Odiseja E Nje Dedektivi

[Darius]

Falenderoj Dalanin qe beri te mundur sjelljen e ketij libri shume te rralle per nga natyra e tij si dhe subjekti qe trajton. E fillova ta lexoj me kureshtje, thjesht per t'i hedhur nje sy por me perpiu i gjithi dhe nuk pushova deri sa e mbarova brenda disa oreve. Per mendimin tim personal eshte jo vetem nje thesar dokumentimi qe tregon fytyren e vertete te sistemit komunist por dhe prapaskenat e luajtura ne kurriz te popullit, hipokrizine e klikes sunduese, sidomos ate te diktatorit dhe anen komplet te panjohur te pazarlleqeve ne kurriz te popullit tone. E mbi te gjitha tregon nje realitet deri diku hollivudian te nje sektori special te sherbimeve sekrete shqiptare, perkushtimin e tyre dhe rrolin qe luajten ne ndryshimin e disa situatave kyce politike ne vend. Flet per nje ane te erret te vasalitetit te Shqiperise gjate 50 viteve te komunizmit ku del qarte padroni i vertete i Shqiperise dhe farsa e ashtuquajtur demokraci qe u instalua mbas rrezimit te komunizmit. Eshte nje testament i fuqishem per gjithe shqiptaret qe ne faqet e ketij libri duhet te lexojne e ndjejne rrjesht mbas rrjeshti jo vetem lojen e ndyre qe eshte luajtur ne kurriz te tyre por dhe kobin qe i kanoset vendit tone nga te njejtet aktore qe jane tallur me fatet e tij prej dekadash te tera. E perseris, eshte nje material i nje natyre komplet te vecante dhe nje detyrim leximi per te gjithe shqiptaret. Per te diskutuar mbi librin eshte hapur nje teme e vecante. Mund ta shikoni ketu: Diskutimi mbi Odiseja E Nje Dedektivi

ODISEJA E NJE DETEKTIVI

Agim Hamiti







NGJARJE TE JETUARA








I SPAÇI


"Burgu, kjo greminë e përuljes njerëzore..."
Xh. London


Çdo kalimtar që shkel për herë të parë në Spaç pushtohet vetvetiu prej një apatie të përgjithshme, të ngjashme me atë që provon njeriu kur padashje bëhet dëshmitar i një jete në agoni. Edhe sikur udhëtari në fjalë të mos jetë i vetëm, duke hyrë në pusin e madh natyror që përbën ky vend, ai do të ndiej nevojën e një heshtjeje soditëse, për tu thelluar në botën e ndjenjave të tij të befasuara. Vendi është i rrethuar nga të gjitha anët prej një vargu kodrash të larta. Po t‘i shikosh prej gropës së Spaçit, ato të krijojnë përshtypjen e dy vargmaleve në formë gjysmërrethi vendosur përballë njëri-tjetrit, ngaqë relievi është tepër i thyer. Në dy pikat simetrike të takimit të tyre, në juglindje e në veriperëndim, shtrati i ngushtë e i thellë i një përroi hap dy dritare natyrore të këtij hauzi të madh.

Shkurret që mbulojnë pjesërisht shpatet e kodrave rrethuese i nënshtrohen një lufte të rreptë me natyrën, për të mbijetuar egërsinë e asaj toke shterpë në procesin e shpërbërjes. Rrënjët e tyre gjysmë të dala mbërthehen fort, duke depërtuar anash gurëve të djegur bojëkafe, ose nëpër të çarat e pllakave të shtresëzuara. Gjethet e tyre mund të shikohen të shpalosura në diell vetëm për pak orë, mbasi, sapo fillon të nxehtit, ato tkurren për të ngadalësuar avullimin e ujit të siguruar me shumë vështirësi. Në përgjithësi sipërfaqja e tokës është ngjyrë kafe në të murrme dhe del shtresa-shtresa në formë pllakash të thyeshme. Acidi sulfurik, mjaft i pranishëm në ujërat rrjedhëse të kësaj zone, është faktori kryesor i procesit të shpërbërjes së sipërfaqes normale të tokës. Syri mund të të zërë bar shumë rrallë, vetëm në ndonjë vend të rrafshët që rastësia e ka favorizuar për t'i shpëtuar pushtetit shkatërrimtar të acidit. Edhe shtrati i thellë me anë të thepisura i përroit, i cili
gjatë verës mbetet pothuajse i thatë, mban ngjyrën e kriprave acide. Këto dukuri të strukturës së paqëndrueshme të sipërfaqes së tokës bien edhe më shumë në sy, për shkak të pjerrësisë së theksuar të shpateve rrethuese.


*


Mbasi ta ketë soditur një copë herë të mirë këtë tokë, viktimë të reaksioneve kimike dhe agjentëve atmosferikë, udhëtari i ardhur rishtas në këto anë, për të kthjelluar disi vorbullën e ndjenjave të tij të trazuara, do ta shprehte befasimin sipas mënyrës së vet, zakonisht në përshtatje me profesionin që ushtron. Një barí do të belbëzonte:
«Këtu as dhëmbi i deles s'paska ku të ngjisë një fije bari, pa le më gjuha e lopës!»
Në rast se do të ishte murator, mbasi të merrte dy copa guri e t'i përplaste
me njëra-tjetrën, duke i parë sesi do të binin të thërrmuara tek këmbët e tij, ai do të buzëqeshte me mosbesim duke murmuritur:
«Dy gurë të tillë nuk i vendoske dot mbi njëri-tjetrin e asnjë lugë gëlqere nuk bëke dot me ta.»

Ndërsa një gjeolog do të deklaronte entuziast:
«Aq sa a zymtë duket në pamje kjo tokë, po aq e praruar është në brendësi.»
Këtë aludim ai do ta bënte për bakrin e nëntokës së atjeshme, i cili përmban edhe një përqindje të ulët ari. Një specialist i çështjeve policore, sapo ta shikonte këtë gropë si të përgatitur nga ekskavatorë gjigantë, pa u menduar gjatë, do të shprehej shkurt dhe qartë: «Një burg natyror.»
Bashkërendimi i mendimeve të dy specialiteteve të fundit nxori në dritë
vendimin e kobshëm qeveritar, për ngritjen në këtë gropë të zymtë të një kampi pune të rëndë të detyruar për të burgosurit politikë, në pranverën e vitit 1968.

Pasi toka kombëtare ishte nginjur së thithuri djersën dhe gjakun e armatës
së kokëqethurve të flijuar prej regjimit komunist si armiq të partisë, i erdhi radha nëntokës të kërkonte revanshin. Vargut të gjatë të kampeve të punës së rëndë të detyruar dhe të burgjeve të deriatëhershëm iu shtuan adresa të reja: miniera famëkeqe e Spaçit dhe simotrat e saj të mëvonshme. Të gjitha këto adresa jetëthithëse u furnizuan me kontigjentet e të dënuarve politikë të regjimit komunist. Me Spaçin fillonte kështu era e re e shfrytëzimit nëntokësor të viktimave politike, jetën e të cilëve Drejtoria e Kampe-Burgjeve e llogariste me shifra vagonash me mineral.

[Darius]

II DJERSË DHE GJAK



―Zoti krijoi lirinë, njeriu skllavërinë.‖
M. Zh. Shënié




Çdo fillim është i vështirë, por puna e detyruar në minierë, për kushtet e të burgosurve politikë, përmbante në vetvete një sistem të tërë fillimesh, që krijonin një grumbull vështirësish në progresion. Tani e tutje ata do të ishin të detyruar të punonin në mungesë të plotë të dritës së diellit dhe efekteve kurative të saj për organizmin. Të burgosurit do të thithnin ajrin e kompresorëve të përzier me një koktej të vërtetë gazrash, tymrash, avujsh uji të ndotur dhe erën e rëndë të dekompozimint të minjve të ngordhur e të kalbësirave të minierës së pamirëmbajtur. Gjatë punës treturnëshe do të digjeshin në vazhdimësi tonelata të tëra dinamiti, duke çliruar gazra helmuese me bollëk në atë minierë primitive, ku nuk njihej sistemi i ventilimit. Tymi i vazhdueshëm i llampave të karbitit do të jepte kontributin e tij modest në ndotjen e tërësishme të ajrit, që do të thithnin të burgosurit në frontet e punës. Era e rëndë e këtij ajri u shkaktonte të vjella të dënuarve që hynin për herë të parë në minierën mesjetare të Spaçit. Mushkëritë e të burgosurve, duke thithur nga ky ajër, dorëzonin një nga një mukozat e tyre në luftën e vrazhdë për një ekzistencë torturuese në emër të shpresës.

