Skënder P. Luarasi

[petrol]

4. Skënder P. Luarasi, në luftën antifashiste të Spanjës (1936-1939)

[petrol]

5. Skënder P. Luarasi, 1960

[petrol]

6. Skënder P. Luarasi, Tiranë, 1963
Nga ana e majtë: Skënder Luarasi, Maja Luarasi, Aleks Buda

[petrol]

7. Disa vepra nga krijimtaria e Skënder P. Luarasit

[petrol]

8. Skënder P. Luarasi me të birin Petro, Ersekë,1978.

[petrol]

Skënder Luarasi
Abetarja shqipe është shkruar me gjak.

Gjuha shqipe, ky mjet i mrekullueshëm që ka populli për të shprehur mendjen e zemrën e tij fisnike, është thesari më i shtrenjtë që trashëguam nga stërgjyshët tanë të nderuar. Këtë mjet që na ndihmon të kuptohemi e të pasurohemi me idealet më të lartë të njerëzimit, armiqtë e kombit tonë kanë bërë çmos të na e prishin me qëllim që të na varfëronin e të na rrobëronin më lehtë. Por populli shqiptar u bëri ballë burrërisht orvatjeve të parreshtura të armiqve dinakë dhe në këtë përpjekje gjigande mësonjësit e shqipes kanë qëndruar në krye të luftës. Promethenjtë tanë shkruan Abetaren shqipe me gjak dhe ndërtuan shkollën shqipe me kockat e tyre të shenjta
në luftë për jetë a vdekje me forcat më barbare që polli Mesjeta:..
Karakteristika që ka dalluar shkollën shqipe nga gjithë shkollat e vendeve fqinj është se mësonjëtorja shqipe ka qenë laike që në fillimin e jetës së saj dhe e lirë nga çdo paragjykim fetar e shoqëror. Ajo nuk ka asgjë të përbashkët, as morale, as intelektuale, me shkollat klerike. Dhe është kjo karakteristikë themelore që do t'i japë shkollës shqipe aftësinë për ta shpënë popullin shqiptar më shpejt drejt qëllimeve të larta të njerëzimit.
Për këtë shkollë, laike, të pavarur dhe me frymë përparimtare, kanë dhënë jetën me dhjetra e qindra arsimtarë patriotë të popullit shqiptar. Në krye të kësaj rruge fisnike shquan fytyra e ndritur e rilindasit tonë të parë, Naum Bredhasit nga Vithkuqi, i cili na fali ''Avetarin'' dhe që këtë mëkatë ndaj ''Megali idhesë'' dhe Fanarit e lau me kokë më 1866 brenda mureve të errëta të Patrikanës. Me kokë e pagoi veprimtarinë e tij patriotike edhe mësonjësi i shkollës shqipe të themelua në Korçë më 7 mars 1887 dhe për ta nderuar këtë datë historike ajo u caktua Dita e Mësonjësit. Pandeli Sotiri u vra prej së shoqes e të vjerrit grek me ndërsimin e Patrikanës. Njerëz të errët në shërbim të armiqve të Abetares shqipe vranë Balil Tahirin, bariun e fshatit Selenicë e Pishës, i cili duke ndjekur me mall të flaktë mësimet e Rilindasve tanë, u bë mësonjës i fëmijëve të fshatit të vet. E vranë kur po kthehej nga Selaniku, pasi kishte kryer një mision patriotik më 1893.
Sepse çeli shkollën shqipe në Negovan dhe predikonte për çështjen shqiptare, andartët grekë, të shtyrë prej dhespotit të Kosturit, Karavangjelit, vranë më 12 shkurt 1906 Papa Kristo Harallambin bashkë me të vëllanë Papa Theodhosin dhe pesë patriotë negovanas, përkrahës të shkollës shqipe, që kështu ta tmerronin njerëzinë sa të mos pranonin mësonjës shqiptar e shkollë shqipe.
Si yll i madh i bukur ndrinte në qiellin shqiptar të errët të asaj kohe patrioti Koto Hoxhi nga Qesorati, shok besnik i vëllezërve Frashëri dhe i idealit të shoqërisë ''Drita'' të Stambollit, në themelin e së cilës ai vuri një nga gurët themeltarë. Trimat e bejlerëve e rrahën dhe shërbëtorët e kishës greke e vranë sepse edukoi, i pari në Shqipëri, falangën e mësonjësve të rilindjes që përhapi dritën në vendin tonë.
