Kthimi ne Ferrin tim
Teksa ulet ne nje nga tryezat e "Friends' Book House", Fatos Kongoli duket se gjen me ne fund paqen. Me nje caj kamomili perpara, me nje ze te qete gjithe xhentilese, zor se mund te perfytyrohet jashte ketij ambienti. Ne ndryshim nga zhurma e kafeneve ne rruge, qetesia e salles se mbushur me libra i jep ate paqen me te cilen tashme ka vite qe eshte mesuar. Nje bote qe e ka ndertuar qe nga ato vite kur u kushtohej leximeve dhe nuk pelqente ate letersi qe shkruante vete, deri tani, kur ka shkruar romanin e tij me te fundit "Lekura e qenit". Ka vetem pak jave qe libri ka perfunduar dhe bashke me te ka marre fund nje tjeter peng i Fatos Kongolit. Bashke me dhimbjen e liruar sa here qe mbaron nje liber, romani me i fundit ka nxjerre nje dhimbje me te madhe. Me "Lekuren e qenit", Fatos Kongoli ka vendosur te mbylle ate cikel librash qe ai vete e quan "burgjet e kujteses". Eshte libri i fundit ku ai i ka kthyer personazhet e veta edhe njehere ne ato kohe te para '90-es, ne ato vite te endrrave te parealizuara, ne ato vite dhimbjesh dhe shpresash, ne ato vite kur nuk ndihej i lire te merrej me letersi. Me "Lekuren e qenit", Kongoli e ndjen sikur i ka kthyer edhe borxhin me te fundit viteve te rinise dhe me ne fund eshte i lire te ktheje nje tjeter faqe ne krijimtarine e tij. Tashme qe kujtesa i eshte cliruar nga ato pengje dhe ato dhimbje, ka vendosur te shkruaje nje tjeter letersi.
Per te shkuar deri tek "Lekura e qenit", ne ate ate qe vete e quan si librin e tij me te mire, Kongoli do te duhej te kalonte neper nje rruge te gjate. Do t'i duhej ta kalonte njehere ate "ferr" qe me pas te mund ta perjetonte ne librat e tij, do t'i duhej te bente pikerisht jeten qe ka bere, te gjitha zgjedhjet, qe ndonese edhe pa deshiren e tij e ndihmuan te gjendej aty ku eshte, te mbyste dilemat nese letersia qe bente kishte apo jo vlere, dhe me ne fund te fitonte lirine per te shkruar, ate liri pa te cilen Fatos Kongoli nuk e koncepton dot te qenit shkrimtar. Ishte pikerisht mungesa e lirise se asaj kohe qe e detyroi babane e tij, kompozitor dhe violinist i njohur, ta detyronte shkrimtarin e ardhshem qe nuk kishte ndonje talent te vecante per matematike, t'i futej pikerisht asaj dege. Fatos Kongoli, pa ndonje entuziazem apo qejfmbetje te madhe, do t'i bindej sugjerimit te babait dhe vetem vite me pas i ati do t'i shpjegonte se vetem nje artist si ai mund te gjykonte ne kete menyre: "arti eshte nje profesion i mallkuar per kete kohe". Dhe Kongoli do ta kuptonte se ne kete menyre po mbrohej, po largohej nga ajo bote e shpirtit per t'u futur ne boten e llogjikes matematike, aty ku ideologjia nuk mund te te ngaterroje kurre. Por ndersa matematika mund te mesohej kollaj, duke ndjekur ne menyre skrupuloze leksionet fillimisht ne Pekin, e me pas ne Universitetin e Tiranes, letersia nuk mund te shqitej po aq lehte. Kur mendonte se pasioni ishte vene perfund, atehere ai ngrinte krye ne formen e ca tregimeve te vogla qe tashme duke punuar si mesues i shkolles fillore ne nje fshat malor hera heres guxonte t'i niste drejt Tiranes per t'i botuar. Ato tregime te vogla te botuara ne gazeten "Drita" do ta rikthenin perseri ne Tirane. Me pak vite pune si mesues, Kongoli do te rikthehej per te ndjekur nje tjeter deshire, te behej gazetar.