Në frontet e punës të piritit, ku temperatura luhatej midis 35-40 gradë celsius, burimet nëntokësore të ujërave me përqindje të lartë acidi sulfurik pikonin vazhdimisht mbi trupat e zhveshur të të burgosurve, që nuk duronin dot nxehtësinë. Duke u përcëlluar lëkurën, acidi u krijonte plagë, që ua kthenin në torturë zhveshjen dhe veshjen në punë e në fjetore. Në tërësi gjendja e kushteve të punës i përgjigjej një niveli mesjetar. Norma e detyruar shumë e lartë, që u kërkohej përditë ose përnatë të burgosurve nga kërbaçi i pakursyer i policisë, bënte që kushtet e sigurimit teknik të figuronin vetëm në letër, të shënuara sa për formalitet nga personeli i lirë. Të burgosurit nuk punonin dot asnjëherë brenda kushteve të parashikuara të sigurimit të jetës, as në ato raste kur kishte vetëm disa orë që nga frontet e punës kishin nxjerrë njerëz të vdekur.

Baza materiale, që shërbente për të krijuar kushte pune më normale (shina, pjatina, çikrikë, dërrasa etj.) çohej në sektorë të tjerë, ku punonin punëtorë të lirë, ndërsa mungesat e mëdha që krijoheshin qëllimisht në Spaç "i plotësonte" policia. Në gjithë këtë mjedis makabër më pak se çdo gjë kushtonte i burgosuri dhe ai i paguante të gjitha dëmshpërblimet, si palë gjithmonë e mundur e një lufte të shfrenuar që ndërrmerrte barbarisht forca mbi të drejtën. Policia ishte zgjedhur me një studim të posaçëm. Të gjithë personat në uniformë ishin mishërimi më karakteristik i injorancës së virgjër dhe i urisë kronike të asaj zone rurale. Duke i shpëtuar nga mjerimi ekstrem kooperativist,
uniforma atyre u kishte siguruar ushqim e veshmbathje vjetore falas, rrogë qënuk kishin guxuar ta imagjinonin dot më parë, privilegjin e strehimit familjar në qytezën më të afërt industriale, si dhe vend pune të preferuar për gratë. Në të ardhmen e afërt, fëmijve të tyre do t'iu ofrohej bursë shteti për t'u shkolluar, mbasi babai shërbente në një vend pune «me rëndësi të posaçme».

Të vetëkënaqur tej çdo parashikimi, ata fillimisht jetonin si në ëndërr, mbasi kishin shpëtuar nga buka e misrit me racion e gjithmonë pa gjellë. Dhe kur atyre u thuhej se personat me kokë të qethur zero e uniformë bojë kafe të shplarë janë armiq të pushtetit në fuqi, këtë thënie mendja e tyre shterpe e deshifronte sipas kodit të interesit vetjak:
«Këta duan t'ju heqin nga duart mirëqenien që ju ka siguruar pushteti, të cilin donin ta rrëzonin.» E atëherë ata bëheshin aq agresivë, saqë duhej patjetër ndërhyrja e ndonjë oficeri të komandës së burgut, për të frenuar sadopak patriotizmin e tyre,
vullkanik. Joshja e interesit material ata i kishte thithur shpirtërisht në ingranazhet e makinës së verbër shtypëse të shtetit.


*


Faktorët e shumtë që ndikonin në keqësimin e përgjithshëm të gjendjes së të burgosurve, duke u gërshetuar me njëri-tjetrin, fuqizoheshin e bëheshin edhe më kërcënues. Hyrjet e minierës, si gojë të hapura kuçedrash grykëse, thithnin tre turnet e punës 24 orëshe. Avujt që nxirnin në natyrë prej barkut të tyre të nxehtë krijonin përshtypjen, se gjahu i gjallë që kishin gëlltitur dhe lëvrinte nëpër rropullitë e tyre i detyronte të çlironin energjinë e tepërt. «Dalç shëndoshë!». Kjo ishte përshëndetja që shkëmbenin midis tyre të burgosurit e fronteve të ndryshme të punës, kur ndaheshin me njëri-tjetrin në kryqëzimet e galerive. Kjo përshëndetje linte të kuptohej se ata mund të dilnin edhe me barelë prej andej, ose mund të mos dilnin kurrë, siç iu kishte ndodhur bashkëvuajtësve të tjerë.

Kërcitja e një trupi të thyer në armaturën e galerisë ku ata punonin, rënia e një guri, apo rrëshqitjet e dheut mbi kaskat e tyre plastike, u kujtonin të burgosurve se ata në çdo moment mund të bëheshin pré e kurtheve të vdekjes. Paralelisht me torturën fizike dhe luftën psikologjike, ankthi i pasigurisë së përhershme në minierën primitive ua nxinte jetën e përditshme këtyre kufomave të gjalla. Pushteti i vampirëve të kuq synonte shëndetin e tyre, ndërsa pusitë e vdekjes nëntokësore u kërcënonin jetën. Të ndodhur midis këtyre dy zjarresh të përhershëm, të burgosurit e dërrmuar fizikisht e shpirtërisht bënin një zgjedhje të dëshpëruar: përballë kërcënimit policor, ata detyroheshin të zgjidhnin rrezikimin e jetës. Ndofta vdekja edhe mund t‘i mëshironte, ndërkohë që policia e pamëshirshme e kampit nuk e bënte kurrë këtë gabim ideologjik ndaj armiqve të partisë.

Shifrat e para të tonëve me mineral sollën edhe viktimat e para, numri i të cilave erdhi duke u rritur vazhdimisht. Megjithëse ata njerëz ishin dënuar pafajësisht me vite burgu, askush nuk përgjigjej për ridënimin e tyre me vdekje pa gjyq. Familjeve të viktimave u ndalohej me ligj tërheqja e kufomave të të afërmve të vdekur brenda telave me gjemba. Gjersa ata ishin dënuar pa kryer ndonjë krim, dënimi i tyre duhej përjetësuar.
Në procesverbalet që motivonin vdekjet aksidentale në minierë kishte lëshuar rrënjë e njëjta shprehje justifikuese:
«U aksidentua se nuk zbatoi rregullat e sigurimit teknik në punë.»
Kur ndonjë i burgosur guxonte të kërkonte zbatimin e rregullave të sigurimit teknik në ndonjë front pune me rrezikshmëri të dukshme, policia e
harbuar vërsulej mbi të duke bërtitur:
«Pse, aq të marrë e quani ju pushtetin e popullit, sa të sigurojë edhe jetën e armiqve të vet?»

Mjaft të burgosur i zinte gjumi në galeritë plot lagështirë prej lodhjes sfilitëse të orëve të pasmesnatës. Ata ftoheshin rëndë e përfundonin në një gjendje të pashpresë. Të tjerë gjymtonin veten në ato rrethana ku shëndeti shërbente si një intensifikim i së keqes, me qëllim që të shpëtonin nga puna e rëndë e detyruar për vite e vite me radhë.
Kjo histori e dhimbshme, e shkruar me gjakun e viktimave të saj, u bë aq kërcënuese, saqë as nënshtrimi i markës së lartë shqiptare nuk e përballoi dot pa shpërthimin e një revolte masive të të burgosurve politikë. Ishte hera e parë që shprehej publikisht protesta kundër regjimit shtypës e poshtërues në majin e vitit 1973. Çmimi me të cilin u pagua ajo qe tepër i shtrenjtë. Katër të pushkatuar dhe 86 të ridënuar me një shumë të përgjithshme prej 1400 vjet burg (14 shekuj jetë njeriu!). Një dhunë jashtë çdo konceptimi njerëzor shpërtheu mbi të burgosurit, të cilët qenë të detyruar t'i nënshtroheshin një sistemi të tërë torturash të shumëllojshme. Por, me siguri, Revolta Spaç ‗73 është më e veçanta në historinë e njerëzimit përsa i përket viktimave të saj të dënuara nga gjyqi me vdekje. Veç katër të pushkatuarve, u krye edhe një varje në litar.

[Darius]

III TARTI


―Miqësia e kafshëve me njeriun i tregon këtij se armiqtë i ka brenda llojit.

