pastaj, kur velej së tepërmi nga mishi i bardhë i haremlëëkut (kësaj here hanëmi as që ishte aty: kish shkruar teferiç në sarajet e babait, të pashait), ngrihej vinte atje ku desh vetë apo sillte në jatak ato që desh vetë, dhe defi binte pa pushuar në dera, gjersa beu i madh mbaronte punë, po të ishte i kënaqur, e hidhte groshnë me grusht, që ta dinte vegjëlia sa të madhe e kish zemrën beu i madh...
Këto teke ja dinin të gjithë, e më fort ja dinin e ja druanin ata që kishin çupa të mitura në shtëpi, prandaj përpiqeshin t’u gjenin shpejt e shpejt ndonjë burrë sido-kudo e t’i martonin, për të hequr ferrën nga dera e për të shpëtuar faqebardhë. Po edhe në bri të buallit sikur t’u futkeshin këto, të bukurat, prapë Xheladin Beu i gjente pas erës, sepse era e çupës së bukur qenka si ajo e mollës së mirë, u përhapka anembanë. Dhe, si ja gjente gjurmën, Xheladin Beu akrosej si ai kali i zhdëpur me elb e nuk i zinte vendi gjersa e bënte vollen e tij, ja me të mirë, ja me të keq. Po, po: edhe me të mirë, sepse kur ja donte puna, beu bëhej, si i thonë, qumësht e mjjaltë. Dhe ju e dini sa shumë hie i ka një beu të madh kur qesh; i zbardhin dhëmbët, i xixëllojnë sytë, i shkëlqen lëkura e lyrshme e faqeve, i tundet xhufka e festes. Kjo të bënte t’i harroje të gjitha e të thoshe: “Oh, ç’burrë babaxhan është beu ynë, e paçim sa malet! Tamam si dielli i muajit maj!” Kështu thoshin syleshët, po ata që nuk ishin syleshë e dinin se Xheladin be “babaxhani” ishte si ata qentë e kiq që të hanë nga prapa: të fshinte nga faqja e dheut! Ay kish edhe një fjalë të tijnë, që e kish trashëguar nga i gjyshi: “Çdo gjë e gjallë që pillet, rritet e kullot në dhenë tënd është e jotja. Merre e bëj ç’të duash”.
Kur ja donte puna të bënte tembillëk” u jepte urdhër trimave që të fillonin spastrimin. Atëherë njeriu zhdukej pa gjurmë, siç nuk le gjurmë zogu në erë. Kish qenë e s’ishte më...Ai nuk harronte amanetin e vjetër të gjysh pashajt: “Mbaje e shtoe atë që ke; preja kokën atij që mundohet ta ngrerë lart: mos lërë të dalin në kasabanë tënde e në çifliget e tua njerëz më të mençur se ti: mos e prsih me të madhin; kij mendjen të shikosh nga fryn era e nga ngroh dielli. Për punët e tjera bëj ç’të duash, si zot malli.” Dilte nganjëherë një i krisur ndër rajenj e ndër hajdutë (nga një i veçuar), që vinte shpirtin në majë të dyfegut e ja shkrepte, po vendi se mbante dot me bukë dhumë kohë dhe shpejt mbulonte balta baltën, rritej bari mbi varre dhe Xheladin Beu bënte siç kish bërë...
Dhe ja sot, pas një ahengu të vogël, Xheladin beu ndjente një zbrazëtirë të madhe në zemër. Oda i vinte rrotull, zverkun e kish të rëndë, cigarja i dukej shafran.
U shtri në divan, vuri pëllëmbët prapa kokës, në jastëk, hodhi këmbë mbi këmbë e u mundua të platitej.
Krisën dërrasat e thata të çardhakut, tringëlliu rezja e derës së parë, në hyrje, dhe më tej rezja e derës së odës, kërcitën menteshët dhe hynë brenda katër a pesë kopile, kush me legen a ibrik, kush me sapun e peshqir në dorë. Këto të gjitha i printe një ballabane zeshkane me një shami aliskë në kokë, tërë tule mbarë e prapë, po gojëmjaltë. Kjo i tha tërë dhele: “Mirmëngjes, be. Si m’u gdhive, be? Si më je zotrote, be? Ta marrtë të keqen Sheqerja, be. Ditët tona në të tuat, be” e sa e sa të tjera të tilla. Kopilet përsëritën fjalët e ballabanes, por me zë më të ulët, të drojtur, si me gjysmë goje. Xheladin Beu u përgjunj e u la me zhurme e me grahmë, duke hapur rreth e qark shumë stërkala, siç e kish zakon: fërkoi zverkun bojë vishnje, u fshi me peshqir gjersa i krisi mishi, duke bërë “ohoho” e “ahaha”, se e ndjente veten më mirë. Vetëm gojën e kish të hidhur, megjithqë e lau dhe e shpëlau me ujë. Kur dual të gjitha, bashkë me ballabanen, hyri kopilja më e vogël e shtëpisë, një miturake me ca faqe si pjeshka që sapo e ke këputur nga dega, me vetulla të holla si tirtir serezi. Sytë nuk i dukeshin, se i mbante përdhe e ja mbulonin qepallat e gjata. Kish një fustan me lule, as të gjatë, as të shkrutër, dhe një palë papuçe Stambolii, që qëndisura, që i kish futur në këmbët e zbathura. Kjo ishte, si të thuash, kopilja e fundit që kish hyrë në konak të beut, një jetime që ja kish gjetur s’di se ku një myftar fshati e ja kish sjellë peshqesh, për të forcuar veten. Beut i kish pëlqyer shumë dhe e kish marrë që atë natë në dysheg, e kish bërë grua: ai me të gulçuar, si buall kënete, ajo me të blegërirë, si shqerrë në therrtore. Kështu edhe më tej, shumë net me radhë.
Shoqet, kopilet e tjera, i kishin zili, po më kot: ajo i priste me ankth e dhembje netët e dyshegut. Po të kish mundur do të kish zbathur, zhveshur, uritur nga kjo shtëpi e urryer, nga ky njeri i urryer. Të ikte, po nuk mundte: dritaret kishin hekura, oborret kishin mure, qahjanj. Kështu, vajza ish shtruar, kish hyrë në sërën e grave të tjera dhe vinte në jatakun e beut sa herë që i jepte urdhër Sheqerja.
Tani ajo mbante në duar një tabaka të artë me një xhezve të verdhë e një filxhan sa një lagjin, pa vegël, të stolisur me yj e hënë. Beu e shikoi me epsh dhe i qeshi buza – për herë të parë atë ditë - pastaj u ngrys përsëri: kopilja ishte gjithnjë e bukur, me qafën të gjatë e të bardhë, me gjinjtë as të mëdhenj as të vegjël, të shtrënguar me jelekun e qëndisur, po benë nuk e gënjente syri. Kopilja ishte ndryshuar s’di se si, nuk ishte më ajo e para. Fytyrën e kish pak si të zbetë, të munduar; belin më të mbushur. A mos vallë?...
I tha:
-Gurie (kështu i thoshin aty, po emrin e vërtetë nuk ja dinte njeri), hap atë penxher.
Kopilja bëri siç i tha i zoti: la tabakanë me xhezve dhe filxhan, u përkul sa hyri pothuaj e tëra në pezuli i murit të trashë, u zgjat, ngriti xhamin, e mbështeti në të dy zemberekët djathtas e majtas. Brenda në odë hyri më shum dritë dhe, bashkë me dritën edhe era e freskët e vjeshtës.
-Edhe atë tjetrën – tha beu, që ja kish mbërthyer sytë shtatit të Gurijes.
Kopilja u përkul shumë e më shumë, fundi i fustanit iu ngrit lart e më lart dhe, për një çast, përpara syve të beut llambaritën pulpat e zëmbakta. Hyri brenda edhe më shumë dritë e më shumë ajër, që e gjallëruan Xheladin Benë. Ndjeu një fërgëllim të këndshëm në rrembat dhe kërceu më këmbë.
-Edhe atë, Gurije!
Ajo u përkul ne dritarja tjetër, përsëri i zbardhën pulpat gjer në kyçet me damarë të hollë, të kaltër, prapa kupës së gjurit. Kur u kthye të marrë tabakanë, kopilja u gjend në krahtë e shëndoshë të Xheladin Beut, që e hoqi vrulltaz dhe i ngjeshi kokën në kraharorin e tij leshtor. Beu i madh kundërmonte raki, gromësinte shpesh “gup-gup” duke përhapur një erë të rëndë. Gurija u drodh, bëri të prapsej, uli kryet, po ay e hoqi më fort dhe i puthi gropën e qafës. Buzët i kish të vala, të thata; mustaqet të ashpra si kreshta derri. E shtyu ngadalë drejt divanit, duke ja shtypur vrazhdë gjinjtë - si zot malli – ndonse ajo klithi nga dhembja. Gurija priste me tmerr e krupë se ç’do të ndodhte më tej. Ah, sikur të kish një pus aty pranë, një greminë, që të hidhej, të vdiste...Vetëm të ndodhej sa më larg këtij divani të butë, larg Xheladin Beut të ndezur, të lemerishëm, që e shtrëngonte, gufonte, kafshonte. Mirëpo ndërkaq beut i qe shuar zjarri i ndezur një çast më parë në damarët e fryrë. Ju prenë këmbët, u zverdh, u ngrys dhe e largoi vetë, duke e kqyrur me ca sy të skuqur, të kërcyer.
-Efendëm...Ti je “ashtu”? – e pyeti Xheladin Beu sa për të thënë një fjalë.
-“Ashtu”...be...më tha...
-Efendm, kush të tha?
-Dado Sheqerja.
Sheqerja ishte ajo ballabaneja zeshkane, e para mbi të gjitha kopilet dhe këto i thoshin “dado”, ndonëse beu s’kish fëmijë, sepse hanëmi ishte shterpë.
Një herë e një kohë, Sheqerja kish qenë zjarrshojtësja e epsheve të parakohshme të Xheladin Beut dhe kjo punë kish zgjatur shumë vjet, bile edhe pasi atij i qenë zgjuar epshe të tjera: për çupa miturake e për dylberë bardhoshë, e më tej, pasi ish martuar me hanëmin. Më vonë, kur Sheqeres i qenë flashkur e varur së teprëmi tulet dhe kur as të bardhët e zhivës nuk ja fshihte dot rrudhat e dërudhat e shumta (doemos, ajo ishte disa vjet më e madhe nga beu) ky e kish pajosur mirë dhe e kish martuar me nallbanin e konakëve, shumë më të ri se veten, sepse, hej-hej! Dadua dinte shumë ledhe dashurie që i kish nxënë nga koha e Shemshedin Beut, babait të Xheladin Beut, kishte mbetur “folë-e-qesh” mbante kyçet e qilarëve dhe shkopin me të cilin rrihte kopilet. Nallbani ishte i kënaqur se qe bërë “baxhanak” me benë e madh e puna i vinte mbarë, tamam “ibrishim në qilim”, siç thosh kënga.
