Etnografia shqiptare

[dodoni]

Artistët e artizanatit ankohen se mungojnë menaxherët e artit që të afrojnë vlerat etnografike shqiptare me turizmin e huaj dhe me të rinjtë shqiptarë, që nuk e njohin traditën. Këto lloj ekspozitash kalojnë në heshtje dhe nuk tërheqin vëmendjen e kryeqytetit e nuk shfrytëzohen gjatë sezonit turistik për turizëm

Që turistët të njohin Zadrimoren


Belina Budini

TIRANË – Një ekspozitë e vetmuar tradicionale në një sallë të QNK-së ka impakt minimal në jetën kulturore të kryeqytetit këto ditë të tollovitura dimri. Një stinë turistike do të kishte qenë ide më e mirë. Por protagonistja e kësaj ekspozite, Besnike Zelka, është e lumtur. Për herë të parë ajo ka arritur t’i nxjerrë 71 kostumet e saj të traditës nga shtëpia e ngushtë, një dhomë e kuzhinë, ku i mban me shumë vështirësi, për t’i parë të ekspozuar në një nga sallat e QNK-së së ftohtë. Ajo nuk do të kishte mundur ta shihte këtë ëndërr t’i realizohej sikur kjo sallë të mos i ofrohej falas për ekspozim. Kësisoj koleksioni i saj i pasur etnografik pati fat. Të paktën më tepër se shumë veshje të tjera të traditës, që ekspozohen në panaire, ku kalojnë edhe me më pak vëmendje. Plot vlera etnografike shqiptare kalojnë parada të tilla në heshtje. Menaxherët e artit dhe ata të institucioneve kulturore, të cilët presupozohet se duhet të qëmtojnë raste të tilla, për t’i përfshirë në evenimente më të rëndësishme dhe më të organizuara, nuk duken gjëkundi. Nga ana tjetër vëmendja e publikut ndaj këtyre ekspozitave është minimale. Megjithë vlerat që mbartin. Ndërsa turistët, që kryesisht e vizitojnë Shqipërinë gjatë verës, nuk kanë patur shansin të njihen me këto vlera, pasi kanë munguar idetë dhe përpjekjet për t’i çuar këto ekspozita në bregdet dhe në vendet turistike. Përtej këtyre rrethanave, Besnike Zelka mbetet e kënaqur me kaq: hapjen e një ekspozite të parë për koleksionin e saj të veshjeve tradicionale nga shumë krahina shqiptare. Ndërsa është e detyruar në shumë raste t’i kërkojë me telefon të ftuarit, VIP -at vizitojnë ekspozitën e saj etnografike. Megjithatë, të paktë kanë qenë VIP-at që e kanë vizituar këtë ekspozitë etnografike, megjithëse ftesat u kanë mbërritur, ndërsa në ekspozimin e mirorganizuar të veshjeve të koleksionit “Vestire Italiano” (me veshje të rrobaqepësive të vjetra italiane) në Galerinë e Arteve, nuk munguan shumë prej tyre. Veshjet tradicionale shqiptare kanë nisur megjithatë të vlerësohen edhe nga stilistët shqiptarë, sidomos ato të Zadrimës. Ndërsa albumet e realizuara nga Instituti i Kulturës Popullore me fotografi të kostumeve nga krahinat shqiptare janë një mënyrë e mirë promovimi e veshjes shqiptare. Por ekspozitat e artizanatit shqiptar nuk kanë shërbyer për të tërhequr dhe njohur turistët me vlerat etnografike shqiptare, mision i cili i takon Ministrisë së Turizmit por edhe institucioneve kulturore shqiptare.


Koleksioni
Kostumet e traditës shqiptare, pas 200 vjetësh, sërish modernë. Në një koleksion të Besnike Zelkës, i ekspozuar këto ditë në QNK