Proverb mongol


Një gjykatë ushtarake dënoi me varje në litar Tartin fisnik, mikun besnik të të burgosurve: qenin që ata e kishin rritur vetë. Të burgosurit e kishin gjetur këlysh të vogël në kampin e sapongritur të Spaçit. Madjé vetë ia kishin çuar edhe emrin. Me një kujdes të përbashkët, ata e rritën Tartin të shëndetshëm dhe mjaft komunikues. Mirëpo me kalimin e kohës ky qen besnik i atyre që e ushqenin dhe e ledhatonin, filloi të shfaqte një dukuri antiklasore. Ndërsa tregohej i afrueshëm e i shoqërueshëm me çdo uniformë bojë kafe, Tarti u bë gjithmonë e më agresiv me uniformat jeshile të policisë së kampit. Këta të fundit kishin filluar të shqetësoheshin seriozisht nga sjellja e dyshimtë e këtij qeni.

Gardianët ishin orvatur dy herë t'i lanin hesapet me Tartin, duke u përpjekur ta helmonin. Të burgosurit, e bashkë me ta edhe mjeku i dënuar i kampit, kishin bërë çmos t'ia shpëtonin jetën qenit besnik. Falë organizmit të tij të fuqishëm dhe përkujdesjeve të pakursyera të të burgosurve, këta të fundit arritën t'ia shpëtonin jetën qenit dy herë.
E treta qe e vërteta. Kësaj here policia ishte e gjithëpushtetshme dhe mund të hiqte qafe pa vështirësi edhe një të burgosur (siç edhe kishte ndodhur) e jo më një qen të tyre. Më 30 maj 1973 jeta e Tartit ndodhej në duart vrastare të një grupi gardianësh spaçianë, të cilët mezi prisnin t‘i lanin hesapet me të. Në sjelljen dhe karakterin e përbashkët të këtyre policëve nuk mund të gjeje dot kurrë aq fisnikëri sa në një gjest përgëzimi të Tartit, ashtu sikundër edhe në lehjet më të dëshpëruara të Tartit nuk mund të gjeje dot aq shumë egërsi sa vetëm në thirrjen "në rresht!" të njërit prej atyre.
Midis pushkatimit dhe varjes në litar, kjo gjykatë ushtarake zgjodhi variantin e dytë të ekzekutimit me arsyetimin:

«Partia jonë zemërmadhe u bëri nder shkaktarëve të revoltës duke i dënuar me pushkatim, jo me varje në litar, siç e meritonin. Prandaj qenin e tyre ne do ta varim patjetër.»

Me të thënë e me të bërë, mbasi qeni nuk kishte të drejtë apelimi të vendimit të tyre në një shtet ku njerëzit trajtoheshin më keq se kafshët. Mirëpo Tarti nuk ua la pa ua kthyer reston uniformave të urryera jeshile edhe në momentet e fundit të jetës së tij. Ndërsa po i hidhnin lakun në qafë, ai kafshoi në dorë kapter Nduen, i cili e mbante veten si specialist qensh. Në çastet fatale të shpirtdhënies putrat e Tartit përpëliteshin në ajër, sikur donin të mbërthenin policët aq shumë të urryer për të. Për habinë e këtyre të fundit, ai nuk kuiste por, duke zgurdulluar sytë, lëshonte një hungërimë të mbytur, që dëshmonte më shumë kërcënim e përbuzje, sesa frikë. I habitur nga sjellja e çuditshme e qenit në këtë minutë fatale për të, kapter Prenga e shprehu përsëri dyshimin që kishte shfaqur për Tartin, kur ledhatonte uniformat bojë kafe dhe kërcënonte jeshilet:

«U kam than un, or tëj, se ky asht qen agjent, i futun me qëllim në kamp.» Këtë herë policët nuk qeshën me këto fjalë, mbasi Tarti po i habiste më shumë me mënyrën e vdekjes, sesa me cilësitë e tij të veçanta në jetë. Te këto krijesa të rritura nëpër honet më të thella të malësive të Mirditës instikti i komunikimit me kafshët ishte më i zhvilluar, se shprehitë fillestare të qytetërimit bashkëkohor. Pikërisht për këtë arsye gardianët arritën ta kuptonin Tartin, për herë të parë e të fundit në jetë, në këtë çast sublim:
Sjellja e kafshës në litar ishte një mesazh proteste e përçmimi ndaj botës që e rrethonte, në të cilën barbaria njerëzore ekzekutonte fisnikërinë shtazore.

[Darius]

IV SPAÇI DHE VIZITORËT E TIJ



―Dhimbja është një shekull; vdekja, një çast.
B. Gresé



Pas ngritjes së kampit, vizitorët e Spaçit u shpeshtuan dukshëm. Natyrisht, ata nuk ishin turistë kureshtarë të zakoneve të Mirditës rurale, por familjarë a të afërm të të burgosurve, që u vinin për takim. Buzës së përroit të thellë gjarpëronte rruga e pluhurosur, e cila ishte e vetmja arterie që lidhte këtë plagë të hapur në trupin e shoqërisë bashkëkohore shqiptare me pjesët e tjera të saj. Trysnisë që do të provonin ndjenjat e një vizitori të rastësishëm para ngritjes së kampit, i shtohej edhe dhimbja e mprehtë shpirtërore e atyre që i shikonin të afërmit me kokë të qethur e uniformën bojë kafe, brenda një rrethimi të trefishtë e shumë të lartë telash me gjemba. Sy të përlotur e zemra të lënduara vinin e iknin nëpër rrugën dredha-dredha buzë përroit të thellë, i cili rrëshqiste tinëzisht e pa zhurmë përmbi pllakat e shtratit të tij, sikur të kishte frikë se mos binte në sy të policisë së pamëshirshme të kampit.

E megjithatë, e keqja e vazhdueshme në rrjedhë të kohës bëhet diçka e zakonshme. Edhe vizitorët e pezmatuar të Spaçit, në ndonjë rast, bënin shaka me të afërmit e tyre të burgosur. Kështu një ditë, gjatë takimit me vëllanë e tij, njëri nga këta vizitorë, duke parë kapter Gjokën të kalonte krenar me një lepur të vrarë në dorë, të cilit i numëroheshin brinjët, i tha të vëllait:

— Polic më të shëmtuar dhe lepur më të dobët nuk më kishin zënë sytë deri sot.
— Të denjë për njëri tjetrin – ia priti buzagas vëllai i burgosur.

Po përshtypjet e vetë këtyre banorëve fatkeqë të kampit për Spaçin, cilat ishin?
Mendime të ndryshme ishin shfaqur e ishin bërë shumë përkufizime, por, me sa dukej, tiparet më çnjerëzore e më asgjësuese të këtij kampi shfarosës spikatnin në sfondin e turnit të tretë, atij të natës. Ndofta për këtë arsye një poezi e shkruar prej të burgosurit Zef Jushi, i cili dikur kishte mbaruar studimet në Akademinë Ushtarake Italiane, u vlerësua unanimisht si himni i Spaçit. Autori i saj ishte frymëzuar pikërisht nga pamja rrëqethëse e turnit të tretë:

Thnegla të çuditshme mbi një kërcu vigan,
Atëherë kur jeta fle për me u përtri,
Të lodhur, të përgjumur, ngjitemi në kodrën tënde,
O mal i zymtë, i zi.



Asgjë prej jetës mbetur nuk na ka,
Veç syve të lodhur që në lartësi shikojnë,
Veç zemrave të ngashëruara, për dëshirë thà,
Që rrahin dhe shpresojnë.


Poshtë tok' e zezë,
lart një copë qiell na ngeli,
Ku fluturojnë orët, ëndrrat, shpresat mizore,
Qiell i gërvishur me shtylla e gjëmba teli,
Urrejtje e thellë njerëzore.


Ju muzikantë, artistë e poetë,
Pse nuk i lini njerëzimit për kujtim,
Brenga të thella të vazhdojnë gjithë jetën,
Gjer në asgjësim?


Thnegla thashë? ... dhe jo larva,
Që presin krahë me u hedhë në fluturim,
E botën ta mbushin në ato ditë të bardha
Me mjaltë e pickim?

[Darius]

V TRIDHJETË E NJË



―Fati është një ligj natyror, kuptimi i
të cilit është i pakapshëm, sepse një sasi e madhe të dhënash na çorienton.
F. Galiani


Për çudi, data 31 e muajve të privilegjuar të vitit kishte ndikuar negativisht në jetën e mundimshme të Sazan Diksit. Më 31 maj 1949, kur ai ishte dy vjeç e një muajsh, familja e tij u internua në Kamëz të Tiranës, për shkak të arratisjes së babait. Ndërkohë që gjithë Shqipëria po fundosej në mjerim, kampet e saj të përqëndrimit ishin një kopje e kampeve të Luftës së Dytë Botërore.