Po meqë zumë në gojë “baxhanakët”, duhet të themi se Xheladin Beu kish mjaft të tillë, të cilëve u falte kopilet e konakut, pasi velej me to e sillte të tjera, të njoma. Në këtë punë beu ndiqte gjurmë për gjurmë tragat e Baba sulltanit, “diellit të dynjasë”, i cili u falte sadrazemëve, pashallarëve, nedimëve, javerëve dhe gjithë të mëdhenjve të mbretërisë, të afërm dhe të largmë, odaliskat e bukura që kishin shkuar nëpër jatakun e tij, pasi i pajoste me pajra të mëdha. Dhe këta burra të mëdhenj të mbretërisë të madhe – sadrazemët, pashallarët, nedimët, javerët e belerët e të gjithë kallëpeve – e kishin për nder të madh të quheshin “baxhanakë” të “diellit të dynjasë” dhe të bënin fëmijë me bukuroshet që kishin lënë vajzërinë në dyshegun e sulltanit e të forconin themelet e mbrtërive të tyre të vogla nën hien e së madhes. Sa për punë “vajzërie” atyre nuk u bëhej vonë, sepse, kur u tekej, kishin çifligjet e tyre: “Zgjat dorën e merr”.
Tani dado Sheqerja ishte ajo që gjuante e shtinte në dorë vajzat e njoma – zakonisht miturake, jetime, pa krahë, po ndodhte edhe ndryshe..- që duhej të shuanin epshet e Xheladin Beut. Ajo vetë bëhej bullë e i stoliste para gjerdhekut, i mësonte se ç’të bënin e si të bënin që ta kënaqnin të zonë. Asaj vetë, Sheqeres, i mjaftonte nallbani i shëndoshë, që mund të thyente potkuan me dorë, e që punonte gjithë ditën me sandraç e çekan dhe mbante erë të fortë djerse burri.
...Beu iu afrua Gurijes, e hoqi lehtë pas gjerdhanit të inxhinjve dhe e pyeti duke i fryrë në turinj kundërmimin që i dilt enga plënci:
-Efenm, hanëmi di gjësendi?
-S’di...
Nuk u muar vesh mirë: s’dinte ajo, Gurija, apo s’dinte hanëmi dhe se si i kuptoi beu këto fjalë. Tha:
-Sot do ta pi ahven (kështu i thosh beu kafesë: “kahve”, siç e kish dëgjuar nga i vjehri e nga e shoqja) në ballkon.
Kopilja nxori tabakanë në ballkon, mbushi filxhanin me “kahve” pak si të ftohur, pa ajkë, dhe u kthye në odë.
-Mirë. Shko – tha beu.
Gurija doli kryeunjur, me sytë të përlotur, duke u përkundur, sepse papuçet e qëndisura i futeshin thellë në qilimin e butë. Ajo dinte ç’dinte, nga të dëgjuarat, se kopilet që mbeteshin me barrë në konakët e beut...dhe prandaj kishte përse të lotonte. Kujt t’i ruhej më parë: hanëmit, shembrave, apo beut? Një çast harroi puset e greminat, që kish menduar një çast më parë, thosh të kthehej, t’i binte në gjunjë e t’i thosh: “Aman, be, mos më vraj...mos...Mos...Lëshomë të shkoj gjëkund”. Por nuk u kthye.
Xheladin Beu mbeti vetëm, Tha të delte në ballkon, të pinte “kahven”, po e ktheu mendjen e i ra rrotull odës, qëndroi një çast përpara pasqyrës sa një derë, u shikua e nuk e njohu veten: nga pasqyra e vështronte një burrë tjetër me ca sy të skuqur, të kërcyer, me një grykë të shfryrë e të varur si ato laprat e misërokut, me ballin brazda-brazda. Aty-këtu, nëpër mustaqet e kreshpëruara, i dukeshin fije ergjëndi. Vetëm nën hundë, ku ndaheshin më dysh shtëllung, i kish pak si të zverdhura nga tymi i duhanit, tamam si ca qime përçi plak.
A mos e kish fajin pasqyra?
Jo, pasqyra e ndritur, me yll e hënë të bardhë, në cep, s’kish asnjë faj. Fajin e kishin vjetët e shumta që i kish rrojtur e gëzuar si shumë të paktë janë ata që i rrojnë dhe i gëzojnë, e kishin ahenjgjet e gjerdheqet e shpeshta, të cilat Sheqerja ja nxiste me pije xhenxhefili e karafili. Sidoqoft, tani, për herë të parë, xheladin beu vuri re se sikur i kish shkuar një damaluk nëpër fytyrë. Megjithatë, vajti e u ngul përpara një pasqyre tjetër. Po edhe kjo ishte si e para dhe i tregonte një burrë me lapra, brazda e sy të skuqur. I ra lehtë festes, me gisht, dhe e shtyu në majë të kokës tullupane. E ktheu në vend, e vuri mbi sy, si ngaherë. Hej, sa zët i kish atë çast ata derra çifçinj që rronin me bukë misri e dhallë po leshrat i kishin si penda të korbit...
-Efenm, u mplake, Xheladin Be...
Kush foli kështu? U kthye e shikoi përqark. S’kish njeri. Kish folur vetë beu. Këtë zakon kish kohë që e kish filluar dhe po e shtonte dita ditës: fliste e përgjigjej vetë. Njerëzit e tij të afërm e dinin, po bënin sikur s’dëgjonin, sikur s’vinin re kur çuçuriste kot më kot nëpër mustaqet, që i ngriheshin dhe uleshin. Domosdo, ata e dinin fjalën e moçme: “Beu edhe gomar të bëhet, mos i hyp”.
Dhe përsëri:
-U mplake, u mplake...Ike...
Dhe i vozitën mornica të ftohta nëpër trup jo për kohën që kish shkuar, po për atë që do vinte pasandaj. Ja, nëpër qytet e nëpër fshatra zunë të rriten çupa të reja. Aty më parë i shihje pragjeve e udhës, nëpër pluhur, të dregosura, të qurrosura, të palara, kurse tani s’i sheh fare: janë “mbyllur”. Domosdo, duhet të jenë zbukuruar. Kujt do t’i mbeten këto? Kujt do t’i mbetej mjalti i zgjonjve, rrushi i ëmbël, tërë pemët e çifligjeve? Xheladin Beu po mplakej, Xheladin Beu ish mplakur...
Mendja zuri t’i qerthullohej, sa ment ra poshtë, në sixhade. Bëri ca çape e ndenji në cep të divanit.
-Po pas pleqërie? – pyeti.
Dhe u përgjegj vetë:
-pas pleqërie, efenm? Ti e di: varri...
I hypën djersë të ftohta, që ja njomën rrethin e festes. Atëhere, po të shihej në pasqyrë, do të dukej si një kufomë e pakallur në varr. Kish parë shumë të vdekur, kish dëgjuar e dëgjonte ditë për ditë se vdisnin njerëz, po ata, thosh ai, ish in budallenj. Budallenjtë vdisnin...Ata që s’kanë ç’të hanë, ata që tërë jetën s’dinë të bëjnë gjë tjetër veçse të ngasin qetë e t’i rëndojnë dorakut të parmendës. Ay ishte be, ishte Xheladin Beu i Shemshedin Beut të Xheladin Pashajt, që e kishin pritur nä shparga mëndafshi dhe e kishin tundur në djep floriri. Ai nuk ishte si të tjerët, rajenjtë e harbutët, që i pjellin gratë në arat, i mbështjellin me lecka e i tundin në govatë, në vend të djepit. Një ishte Xheladin Beu në atë mëngë të mbretërisë, një e me vulë!
Po pas pak e ktheu:
-Mirë, mirë tha, duke përtypur nëpër gojë “efendëmin”, që e kish, siç thotë bota, “araret” – po edhe babai vdiq, edhe gjyshi vdiq...budallenj ishin ata?
Dhe u përgjegj vetë me një fjalë që e kish marrë nga Xhixhi-hanëmi:
-Afedersën! Afedersën!
Dhe më tej padashur: a s’ka edhe aty, Xheladin Beu dy duar e dy këmbë, si gjithë bota? A s’duhet të punojë si gjithë bota për të nxjerrë bukën?
Këtu nuk e mbajti dot të qeshurin, me të madhe: “Ha-ha-ha! Ku është parë bej, nip pashaj, të ngasë qetë? Ptu!”
Dhe u çudit se si mund t’i kish bërë vetes një pyetje kaq të shëmtuar. Si mund të vihej ay, beu i madh, burrë “temis” – siç i thosh pastërtisë, ndonëse kundërmonte nga kalbësit e brendëshme si ato saraxhatë e kuajve – në radhën e çifçinjve të thatë, nofullmëdhenj, të palarë, barkbosh, që Zoti, me të madh të tij, i kish jaratisur t’i bënte grurë e berra? Doemos, edhe çupa për gjerdheqe...
-Jok, jok! – tha siç thoshte xhixhe-hanëmi.
Kështu thirri beu sa kumboi tërë oda, si shpellë, dhe doli në ballkon, ndenji këmbëkryq në shaneshin, ndezi një cigare nga ato që dridhte Sheqerja e ja ngjitte me pështymën e saj. Aty, në ballkonin si kafaz me hekura të dendura e të përdredhura si ca rrathë buti, të teptisur jashtë e ë lidhur lart me murin e gurtë - që ku shihte dhe nuk e shihnin – cigarja ju duk pak më e shijshme. Zgjat dorën, mori filxhanin dhe e shpuri në buzë, po e la prapë menjëherë: kafeja ish ftohur fare. Ngrysi ballin, përpoqi duart fap-fap, një herë, dy..Hyri një kopile e vogël si zog pule, e zbathur, që beu nuk e thërriste më në dysheg dhe që, së shpejti, do ta vinte të ruante patat, sepse i kish shkuar koha, i kish kapërcyer të tetëmbëdhjetat. Kopilja u mat t’i kërkonte urdhërin, po nuk guxoi, ngriu me duart të mpleksura mbi gjinjtë e mëdhenj, shumë të mëdhenj për shtatin e saj të vogël. Vajza ish trembur: fytyra e tërë trupi i përkulur i Xheladin Beut ishin tërë vija drite e hije. Drita vinte nga rrezet e diellit, hija nga hekurat e ballkonit. Për një çast asaj ju duk i llahtarshëm, si qoftëlargu, dhe prandaj u mek.