Gazetaria nuk iu be kurre profesioni i jetes, ishte stacioni ku ai kthehej here pas here, nje here si gazetar ne "Drita", nje here ne revisten e RTVSH-se, "Shqiperia sot" dhe vite me pas serish ne "Drita" dhe ne "RD". Teksa po fillonte pune si redaktor i letersise per femije ne shtepine botuese "Naim Frasheri", nuk e dinte qe ne kohen e gjate qe do te qendronte aty, do te fillonte te mendonte ndryshe. Ne ate kohe kishte botuar te parin liber me tregime, "Shqetesime te ngjashme" dhe nuk e dinte se shtepia botuese pak e nga pak do t'ja hiqte guximin per te shkruar. Me sakte biblioteka e saj. "Ishte nje biblioteke e mahnitshme qe me dha mundesine te njoh ne frengjisht gjithe klasiket, letersine moderne dhe ate bashkekohore", kujton Kongoli. Ishte pikerisht ajo koha kur e kuptoi se "ajo qe shkruaja une nuk ishte nje letersi, por nje surrugato". Nje letersi e vertete, nje letersi si ajo qe kalonte neper duar, Kongoli e kuptoi se nuk mund te shkruhej. Megjithate ishte vone per t'u kthyer pas. Ato vite tani i kujton si vite te leximeve dhe te disa tregimeve te shkurtra qe u permblodhen ne nje botim te thejshte te quajtur "Tregime" dhe ne filim te viteve '80 nje tjeter permbledhje me tregime e novela, "Te fejuarit". Vetem ne vitet '87-'88 shkroi te parin roman, "Karuselin", nje liber krejt i lire qe do te magjepste te rinjte e kohes me ate thjeshtesine e tij, me ate menyre ndryshe te te berit letersi. "Tek ky roman gjenden te gjitha elementet e asaj qe shkruajta me vone", tregon shkrimtari. Kur ishte ulur para fleteve te bardha per te hedhur ne leter "Karuselin", Kongoli nuk kishte ndryshuar aspak mendimin e tij per te shkruarin. Ajo qe kishte filluar te ndryshonte ishte koha. Me intuiten e shkrimtarit, ai kishte filluar ta parandiente se po vinte nje tjeter periudhe, koha e nje letersie tjeter, koha e tij e shkrimeve. Me ndjesine e nje shkrimtari te lire, mbi te cilin nuk vepron asnje censure apo autocensure, Fatos Kongoli filloi te shkruante romanin "I humburi". E shkroi me nje fryme, sikur mezi kishte pritur ta bente nje gje te tille qe te clirohej. Brenda gjashte muajve, kishte shkruar per here te pare gjithe ate qe kishte ndryre brenda vetes gjate gjithe jetes, duke filluar me ato pershtypje te fresketa qe i kishin lene anijet e mbushura dingas me njerez qe kerkonin te iknin nga Shqiperia e per t'u rikthyer edhe njehere aty ku Kongoli nuk mund te mos kthehej, tek endrrat e paprekura te rinise, qe silleshin sa tek jeta e shkujdesur, tek enderrimi per te kaluar tek muret pertej Bllokut komunist e tek bjerrja e deshirave. Me, apo pa deshiren e tij, Kongoli do te rikthehej perseri ne kete kohe, jo per te perseritur vetveten. Thjesht per te nxjerre pengjet e shkrimtarit. Do te kthehej ne kete kohe edhe personazhi i "Kufomes", edhe ai i romanit "Dragoi i Fildishte", edhe tek "Endrra e Demokleut" dhe tani ne fund te "Lekura e qenit". Per Fatos Kongolin eshte nje kthim i natyrshem, sic eshte tek cdo shkrimtar kthimi ne vitet e rinise, tek kujtimet e asaj kohe. Ndoshta personazhet e tij do te ktheheshin pas edhe nese Kongoli do te kishte jetuar ne nje tjeter kohe, ne nje tjeter vend, do te kishte pasur nje tjeter rini. Por shkrimtari nuk pelqen te flase me "sikur". Personazhet e tij jane kthyer ne ate kohe rinie dhe kane nxjerre ate dhimbje te jetuar, ate dhimbje pa te cilen shkrimtari nuk e kupton dot letersine. Tani e ndjen se me ne fund i ka cndryre te gjitha kujtimet e asaj kohe, i ka zbrazur "burgjet e kujteses" dhe tani eshte i lire per te shkruar ne nje tjeter hapesire. Ne nje tjeter kohe por me te njejtin stil.
Dhe do te ishte pikerisht ky stil qe do te magjepste edhe lexuesin e huaj, do te merrte kritikat e revistave dhe gazetave me prestigjioze qe pershendesnin ardhjes e "K-se tjeter nga Shqiperia" ne boten e librave. Sidomos Franca qe kishte njohur letersine e Kadarese do te cuditej me bashkekombasin e tij, qe pelqehej po aq shume, por qe ishte kaq i ndryshem. "Ndersa Ismail Kadare ka ndertuar nje Shqiperi madheshtore permes legjendave dhe metaforave ne histori, Fatos Kongoli shenon epope te vogla ne shkallen e jetes se perditshme", shkruante "Le Monde" ne qershor te vitit 1998, me rastin e perkthimit te librit te tij te dyte ne France, "Kufoma". Te njejtin krahasim kishte bere edhe "Liberation", nje muaj me pare, "Fatos Kongoli eshte afirmuar me kete roman te ri halucinativ si nje tjeter shkrimtar i madh shqiptar, krah Ismail Kadarese, por ne nje lloj krejt te ndryshem, ku tragjikja i le vendin venies ne loje". Kurse "L'Express" kishte theksuar se "Libri i ri i Fatos Kongolit tregon se letersia e re shqiptare ka perftuar nga tragjedite greke: por perendite antike ketu jane zevendesuar me demonet e diktatures".