Kampet e Kamëzës, Cerrikut dhe Tepelenës do të flijonin fëmijërinë e nëpërkëmbur të Sazan Diksit deri në vitin 1956. Disa qindra fëmijë shqiptarë humbën jetën në ato vite të vështira, kur zia e bukës po bënte kërdinë edhe jashtë telave me gjemba. Ngjarjet e internimit do të linin gjurmë të thella në kujtesën e virgjër fëminore të Sazanit. Para syve të tij të pafajshëm do të shtjelloheshin skena terrori që dridhmonin edhe burrat. Nënat me fëmijë të vegjël ishin martiret e vërteta në ato qendra shfarosjeje, ku antishqiptarizmi dhe antihumanizmi i ideologjisë më agresive, që kishte njohur njerëzimi në kushte paqeje, po gjymtonte popullin e pafajshëm dhe të ardhmen e vendit. Ndonëse nënat vetë kryenin punë të rënda të detyruara prej komandës së kampit, ato rezervonin diçka prej ushqimit të tyre të pakët, me qëllim që të kishin me çfarë t‘i gënjenin fëmijët e uritur në mbrëmje, për t‘i zënë gjumi. Për fat të mirë, aparati tretës i këtyre nënave – truri i dytë i organizmit njerëzor – e ndiente sakrificën e tyre dhe solidarizohej me to. Jo pak nga këto heroina dhanë shpirt, në përpjekje për të mbajtur gjallë fëmijët e tyre.

Meqenëse kosa e vdekjes po përparonte shpejt midis radhëve të rralluara të gjeneratës së re fatkeqe, qeveria shqiptare vendosi të lironte fëmijët e internuar, të cilët kishin ndonjë njeri të afërm në jetën e lirë, i cili do të ishte i gatshëm të kujdesej për ta. Meqenëse babai i Sazanit kishte qenë djalë i vetëm (nuk kishte as motër), fëmijët e familjes Diksi mbetën sërish në internim. Vetëm pas ngjarjeve hungareze të vitit 1956, ata u liruan me shumë familje të tjera shqiptare. E kthyer sërish në Vlorë, familja Diksi e gjeti shtëpinë e saj të zënë prej familjes së një oficeri të Sigurimit. Në pritje të një vendimi përfundimtar, familja e liruar rishtas prej internimit u strehua në një barakë të vjetër në periferi të qytetit.

Dy muaj më vonë, në mbrëmjen e 31 dhjetorit, një kamion ndaloi para barakës prej dërrasash pjesërisht të kalbura. Një titullar i policisë së Vlorës i komunikoi gjyshes së Sazanit, si kryefamiljare, vendimin e DPB: familja Diksi nuk kishte më të drejtë të jetonte në qytet; ajo dëbohej përgjithmonë në fshatin e origjinës, në Dukat. Pa e zgjatur, kamioni i zbuluar, i shoqëruar me dy policë, u nis për udhë nën një shi që binte me shtamba. Të strukur poshtë një velenxe të madhe, që ua kishte falur një i njohur kur banonin në barakë, familja Diksi e festoi vitin e ri 1957 duke ndarë një ftua në gjashtë pjesë: gjyshja, nëna, dy vëllezërit dhe dy motrat. Si më i vogli i familjes, Sazani doli i fituar i festës: ai hëngri dy feta ftoi. Gjyshja dhe nëna i dhanë gjysmën e fetës së tyre, me kusht që ai të pushonte së qari prej lagies nga shiu i rrëmbyer, që po e përshkonte lirisht velenxën.

[Darius]

VI LEXIMI — E VETMJA KËNAQËSI NË JETËN E CUNGUAR


―Secili prej leximeve tona lë një farë që do të mbijë një ditë.
Zh. Rënàr

Dukati i njohur për pikëpamjet kombëtariste, u bë një shesh i luftës së klasave pas triumfit të ideologjisë antikombëtare. Megjithatë familja Diksi kishte kaluar prej breshërit në shi dhe kjo nuk ishte pak për të. Uria ishte zëvendësuar prej ushqimit të dobët, telat me gjemba prej një vule në kartën e identitetit, apeli dy herë në ditë prej paraqitjes çdo mëngjes të kryefamiljarit para zyrës së këshillit popullor të fshatit. Kushtet e jetesës linin shumë për të dëshiruar, por gjithsesi ata e kishin mundësinë ta mbushnin stomakun me lakra pa vaj të përziera me një dorë miell dhe të thithnin ajër të pastër. Nuk i trembeshin më vdekjes nga uria dhe ky ishte çlirim i vërtetë për ta.


*


Sazani e përfundoi shkollën shtatëvjeçare si nxënës i dalluar. Shkollë të mesme në fshat nuk kishte. Për të vazhduar gjimnazin, ai duhej të banonte përkohësisht në Vlorë. Një qetësim relativ i luftës së klasave e mundësoi diçka të tillë, por mbetej problemi kyç: shpenzimi ekonomik. Kjo ishte një ngarkesë e papërballueshme për familjen.
Në letrat e rralla që u dërgonte babai, Sazani kishte konstatuar se ai nuk harronte asnjëherë të pyeste për shkollimin e fëmijëve. Kur mësoi se djali i tij i madh dhe të dy vajzat mbetën me arsim shtatëvjeçar, ai kishte shfaqur interesim për mbarëvajtjen në shkollë të djalit të vogël. Kur mori vesh se Sazani e mbaroi shtatëvjeçaren me rezultate maksimale, babai i dërgoi një letër familjes, duke i bërë thirrje që ta dërgonte në qytet atë, për të mbaruar shkollën e mesme. Ai vetë merrte përsipër shpenzimet vjetore të shkollimit të Sazanit.

Megjithëse shteti diktatorial i konvertonte në lekë me një vlerë qesharake dollarët e emigrantëve politikë (ndryshe prej dërgesave të emigrantëve ekonomikë), babai i Sazanit i mbuloi rregullisht shpenzimet shkollore të të birit, ashtu siç kishte premtuar.
Për fat të mirë, midis lëndëve të gjimnazit figuronte edhe gjuha frënge. Meqenëse Sazani e dinte që ishte i privuar prej studimeve të larta për arsye biografie, ai iu përkushtua frëngjishtes, ndërkohë që shkëlqente në të gjitha lëndët. Sazani i përfundoi në tre vjet tekstet shkollore të gjuhës frënge të parashikuar për katër. Profesori i tij i frëngjishtes, një intelektual i kompletuar me biografi jo të pastër, e mori vesh situatën në të cilën ndodhej nxënësi i tij më i mirë dhe e mbështeti me zell prindëror në përvetësimin e gjuhës frënge. Ndërsa nxënësit e tjerë vazhdonin normalisht programin e parashikuar shkollor, profesori bamirës i siguronte Sazanit tekste të një stadi superior dhe e kontrollonte nga afër ecurinë e tij premtuese.

Për më tepër, ai e prezantoi nxënësin e tij të zellshëm me përgjegjësen e bibliotekës së Vlorës, me qëllim që ajo t‘i jepte për të lexuar Sazanit libra të zgjedhur në frëngjisht, të cilët fillimisht ia rekomandonte vetë profesori. Në këtë periudhë ajo bibliotekë ishte shumë e pasur me letërsi në gjuhën frënge, që u ishte sekuestruar familjeve të pasura. Meqenëse lexuesit në gjuhë të huaj asokohe ishin mjaft të rrallë, Sazanit iu krijua mundësia të lexonte perla të letërsisë frënge e botërore, të cilat do të krijonin bazën e formimit të tij intelektual. Ndonëse pas vitit 1967 shumica e atyre librave do të hiqeshin prej bibliotekës, atje mbeti gjithmonë një fond i mjaftueshëm letërsie të mirëfilltë, që i mundësoi Sazanit evitimin e humbjes së kohës dhe prishjes së shijes me librat e realizmit socialist. Ai do ta kujtonte gjithmonë me nostalgji këtë kohë të artë leximesh për të, gjë që e vlerësonte si kapërcim të klonit diktatorial në kulturë.

Babai i Sazanit kishte mbaruar liceun francez të Korçës dhe dispononte një kontigjent librash të zgjedhur në gjuhën frënge. Para se të arratisej, ai ia kishte besuar një pjesë të tyre një të njohurit të tij, i cili, shumë vite më vonë, ia ktheu Sazanit. Kjo ishte dhurata më e çmuar që mund t‘i ofrohej Sazanit në atë periudhë etjeje për lexim.