-Moj ti, si të thonë... – tha beu – Kahvja m’u ftoh. Të më sjellë një tjetër. Ajo..
“Ajo” ishte Gurija...
Kopilja heshtur hyri, heshtur doli: Nuk ju ndje as hapi, as zëri.
Beu ktheu kokën nga ana tjetër. Në oborr shkonin e vinin njerëz pa zhurmë. Ata e dinin se beu ishte në ballkon. Nuk e shihnin, po e dinin: nga tymi i cigares që dilte nëpër hekurat, nga të murmuriturat me vetveten.
Konakët e Xheladin Beut ishin ndërtuar në një vend të lartë, pothuaj në krye të qytetit. Që aty dukej qyteti, apo “kasabaja ime”, siç i thosh ai vetë, dukej si në pëllëmbë të dorës, me pak shtëpi të larta e shumë shtëpi të ulëta, me minare të bardha e këmbanore të hirta, të gjitha të mbështjella në kithin e përndritur të vjeshtës së thatë. Një pjesë e madhe e dyqaneve dhe gjithë hanet në vrom të tregut, një pjesë e shtëpive, kopshteve dhe vendeve viranë, plot troskë, hithra e gjemb gomari dhe gjithë mullinjtë, ishin të beut. Qiratë i mblidhte dhe ja sillte Zylfua, muaj për muaj. Aty, në “kasabanë e beut” nuk bëhej gjë pa i marrë dorän atij. Mëngjez për mëngjez vinte bylyk-bylyk parësia e vendit, që t’i falej beut ose, siç thoshin, “t’i pinte kafenë”. Sillnin lajme se ç’kish ndodhur nga një ditë tek tjetra – kush ish vrarë e kush kish vdekur, kush kish ardhur e kush kish shkuar, kush gjykohej e përse gjykohej, kush shiste e kush blinte, kush kish zhveshur ndonjë karvan, kush ish martuar e kush do të martohej e sa të tjera të kësaj dore – merrnin urdhëra e pastaj shkonin me nxitim sikush në punë të tij. Rrallë e tek, kur ish fjala për ndonjë punë të madhe, a kur vinte ndonjë njeri i madh – kajmekam, kadi, yzbash ose duvaxhi i parë - dilte e priste vetë beu; më të shumtat e herës e prisnin veqilët, Zykua a Zylfua. Beu bënte sehir nga ballkoni ose ngjitej lart, në kullë, një odë e vogël me katër dritare, që ku mund të shihej në të katër anët, ose rrinte në shilte prpa perdes, si sulltani i Stambollit, dhe njerëzit ja dëgjonin vetëm kollën ose pëllëmbët që i përpiqte fap-fap, dhe atëherë u ngrinte gjaku në zemër: përpoqi duart beu!
Domosdo, në konakët e beut vinin edhe agallarë dhe myftarë fshatrash, vinin fshatarë për të qarë ndonjë hall. Ta pret mendja: asnjë nuk vinte me duart bosh.
Mirëpo kësaj here Xheladin Beu s’kish nge të merrej me vogëlsira të këtilla; ai ndjente një zbrazëtirë të madhe në zemër.
Hoqi sytë nga qyteti dhe i hodhi tutje, në fushë: këtu të verdhë, më tej të murrme dhe vende-vende të gjelbër, me selvi. Atje ku dukeshin selvi kish varreza, të vdekur, shumë të vdekur, sepse fshatarët e “kishin zakon” të vdisnin me shumicë, më fort fëmijët. Andej, në fushë, kish shumë shtëpi “të shuara”, shumë të tjera të braktisura. Nejse, tëi lemë fshatarët e të zemë një gjë tjetër më të mirë: dhenë. Pothuaj tërë ky dhe, gjer larg, ku piqej me qiellin ishte i tija. Me gjith varreza. Edhe kodrat në të djathtë e në të mëngjër. Të tijat, po ç’i do? Beu s’ishte mirë atij mëngjezi vjeshte. Pse e qysh? Po mplakej...Ja mbrëmë, i kishin sjellë një “ftujë të njomë”, si Gurijen. Jo, më të njmë: Gurija ishte persëmbëdhjetë vjeç, ajo tjetra që s’ja dinte as emrin, trembëdhjetë. Kishin kënduar me gojë e i kishin rënë defit: “Jarnana, jarnani” dhe prapë: “Jarnana, jarnani;/ Ato cica sherbetli,/ M’i bëj naze t’i pi raki...” Dhe ai, Xheladin Beu, zot mbi dhera e zot mbi njerëz, s’ish bërë burrë, ish lidhur. Kësaj here s’kish bërë ferk as xhenxhefili, as karafili, e as rakia me meze. Xheladin Beu po mplakej. Vogëlushja çupë hyri, çupë doli...dhe ish e bukur me vetullat të bëra me mazi, me thonjtë të lyer me këna, me sytë e bukur, me faqet me vrima.
Dhe beut i vinte keq, i vinte inat, i vinte turp. Ai goxha bej.
Aty për aty i shkrepi një mendje tjetër: kujt do t’i mbetej tërë ajo pasuri që kish mbeldhur e ajo që po mblidhte? Tërë ajo kasaba, tërë këto çifligje? Vërtet, e shoqja, Xhixhe-hanëmi, ishte nga derë e madhe, bijë pashai e mbesë veziri, po shterpë, barkthatë. Veziri kish qenë “baxhanak” i sulltanit; edhe vetë pashai. Pra Xheladin Beu kish hyrë në radhën e të parëve të mbretërisë dhe priste ta ngrinte oxhakun lart e më lart, të bëhej pasha. Peqe, po kujt do t’ja linte këtë oxhak? Mund të bënte një gj: të shtinte kurorë të dytë e të tretë me grua pjellëtore. Këtë të drejtë ja jepin të gjitha kanunet e dheut e të qiellit, po Xheladin Beu – i madhi Xheladin Be, i forti Xheladin be – duhej ta prishte punën me të vjehrin, me të kunetërit, me tërë farefisin e së shoqes, gjer lart në Porta e Lartë. Ai ja kish frikën sidomos Xhxhi-hanëmit, një gamile tërë koska e kokalla, sikur të paskej qenë ushqyer jo me qumësht e mjaltë, po me karkalecë të pjekur. Kur endej nëpër çardhak e kur sillej nëpër odë, tërë këto kocka e kokalla bënin trak-trak sikur të paskej vozitur vetë shapatani apo ai kadiu i vjetër i Libohovës, që thoshin se ish ngjallur lugat, sepse kish qenë i shtrembër e rryshfetçi i madh. Po ashtu, trak-trak, edhe kur ulej në shilte, kur binte në jatak: vetëm koska e kokalla. Mirëpo këto ishin koska e kokalla bije pashaj e mbese veziri, dhe prandaj i mbulonte me mëndafsh e pembe e belluz jeshil, të qëndisura me fije ari e të stolisura me xixa xhevahiri. Xixa të tjera të këtilla i ndritnin e i përndritnin në kapuç, në leshrat, në qafë, në kyçet e duarve, në gishtërinjtë me thonj të skuqur.
Ajo dhe të vëllezërit prisnin që Xheladin Beu të hidhte topnë - kështu apo ashtu... – dhe t’i përlanin pasurinë. Doemos, dinin se beu bridhte si maçok kobash poshtë e lart, brenda në qytet e jashtë nëpër fshatra, po kjo ishte punë mashkulli, le të bënte ç’të donte. Vetëm dy gjëra s’donin ata: kurorë të dytë, me shembër, dhe niqa...
Tani Xheladin Beu vështronte e nuk shihte gjë, sikur t’i qenë perdelisur sytë. Mendja e tij bluante po atë punë: kujt do t’ja linte emrin, oxhakun, mallin? Niqa – jo, kurorë të dytë - jo, po atëherë si? Këtë kokël duhej ta kish zgjidhur që qëkuri, dhe nuk e kish zgjidhur. Tani ish vjeshtë, tani beu...
Dha e mori me vete, murmuriti, u përgjegj vetë e së fundi tha me zë:
-Efenm, në djall të venë e bija e pashajt, të bijtë e pashait dhe vetë pashai, i biri i vezirit” Do të bëj siç bëri im gjysh! Ja, po të pjellë kjo një djalë (“Kjo” ishte Gurija) do t’i shtie kurorë e do ta marr grua të dytë! Pastaj le të bëhet ç’të bëhet!
Po ç’kish bërë i gjyshi?
Edhe gjyshit, Xheladin Pashajt, i kish qëlluar shterpë gruaja e parë. E mirë ishte, e bukur ishte, po shterpë...dhe pastaj e donte me gjithë shpirt e nuk desh t’ja thyente zemrën, t’i hidhte kurorë të dytë. Po si mund të rronte pa fëmijë? Dhe ja, një ditë vere, tek po rrinte në dritare, prapa hekurave, hyri në oborr një fshatar me një çupë të vogël, që e ndiqte si ogiçe. Fshatari ishte me opinga, çupa ishte zbathur. Ai ju afrua çezmës së pashait, piu ujë, lau sytë, u hoq mënjanë e i bëri vend çupës, zgjidhi shaminë e kuqe nga brezi e zuri të fshinte fytyrën, qafën. Çupa bëri siç kish bërë fshatari: piu ujë, lau sytë, po nuk i fshiu se s’kish shami. I la të thaheshin vetiu. Faqet e kuqe ju skuqën edhe më fort. Aty afër s’kish njeri. Megjithatë, çupa shikoi rrotull, pastaj ngriti pak fustanin dhe vuri njërën këmbë nën lyfyt, për të hequr pluhurin e udhës. Vuri edhe tjetrën, u përkul, i fërkoi. Këmbët i kishte, poshtë, të nxira, po lart, të bardha si niseshteja në diell. Piu edhe një herë, u hodhi edhe dy a tre grushta ujë syve. Pashai e pa që prapa dritares me hekura dhe e pëlqeu. Ai ish njeri i dhënë pas këlliçit e pas luftërave e jo pas grave, po kjo çupë i pëlqeu e më shumë. “Mirë, tani nxirre këtë çupë, i tha ay qehajajt. Të presë jashtë”. Qahjaj dhe çupa dualën. Pashai u kythe e e pyeti fshatarë cili ishte e nga ishte, ç’e kish atë çupë, ku vinte. Fshatari i tha emrin, fshatin. Fshati ishte pronë e pashait; çupa ishte mbesa e fshatarit, e bija e të vëllait, jetime. Sa vjeç? Dymbëdhjetë. Fshatari shkonte në pazar. Çupën do ta martonte me një që i jepte njëqind grosh, tre kreë dhen, një palë rroba, një shami e s’di çfarë. Ay që e merrte – filani