DOSSIER
"Ja veprat e mėdha qė ngritėm ne skllevėrit e Enver Hoxhės"
-------------------------------------------------
Dashnor Kaloēi
Kur nė tribunat e purpurta tė kongreseve tė Partisė sė Punės sė Shqipėrisė numėroheshin me krenari veprat e planeve pesėvjeēarėe, tė cilat ajo i quante si tė vetat, populli e dinte se shumica e tyre mbante vulėn e djersės dhe tė gjakut tė tė burgosurve politikė, tė kėtyre "skllevėrve tė shtetit", qė detyroheshin tė punonin pa pagesė, nėn kėrbaēin e "vėllezėrve" komunistė, nė vendet mė tė vėshtira dhe nė kushte tepėr tė rėnda". Kėshtu shprehet pėr "Gazetėn", 69-vjeēari Tanush Kaso, Kryetar i Shoqatės tė Pėrndjekurve Politikė tė Shqipėrisė, i cili ka vuajtur pėr mė shumė se dhjetė vjet nė kampet e burgjet e regjimit komunist tė Enver Hoxhės. Nė dėshminė e tij ekskluzive, zoti Kaso rrėfen mbi shfrytėzimin qė iu bėri regjimi komunist tė burgosurve politikė, tė cilėt punuan nė veprat mė tė mėdha qė u ndėrtuan qė nga mbarimi i Luftės nė vitin 1945 e deri nė fundin e viteve '80. Nė shkrimin e mėposhtėm, po botojmė njė pjesė tė dėshmisė sė Tanush Kasos, e cila bėn fjalė pėr veprat qė ndėrtuan tė burgosurit politikė deri nė mesin e viteve '50 dhe si u trajtuan ata nga shteti i diktaturės sė proletariatit.
1945- Pėrfundimi i Stadiumit "Qemal Stafa"
Stadiumin Kombėtar "Qemal Stafa" nė Tiranė, tė cilin e kishin filluar italianėt dhe tė lėnė pėrgjysmė pėr shkak tė luftės, e mbaruan sė ndėrtuari tė burgosurit politikė nė vitin 1945. Rreth 300 tė dėnuar politikė shoqėroheshin ēdo ditė me shumė roje tė armatosura nga tė dy burgjet e kryeqytetit pėr nė stadium, ku punonin gjithė ditėn si kafshėt dhe po ashtu ktheheshin nė mbrėmje nė burg, pėr tė vaėzhduar tė nesėrmen dhe pėr shumė muaj me rradhė, tė njėjtin ritual tė detyruar. Pas mbarimit tė stadiumit, njė pjesė e tė dėnuarėve u dėrguan tė punonin pėr krijimi i fermės sė Kamzės, ku ropateshin nė hapje kanalesh, sistemim tokash etj. Rreth 400 tė burgosur tė vendosur nė kampin e punės sė detyruar, tė ngritur nė disa barake tė vjetra ushtrie, pranė fshatit Valias, (12 km nė veriperėndim tė Tiranės) punuan pėr afro dy vjet me rradhė tė drejtuar e tė mbikqyrur rreptėsisht nga policėt dhe rojet pa kurrfarė orari dhe kushtesh jetese. Nė vitin 1946 tė burgosurit politikė punuan nė ndėrtimin e Kanalit tė Jubės, nė Qarkun e Durrėsit. Kampi me 800 tė burgosur, u ngrit nė afėrsi tė fshatit Jubė tė Durrėsit. Ata hapėn njė kanal tė gjatė 5 km, me gjerėsi 10 m dhe thellėsi 6 m. Nga kushtet e rėnda tė terrenit me baltė, pamjaftueshmėria e ushqimit qė pėrbėhej vetėm nga njė supė e 600 gr bukė misri si dhe nga torturat e lidhjet pas shtyllave e rrahjeve shtazore, u sėmurėn dhe vdiqėn njėzet tė burgosur politikė.