Koleksionistja e xhubletave dhe dimitëve të mermerit

Xhubleta, fustanella, jelekë të fisnikërisë shqiptare, tirqe të malësisë, dimit mermeri të Tiranës... Koleksioni është origjinal dhe i pasur. Peripecitë për grumbullimin e tyre e kanë shpërblyer Besnike Zelkan, autoren e këtij koleksioni. Garderobiere në Teatrin e Operas dhe Baletit për 20 vjet me radhë, tashmë në pension, 60 -vjeçarja nga Tirana nuk e ka patur të lehtë t’i sigurojë ato dhe as t’i ruajë e ta zmadhojë koleksionin. Nuk ka më shumë se pesë vjet që ajo koleksionon kostume tradicionale shqiptare. Është pasioni i saj i vonë. Ndërsa pasioni i saj i herët ishte të bëhej balerinë. U bë garderobiere e balerinave dhe këngëtareve të TOB. Por nuk koleksionoi veshje klasike me të cilat ka punuar në TOB. E dashuruar pas muzikës popullore shqiptare, ajo thotë se kjo muzikë e afroi me kostumet popullore, të cilat i siguron nga individët që i ruajnë ende nëpër shtëpitë e tyre. Look-u i saj i preferuar është ai i Zadrimës, sidomos xhubleta. Ka dy të tilla në koleksionin e saj të ekspozuar edhe për disa ditë në QNK. Këto veshje origjinale janë të vjetra shpesh 100 ose 200 -vjeçare. 40 prej kostumeve janë femërore dhe 31 për burra. Veshjet janë të krahinave si Malësi e Madhe, Shkodër, Mat, Krujë, Gjirokastër, Korçë, etj. Gjatë tregimit të tyre, Besnikja nuk mënon t’u shpjegojë vizitorëve edhe domethënien e detajeve të ndryshme nga veshjet. Kështu për shembull, shamitë e vendosura në të dy anët e belit të femrës sipas saj, njëra i dhurohet nuses nga nëna dhe tjetra nga vjehrra. Të dyja mbahen nga gratë në krahinën e Zadrimës. Ndërsa shton se minifundi shqiptar e ka origjinën pikërisht në veshjen zadrimore. Fustanella e burrave, veshje e lavdëruar edhe nga Bajroni, është gjithashtu ndër të preferuarat e saj. Sakaq një pjesë e veshjeve, për nga ngjyrat dhe tisuti, megjithë moshën, janë tepër elegante dhe moderne. Spikat xhubleta e Zadrimës por edhe jelekët e fisnikëve si edhe kostumi i Tropojës.

Nga ekspozita e Moskës e viteve 1940 deri tek ato të Torinos, Mynihut, Romës, Vollos, Oslos, etj. për të huajt, ekspozitat etnografike shqiptare kanë qenë një zbulim befasues. Gjithçka është sponsorizuar prej tyre në gjithë këto ekspozita, asnjë lekë i derdhur nga pala shqiptare, megjithëse bëhet fjalë për popullarizimin e traditave shqiptare në botë, detyrë kjo e Institutit të Kulturës Popullore. Arsyeja? Shteti nuk jep fonde. Fatmirësisht kjo nuk e ka penguar krejtësisht udhëtimin e sendeve me vlerë (në kushte të larta sigurie) drejt muzeve të botës. Vëthët e argjentë e të florinjtë të Zadrimës, Shkodrës, brezat, jelekët e fisnikëve, lavjerrësat e praruar të sahateve, kostumet me motive të sofistikuara, madje edhe çanta që nuk i lënë asgjë mangut një prodhimi “firmato”, kryqe nga ato që aktualisht janë më në modë se kurrë, byzlykë, janë disa nga objektet e shumta elegante të prodhuara në Shqipërinë e Vjetër, por që sot sipas specialisteve, riprodhohen shumë dobët. Nuk përdoren më të njëjtat teknika (megjithëse primitive, më të imëta), as të njëjtat materiale. “Shajaku i sotëm nuk është më si shajaku i motmotshëm”, - thotë një etnolog i IKP-së. As muzika popullore. Mos ndoshta do të ishte më mirë që licencimi i shtëpive diskografike për muzikën popullore të bëhej nga ekspertët shqiptarë të etnofolkut?
Asnjë gjurmë nuk ka mbetur as prej shtëpive të kahershme të kulturës. Objektet e rralla të traditës janë vjedhur dhe ngrehinat ku ruheshin janë rrënuar. Ndërsa në ndonjë shtëpi fshati mund të gjesh ndonjë thes me kësi objektesh, etnologët e kanë shumë të vështirë të ndërtojnë sfondin e duhur gjatë ekspeditave të tyre në krahinat shqiptare. Kostumet, tekstilet e qendisjet popullore, punimet e argjendit, gdhendjet e drurit e të gurit, pra trashëgimitë popullore, ato që deri para pak vitesh, i gjeje ende në përdorim, në çdo shtëpi fshati, kanë përfunduar kryesisht jashtë vendit ose në tregjet e lira të pakontrolluara të objekteve etnografike origjinale në pazaret e Krujës, Shkodrës, dyqaneve të suvenireve, edhe pse sipas zv/drejtorit të Institutit të Kulturës Popullore, Agim Bidos, “shumë prej tyre nuk përsëriten dot më dhe ato duhet të jenë vlera për arkiva e muze”.



16/01/2004