i biri i filanit nga filan fshat – ishte i pasur. Kish edhe tri gra të tjera, shumë djem e vajza, me të tria. Disa djem e disa vajza i kish tëmartuar e me fëmijë më të mëdhenj se sa nusja e re, që i qe tekur të merrte, për pleqëri. Pashai e dëgjoi dhe, fundi, i tha: “Mirë e mora vesh. Ti shko, çupën lere këtu, se është malli im, nga çifligu im. Do ta martoj vetë me kë të dua”. – “Aman pasha! Derman pasha! Vetë dorë në zemër! Çupa është jetime, kam marrë kapar që t’ja jap filanit...” – të gjitha shkuan kot; pasahi nuk u tund nga fjala e parë. “Eshtë malli im, do ta martoj vetë”. Nxori qesen, i numëroi pesëqind grosh, i hodhi përsipër xhing-xhing edhe nja tre mexhite të bardha, i dha fjalën se do t’i jepte një pendë që, pesë krerë dhen e s’di çfarë, pastaj përpoqi duart. Hyri qahjai, e zuri lehtë përkrahu e nxori jashtë me të butë. Fshatari ishte edhe i gëzuar – pesëqind e kusur grosh, një pendë qe, pesë krerë dhen! – po edhe i trembur. “aman, - i tha qahjajt, mos më merrni në qafë! Kam në shtëpi fëmijët e mi e fëmijët e tjerë të vëllait. Druhem mos bie në gjak me atë miknë që më ka dhënë kaparë”. – “Verë kësulën mbi sy, e qetësoi qahjaj, - e i thuaj se çupën e mbajti pashai dora vetë. Në do gjak, le të vijë këtu”...
Që atë natë pashai e mori çupën në jatak. Edhe netët e tjera...Kur mbeti me barrë, e dërgoi në një fshat të largët, që të lindte. Bëri djalë. Atëhere pashai ishte dyzet e kusur vjeç. Këtë punë e mbajti të fshehtë. Të fshehtë-të fshehtë, po fjala i vajti në vesh së shoqes, pashalleshës. Në vend të pikëllohej, kjo u gëzua e i tha pashait: O imzot, pse ma fsheh mua gazin tënd? Gazi yt është edhe imi. Unë dnodha të jem kështu siç jam, barkthatë. Ti, Pasha, s’më ke faj...Kështu desh zoti. Hidhi kurorë çupës, sille këtu me gjithë djalë. Do të ta dua si birin e gjirit e të pëqirit. Do të ta tund në djep floriri, do të ta lish me shparga mëndafshi, që të rritet, të shtohet e të mos na shuhet oxhaku”. Pashai e shikoi i çuditur, po e kuptoi se e shoqja i fliste nga zemra. Dërgoi e solli fshataren e vogël, me gjithë djalë. I hodhi kurorë. E shoqja e parë, pashallesha, e mbajti fjalën: e lidhi djalin me shparga mëndafshi, e tundi në djep floriri. Nuk i mbajti kurrë mëri shembrës së re, të bukur si hënë. Kjo s’bëri fëmijë tjetër. Djali u rrit dhe u bë Shemshedin Be. Pashai vdiq pas disa vjet, po e la me fjalë që i biri të martohej i ri e të bënte shumë fëmijë. Shemshedin Beu nuk ja shkeli porosinë. Bëri shumë djem, nga të cilët mbeti gjallë vetëm Xheladin Beu; të tjerët vdiqnë apo u vranë nëpër luftra, për të fituar ofiqe e çifligje. Ama pasurinë e shtoi shumë e më shumë, mbushi kazanë e qypa me verdhashka, se ish lakmonjës i madh i parasë, dorështrënguar, i rripte të gjallë të gjithë ata që kish nën urdhër. Mbyllte grurin e misrin në hambarë të mëdhenj, që i hapte në mars a në prill, kur binte zia e bënte kërdinë. Mbante njerëz apostafat për të zhveshur karvanët, pastaj bënte sikur i dërgonte për të ndjekur hajdutët, ndërsa kuajt e mushkat e karvanëve, me gjithë barrë, i kishte në ahur. Ua kthente të zotërve me pagesë, dhe, më vonë, ua grabiste përsëri. Shkonte për gosti nëpër fshatrat e nëpër stanet, hante e pinte dhe, më në fund, në të ikur, kërkonte “dhëmb-parasi” – pagesë për dhëmbët që ishin munduar për të ngrënë mishin e pjekur. Shpesh trimat e tij grabisni tufë të tëra bagëtish. Qanin çobenët e çobankat, që kishin mbetur lugëthatë, po shemshedin Beut nuk i bëhej vonë. Një herë, s’di se kur, thonë se një çoban i krisur, që beu i kish rrëmbyer kopenë, i ra me dyfeg të gjatë e krisi e iku. Nuk e vrau, po e plagosi: i futi një plumb në mollaqet. Që atëherë Shemshedin Beu s’mundi as t’i hypte kalit, as të ecte me dy këmbë. Plaga ju bë xhivadi e madhe, që ja punonin me fitil. Lëngoi shumë vjet, përmbys, gjers vdiq, apo gjersa ngorshi, siç thosh harbutëria a rajallëku.Gjithë pasurinë që kish trashëguar nga i ati, nga pashaj, e atë që kish mbledhur vetë, ja la të birit, xheladin Beut. Ky ra pas qefeve e ahengjeve, pas grave, pas zullumeve. Më tej, për të forcuar oxhakun u martua me një bijë pashai, mbesë veziri, baxhanakë e stërbaxhanakë sulltani, me atë gamilen koskëmadhe e hundësamare, që i thoshin Xhixhi-hanëm apo xhixhiko-hanëm. Beu s’e kish parë fare, se mblesëria e martesa ishin bërë, siç e donte puna, me lajmëtarë, që ja kishin ngritur në qiellin e shtatë të mbesën e vezirit, duke thënë se kjo ishte e bukur si hëna e gushtit, si dudia e butë e sa të tjer të kësaj dore. Krushqit ja suall nusen në shtëpi, me suvarinj, me salltanet të madh, me allajka e stërallajka prapa, po pa çupëri...Çupërinë ja kish falur s’di se kujt, që në kohën kur i thoshin Xhxhi.hanëmkëz (këtë punë e dinte ajo vetë dhe ai mashkulli festekuq, që kish hyrë i pari në jatakun e saj), po xheladin Beu s’guxoi të bënte gëk as mëk, se binte në luftë me pashallarë e vezirë, me baxhanakun e tyre sulltanin.
Ja kështu! Xhixhiko-hanëmi doli, siç thamë, shterpë. Jo tamam shterpë se, siç thoshin gojët e këqia, dikur kish hedhur në diell fëmijën e parë dhe më tej kish shterur. Këtë punë, ajo e dinte që qëkuri, dhe prandaj ja kish bërë fora, andej, në pashallëkun e babait, duke ndërruar jaranët si fustanët.
Tani sikush bënte jetën e vet në konak të vet: hanëmi në haremllëk, me të pritur e me të përcjellë zonjat e parësisë (helbete, shpesh s’dihet ç’fshihet nën ferexhe: ti pandeh se është femër e të del një bandill mustaqedredhur...); beu, në selamllëk, me ato që dimë e ato që s’dimë.
Dhe prisnin.Çfarë prisnin? Kushedi...Rrallë e tek shtroheshin në sofër bashkë; beu me sheqeren pranë, gjithnjë sytë katër; hanëmi, me allajkën më këmbë, prapa kurrizit.
Xheladin Beu nuk shkelte kurrë në pashallëkun e vjehrrit, plak, se kish frikë mos kthehej meit, në tabut..
Ama “selámet” dhe “aleqym selámet” bashkë me peshqeshet, shkonin e vinin pa kursim. Dhe ndërkaq, beu e nxirrte dufin duke bredhur poshtë e lart, si ata maçokët e shkurtit, duke përhapur në të katër anët sëmundjen e frëngut, kurse hanëmi shkonte e rrinte muaj të tërë në pashallëkun e babait apo në atë të vëllait të madh, dhe atje, tym të dalë: sonte një feste, nesër një tjetër, pasnesër një sarëk – shterpë që shterpë ish!
Pashai plak i kish dërguar fjalë disa herë të dhëndrit që t’i jepte për grua të dytë një mbesë, çupën e çupës a nuk di çfarë (që të mos i shuhej oxhaku e të mos i dilte pasuria nga dora), po Xheladin Beu, që ish djegur nga çorba, tani i frynte edhe kosit e s’desh të bënte më krushqi me pashallarë.
-Evet, efenm! – thirri Xheladin Beu, si e pleqëroi punën në mendje – do të bëj ashtu siç bëri gjyshi!
Kur e ngriti kokën, pa se përpara tij qëndronte Sheqerja me tabaka në dorë, me xhezve e filaxhan.
-Ti? Po pse, pse...ajo? Hëm...Hëm...Hëm Efenm – dhe u ngrit në këmbë.
Sheqerja buzëqeshi me atë gojën e madhe, u përkul e mbushi filaxhanin, sa një lagjin, me kafe avulloshe.
Xheladin Beu ishte burrë i pashëm, i mbushur, i gjatë, po Sheqerja vinte një pëllëmbë më e gjatë. Domosdo, edhe shumë më e mbushur, prapa e përpara. Ajo e dinte se po të qëndronte më këmbë, ne pragu i ballkonit, do të duhej ta shikonte benë nga lart poshtë, kurse ky duhej të ngrinte kokën. Punë pa lezet...Prandaj u ul e ndenji burrërisht ne pragu i ballkonit, duke hapur djathtas e majtas palat e shumta të dimiteve dyzet-kutëshe, dhe ngriti kryet të shikonte benë, që ndërkaq ish ulur përsëri dhe kish ndjellë e zhurmë, sikur të thithte palcën e ndonjë koske, gllënqet e para të “kahves” së valë, zinxhirli, plot kajmak. Sheqerja tha:
-Ajo, be, t’u bëftë Sheqerja e ka marrë punën me frikë. S’di ç’i kanë thënë ato ziliqaret, kopilet. Të këtejshmet e të andejshmet – dhe tregoi me dorë konakët e Xhixhi-hanëmit.
-E kanë marrë vesh se është “ashtu”?
Sheqerja bëri me kokë:
-E kanë marrë...E kanë trembur çupën. I kanë thënë se, gjoja, zotrote do ta vrasësh me gjithë foshnjë. Ka lojtur pak...Kështu e ka barra e parë, ta marrtë Sheqerja, po kjo bën veç botës. Flet përçart: “Bubu, beu! Bubu (hanëmi! Do të më hedhin në pus. Do të më mbërthejnë në mur të gjallë” Të ik, të ik, në mal, me ujqit! Bubu, beu! Bubu beu!” Kështu bën. – dhe Sheqerja qeshi.