Tharja e Kėnetės sė Maliqit
Nė vitet 1947-52,me qindra tė burgosur politikė punuan pėr tharjen e Kėnetės sė Maliqit nė Qarkun e Korēės. Nė kushte jashtėzakonisht tė vėshtira tė njė terreni moēalor, me shushunja e mushkonja, pa ēizme e mjete tė tjera mbrojtėse, me njė ushqim shumė tė dobėt dhe nėn trysninė e xhelatėve qė u rrinin mbi kokė, kanė punuar pėr pesė vjet, mė shumė se dymijė tė burgosur politikė. Ata ishin ndarė nė tre kampe: Vloēisht, Orman-Pojan dhe Nishavec, fshatra pranė Kėnetės sė Maliqit. Komandat i kėtyre kampeve ishte Tasi Marko, njė figurė mė e tmerrshme se ajo e "SS"-ve gjermanė, vėlla i Rita Markos, funksionar i lartė komunist qė arriti tė bėhet anėtar i Byrosė Politike. Nė kėto kampe, janė pėrdorur tortura nga mė mizoret e mė primitivet, si zhytja gjer nė fyt nė gropėn e nevojtores dhe varrosja pėr sė gjalli nė llucėn e kėnetės. Aty ka pasur shumė raste vetvrasjesh. Nga malaria dhe sėmundje tė tjera kanė vdekur me dhjetra njerėz. Gjithsej nuėmrohen mbi gjashtėdhjetė vetė tė vdekur. Tharja e kėsaj kėnete ishte planifikuar dhe projektuar shumė vjet mė parė nga italianėt. Pushteti komunist vendosi ta realizojė me punėn e papaguar tė skllevėrve tė vet. Pėr tė drejtuar kėto punime qė kryeheshin nė mėnyrė primitive, pa mjetet e nevojshme dhe teknikėn e duhur, u caktuar inxhinieriėt mė tė aftė qė kishte Shqipėria, tė diplomuar nė universitetet mė tė mira tė Europės dhe me pėrvojė, por qė nuk shiheshin me sy tė mirė nga regjimi i Hoxhės. Kur ata, duke pėrballuar vėshtirėsitė me njė pėrkushtim profesional, po i afroheshin fundit dhe shpresonin tė vlerėsohej puna, pėr ēudi Sigurimi i Shtetit kurdisi pėr ta akuzėn e rreme tė sabotimit ekonomik dhe i ndėshkoi qė tė gjithė tepėr rėndė duke filluar nga burgimet e gjata e deri tek pushkatimet e varjet nė litar. Pėr tė ashtuquajturin "grup i inxhinierėve tė Maliqit", ėshtė folur e shkruar shumė nė ato vite e mė pas. Por, si nė romanin "Kėneta" ashtu edhe nė filmin me tė njėjtin subjekt, produkte tė "realizmit socialist", e vėrteta tjetėrsohet, nuk jepet ashtu siē ėshtė, po ashtu siē e lypte skema e caktuar qė u pėlqente komunistėve, me "armikun e klasės" dhe "vigjilencėn revolucionare". Pėr tė burgosurit politikė, pėr punėn e tyre prej skllevėrish tė mesjetės, nuk thuhet asnjė fjalė.