"Kufoma", i botuar ne frengjisht me titullin "Hija e tjetrit", botohej pasi Kongoli ishte bere i njohur me romanin "I humburi", te parin roman qe ai e kishte shkruar si shkrimtar i lire dhe qe Franca e kishte pritur si nje "roman te zi, poetik lirik dhe te te tharte si nje limon". I perkthyer nga Christine Montecot dhe Edmond Tupja, libri qarkulloi per tre vjet neper shtepite botuese dhe vetem pasi ishte botuar ne Itali, u botua ne France nga "Rivages". Menjehere pas botimit, Kongolit i erdhen pergjigjet pozitive edhe nga kater botues te tjere, por tashme ai kishte nenshkruar nje kontrate me "Rivages" dhe keshtu erdhen njeri pas tjetrit ne France "Kufoma", "Dragoi i Fildishte" dhe "Endrra e Demokleut". Nderkaq "I humburi" vazhdoi te bente te njohur Kongolin edhe ne shtete te tjera, ne Greqi, ne Zvicer dhe vetem nje vit me pare edhe ne Gjermani. Ndonese Fatos Kongoli nuk e quan kete roman si librin e tij me te mire, e quan gjithsesi librin me me fat, qe sic i hapi dyert e Frances do t'i hape dhe dyert e tjera. Nderkohe "Rivages" qe ne shator do te filloje botimin e librit me te ri, "Lekura e qenit", pengun e fundit te rinise se Kongolit me te cilin shkrimtari ka mbyllur pergjithmone llogarite me te shkuaren.
Beteja me fleten e bardhe
Kur vjen puna per t'u ulur e per te shkruar, Fatos Kongoli eshte me te vjetren. Mjetet moderne si makinat apo kompjuterat, nuk kane kaluar ende nga studioja e tij. Shkruan krejt sic shkruante tridhjetegjashte vjet me pare kur ishte ende mesues: me nje leter te bardhe perpara dhe me laps me gome. Shpesh edhe nen driten e qiririt.
Por per te shkuar deri tek fleta e bardhe, tek ajo beteja perfundimtare qe Kongolit i duket nje perballje rraskapitese, romani i ri duhet te vecohet fillimsht nga gjithe ajo pjesa tjeter e kujtimeve, e perjetimeve qe jane ndryre ne trurin e shkrimtarit. Kongoli nuk eshte natyre e skicave paraprake, edhe ne rastet kur para se te jete ulur te shkruaje ka bere nje te tille, e ka tradhetuar patjeter me pas. Libri i perfunduar ka pasur nje rrjedhe krejt tjeter nga ajo e skices. Nuk mban as shenime, as ditar. Cdo gje ruhet ne kujtese. Nese nuk e sheh librin brenda vetes, atehere ai nuk ulet te shkruaje, "mendoj se libri ka filluar te linde kur filloj te shoh personazhet", tregon Kongoli. Pastaj kur gjendet perpara asaj fletes se bardhe, jo gjithmone shkruan ate qe ka menduar ne fillim. "Prandaj procesi krijues eshte i paperseritshem, thote ai. Nuk ka asgje te percaktuar, sepse letersia nuk eshte zanat, sado qe edhe ajo ka mjeshterine e vet", thote ai.
Sa here qe duhet te ulet perpara fletes se bardhe per te shkruar nje liber te ri, Fatos Kongolit i duhet fillimisht t' harroje te gjitha. Te nxjerre nga mendja gjithcka qe ka lexuar, gjithe autoret e tjere, "mundesisht te mbetem bosh fare per t'u mbushur me nje fryme te re, me nje lende te re". Ky eshte kushti i pare. Ndonese tashme eshte autor i nje sere romanesh qe kane njohur sukses jo vetem ne Shqiperi, sa here qe ulet te shkruaje Kongoli e ndjen veten fare fillestar. "Me duket dicka shume e veshtire, nje beteje e perditshme me fleten e bardhe". Ka momente qe e ndjen veten shume keq, ca momente kur i duket se i eshte futur nje rruge pa krye, aq sa ka pasur caste kur ka menduar: pse e denoj veten ne kete fare feje. Kur te gjitha keto momente largohen, libri merr formen perfundimtare dhe i dorezohet te parit lexues, perkthyesit te tij Edmond Tupja, Kongoli kalon dhe fazen e fundit dyshuese. Bashke me komentet e lexuesit te tij te pare vjen dhe lehtesimi i shkrimtarit. Tani eshte gati ta harroje perseri ate qe ka shkruar, per t'u gjendur serish perpara nje tjeter flete te bardhe.
Nga Iva Tico (Klan - 16/08/2003)
Krijoni Kontakt