*


Pas kryerjes së shërbimit të detyrueshëm ushtarak, Sazani rifilloi jetën në fshat. Ishte koha kur, nën shembullin e Revolucionit kulturor proletar në Kinë, prej dy vjetësh kishte shpërthyer një valë e nxehtë e luftës së klasave që dukej se nuk do të zbehej kurrë. Dikur, në kampet e internimit, Sazani i vogël pyeste veten: «Pse këta shqipfolës torturojnë në këtë mënyrë nënat dhe fëmijët shqiptarë?» Dikur…, por jo më tani. Ai ishte ndërgjegjësuar plotësisht tashmë për rrezikun e të jetuarit në gjirin e një shoqërie të çakorduar, ku lufta e verbër e njeriut kundër njeriut ishte shpallur forca e përparimit. Shoqëria e re kishte keqtrajtuar tmerrësisht nënat shqiptare, duke gjymtuar kështu të ardhmen e një populli të droguar ideologjikisht. Sazani nuk i lejonte më pyetje të tilla vetes, si dikur në fëmijërinë e mjerë. Ai e dinte se pyetja kërkon përgjigje nëpërmjet arsyetimit, mirëpo arsyeja nuk funksiononte më; ajo ishte shpallur reaksionare. Gaforrja nuk mëson dot të eci për së mbari.

Në këto kushte dëshpëruese, Sazani përpiqej të mos u jepte shkak atyre që mezi prisnin ta godisnin përsëri. Ai llogariste vetëm një mik besnik, librin; edhe atë të fshehur në trastën e bukës së misrit, që merrte nga shtëpia për ta ngrënë ugareve. Mirëpo prishja e marrëdhënieve me Motrën e Madhe, Kinën, shkaktoi një intensifikim të ndjeshëm të luftës së klasave. Parrulla revolucionare e ditës ishte shumë provokuese: «Indiferenti është një armik i maskuar; vetmia është një protestë e heshtur ndaj jetës sonë socialiste.» Ora e Sazan Diksit kumboi. Megjithë kujdesin e tij të përhershëm, atë e arrsetuan pesë ditë para se të festonte 31 vjetorin.

[Darius]

VII DOSJA PENALE N° 31



―Urrejtja e verbër ushqehet me gjithfarë gjërash të vogla.
H. dë Balzak




Zyrat e DPB të Vlorës ndodheshin në dalje të qytetit, ndanë të rrugës automobilistike kombëtare që çonte në Fier. Çatia prej betoni e birucave të izolimit të të arrestuarve dukej prej rrugës. Sa herë që i shkonin atje sytë, Sazani thoshte me vete: «Më ndihmoftë fati të mos ta shikoj brendësinë e tyre!» Mirëpo atij i kishte rënë në pjesë fatkeqësia, jo fati. Sazanin e izoluan në qelinë 3. Ndofta ngaqë nuk kishte ndonjë me n° 31… Ato ishin vetëm 29. E zhytur në një gjysmëerrësirë të përhershme, dy metër e gjysmë e gjatë, nëntëdhjetë centimetër e gjerë dhe mbi katër metra e lartë, biruca i krijonte përshtypjen e një arkivoli të gurtë, kur qëndronte shtrirë në shpinë. Asnjë dritare, përveç një kamareje në tavan të mbyllur me një xham të trashë dhe një grillë të fortë hekuri, ku ishte varur një llampë gjithmonë e ndezur. Drita e saj e zbehtë thithej prej errësirës së thellë, pa arritur ta ndriçonte pjesën e poshtme të birucës. Kjo mungesë e theksuar ndriçimi shërbente si paralajmërim për të arrestuarin, se atje gjithçka rridhte në errësirë.

«Po të arrestuan ndonjëherë, mos harro se personi i parë që do të gjesh në qeli është spiuni yt» – i kishte bërë të ditur Sazanit një i njohur i tij ish-i burgosur politik. Sazani qe i detyruar të flinte tri javë ngjitur brinjë për brinjë me spiunin e tij. I zhgënjyer prej rezultateve të zhbirimit të veglës së tij të verbër, shefi i hetuesisë [njëherësh hetues i Sazanit] e tërhoqi për ndonjë destinacion tjetër shtegtarin e birucave. Sazani mbeti vetëm në qeli edhe tre muaj e gjysmë të tjerë. Ai flinte i mbështjellë me një batanije të vjetër, e cila përbënte gjithë pajisjet e nevojshme për të fjetur. Si në gjumë edhe i zgjuar, ai e kalonte kohën në shoqërinë e përhershme të morrave të shumtë. Çdo mëngjes, në orën gjashtë, oficeri i rojës dhe eskorta e tij kontrollonin pjesën e brendshme të birucës. Duke rrudhur fytyrën prej ndotit, një polic kontrollonte në trup të arrestuarin, i cili nuk pushonte së kruari. Kur i izoluari ankohej për morrat, oficeri i rojës ia kthente duke kërcëllitur dhëmbët:

— Ne nuk të ftuam të vije këtu, por të sollëm me pranga. Të kemi armik, jo mik. Në qoftë se ishe më mirë në shtëpi, pse nuk i respektove ligjet? Armiqtë e partisë sonë janë më të neveritshëm se morrat. Në një pjatë alumini të deformuar e të nxirë nga koha – sa fatkeqë e kishin përdorur atë? – jepej ushqimi përçmues: lëtyrë perimesh në drekë dhe çaj pa sheqer në darkë. Në mëngjes të arrestuarit merrnin racionin ditor të bukës, 500 gramë, me pak marmalatë ose djathë. Një ditë supa ishte shëllirë, ditën tjetër bajate. Luga të bënte për të qeshur: bishti i saj nuk i kalonte tre centimetrat.


*


Në mbrëmjen e ditës së arrestimit, Sazanin e çuan në njërën prej tri dhomave të hetuesisë, me pranga të shtrënguara fort. Atje prisnin katër oficera Sigurimi dhe zëvendësprokurori i rrethit. Shefi i hetuesisë, me cilësinë e hetuesit personal të të arrestuarit Diksi, lexoi motivacionin e arrestimit:

«Agjitacion e propagandë kundër partisë e shtetit»

Pastaj shefi i hetuesisë, duke treguar me dorë një dosje mbi tavolinën e fiksuar në dysheme, shtoi:

— I pandehur, të gjitha hollësitë e veprimtarisë tënde armiqësore ndodhen në këtë dosje penale.

Me sytë mbi dosjen objekt diskutimi, Sazani buzëqeshi hidhur; mbi kapakun e saj shkruhej: Dosje penale n° 31.

— Të ardhka për të qeshur? pyeti duke kërcëllitur dhëmbët shefi i hetuesisë.

– Natyrisht, ti veprimtarinë armiqësore e ke kryer me ndërgjegje të plotë. Por qesh vërtet ai që qesh i fundit. Dhe të fundit jemi ne që qeshim gjithmonë. Tani urdhëro dhuratën e mirëseardhjes.

Shefi i hetuesisë e goditi të pandehurin e prangosur me shkelm në kërci. Ndërkohë që Diksi u përkul nga dhimbja e këmbës, ai e goditi me të dy grushtat e bashkuar pas kokës. I pandehuri u shemb përtokë, ku secili prej të pranishmëve nuk ngurroi të jepte kontributin e tij në kuadër të dhuratës së mirëseardhjes. Dy muaj më vonë, shefi i hetuesisë me prokurorin e rrethit patën rastin të argumentonin faktin e mirënjohur, se ishin ata që qeshnin gjithmonë të fundit e jo i pandehuri. Fjalën e mori shefi i hetuesisë:

— Meqenëse ti nuk e pranon krimin e agjitacion propagandës, ne kemi vendosur të ta ndryshojmë akuzën. Sot e tutje je i akuzuar për përgatitje për arratisje. Kështu dalim të dy palët të fituar. Nëpërmjet akuzës së re, ne kemi mundësi të të dënojmë deri në 15 vjet burg, jo 10 vjet siç parashikon maksimumi i nenit të agjitacion-propagandës. Ndërsa ti do të biesh në qetësi, mbasi ne i kemi tashmë gati dëshmitarët që do ta vërtetojnë akuzën e re.

— E pranon ndryshimin e akuzës? e pyeti të arrestuarin prokurori i rrethit.

— Mua më kanë arrestuar duke mbjellë misër me kubikë në Dukat, nuk më kanë kapur në kufi që të pranoj akuzën për arratisje – u përgjigj Diksi.

— Vigjilenca popullore e asgjësoi që në vezë planin tënd që të bashkoheshe
me babanë në Amerikë – ia priti shefi i hetuesisë. – Yt atë është spiun i CIAs. Po ti, a do të bëheshe një ditë shërbëtor besnik i këtij instrumenti famëkeq të imperializmit amerikan, xhandarit ndërkombëtar?