Ndėrtimi i aerodromit tė Kuēovės
Nė vitet 1948-52 me qindra tė burgosur politikė punuan pėr ndėrtimin e Aerodromit Ushtarak tė Kuēovės. Kampi i tė burgosurve politikė, qė punonin pėr ndėrtimin e atij aeroporti, ishte ngritur nė Urėn Vajgurore. Pėr katėr vjet me rradhė nė atė vėnd derdhėn djersėn mė shumė se 2000 tė dėnuar. Punimet drejtoheshin nga inxhinierė ushtarakė sovjetikė, tė cilėt u shėrbenin synimeve afatgjata pėr vendosjen e hegjemonisė sė shtetit tė tyre nė Ballkan e mė gjerė. Pėr t'u pėrmendur ėshtė njė arratisje massive nga ky kamp. Disa mundėn ta kalojnė kufirin jugor dhe dolėn nė "Botėn e lirė". Tė tjerėt u kapėn dhe u dėnuan me afate tė ndryshme burgimi e me pushkatim. Ndėrsa nė vitet 1949-51 u punua pėr ngritjen e fermės sė Gosės nė rrethin e Kavajės. Fronti i punės aty pėrbėhej nga kanalizime dhe sistemime tokash. Kampi ndodhej nė afėrsi tė fshatit me tė njėjtin emėr, 12 km nė jug tė Kavajės. Pėr afro 2 vjet aty punuan mbi 600 tė burgosur politikė, gjithmonė tė uritur e tė keqtrajtuar. Aty pati 15 tė vdekur nga tė dėnuarit. Nė vitet 1950-52 u punuan nė hapjen e Kanalit tė Bedenit, nė rrethin e Kavajės. Kampi ngrihej pranė fsahtit Beden, disa kilometra nė jugperėndim tė Kavajės. Mė shumė se 1000 tė burgosur politikė pėr rreth dy vjet punuan si skllevėr pėr hapjen e njė kanali vaditės 15 km tė gjatė, nė njė terren kodrinor me shtresėzime shtufi, qė vende-vende mundėn tė ēelen me pėrdorimin e minave, nga tė cilat pati edhe aksidente. Nga vėshtirėsitė e jetės dhe puna e rėndė, u sėmurėn dhe vdiqėn mė shumė se njėzet tė dėnuar. E tmerrshme ka qenė nė kėtė kamp, vdekja e njė mirditori krejtėsisht tė pafajshėm, tė quajtur Nikollė Bardhoku, nga Bushkashi. Vetėm pėr kapricion e njė polici, ai u xhvesh lakuriq, u lidh pas njė shtylle nė oborrin e kampit dhe u la nėn saēin e diellit pėrvėlues tė korrikut, gjersa trupi iu bė plagė. Ulėrinte nga dhimbjet e kėrkonte shpėtim, por askush nuk guxonte t'i afrohej e tė pėsonte fatin e tij. Tė nesėrmen vdiq aty, si njė shenjtor i lidhur. Komandant i kampit ishte Haxhi Pela nga Qarku i Beratit. Nė vitin 1950 u punua nė ndėrtimin e trasesė sė hekurudhės Peqin-Elbasan Tė vendosur nė njė kamp pranė Urės sė Bonės, jo shumė larg qytetit tė Peqinit, punuan pėr ndėrtimin e trasesė sė hekurudhės sė dytė tė vendit tonė, asaj Peqin-Elbasan (qė ishte vazhdimi i hekurudhės sė parė Durrės-Peqin), 700 tė burgosur politikė. Po nė vitin 1950, tė dėnuarit politikė punuan nė hapjen e tunelit tė Bishqemit, nė hekurudhėn Peqin-Elbasan (400 m i gjatė) Pėr njė vit, 900 tė dėnuar politikė tė vendosur nė njė kamp pranė fshatit Bishqem, qė ndodhet rreth 15 km nė perėndim tė Elbasanit, punuan pėr hapjen e tunelit mė tė gjatė hekurudhor tė vendit tonė. Aty mungonte teknika e nevojshme dhe askush nuk kujdesej pėr sigurimin e jetės sė atyre njerėzve nė kushtet e nėntokės, ku punohej nė mėnyrė primitive, me dalta e qysqi. Si rezultat i kėsaj pati edhe tė vdekur nga aksidentet nė punė, pėr tė cilat as pėrgjigjej dhe as paguante njeri. Nė vitin 1950 u punua edhe pėr hapjen e rruga automobilistike Gramsh-Lozhan Kampi i tė burgosurve politikė qė punuan pėr ēeljen e kėsaj rruge, ndodhej nė afėrsitė e fshatit Lozhan, pranė Maliqit. Aty ishin rreth 900 vetė, tė cilėt bėnin ēdo ditė disa kilometra mė kėmbė, tė shoqėruar me policė e qenėr pėr tė arritur deri tek vendi i punės. Lodhja ishte kapitėse dhe trajtimi shtazor. Shumica e tyre ishin ēamė, tė dėnuar vetėm sepse kishin kundėrshtuar propozimin e Qeverisė sė Hoxhės qė tė luftonin kundėr shtetit grek pėr llogari tė komunistėve tė EAM-it grek. Pėr kėtė qėndrim tė tyre, ajo qeveri ua hoqi pėrdhunisht shtetėsinė greke, tė gjithė tė ardhurve nga Ēamėria, duke u hequr kėshtu edhe mundėsinė e kthimit nė trojet amtare.