Xheladin Beu ndezi një cigare, lëshoi një shtëllungë tymi mbi filxhanin, që ja mbushi Sheqerja së dyti, e tha:
-Jo, moj, jo” Këtë nuk e vras, nuk e mbyt. Unë...unë...efenm, them...
-Ka frikë edhe nga allajkat, nga të gjithë.
-Jo, jo! Të mos ketë frikë.
Për ca çaste biseda u kthye në çuçurimë. Beu e hoqi për jeleku, i tha në vesh ç’kish për të thënë. Dhe kur e kur: “Hëm, more vesh, Sheqe? Kështu...Unë...atë...po të bëjë djalë...efenm...si gjyshi!” Ajo dëgjonte e bënte me kokë në të djathtë e në të mëngjër: “Peqe, be. Sa mirë të paska rënë në mend. Si të urdhërosh zotrote, be, ta marrtë sheqja, t’u bëftë Sheqja. Këtë punë ma lerë mua, që t’i gjej vendin. Djalin do të ta rrit unë. Ti i bukur, ajo e mirë, djali si pëllumb! Të pëlcasin nga inati ata që s’na duan”. Herë pas here bënte me kokë lart e poshtë, duke nxjerrë ca tinguj shumë të thatë a shumë të lëngtë nga qiellza, nga gjuha e dhëmbët, që veshi i shquan dhe i kupton mirë, po kalemi nuk i merr dot: “ncuk”, “ncuq”, “ntxk”, “ntck” e kështu më tej. Kur mbaroi, beu i vuri pëllëmbën mbi supin e tultë, të dhjamur, rëndoi, shtërngoi, sa Sheqe i dhembi, zgurdulloi sytë.
-More vesh, Sheqe? Ashtu të bësh. Po të më sjellësh myzhdenë se bëri djalë do të të jap një mulli!
-Më rrofs be.
-Tani shko.
Sheqerja u ngrit më këmbë, pothuaj e gëzuar – sepse pëllëmba e rëndë e beut ja kish bërë supin zdrame – dhe, për një çast, me ato kindat e dimiteve të hapura djathtas e majtas, prapa e përpara, u duk si një mullar me bar që e kishin çarfalitur me gojë e me brirë ca buaj shumë të uritur. Ndreqi palat, u mat të dalë. Beu po e shikonte tërë epsh. Aty për aty iu ndez një dëshirë e re për Sheqen e tij të vjetër. La filxhanë e tha:
-Jo Sheqe, mos shko. Futi llozin derës dhe eja.
Sheqeres i qeshi fytyra:
-T’u bëftë Sheqja, be...ti me mua e ke shpirtin.
Shkoi i vuri llozin derës dhe u kthye me dhele, si dikur. I ndritnin tengllat e mëdha, të arta. Shkopsiti me naze jelekun...
Edhe kështu, atij mëngjezi vjeshte, Xheladin Beu i Shemshedin Beut të Xheladin Pashajt u bë përsëri burrë dhe “ortak” me “baxhanakun” e tij, nallbanin, të shoqin e Sheqeres.
Nga jashtë vinte trokëllima e çekanit të nallbanit që mbathte kuajt. Dimitet dyzet-kutëshe kishin mbetur jetime, nëmes të odës.
-Me Sheqen tënde e ke shpirtin, be...
-Me ty, Sheqe, me ty...-thosh beu duke gulçuar si kalë teknefes.
...Sheqerja u vesh përsëri, kopsiti sumbullat e jelekut dhe u mat të çelte, po diç ju kujtua:
-Jashtë presin ca njerëz.
-Ç’janë?
-S’janë gjë, hallexhinj: kasaballinj, fshatarakë. Ndofta kanë ardhur të qahen.
-Të qahem, efenm? U thuaj të flasin me Zykon. Sot jam zaif.
Zykua ishte veqili i parë i beut, një shkurtabiq i çalë e dredhak, që të shkonte në hell, të diqte e nuk të piqte.
Beu shtoi:
-Jam zaif. I thuaj Rizait të nxjerrë kuajt, të më shaloj Allçanë. Do të dal teferiç, andej – dhe tregoi vagël fushën. – Për gjah. Me shtatë veta. Sillmë rrobat, Sheqe.
-Peqe, be. A je mirë? – e pyeti ajo me buzë në gas.
-Shumë mirë Sheqe.
-Me mua e ke shpirtin, be, me mua.
Veshi me nge rrobat e kadifesë së gjelbër me vija e sumbulla argjendi, që i kish apostafat për udhë e gjah. Sheqerja u ul në bisht e i mbërtheu kopsat poshtë, nën gjunjë; i lidhi lidhëzat e gjata të çizmeve të verdha, duke i shkuar kanxhë më kanxhë. Kur u mat të ngjeshte kollanin me fishekë, u dëgjua një trokëllimë në derë. Sheqerja e hapi. Hyri një zhgan kopilesh që sillnin mëngjezin. Xhelain Beu u shtrua në sofër, i ra festes dhe e largoi nga balli. Hëngri llap-llup, me zhurmë, si ngahera. E nisi me çorbë pule të majme, tërë sythe lyre, po të athët të prerë me limua (dinte Sheqerja se ç’t’i gatuante që t’i hiqte gromësirat e rakisë), e vazhdoi me mis të bardhë pule e miske, me qengj të pjekur, e mbylli me shqerpare të mybtur në sherbet të trashë, të mbuluar me pluhur xhenxhefili, kanelle e karafilke. Çliroi kopsat, përpoqi buzët e gjuhën me “oh! oh!...”, lëpiu të pesë gishtërinjtë. Lakmoi shumë e u ngjesh paq, pastaj kur s’mundi të hante më, i largua nga strofa, lau duart, u mbështet në jastëk dhe shikoi togun me koska, poshtë, dhe strofën plot mishra e ëmbëlsira.
-Eh, efenm! Mirë i ka jaratisur të gjitha i madhi zot, ama një gjë s’e ka bërë mirë: i ka dhënë njeriut vetëm një bark, si kamësit, ashtu edhe skamësit, që s’ka ç’të hajë...Punë i thonë kësaj? Ja unë hëngra e u ngopa, po tepëroi. Kush do t’i hajë këto që lashë? Hë? Jo, këtë s’e ka bërë mirë!
Kjo ishte fjala që thosh dendur beu, kur ish me miq, kur hante shumë velej e tepëronte. Tani s’kish miq, po prapë e tha fjalën dhe vështroi me pikëllim sofrën plot: kish ngrënë shumë, po edhe kish tepëruar.
Për një çast harroi gjahun, Rizanë dhe pelën e kullme, që zbriste në oborr duke çukitur kalldrëmin me potkonjtë e nallbanit të Sheqeres, harroi langonjtë dhe qahjallarët, dhe po e ndillte gjumi. Por, më në fund, e mundi veten, u ngrit, ngjeshi lehtë-lehtë kollanë mbi plënxin plot, mori çiften e zbriti. Tirmat e pritën me dorë në zemër e u hodhën ta ndihnin t’i hypte pelës: kush i ndreqi yzengjitë e kush i mbajti këmbën me të dy pëllëmbët dhe e ngriti lart. Puna shkoi zor, se beu qe rënduar shumë, po i dha hov trupit e u gjend majë pelës, doli nga porta me qemer guri e u nis për në fushë: ai përpara, trimat prapa, langonjtë kur përpara e kur prapa.
Qielli ishte i kulluar, fusha e kodrat të veshura e dritë, udha e butë, me pluhur, vende-vende, në hije, e lagur nga vesa e natës. Zogj udhëtarë, të renditur si perusti, fluturonin lart, shumë lart, duke fërfëllirë krahët. Langonjtë çafkëllonin nëpër dternishtet mbi udhë e nën udhë. Nga një brryll udhe dual një tufë fshatarësh me qerre, kuaj, mushka e gomerë të ngarkuar me drithë, qepë, presh, kunguj, pemë, dru: i shpinin në konakët e beut. Kur e panë, mbajtën kafshët e qëndruan buzë hendekut, si të ngrirë, me dorë në zemër.Beu as që u hodhi sytë. Tani e kish marrë pak veten dhe kulloste rreth e përqark sytë e skuqur. Nata e ahengut kish mbetur prapa, larg, në mjegull, me gjithë jarnanitë e jarnanatë e saj, që dukeshin të paqena, si një ëndërr e keqe e një nate dimri, kur të bëhet sikur të ndjek një llavë ujqsh, të afrohet të të çajë e ti bën të vraposh, të shpëtosh, po nuk ik dot, je mbërthyer në vend, thërret me të madhe e as veshi yt s’ta dëgjon zërin. Edhe Xhixhi-hanëmi ishte zhdukur bashkë me natën e dmrit, me ujqit. Xheladin Beu ishte në diell të mirë, bënte, i gëzuar, “ohoho!” e “ahaha”, jepte e merrte me vete. Ata që vinin prapa dëgjonin, po nuk ja shkoqitnin dot fjalët.
Papritur, era solli një kundërmim kërme. Beu e trimat kaluan të ngrysur pranë një gomari të ngordhur me këmbët përpjetë, me kokalla të kuqe, dhe trembën një tufë galash të shtruara në gosti. Këto u ngritën e shqitën sipër kalorësve si ca hije të zeza, krokërinë me zemërim, ranë në një ugar, u ngritën përsëri e u kthyen në gostinë e tyre.
Beu nxori cigare, e ndezi, që të shpëtonte nga kundërmimi i kërmës. Nëpër arat me misër të paprerë, zbardhën, skuqën, zverdhën për një çast ca shami, pastaj s’u panë më. Domosdo, Xheladin Beu e kish hijen të rëndë, prandaj gratë e vajzat u tulitën nëpër misrat.
Më tej era e u bë përsëri e pastër, e këndëshme, si në vjeshtë. Një çast ju kujtua Gurija e trembur, me barrë.
-Në djall të vejë edhe kjo! – tha dhe hodhi tutje bishtin e cigares.
Vetëm një gjë nuk harronte dot: atë gjerdhekun e dështuar të natës që shkoi, që i qe ngulur si një gozhdë në tru, megjithqë Sheqerja e kish kënaqur në mëngjez si ngahera. Ju duk sikur ja dëgjoi zërin e butë, ledhatonjës: “Me mua e ke shpritin, be...me mua! Të vesh ku të vesh, me mua e ke shpirtin!” Dhe Sheqerja kish të drejtë: me të e kish shpritin Xheladin Beu. Dhe s’di se si, i vinte keq që ja kish falur nallbanit, baxhanakut. Më në fun tha:
-Prapë imja është. Kur të dua...
I futi mamuzet pelës dhe e ngau vrap përpara. Më tej dërgoi një qahja të lajmëronte të parin e akcilit fshat se do t’i vinte për drekë e pastaj u fut nëpër korie, pas gjahut.
Gjahu i vajti shumë mirë atë ditë: turtuj, thëllëza, pëllumba...Ay vriste, langonjtë e qahjanjtë ja sillnin.