Mitropolia e Manastirit pasi nuk mundi ta vrasi Gjerasim Qiriazin me plumb a helm, e shtiri me dinakëri në duart e kusarëve, të cilët, dimrin e motit 1889, e mbajtën rob në malet e Lenies, ku u plevitos dhe e lëshuan vetëm kur u pagoi paratë me të cilat do të blinte në Korçë ndërtesën e së parës shkollë shqipe për vajzat. Gjerasim Qiriazi vdiq më 5 janar 1894, por shkolla shqipe e tij, nën udhëheqjen e së motrës Sevasti Qiriazi, lulëzoi për nder e dobi të gruas shqiptare.
Kleri grek në bashkëpunim me hyqymetin turk helmuan në Ersekë më 17 gusht 1911 Petro Nini Luarasin. ''Vramëni'', u tha feudalëve shqiptarë ky mësonjës i vjetër i shqipes, '' po mblidhmani gjakun, se do t'u duhet nipërve tuaj të shkruajnë gjuhën shqipe''.
Në kolonitë shqiptare të Greqisë, Panajot Kupitori, drejtori i gjimnazit të Varvaqit, dijetar e shkrimtar veprash historike e filologjike për gjuhën shqipe e kombin shqiptar, vdiq i sëmurë në burg të Athinës, ku e shpunë shovinistët grekë, sepse hapi shkollë nate më 1876 për t'u mësuar arbëreshërve të Athinës gjuhën amtare.
I helmuar, po në burg të Athinës, vdiq më 1884 bashkatdhetari i Panajotit, Anastas Kullurioti, redaktor i gazetës shqip-greqisht ''I foni tis Albanias''( Zëri i Shqipërisë), autor abetaresh e librash shqip që i përdori në shkollat e tij arbëreshe.
Në mesin e kësaj trumbe dëshmorësh ngrihet si një titan patriarku i gjithë mësonjësve të shqipes, Jeronim de Rada, edukatori i nderuar i rinisë arbëreshe në Shën Dhimitër të Koronës, i cili, i rrahur prej urisë e prej halleve të jetës, punoi parreshtur për lirinë e shpëtimin e Atdheut të zbjerrë. Po të kish rrojtur 100 vjet, plaku i nderuar 90 vjeçar i Makijës, i cili duke dhënë frymën e fundit thirri me dëshpërim ''Po më ikën gjaku i Arbërit'', do të kishte parë se djersa dhe mundi i titanit arbëresh nuk vajti kot.
Terrori i tërbuar i qeverisë turke, krahas e për ndihmë të inkuizicionit fanariot, pati arrirë kulmin në majin e vitit 1903 kur qeveria turke dhe kleri fanariot i mbyllën gjithë shkollat shqipe dhe i dërguan syngjyn mësonjësit patriotë ndër të cilët Nuçi Naçin, drejtorin e fundit të mësonjëtores së Korçës. Nuçi vdiq në mjerim gjatë regjimit feudal të Zogut por ditën e 7 marsit emri i tij do të përmendet me nderim nga të gjithë mësonjësit e Shqipërisë.
Edhe pas shpalljes së konstitucionit në Turqi, xhonturqit u përpoqën në mënyrat më barbare e më dinake t'ia presin hovin Abetares shqipe që nisi të përhapej në gjithë Shqipërinë dhe vranë sa mundën me shpatë e me tortura. Ata vranë në burgun e Manastirit Sadik Zajmin dhe Idriz Novokazin se patën hapur shkolla shqipe në Shkup, Pejë, Gjakovë, Prizren , Zymë, dhe Janjevë, me aq sa premtonin rrethanat asaj kohe. Në vështirçsi rrojtën e punuan Ismail Haxhi Tahiri, shkronjës i Haxhi Zekës, eksponentit të Lidhjes së Prizrenit, Haxhi Bejta nga Janjeva e shokët e tyre pionierë të parë për gjuhën shqipe pas Lidhjes së Prizrenit. Ata u rrahën e u vranë, po prej tokës shqiptare lindën forca të reja . Nxënësit e mësueve të rënë në luftën e shenjtë për liri dhe kulturë, për ta nxjerrë popullin shqiptar në dritë, e muarën pishtarin në dorë në udhën drejt ditës së bukur të 28 Nëntorit 1912.
Pas kësaj dite të shenjtë për Shqipërinë, Atdheu ynë vërtet u spastrua prej sulltanëve e patrikëve, por shërbëtorët e tyre, feudalët e klerikët fanatikë mbetën. Këta shërbëtorë të reaksionit na vranë më 1920 Sali Nivicën, më 1924 Avni Rustemin dhe më 1925 Luigj Gurakuqin dhe Sali Çekën. Pothuaj se çdo mot e çdo muaj nëna jonë Shqipëri vajtonte nga një bir mësues, të vrarë prej bejlerëve e fashistëve.