— Unë nuk kam njohur as babanë, pa le më CIAn – u përgjigj i arrestuari.

— Pikërisht për këtë arsye, ëndrra jote ishte t‘i njihje të dy njëherësh. Por,
mjerisht, nuk arrite ta kurorëzoje synimin tënd antishqiptar. Ti doje të ndiqje rrugën e babait, por diktatura e proletariatit do të të japë një mësim të mirë, që nuk do ta harrosh dot kurrë. Vuajtjet që ke provuar gjatë hetuesisë janë vetëm fillimi i shpagimit të borxheve të babait dhe të tuat kundrejt partisë sonë. Kur të shkosh në kampin e punës së detyruar, atje nis larja e vërtetë e hesapeve. Ne nuk ngopemi me gjakun e këlyshit të një agjenti të CIAs. Në çast, shefi i hetuesisë i zëvendësoi fjalët me vepra. Ai nxori një shkop gome prej sirtarit të tavolinës dhe filloi ta godiste me gjithë forcën e krahut Sazanin, ku të mundte.

*


I dënuar me 14 vjet heqje lirie dhe punë të rëndë të detyruar, më 31 gusht 1978 Sazan Diksi, i mbyllur në një autoburg me fatkeqë të tjerë, udhëtonte për në burgun qendror të Tiranës, prej nga bëhej shpërndarja e të dënuarve rishtas nëpër kampet e punës. I qullur në djersë prej nxehtësisë mbytëse brenda autoburgut të ajrosur vetëm prej dy birave në tavanin metalik, Sazani mendonte me vete:

«Numri 31 është ndoshta burim tersllëku për mua, meqenëse kam lindur ditën e fundit të prillit, i cili është i privuar prej shifrës 31.»

[Darius]

VIII PAS INTERNIMIT E DËBIMIT — SPAÇI


―Kufiri i çdo dhimbjeje është një dhimbje më e madhe.
E. Cioran


Të veçuar prej të dënuarve për krime ordinere, të burgosurit politikë, radhët e të cilëve shtoheshin me shpejtësi në këtë periudhë, zinin fjetoren më të madhe të burgut qendror. Atje kishte të dënuar rishtas prej rretheve të ndryshme të vendit, të burgosur që ktheheshin prej spitalit apo që do të shkonin atje, të tjerë që transferoheshin nga një kamp pune në një tjetër, ose… shtegtarë birucash. Këta të fundit përbënin një kategori endé të panjohur për shumicën dërrmuese të të burgosurve rishtas. Të burgosurit e rinj interesoheshin për gjendjen e përgjithshme në kampet e punës. Nga sa dëgjonin, pushtoheshin prej ankthit. Megjithatë, pas disa muajsh izolimi në birucat plot me morra, ata kishin mundësi të bënin dush çdo të shtunë dhe të pinin duhan pa orar. Mirëpo kjo ishte një periudhë kalimtare, që nuk zgjaste shumë. Kampet e punës kishin nevojë për gjak të ri, për ta realizuar e tejkaluar planin e nxjerrjes së mineralit me punëtorë të detyruar.

Më 10 shtator 1978 një autoburg përshkonte rrugën malore drejt Spaçit me Sazan Diksin dhe 13 të burgosur të tjerë brenda. Disa prej tyre kishin vjellë. Të tjerëve po u ngrihej të pështjellët prej pamjes së pisët para syve, erës së rëndë dhe tronditjes prej xhadesë gjithë gropa. Në orën katër pasdite, autoburgu hyri në kamp. Një grumbull i madh policësh e ushtarësh e qarkuan. Duke dëgjuar romuzet e policëve që stigmatizonin
armiqtë e sapoardhur, Diksit i kaluan mornica. E folura e tyre e papërpunuar – krejt si ata vetë – reflektonte prirjen e tyre të natyrshme në pajtim me brutalitetin e diktaturës. Asgjë nuk i shërben një diktature më shumë sesa injoranca.

Gardianët i urdhëruan të burgosurit të zhvisheshin vetëm në të mbathura. Pastaj filluan t‘ua kontrollonin teshat, duke i flakur me përçmim prej morrave. I habitur nga kjo sjellje e policisë, njëri prej të burgosurve i tha shokut që kishte në krah:

— Po ne na kontrolluan kur u nisëm nga Tirana; ç‘ne ky kontroll tjetër?

Njëri prej policëve e dëgjoi dhe e goditi me një kuti duhani metalike, që po kontrollonte në atë çast. I burgosuri pësoi një të çarë ndanë të syrit të djathtë dhe gjaku i rrodhi përgjatë trupit lakuriq. Mjeku i burgosur, i cili po kontrollonte higjenën fizike të të sapoardhurve, guxoi t‘i kërkonte leje policit agresiv, për ta çuar të plagosurin në infermieri, që ta mjekonte.

— Mos do me e provu e ti i her? iu hakërrua polici duke zgurdulluar sytë.

Pasi bënë dush dhe veshën uniformën e kampit, të burgosurit e sapoardhur u përzien me turmën. Të lodhur prej hetuesisë disamujore dhe udhëtimit të
mundimshëm, mysafirët e rinj të Spaçit dëshironin të pushonin. Mirëpo
mikëpritësit i kishin vënë në mes, të interesuar sipas rretheve përkatës, dhe nuk reshtnin me gjithfarë pyetjesh. Ndonëse të sapoardhurit kishin disa muaj që ishin shkëputur prej jetës së lirë, banorëve të kahershëm të Spaçit u dukej sikur ata sapo ishin ndarë me botën matanë telave me gjemba.

Diksi vazhdonte të qëndronte i mbështetur pas murit në krye të shkallëve, të cilat do ta bashkonin me të burgosurit e shumtë. Duke përfituar ngaqë nuk e kishin vënë re akoma, ai, me një pamje të menduar, po endte shikimin mbi atë turmë të madhe fatkeqësh që bënin tutje-tëhu, përshëndeteshin, bisedonin, thërrisnin dhe, ç‘ishte më e çuditshmja – qeshnin. Kjo i bëri përshtypje të veçantë Diksit. Mbijetesa e të qeshurit, në një vend që ishte ndërtuar posaçërisht prej shtetit për ta vrarë atë, iu duk si një shkelje ligji.
«E pabesueshme, njeriu qeshka edhe këtu», tha me vete. Me hap të ngadalshëm, ai zbriti shkallët e u përzie me turmën dhe kalvarin e saj të përditshëm.


*


Pas një jave Diksi filloi punën e rëndë në minierë, me tre turne. Vuajtjet e internimit e të dëbimit e kishin përgatitur shpirtërisht, për t‘iu bërë ballë vështirësive të reja në rritje. Kjo do të ishte për të një tjetër provë rezistence ndaj së keqes. Ndonëse masa pesëvjeçare e dënimit me dhunë ekstreme të këtij kampi akorduar nga qeveria pas revoltës së vitit 1973 ishte plotësuar pak muaj më parë, gjendja vazhdonte të mbetej mjaft e tensionuar, për shkak të inercisë revolucionare. Terrori është një element përbërës i diktaturës dhe nuk di të ndalet po aq lehtë sa e merr hovin.

Dhuna e egër ndaj të burgosurve vazhdonte. Madjé, shumica e policëve e quanin të pamjaftueshëm ndëshkimin fizik, pa humbje të përsëritura ndjenjash prej të burgosurve. Në fund të çdo turni pune policia çonte në kamp të burgosur duarlidhur të akuzuar për punë të pamjaftueshme. Aty ata i nënshtroheshin një rrahjeje kolektive prej të gjithë gardianëve që linin turnin e punës, nën sytë flakërues të oficerit të rojës dhe komandantit ose komisarit të kampit. Secili prej policëve, për të shpalosur para eprorëve të pranishëm zellin e tij të pamasë në kryerjen e detyrës, përpiqej të sajonte një metodë të re torture. Pas përfundimit të ceremonisë ndëshkimore, ata izoloheshin për një muaj në biruca.

Këto ishin të ndërtuara me dyer direkt në natyrë. Ana e sipërme e soletës së qelivve ishte në nivel me lartësinë e tokës së gërmuar për sheshimin e vendit ku ishin ngritur. Korridori pa çati i këtyre birucave ishte i mbuluar me një lesë të fortë hekuri, njëri krah i së cilës futej thellë në dhé, kurse krahu tjetër ishte betonuar bashkë me soletën e qelive. Dyert e rënda të birucave ishin lënë enkas 20 cm më lart nga çimentoja e dyshemesë. Shiu ose bora hynin lirisht deri në mes të birucave të ndërtuara prej betoni nga të gjitha anët. Ndërsa gjatë dimrit nuk mund të flihej dot prej të ftohtit, në verë të izoluarit nuk mbusheshin dot me frymë.