Miniera e Bulqizės
Nė vitet 1950-1953 tė burgosurit politikė punuan pėr nxjerrjen e mineralit tė kromit nė minierėn e Bulqizės. Nė vitet qė pasuan, kanė qenė tė burgosurit ordinerė qė jaėn dėrguar nė minierėn tepėr tė vėshtirė tė Bulqizės, pėr tė nxjerrė nga thellėsia e galerive primitive mineralin shumė tė kėrkuar tė kromit. Por nė periudha tė caktuara, sidomos nė vitet e para, atje kanė qėndruar pėr njė kohė tė gjatė edhe kontigjente tė zgjedhura tė burgosurish politkė, nė moshė tė re dhe fizikisht tė fuqishėm. Nga ashpėrsia e klimės, vėshtirėsitė e punės dhe trajtimi ēnjerėzor qė i bėhej tė burgosurve, tė cilėt punonin ditė e natė me tre turne, ajo minierė ishte bėrė njė tmerr, njė ferr i vėrtetė, aq sa emri i saj pėrdorej nga Sigurimi pėr tė trembur njerėzit. "Kujdes!- i thonin ata ndonjė personi tė padėshiruar, mund tė tė ēojmė nė Bulqizė ". Tė tjerat kuptohen vetė. Ka pasur mjaft raste vrasjesh e vetėvrasjesh si dhe aksidente nė punė. Disa i ka zhdukur vetė Sigurimi nė thellėsitė dhe humnerat e nėntokės, pa asnjė dėshmitar okular. Aty nė atė kamp kanė ndodhur edhe shembje tė mėdha, qė kanė zėnė dhjetra njerėz e pėr tė cilat shtypi dhe radioja e asaj kohe, mbanin heshtje tė plotė, pasi ato aksidente konsideroheshin si "sekret shtetėror". Mė shumė humbje njerėzish ka patur nga tė burgosurit ordinerė. Trupat e shumė tė vdekurve nuk kanė mundur t'i varrosin familjen e tyre, disa as qė janė gjendur dot. Fėmijėt e tyre nuk kanė marrė kurrfarė dėmshpėrblimi ose pensioni, siē e pėrcaktojnė konventat ndėrkombėtare pėr tė drejtat e njeriut. Janė bėrė disa pėrpjekje tė dėshpėruara pėr tė shpėtuar nga ai ferr, pėr t'u arratisur qė andej. Por gjatė 50 vjetėve, fare pak tė burgosur kanė mundur ta kalojnė kufirin. Disa janė kapur e ridėnuar, tė tjerė kanė mbetur tė vrarė nga plumbat e rojeve e tė ndjekėsve. Njė nga mė fatlumėt, thonė se ka qenė njė djalė trim nga njė fshat i Korēės, i quajtur Isuf Lumi, i cili nė njė natė tė errėt e me shi, nė vitet e para, mundi ta kalojė rrethimin pėrmes breshėrive tė plumbave e mbas shumė peripecive, arriti nė tokėn e ėndėrruar, nė Amerikė.