[Dita]

II


Drekën e hëngri jashtë, në “jeshillëk”, pranë Kroit të dardhës plakë, se aty e kish kërkuar vetë. Të trapiturat pas gjahut, rakia e mirë, e ftohur brenda në krua, mezetë e shijshme ja hapën oreksin sa për katër barqe. Beu mbushi vetëm një, sepse aqe kishte, po e ngjeshi mirë, si targaç kurbati: hodhi brenda shumë, nga të gjitha.
Tani, ndërsa trimat ishin shtruar e po hanin pak më tej, në një brinjë, beu rrinte shtrirë në qilim, me tëmblën e djathtë të mbështetur në pëllëmbë. Burrat e fshatit, pothuaj bujq në çiflik të beut, kishin lënë punën e grindjet dhe kishin ardhur t’i faleshin, t’i bënin nder, siç e do puna. Këta rrinin nja dhjetë çapë larg, posht, kush më këmbë e kush më bisht a më gjunjë, duke pritur një shenjë, një urdhër. Ca të tjerë u shërbenin trimave të beut, që hanin bukë e mish e ua hidhnin kockat langonjve. Beu mbajti pranë tij vetëm disa pak burra nga parësia, me qosteqe e pafta ergjendi në gjoks e “peqepeqe” në gojë. Këtyre u hodhi vëp e vëp nga një cigare të hazërtë, që ishin shumë të mira, sepse i kish dredhur vetë Sheqerja e i kish ngjtiur me pështymën e saj.
Drita e ditës ishte e butë, e ëmbël, si e kulluar nëpër gjergjir. Beu foli për punët e mëdha e të vogla të mbretërisë; për “djellin e dunjasë”, Baba sulltanin, që ja kish vënë këmbët në një këpucë gjithë “Avropës” ja kishte hedhur hallkën tejpërtej nëpër hundë e bënte të loste si ari. Së shpejti, Baba sulltani do të nxirrte këllëçin e madh e do t’i bënte hi e pluhur gjithë kralet e mëdhenj e të vegjël, do t’u merrte gratë e çupat e do t’i mbyllte në haremin e Stambollit. Domosdo, ato që do të tepëronin do t’ua falte të mëdhenjve të mbretërisë. Tha se ay,, Bab sulltani, mblidhte njerëz me harxhe, paguante tink-tink alltën e argjën. Pastaj, papritur, vuri re se burrat që kishin ardhur t’i merrnin dorën ishin të paktë. Pyeti:
-Efenm, vetëm kaq burra paska fshati? Ku janë ata të tjerët?
-Ka vdekur një si çun i vogël, be. Kanë shkuar ta kallin në varr – tha njëri.
-Ka vdekur edhe një si grua, me nder të zotrisë sate, një nuse e re – tha tjetri.
-Hëm, hëm, xhenaze biçimi...Dy të vdekur në një ditë. A mos i ka rënë murtaja fshatit? – pyeti beu edhe si me të qeshur, po edhe me frikë.
-Murtaja jo, be, po na ngrinë ethet. Edhe dje...
Beu s’pyeti më tej si e qysh, si nuk pyeste kurrë për punë vdekjeje. “Këta derra çifçinj janë të shtuar si fara e sinapit...Vdesin, po nuk shuhen fare. Po të kenë bukë misri shtohen gjene, se ato dosa fshatarake pjellin stërc e stërc për mot”. Aty për aty e ktheu bisedën: “Më kini mbetur borç kaqe grurë e kaqe misër, kaqe dru...Dushk i dua. Mjaltin s’ma kini sjellë. Harruat ku jini? Do t’ju dërgoj Zylfon a Zykon që të ndajmë hesapet bashkë. Hëm...hëm...” Fshatarët dëgjonin me sytë përdhe. “Grurin e msirin i kemi larë. Edhe drutë i kemi larë. Sot dërguam të fundit”. Dhe me gjysmë goje: “A mos i ka mbajtur Zylfua për vete?” Po fjalët e tyre s’i ranë në vesh beut, se askujt s’ja mbante të fliste me zë të lartë. Beu ligjëroi:
-Shkoni bre, andej, me harxhe – dhe tregoi tutje me dorë. – Të mbushni qeset e të lani borxhet. Dovleti ka haznë të madhe, ka taraphanë. U jap kartë për tim vjehrr, pashanë, se më ka bërë haber: do njerëz. Dovleti ka luftë, lufta sjell pare, të mbush me plaçkë.
Dhe, si rrinte kështu, me cigaren të shuar ndër gishtrinj, e preu një gjumë i lehtë, i ëmbël, pa jarnani e jarnana, po me gurgullimë kroi, me shushurimë fletësh të zverdhura, që shkundeshin e binin duke u tundur nëpër erë. Sapo e preu gjumi, ata me qosteqe në gjoks u shikuan sy në sy e u larguan së prapthi, ngadal, duke shkelur në majë të gishtërinjve.
Trimat kishin mbushur barqet e çlodheshin duke kruar dhëmbët me ndonjë kleçkë. Langonjtë rrinin aty pranë me gjuhën jashtë, të kuqe, varur si llapë.
Kur u zgjua, Xheladin Beu pa se kish përsipër një mbulesë të leshtë, që ja kish hedhur Rizai. E largoi tej, u ngrit shesh, fërkoi sytë e tha:
-Efenm, më paska marrë gjumi.
Ndenji sa ndenji kështu, pastaj shtoi:
-A ikim, o Riza?
-Si të urdhërosh zotrote, be.
U ngritën të shkonin, po nuk shkuan. Moti i ëmbël e gjahu i mirë i mbajtën gjer vonë, kur dielli kish kthyer më të perënduar. Edhe një copë herë të mirë çiftet e teket krisën bambum, nëpër korie.
Vetëm një gjah nnuk pa me sy kësaj radhe: çupa e nuse. Në asnjë nga fshatrat që shkeli. Ta pret mendja: ish hapur fjala anembanë se kish dalë beu për gjah dhe...”Ama derra këta çifçinj! I mbajnë dosat mbyllur!” Pa beu aty-këtu ca plaka leckamane të ngarkuara me dru e karthje, po ç’i do këto? Janë si pastërmaja e dhisë. Beu s’desh pastërma; desh mish thëllëze.
Tani gjendej në një çukë me këlpishte. Rizai vinte prapa me torbat plot. Kuajt prisnin tutje, në udhë, në anën tjetër. Fërshëlleje me dy gishtërinj në gojë e vinin sakaq. Po nuk fërshëlleu njeri. Aty poshtë, midis sallkëmësh, ishte një pus me çikrik, që bënte gau giu kur zbriste e ngjitej kova. Që aty vinin ca zëra të hollë, zëra çupash. Qeshnin, i thërrisnin njëra-tjetrës. Beu mbajti çapin e i bëri me dorë Rizait: mos luaj nga vendi! Dy turtuj topolakë kishin qëndruar në një degë këlpishteje mu mbi krye të tij. Çiften e kish të mbushur. Po nuk u ra. Më në fund, ndajnata i sillte një gjah tjetër në grykë të dyfegut. Çupat e fshatit e dinin të ikur dhe kishin ardhur të mbushnin ujë.
Vragës-vragës, Xheladin Beu zbriti çukën, hyri nëpër sallkëme, iu afrua pusit. Aty ishin nja shtatë a tetë çupërlina që flisnin e qeshnin. Ca kishin mbushur stomnat, ca po i mbushnin e nja dy prisnin radhën. Namëta, ay me një këmbë u nxori përpërpara Xheladin Benë!