Në rajonin e banimit ushtrohej kontroll i përgjithshëm dy herë në muaj. Për orë të tëra, ushtarë e policë përmbysnin gjithçka nëpër dhomat e fjetjes me shtretër kolektivë tip dyshemeje trekatëshe prej dërrasash të pazdruguara. Në një dhomë 7x6x3 metra flinin 54 të burgosur. Batanijet, çarçafët, dyshekët dhe sendet e tjera personale, si stilolapsa, prerëse thonjsh, zarfa, fletore etj. hidheshin në mes të dhomës dhe ushtarët e policët, me çizmet gjithë ujë e baltë, shkelnin mbi to. Pas kontrollit, të burgosurit për një kohë të gjatë mezi gjenin sendet e tyre. Shpesh ushtarët dhe policët përvetësonin sende që u pëlqenin, si stilolapsa, cigarishte, rripa mezi, etj.. Kush ankohej për një gjë të tillë i nënshtrohej një ndëshkimi të rëndë fizik, mbasi akuzohej se donte të ofendonte qëllimisht personelin ushtarak nga pozita armiqësore e të burgosurit politik.

Gjatë kohës që vazhdonte kontrolli, të burgosurve u lexoheshin veprat e Diktatorit për riedukim. Një luftë nervash shkatërrimtare, e cila në stinën e dimrit përballohej me vështirësi prej tyre, duke qëndruar në bisht disa orë, mbasi terreni ishte i mbuluar me borë. Ushqimi, përveç emrit, nuk kishte asgjë të përbashkët me një ushqim njerëzor: shtatë muaj presh (jeshil ose të thatë) të zier dhe pesë muaj speca të ziera. Rrallë ndonjë zarzavate gjatë verës. Jepej edhe nga një racion pilaf orizi i përzier me mel e ndonjëherë pak qumësht si antidot.

Mishin e planifikuar për të burgosurit që punonin në minierë e hanin oficerët, policët, ushtarët e rrethimit të kampit dhe të burgosurit që shërbenin si prapavijë brenda kampit (spiunë të komandës). Në këtë abuzim merrnin pjesë edhe zogjtë shtegtarë, siç thirreshin prej të burgosurve spiunët e specializuar të birucave, të cilët përdoreshin prej hetuesive të rretheve, për të mashtruar të arrestuarit rishtas dhe pa eksperiencë gjatë procesit hetimor. Kjo dukuri e habiste shumë Diksin. Ndonëse jeta në internim e dëbim ia kishte mësuar disa prapaskena të krimit shtetëror qysh herët, atij nuk i kishte shkuar kurrë ndërmend, se në mënyrë kaq të hapur mund të mbusheshin autoburgjet me zogj shtegtarë, për t'i shpërndarë mandej si qena gjahu anekënd Shqipërisë së terrorizuar. Të njëjtën përshtypje i krijoi atij arrestimi dhe ridënimi brenda në burg për veprimtari armiqësore i të burgosurve politikë. Si justifikonej vallë juridikisht një veprim kap absurd? Duke u përpjekur t'i gjente një përgjigje kësaj pyetjeje, Diksit iu kujtua një thënie e Musolinit: Komunisti është njeri pa ligj.



*


Ditën që kampin e përfshinin valët e arrestimeve, aty hynin hetuesit e shëndetshëm me çantat e zeza të fryra; këto ishin plot me prova të veprimtarisë armiqësore të kryer brenda në burg! Ata shoqëroheshin prej operativit të kampit, komandantit ose komisarit dhe nga disa oficerë të tjerë të komandës. Pasi dubloheshin rojet e rrethimit më të afërt, fillonte loja macja-miu. Me shenjën e operativit të kampit ose të ndonjë hetuesi, pesëmbëdhjetë a njëzet policë që rrinin në gatishmëri pas murit të portës së brendshme të sheshit ku rreshtoheshin të burgosurit, vërsuleshin me vrap duke u shpërndarë në disa grupe midis të burgosurve të rreshtuar. Secili grup policësh kishte një përgjegjës, të cilit i jepeshin emrat e të burgosurve që do të riarrestonte grupi i tij. Rreshtimi bëhej në bazë të brigadave të punës, ndërsa të papunët veç. Kjo i ndihmonte policët që të gjenin kollaj secili grup gjahun e tij. Mirëpo në bazë të udhëzimeve, ata duhej të zhvillonin një lojë spektakolare për sytë e ndezur të gjaksorëve profesionistë me çantat e zeza e të fryra.

Policët bënin sikur nuk i gjenin dot kurbanët që kërkonin. Ata i shtynin të burgosurit sa andej-këtej, i kthenin me fytyrë nga vetja, mbërthenin ndonjërin për t'i hedhur prangat, pastaj, si thoshnin "jo, s'qenka ky!", vazhdonin më tutje. I hidhnin sytë listës me emrat e të burgosurve që do të arrestonin, mblidheshin bashkë sikur do të konsultoheshin për të fiksuar vendndodhjen e personit që kishte radhën për arrestim dhe, mbasi drejtoheshin për tek ndonjë brigadë tjetër, paptritur ndryshonin drejtim dhe mbaronin punë me atë që duhej. Kjo lojë makabre me ndjenjat dhe nervat e të burgosurve vazhdonte gjysmë ore. Personat e arrestuar merreshin nga policë të tjerë, që i çonin duarlidhur në autoburg.
Arrestimet e të burgosurve për veprimtari armiqësore brenda në burg u ndërprenë vetëm pas vetëvrasjes së kryeministrit M. Shehu. Objektivi kryesor i diktatorit plak kishte qenë gjthmonë mashtrimi i opinionit publik. Pasi qëroi hesapet me pretendentin kryesor për të marrë frenat e pushtetit pas vdekjes së diktatorit të sëmurë, ky organizoi një vizitë në Galarinë e Arteve Figurative. Me këtë Hoxha donte të tregonte se i kishte aq në terezi problemet e politikës, saqë i tepronte koha të interesohej edhe për artin! Por goja që i merrej dhe këmbët që mezi e mbanin vërtetonin se ai jetonte në ethe aluçinacionesh dhe fantazma e ish-kryeministrit po i merrte frymën. Atë që Diktatori përpiqej ta mbulonte, po e zbulonte më shumë.

«Si Kozeta e Hygoit, kur kthehej me kovën e rëndë të ujit në Monfermej dhe e zinte nata rrugës nëpër korie» – mendonte me vete Diksi. – «E llahtarisur prej vetmisë në pyll, ajo këndonte për t'i dhënë zemër vetes: ―jo, unë s'kam frikë‖. Veçse me një ndryshim rrënjësor midis tyre: ajo ishte mishërimi i pafajësisë, ky është mishërimi i krimit.»
Për të bindur opinionin publik se ato që thoshte kllouni plak nuk i kishte me shaka, Diktatori bëri falje për të burgosurit e pafajshëm, pas 20 vjetësh…

[Darius]

IX EDHE ATA ISHIN NJERËZ…

―Krimit i jepet shpesh theksi i virtytit prej kriminelëve.
Zh. – B. Gresé


Pavarësisht prej qëllimit demagogjik, falja i dha një farë frymëmarrje më të lirë gjendjes anormale të kampit. Edhe të burgosurve të ndershëm iu ngjall disi shpresa, se mund të dilnin një ditë prej burgut. Një gjë të tillë e kishin hequr nga mendja më parë pjesa më e vendosur e më e ndershme e të burgosurve politikë. Pas çdo thirrjeje të tellallit "reparti i të burgosurve të rreshtohet në fushë!", të gjithë të burgosurit e kategorisë së sipërpërmendur visheshin sa më trashë dhe mbushnin xhepat me paketa cigaresh, para se të rreshtoheshin sipas urdhërit. Ata i linin porosi shoku-shokut për ndonjë problem personal apo familjar. Nuk dihej se cilët prej tyre do të rrëmbente vala e asaj dite e cilin do ta kursente për një ditë tjetër në të ardhmen. Dihej vetëm se valët e herëpashershme të arrestimeve synonin pikërisht atë pjesë të të burgosurve, të cilët komanda e kampit i kishte cilësuar të parehabilitueshëm. Pra, atë pjesë, e cila alternativës jetën ose moralin, i kishte dhënë zgjidhje në favor të të dytit.