Kanali Peqin-Kavajė
Nė vitet 1952-55 tė burgosurit politikė punuan nė hapjen e Kanalit Peqin-Kavajė, i cili ishte 50 km i gjatė. Kampi i punės, i ēvendosur tre herė, gjatė tre vjetėve, nė linjėn midis Peqinit dhe Kavajės, kishte rreth 2000 tė burgosur politikė tė cilėt me njė punė tepėr tė rėndė, nė kushte shumė tė vėshtira, me mungesė uji dhe ushqim tė keq, hapėn kanalin vaditės mė tė gjatė tė vendit tonė. Ashtu si nė kampet e tjera edhe kėtu praktikohej lidhja nėpėr shtylla dhe rrahjet pėr ata qė nuk e realizonin dot normėn e punės sė detyruar. Ka pasur tre tė vrarė nga pėrdorimi i dinamitit nė disa pjesė shkėmbore tė kodrave. Aty nė atė kamp nga torturat uria dhe sėmundjet kanė humbur jetėn mė shumė se 20 tė burgosur. Po kėshtu nė vitet 1952-54 u punua pėr hapjen e Kanalit tė Vlashukut nė fushėn e Myzeqesė. Kampi u ngrit 10 km nė veri-perėndim tė qytetit tė Kuēovės, me 1500 tė burgosur politikė, tė cilėt gjatė dy vjetėve hapėn njė kanal prej vetėm 2 km tė gjatė, por tepėr tė thellė. Kanali u ēel pėr tė marrė ujė nga lumi Devoll e pėr tė vaditur fushėn e Myzeqesė. Pak para pėrfundimit tė punimeve, pėr shkak tė shirave dhe tė teknikės sė keqe tė pėrdorur, u shemb argjinatura dhe u desh tė rifillohej nga e para. Nė kėtė kamp, veēmas, punonin edhe mjaft robėr grekė, ish ushtarakė tė ashtuquajtur "monarko-fashistė", tė kapur nga forcat komuniste tė EAM-it, gjatė luftės vllavrasėse tė viteve 1945-49 nė Greqi dhe tė dorėzuar prej tyre qeverisė shqiptare. Mė vonė, me kėrkesėn e qeverisė greke, ata qė mbetėn gjallė, u riatdhesuan. Nga dėshpėrimi dhe humbja e shpresės sė shpėtimit, disa kanė vrarė veten. Nga uria, lodhja e keqtrajtimi si dhe nga sėmundje tė ndryshme, kanė vdekur rreth 40 shqiptarė. Numri i grekėve tė vdekur nuk dihet me saktėsi. Nė vitet 1953-55, u punua pėr ndėrtimin e pallateve "Agimi" nė Tiranė. Rreth 600 tė burgosur, tė vendosur nė kampin nr 4 nė Tiranė, kanė punuar pėr dy vjet rrjesht pėr ndėrtimin e pallateve "Agimi", qė ndodhen pranė ish blloku tė udhėheqjes. Ajo qė kujtohet mė tepėr nga ky kamp ishte pėrpjekja pėr njė arratisje masive, nėpėrmjet njė tuneli tė nėndheshėm tė hapur me kujdes e fshehtėsi tė madhe, tė quajtur "Tuneli i lirisė". Pak pėrpara vendimit pėr tė dalė andej, u arrestuan organizatorėt kryesorė, nė rrethana qė ende mbeten tė errėta. Ata qė u mbyllėn nė qelinė e vdekjes, ishin: Mark Zef Pali, Isuf Velēani, Abdylla Bajrami, Zyhdi Mancaku dhe Besim Latifi. Kėtij tė fundit iu fal jeta. Ndėrsa katėr tė tjerėt kur i morėn pėr t'i pushkatuar, u pėrleshėn me xhelatėt dhe mbetėn aty tė vdekur nėn goditjet e levave tė hekurit".
-----------------gazeta shqiptare-----------
Krijoni Kontakt