Çupërlinat klithën sikur të paskej rënë ujku, lanë stomnat e u përhapën ku mundën: kush hodhi ledhin, kush çau drizat e kush mori vijën tatëpjetë. Shumë gjemba hynë atë ditë në mish të butë, po më mirë nëpër gjemba se sa në dorë të beut...Sa të mbyllësh e të hapësh sytë ikën të gjitha. Të gjitha, veç njëje, që i ra stomna nga dora e iu thye. Çupa e shikonte benë si zogu gjarpërin, që i afrohet t’i hedhë helmin, dhe s’ikte dot. Sikur e mbante të rëndët e dheut. Një ciflë e stomnës së thyer ja kish gjakosur njërën këmbë, po shkaku nuk ishte ky: frika e kish mbërthyer në vend. “Qënka pëllumbeshë e butë, peshqesh nga zoti” tha beu me vete dhe ju qas më pranë. Çupa sikur s’ish nga kjo botë, po nga bota tjetër: një hyrije e veshur e tërë në të bardha: linjë të bardhë, shami të bardhë mbi leshrat e verdha, trup të hedhur, sy të gjelbër si bari i njomë i kënetës. Beu e peshoi me sy, që nga kiskat e holla, mbi noçkë, ku zbriste një fije gjaku, gjer lart në pulpat që ngjiteshin nën linjë, pastaj lart, në belin si të shkuar nëpër unazë, edhe më lart, Në gjinjtë e vegjël, në qafë, në gojën e vogël, me ca buzë të tulta, të këryera, me hundën të derdhur si qiri, me sytë e blertë të kënetorë dhe ballin e sheshtë, të bardhë. “Shiko, shiko, efenm, ç’bereqet bëka çifligu i Këlpishtes e unë s’ditkam gjë. Hyrije e zbritur nga xheneti! Po t’ja dërgoj padishahut më bën menjëherë pasha. Jo, s’më duhet pashallëku! Imja është e do ta mbaj vetë. Kjo ja shkon njëqind herë Gurijes e gjithë të tjerave. Do ta marr që tani! Sonte, në jatak...” Kur ju afrua më shumë, sa ta prekte me dorë, çupa u drodh, po më fort ju drodh buza e poshtme. Dhe ndërkaq, nën linjën e qëndisur me të kuq e të zi gjinjtë ngjitu-zbrit, ngjitu-zbrit, sytë ju mbushën plot lot. Po beut s’iu bë vonë; ay ish mësuar me gjëra të këtilla: qengjet blegërijnë kur u vë thikën kasapi çupat qajnë kur i merr beu në dyshek. Pastaj, kur e shkon në hell dhe e pjek, qengji bëhet shumë i shijshëm; çupa e marrë së dyti e së treti në jatak bëhet edhe më e shijshme se qengji.
Xheladin Beu zgjati dorën, i çiku lehtë faqet dhe ndjeu ëmbëlsi të madhe në trup, sikur u përtëri e u bë djalë njëzet vjeç.
-Mos më qaj, moj sulltane, mos...Unë të kam xhan, unë s’të ngas. Do të të bëj zonjë mbi zonja.
Çupa u drodh edhe më shumë, u mat të ikte, po beu i shtrëngoi krahun si në mengene. Atëherë ajo lëshoi zërin e klithi:
-Nëëëno! Nëëëno moj!
Beu u ngrys, po i foli butë:
-Jo kështu, moj sulltane, jo kështu...Mos thirrë. Si të thonë? Ti je çupa e çifligut; çifligu është imi! Edhe ti je imja. Do të të marr në konak, do të të bëj...
-Nëëëno! Nëëëno!
Nuk shkoi shumë e u dëgjua një zhaurimë e madhe nëpër degat e varura, sikur të çante udhën ndonjë derr i egër nga ata të mëdhenjtë. Beu ktheu kokën andej. Jo, s’ish derr, po një grua e gjatë, e thatë, e nxirë si çotillë lisi që e ka djegur rrufeja. Gruaja u turr, i shkëputi beut çupën nga dora e i thirri:
-Po ta bësh edhe këtë punë s’të djeg as zjarri i xhenemit, Xheladin Be. S’të tret dheu!
“Ç’është kjo e krisur që më del përpara?” tha Xheladin Beu me vete dhe u zbyth. Çiften e kish në dorë, të mbushur, me imniet të hequr. Mund ta zbrazte, po nuk e zbrazi: u praps edhe më tej. Ai u praps, gruaja e ndoqi ballë për ballë. Tani vetë beu ish si një zog që sheh gjarpërin tek afrohet e nuk ik dot. E mban të rëndët e dheut. Gruaja u kthye e i thirri çupës:
-Ikë shpejt!
Kjo s’priti t’i thosh së dyti: hodhi ledhin e ua mori me të katra. Kish qenë e s’ish më.
Xheladin Beu e shikonte gruan e s’fliste dot. Kjo ish e gjatë, e thatë, po ndryshe nga Xhixhiko-hanëmi. Dukej nga nishanet se dikur kish qenë e bukur, kurse e bija e pashajt kish qenë ngaher anjë thes me kokalla si ato të gomarit të ngordhur që kish parë udhës. Dhe ishte e fortë: të të binte një herë me atë pëllëmbë - të linte në vend e vinin të tjerët të të ngrinin në trirë e të hanin hallvën.
-Ta dish, o pushtanik – thirri gruaja si iku çupa – po të bësh atë punë me këtë çupë do të ta hanë mërshën krimbat, do të t’i qitin sytë galat! Jo galat, po do t’i qit unë, me thonj. Çnderove gjithë çupat e botës, tani kërkon të çnderosh edhe tët bijë!
“Ç’po thotë kështu kjo e marrë? Ku kam unë çupë? S’kam as çupë, as djalë...”
Gruaja mori vrull, e zuri benë për jeleku, e tundi dhe shkundi me atë dorën e fortë, sa i kërcyen edhe më fort sytë e skuqur.
-S’më njeh ti mua? S’e njeh Maron e Kovit, që e çnderove në të ri, se kishe kamxhik në dorë, se ishe i fortë? Ja, ajo që kishe pranë është jot bijë! Ta dish se unë do të ta shtyp kokën, si gjarpërit, po të bësh me çupën ç’bëre me mua! Y-y-y murtajë. Pusht Stambolli! Matuf!
E shtynte, e hiqte, e tundte, e shtynte prapë, si leckë, dhe ai, xheladin Beu, zot kasabaje e zot çifligjesh, zgurdullonte sytë si të bufit e s’bëhej dot burrë t’i shkëputej nga dora, s’ishte i zoti t’i binte me çifte a të nxirrte koburen nga brezi.
-Më ke marrë nderin të marrtë zoti mentë! Më ke lënë me turp e në zi më të lëntë perëndia pa sy, të heqshin për peri! Më ke ngrënë jetën të hëngërt mortja!
E tundi sa e tundi, pastaj i dha një të shtyrë sa beu i madh mënt u shemb përdhe. Gruaja shkoi e mblodhi copat e stomnës së thyer e ja hodhi përpara, ku mundi: këmbëve, gjunjëve, duarve, duke mallkuar papushim:
-Ja theve thefsh arrëzën e qafës! U kalbsh së gjalli përmbys, siç u kalb yt atë, që e hëngër krimbat! Ngorç në ndonjë përrua si qen i zgjebur! Na shojte, t’u shojttë emri, të këndoftë kukuvajka në shtëpi! Ku është parë e dëgjuar të çnderojë i ati të bijën?
Copat e shtambës i vinin breshër, dhe ai, beu, rrinte i ngrirë në vend; nuk fliste dot, nuk ikte dot.
Gruaja u përkul mbi kovë e zuri t’u hidhte ujë syve, me grusht. U hidte e mallkonte. Stërkalat e qullën Xheladin Benë. I dukej sikur dheu kish nisur t’i vinte rrotull, sikur dëgjonte daire e daulle bashkë: xhing-xhing, dum-dum. Dhe në mes të kësaj bubullime shquante zërin e çjerrë të Difes:

Sa të dua unë ty,
Më rri mendja gjithë në ty;
Ato cicat sherbetli
M’i bëj meze t’i pi raki...

Po Difja ishte larg, s’di se ku, Marua ishte afër. Dhe Marua u hidhte ujë syve e mallkonte:
-Të çaftë ujku e të nxjerrtë zorrët! Të pjekshin në hell, të gjallë! Humbsh e mos u duksh, mos u dëgjofsh!
Të gjitha i dëgjonte beu e s’thosh dot një fjalë, të paktën “efnm” ose “hëm-hëm””, siç e kish zakonin. Sikur i qe kyçur goja.
-Na plase, më të plastë dhjamët e syrit! Na kalle frikën, më të kallçin të gjallë në varr! Na dogje, të djegshin lugat!
Fjalë e mallkim, fjalë e kanosje. Dhe më e keqja: ndofta e dëgjonin trimat përtej, ndofta e dëgjonte Rizai.
...xheladin Beu u zbyth pa bërë zë, rotulloi çukën e doli në udhë, ku prisnin kuajt, i hypi Allçasë, i futi mamuzet e ngriti kamxhikun.
-Ike, mos u kthefsh; ike, të ikshin mendtë e kokës! Mos arrifsh i gjalli në shtëpi! – vazhdoi gruaja fill i vetëm pranë pusit me çikrik.
Allçaja u bë veri: i ndritnin potkonjtë e bardhë. Po ngrysej, por qielli kish edhe pakëz dritë - një dritë sedefi, si vragë që e ndante nga toka e errur. Dhe mbi këtë vragë kish një brez të gjerë, të gjelbërth. Pastaj u shojtën të gjitha dhe zbriti mugëtira. Bashkë me mugëtirën nisi të frynte një erë e ftohtë, që ngrinte pluhurin e udhës.
-Hëm, hëm! – bënte beu. – Jezit-grua! Lanet-grua!
Trimat, me Rizanë në krye, që i kish hypur një kali çil kishin mbetur prapa, sepse pela e beut s’e kish shoqin në vrap. Lluk-lluk, i bënte barku. Ferrat e pemët iknin si ca hije në të dy krahët e udhës.
Era e ftohtë i vëzhgëllinte veshëve.
Ne ura e drunjtë po vinin ca qerre të ngarkuara me misërishte. Rrotat kërcisnin thatë, gau-giu. Pranë tyre dhe prapa vinin ca fshatarë më këmbë. Beu shkoi si shigjetë pranë tyre dhe ata as që patën kohë ta shihnin mirë cili ish. Ikte, ikte, si ndërkryer.
Pas një copë here tha:
-Ç’po bëj kështu? Unë po e vras Allçanë..
Lehtësoi mamuzet, hoqi frenë, bëri “trrrp” dhe pela zbuti vrapin; më tej nisi t’ja merrte me hap. E arritën trimat nga prapa.
“Ç’është kjo grua?” tha me vete.
Dhe dalngadalë, kur po e mbulonte botën errësira, Xheladin Beut nisi t’i bëhej përbrenda një dritë e hollë. Ja se ç’pa nëpër këtë dritë:
...pranverë. Kish mugulluar bari, kish çelur dardha. Beu kish dalë në fushë. Jo për gjë, po konakët nuk e nxinin dot. Pranverë, kjo! I vlonte gjaku. Sheqerja e ato të tjerat sëi dukeshin gjë, s’e ngopnin më. Donte gjësend tjetër e s’dinte ç’donte. Dhe kur po bridhte kështu, me dëshira shumë, poqi udhës një çupë fshati, të njomë, sindozot kjo që kish parë sot ne pusi me çikrik. Çupa u mundua të ikte, po beu e arriu. Ajo luftoi me tërë fuqinë që i jepte mosha e re: e shtyu, i shpëtoi nga dora, iku, thirri, po beu e arriu, e goditi me kamxhik, e rrëzoi. Luftoi përsëri, e goditi benë, e kafshoi, e gjalosi. Kjo endezi më fort Xheladin Benë dhe i ra së dyti me kamxhik. Çupa i kish sytë të mëdhenj, të blertë si barishtat e kënetës, dhëmbët të bardhë, të mprehtë. Dhe luftoi përsëri, po gjithnjë më dobët. Luftën e vednosi kamxhiku. Po të mos kish qenë ky, nuk do të kish ndodhur ajo që ndodhi. Po të mos kishte qenë ky, nuk do të kishte ndodhur ajo që ndodhi. Beu ju hodh si ujku deles. Ajo thirri përsëri dhe thirrjen e saj e dëgjuan disa grari që ndodheshin aty pranë, po kush guxonte t’i dilte përpara Xheladin Beut? Çupa nuk lotoi ceçse kur u ngrit që poshtë me linjën të çjerrë, me vjazërinë të humbur. Ndenji kryeunjur nën një pemë dhe atje lotët filluan të pikonin përdhe. Kamxhiku i kish lënë në trup vazhda të përgjakura. Edhe beu e kish kërcen e veshit të ndarë më dysh. E pyeti si i thonë. Ajo e shikoi si ulkonjë dhe nuk ju përgjegj. U ngrit e shkoi çalë-çalë, humbi nëpër lule e blerime. Por beu ja gjeti tragën; i thoshin Marua e Kovit. I ati hiqte nga oftika, në rrogoz, në kasolle. Beu u përpoq ta merrte kopile, në konak, si shumë të tjera. S’desh. U përpoq ta shtinte prapë në dorë; s’mundi. Trimat e beut e rrahën Kovin. Ky lëngoi edhe pak kohë, pastaj vdiq. Beut i ra në vesh se Marua kish mbetur e rëndë. Atëhere i bëri fjalë një bujku që ta merrte grua. Bile i taksi një pendë që e s’di çfarë, po bujku krisi e iku s’di se ku. S’kish dashur të bëhej “baxhanak e ortak” me xheladin Benë, siç bëheshin vezirët e pashallarët me sulltanët e Stambollit. Më tej beu ra pas epshesh e gazesh të tjera, mori grua Xhixhi-hanëmin, që të ngrinte lart e më lart oxhakun, e ja humbi gjurmën Maros syblertë. Kjo ishte, si i thonë një fjale, “fis i shquar”, pa krahë. Lindi një çupë, punoi dhenë, si bujkeshë, pleqëroi e varrosi nënën dhe rrojti e veçuar, e përçmuar, e egërsuar në një cep çifligu. Dalngadalë ju shua bukuria e dikurshme, ju rreshk e rrudhos fytyra, po çupën nuk e braktisi. Dhe ja tani, pas kaqe vjet, i del përsëri përpara. Çupën e ka t’i presësh kokën. I tha se kjo çupë ishte e tija. Dhe beu i zuri besë..Po në e gënjeu? S’ka se si të jetë e bija! “Këto dosa çifçesha gënjejnë si ata derrat çifçinj”
-Më gënjeu! – thirri Xheladin Beu me zë dhe e ngau pelën përpara.
Dhe ç’fjalë të rënda i tha ajo deli-grua! “Y-y-y, murtajë, pusht Stambolii! Matuf! Të marrtë Zoti mendtë! Të lëntë Perëndia pa sy! Ngorç në ndonjë përrua, si qen i zgjebur! Të këndoftë kukuvajka në shtëpi! Të plastë dhjamët e syrit! Të djegshin lugat!” Beu i kujtonte të gjitha mallkimet, s’kish harruar asnjë. Dhe gruaja ju kanos t’ja shtypte kokën, si gjarpërit. E shtyu, e pështyu. – “Si i durove këto të gjitha, o Xheladin be?” – “U ndodha gafil”. – “Gafil, apo pate frikë?” – “Unë...frikë? Unë...” – Hajde, be, hajde...edhe për tët atë të tha fjalë të rënda nga ato që nuk i ngre kandari”.
Kështu jepte e merrte Xheladin Beu. Trimat e dëgjonin e s’bënin zë.
Ish errur natë. Cicërinin bulkthet. Lart, në qiell, ndriçonte kloshka me gjithë zogj. Tërë fusha sikur merrte frymë. Befas çau erën një zë i çjerrë, si zë grifshe. Beu u tremb, po e mori prapë veten: trimat i kish prapa. Tha:
-Do të kthehem ta rrah me kamxhik atë deli-grua. Më gënjeu...I marr të bijën edhe e sjell në konak. Kështu!”
Ment e ktheu pelën, po atë çast i ra një mendje tjetër.
-Këtë punë e kam në dorë. Dërgoj nesër trimat edhe e mbarojnë. Evet, efenm.
Dhe përsëri: të kthehet, të mos kthehet...
-S’kthehem dot, u bë vonë. U lodh pela. Nesër, që menatë, u bëj urdhër trimave e ma sjellin. Këtë punë e mbaron Rizai. Ajo, ime bijë? Jo! Më gënjeu plaka.
Era e mbrëmjes sillte një kundërmim të rëndë: udha shkonte pranë vendit ku gjendej kërma e gomarit të ngordhur. Beut ju duk sikur e kish zënë dikush për gryke dhe e shtrëngonte. “Kërmë, krimba. Kështu do të bëhem edhe unë nesër?” Pastaj doli nga vendi i kundërmimit e ju bë sikur pa Rizanë, kaluar, me çupën përpara, të mbështjellë me një çarçaf të abrdhë. Dhe u gëzua. Do ta bënte të tijën, jo si Maron, përdhe, në fushë, po në jatak. Do ta rrihte, po ta donte puna. Edhe do ta përkëdhelte.
Pastaj të gjitha këto u shembën siç shembet një shtëpi plitharësh që e merr lumi. “Mirë, po cili është Rizaj?” – “Rizaj? Djalë fshati”. – “Djalë fshati, po i kujt?” - “Djali i asaj, si i thonë? Aha, më ra në mend: djali i Xhemiles!” E bukur kish qenë Xhemilja, i bukur ishte dhe Rizai. Djalë pa baba. Jetim? Jo, nuk ishte jetim, po pa baba. Beu e mori në konak, më parë...ndryshe, dylber-hesapi, pastaj qahja, se ay i pari qe mplakur. I ati i Rizait (që s’ish tamam i ati, sepse Xhemilja ja kish sjellë djalin, si i thonë, përpara kalit) kish qenë plak dhe e kish marrë Xhemilen për pleqëri, me gjithë djalë, siç i kish dhënë urdhër beu..
Pastaj mendimi ju çakërdis. I bënë veshët sikur dëgjoi një këgë të vjetër, të harruar:

O çun, çun; çun, çun,
Gushën si pëllumb,
Mos ma pi rakinë,
Se të bën zullum...

Hëna! Doli hëna! E kuqe, me njërën anë si të ngrënë, po edhe kështu siç ish bënte mjaft dritë. Bahkë me rrezen e parë, që i goditi bishtin e syrit, Xheladin Beut ju duk sikur dëgjoi një zë që tha: “Po kur vjen yt bir kaluar e po të sjell tët bijë për gjerdhek. Vëllai i sjell motrën babait...Hajde-hajde, ku degdise o Xheladin Be! Si qentë e si derrat!”
Kush foli kështu! Asksh. Aty pranë s’kish njeri. Po atëherë kush?
Dëgjoi çape kuajsh që afroheshin. Ktheu kokën dhe njohu kalin e Rizajt. E ju duk sikur Rizai kish përpara një gjë të bardhë: i sillte beut të bijën. Vëllai...motrën “Ta solla baba. Merre time motër, tëtë bijë!”
..Që ku dual këto gala? I prenë udhën, me hijen e tyre të rëndë, pastaj u zhdukën. U zhdukën dje u dukën prapë, përsipër, mbi krye, duke krokëritur. Midis tyre ishte edhe një korb i zi, që e kish vrarë atij mëngjezi, sepse e kish pandehur pëllumb. Ky korb bënte më të madhen e këndonte si njeri:

Jarnani, jarnana...

Ku ta dish? Korbi ka tre shpirtra e prandaj rron treqind vjet. Rron se ha kërmë. Ngjallet lugat. Jo, ky s’është korb, po lugat!
Xheladin Beut i hypën të dredhura. Aty, mbi udhë, kish ca varre që i kishin mbytur ferrat. Ju duk sikur pa dritë e sikur dëgjoi një zë:
-Hajde, se të presim, o Xheladin Be! Të presim të na vish në tabut floriri, me qefin mëndafshi, ashtu siç të kanë tundur në djep.
Dhe galat, lart, që i printe ai korbi i zi:
-Ga, ga, gaaa...
Jo, s’ishin gala, se natën s’ka gala. Ishin bufë kënete.
Hëna hyri në re. Zotëroi errësira.
Xheladin Beu i nguli mamuzet pelës, ngriti kamxhikun, goditi. Pela u bë furtunë. Në të ikur e sipër beut i ra kamxhiku nga dora. Papritur, ja preu udhën një hie. Xheladin Beu nxori koburen nga brezi dhe e zbrazi. Po vritet hija. Ajo i preu udhën përsëri.
Pela ish mbytur në djersë. Ment pëlciste.


...Xheladin Beu i Shemshedin Beut të Xheladin Pashës, njeriu i gjakut, i ahengut dhe i frëngjyzës, kish humbur mendjen. Dhe ikte nëpër fushë, natën, në udhë pa udhë, kurse dheu, pemët hijet dhe çdo gjë e gjallë dhe e vdekur këndonin papushim:

Jarnana, jarnani...
M’i bëj meze t’i pi raki.
.....................................
Jarnana, jarnani...



III

E gjetën të nesërmen në një hendek. Të gjallë. Nuk njihte njeri. E shpunë me një trirë, në konak, ta përkujdeste Sheqerja. Po si përkujdeset i çmenduri? Domosdo, i lidhur. Pëlliste. Hante nën vete.
S’di kush i bëri fjalë Xhixhi-hanëmit. Ajo ardhi shpejt, me të vëllanë. Pa tri ditësh Xheladin Benë e kallën në varr. Xhixhi-hanëmi mori ç’mori e u kthye, me karvan e suvarinj, në pashallëkun e babait. Çifligjet i shiti më vonë.
Po Gurija ç’u bë?
Ku ta dish...

[AsgjëSikurDielli]

E kam nje pyetje,

nga na ish Mitrush Kuteli, ose me mire ku u lind ne Kosove apo Shqiperi?

S...C...