A kishte kufij mizoria e diktaturës shqiptare? Në realitet ishte vetëm kapaciteti i fantazisë keqbërëse të shërbëtorëve cinikë të diktaturës, që përcaktonin kufijtë e asaj mizorie, mbasi ligji nuk iu ndalonte asnjë krim ndaj armiqve të partisë.


*


Në muajin mars të vitit 1979, komanda e kampit të Spaçit ekspozoi disa fotografi të jashtëzakonshme në stendat e katit përdhes të fjetoreve. Ato tregonin tre ish-të burgosur të Spaçit të pushkatuar rishtas. Asnjë pushtues i tokës shqiptare nuk ia kishte lejuar ndonjëherë vetes të krenohej me afishimin e pamjeve të tilla: secili prej të ekzekutuarve me një plumb në ballë ishte i lidhur pas një shtylle, me duar në pranga. Gjaku kishte rrjedhur mbi një çarçaf të bardhë, me të cilin u kishin mbuluar leckat e burgut para se t‘i pushkatonin. Për çfarë krimi ishin dënuar me vdekje? Për dy letra adresuar pushtetit qendror në Tiranë, ku denoncohej veprimtaria antikombëtare e diktatorit Hoxha.


*


Një «hoopaaa!» e zgjatur u tërhoqi vëmendjen të burgosurve të Spaçit që qarkullonin në ato çaste para pallatit të fjetoreve. Një i burgosur u hodh prej ballkonit të katit të dytë të fjetoreve në tentativë vetëvrasjeje. Duke rënë, kapota e murrme i ishte hapur si parashutë. Ishte data 6 qeshor 1979. Dy autoburgje po prisnin përbrenda portës së madhe të kampit të mbusheshin me zogj shtegtarë. Operativi i kampit po përpilonte listën e tyre. Midis emrave të tjerë, figuronte edhe ai i Filipit, një ish-mësues nga Lezha i burgosur rishtas. Gjatë hetuesisë ai kishte nënshkruar një deklaratë bashkëpunimi me Sigurimin e Shtetit. Megjithatë ai e kishte ndarë mendjen që të mos bëhej spiun birucash. Për këtë arsye, Filipi e refuzoi prerazi propozimin e operativit që të nisej me autoburg për gjueti.

I kërcënuar prej oficerit të Sigurimit se do ta paguante shtrenjtë refuzimin e tij, Filipi u hodh prej ballkonit të katit të dytë. Ai nuk vdiq, por pësoi dëmtime të rënda: katër fraktura në këmbë e në duar dhe disa brinjë të thyera. Ndërkohë që po e çonin me barelë në infermierinë e kampit, ai belbëzonte në kllapi:

«Le të vdes, le të vdes, por atë poshtërsi nuk e bëj.»

Megjithë gjendjen e rëndë shëndetësore të Filipit, operativi nuk pranoi që ta çonin në spitalin e Tiranës. Mjeku i burgosur përpiqej me sa mundej ta ndihmonte. Kur Filipi u përmend pas traumës, vizitori i tij i parë qe operativi:

— E, Filip, mendove se do të shpëtoje nga unë, ë? Vdekja nuk të pranoi, se kemi ca hesape bashkë. Shtrëngohu mirë tani, se kur të çohesh në këmbë fillon loja e vërtetë me mua.

Megjithë insistimin e mjekut të burgosur se Filipi duhej çuar doemos në spitalin e Tiranës, operativi e bënte veshin të shurdhër. Vetëm kur mësoi se këmbët e të aksidentuarit u gangrenizuan, ai e miratoi shtrimin e vonuar në spital.


*


Në dhjetor të vitit 1979 u fut për herë të parë televizori në kampin e Spaçit. Disa persona u angazhuan për montimin e tij. Të burgosurit prisnin me padurim të soditnin ekranin e vogë, shumica për herë të parë. Për fat të keq, pikërisht atë ditë hetuesit me çanta të zeza vërshuan sërish në kamp; do të bëheshin arrestime. Midis të arrestuarve qe edhe Muçua, një fshatar nga rrethi i Vlorês, pothuajse analfabet. Sharjet në adresë të diktatorit ishin shndërruar në një serum të pazëvendësueshëm për gjendjen shpirtërore të Muços. Këtë mëkat ai e kishte paguar shtrenjtë. I katandisur kockë e lëkurë, me dhëmbë të rënë, pesha e tij trupore nuk i arrinte të 50 kilogramët.
Pavarësisht prej rënies së ndjeshme shëndetësore, Muçua ishte tepër rezistent në tortura. Ndërsa policët e torturonin, ai i shante pareshtur, derisa humbiste ndjenjat. Pas një periudhe të gjatë kohe, gardianët e deklaruan Muçon psikopat dhe përgjithësisht nuk merreshin më me të. Por hetuesit me çanta të zeza nuk e harronin kurrë emrin e të burgosurit, që guxonte të shante përditë udhëheqësin e lavdishëm.

Meqenëse Muçua nuk kishte parë televizor ndonjëherë, ishte shumë kureshtar ta shikonte atë natë dhjetori. Për herë të parë ai i lejoi vetes t‘iu drejtonte një kërkesë persekutorëve të tij të paepur:

— Unë e di që shtëpia ime do të jetë burgu, përsa të jeni ju në pushtet. Veç më lini të shikoj sonte televizorin dhe pastaj më arrestoni kur të dëshironi; këtu më keni. Kam 18 vjet në burg dhe nuk e kam parë me sy këtë shpikje të bukur të shkencës. Hetuesi u bëri një shenjë me kokë dy policëve dhe Muçua përfundoi në autoburg bashkë me ëndrrën e tij për të parë televizorin. Megjithatë ai pati rastin të shikonte një shpikje tjetër të shkencës: prangat që i kishin hedhur atë ditë ishin vetështrënguese në çdo lëvizje që bënte i arrestuari. Për mungesë salle, televizorin e vendosën mbi një tavolinë në ballkonin e ngushtë të katit të dytë të fjetoreve. Rreth 1400 të burgosurit zunë vend përballë tij, mbi tarracën ku bëhej numërimi i tyre tri herë në ditë. Kur televizori filloi të funksiononte, binte një shi i imët. Por ata që e shikonin për herë të parë nuk lëviznin prej vendit. Me nga një copë plastmasi në kokë, ndonëse uji po ua depërtonte rrobat, ata ndodheshin nën hipnozën e pamjeve të ekranit të vogël, që iu kujtonte refrenin nostalgjik: na ishte dikur jetë e lirë …


*


Një afishë tek stendat e posaçme denonconte tërthorazi nivelin kulturor të një pjese të të burgosurve politikë të diktaturës. Në krye të afishës lexohej: adresat duhen plotësuar si më poshtë. Në qendër të saj ishte ngjitur një zarf i shpalosur që tregonte se ku duhej shkruar adresa e marrësit dhe ku ajo e dërguesit. Ky ishte një argument bindës se diktatura fuste skllevër miniere në atë kamp, më shumë se kundërshtarë politikë.

[Darius]

X BAMIRËSIA E NJË DIKTATORI KUSHTON SHTRENJTË


―Çdo bamirësi që nuk rrjedh nga zemra është e neveritshme.
Shamfor


Pas faljes, gjithçka nisi nga e para për ata që mbetën brenda telave me gjemba. Si gjithmonë, jeta e tyre ishte pré e lodhjes dërrmuese dhe e monotonisë gërryese. Gardianët patën rastin t‘iu thoshin të burgosurve:

— Megjithëse ju jeni duke vuajtur dënimet për krimet e rënda që keni kryer ndaj partisë sonë, udhëheqësi i saj i lavdishëm pranoi t‘ju a falte pjesërisht gjynahet. Prandaj është detyra juaj që ta shprehni mirënjohjen ndaj tij, duke realizuar e tejkaluar planin edhe në mungesë të shokëve tuaj që u liruan.

Më 17 nëntor 1982, dy ditë pas aplikimit të faljes, rojet e rrethimit të kampit të Spaçit vranë Rexhepin, një burrë të urtë nga Tropoja, i cili transportonte trupa për në minierë. Pas një burgu të gjatë, atij i kishin mbetur edhe disa muaj për tu liruar, por nuk e lanë. Megjithëse ai kishte qenë 100 m larg nga rrethimi dhe 40 m prej tabelës që tregonte vendin ku s'lejohej qarkullimi, ushtari e vrau. U hap fjala se ai u dënua dy vjet burg, por me siguri pas gjashtë muajsh e kanë liruar dhe e kanë veshur polic në ndonjë burg tjetër. Kështu kishte ndodhur edhe në dy raste të tjera më parë, që me kohë dolën në dritë.