Edhe reaksioni i jashtëm kërkoi viktimat e tij në radhët e mësonjësve shqiptarë. Në Kosovë serbomëdhenjtë e nisën plojën e tyre pas çlirimit të Shqipërisë me Pater Paliqin e me Pater Shtjefën Gjeçovin që u mësonin gjuhën amtare kosovarëve të robëruar. Shovinistët serbë mbytën më 1947 në burgun e Prizrenit Bedri Pejanin, ish mësonjësin e gjuhës shqipe në gjimnazin e Shkupit më 1909 dhe e vranë priftin patriot At Dhimitër Bellkamenin, tek po dilte nga shkolla shqipe e Tushemishtit.
Me një krim të shëmtuar e nisi Zogu regjimin e tij tradhëtar kur më 1928, për oportunitet politik vari mësonjësin demokrat, Ibrahim Arapin, kryetar i shoqërisë ''Bashkimi'' në Durrës. Me një krim po kaq të shëmtuar e vazhdoi fashizmi italian sundimin e tij mbi Shqipërinë kur vari në Shkodër mësuesin e dashur nga gjithë populli shqiptar, Jordan Misjen. Dhe nazistët varën në Prizren Xhevdet Dodën. Me një krim të këtillë mbaruan ekzistencën e tyre të turpshme reaksionarët në Shqipëri kur vranë pas murit, duarlidhur e në sy të nxënësve, mësuesin e lavdishëm Ndrec Ndue Gjoka. Të gjithë këta bij të denjë të Shqipërisë vanë me këngë drejt çastit të fundit të jetës së tyre duke dëshëruar të ishte sa më i gjerë sheshi i ekzekutimit dhe sa më i lartë trikëmbëshi që të shihte mirë populli shqiptar se ç'kurban të madh bënin bijt e tij për të fituar lirinë.
Shkolla shqipe pati edhe nga ata mësonjës patriotë që vërtet nuk u vranë nga reaksioni, porse që të mos i përuleshin tiranisë shkuan të bëjnë një rrojtje plot brengë duke ngrënë bukën e hidhur të mërgimit për të qëndruaribesnikë ndaj idealeve që kishin predikuar në shkollë. I këtillë mësonjës është patrioti i madh me karakter të fortë Sotir Peci, të këtillë janë Nane Panajot Meksi, Vasil Konomi-Labova, Halim Xhelo, Niman Ferizi, Ferit Imami, Pal Lumëzi: një nga mësuesit e parë të shqipes në Prizren qç vdiq në mjerim më 1943 dhe Ibrahim Femiu, i cili gjatë pushtimit të Kosovës prej malazezëve e ktheu shtëpinë e tij në shkollë të fshehtë për djemurinë patriote të Gjakovës. Në mërgim dhe të dëshpëruar që eshtrat nuk do t'u preheshin në mëmëdhenë e dashur, vdiqën mësuesit e shquar Grigor Cilka, Vasil Duro, Llukan Simo, Gjergji Sevo, Hamit Lumi, dhe mësonjësja veterane e shkollës së vajzave në Korçë Fanka Efthimiu që vdiq në Manastir, dhe nxënësja e saj Vasilo Ballkameni e Urani Rumbo.
Një njollë e zezë do t'i mbetet në ballë qeverisës plot turp të Ahmet Zogut që la të vdesë të dëshpëruar e në mërgim, pa dhënë as ndihmën më të vogël për ta shëruar në sanatoriumin e Tore Peliçes në Itali, mësonjësin e talentuar, Migjenin, poetin e rinisë shqiptare, në moshën 26 vjeç.
Mësues të gjuhës shqipe kanë qenë edhe ata patriotë të cilët vërtet nuk çelën shkollë vetë po predikuan mësimin e gjuhës amtare dhe ndihmuan të tjerët të përhapnin arsimin kombëtar në Shqipëri. Nga më të shquarit e këtyre patriotëve janë: poeti ynë i madh Kombëtar Naim Frashëri e dijetari Sami Frashëri që hartonin aq libra për mësonjës, Jani Vreto, i cili shëtiti pa u lodhur nëpër kolonitë shqiptare për të shtuar shokët, për të botuar libra shqip dhe për të themeluar shoqëri kombëtare, Hoxhë Tahsini, e të tjerë, e të tjerë.
Shkolla e gjuhës shqipe mori rrugën e vet, larg turçes e greqishtes, atë ditë kur shqiptarët mësuan se ''perëndia nuk e dinte shqipen''. Një mësonjës shqiptar ka shkruar:
Edhe Krishti ndë na thëntë:
''Unë jam grek, eni pas meje'' -
do t'i themi: ''Pa mblidh mendtë,
se shqiptari s'vjen pas teje''.
Tregojnë për Islam Spahinë nga Luma se një ditë e pyeti hoxhën e fshatit pse nuk e bënte duvanë shqip.
''Allahu nuk e njeh shqipen'', iu përgjegj hoxha që ndoshta vetë nuk e dinte turçen.
''Po mirë'', ia ktheu Islami. ''Një zot që s'e njeh shqipen nuk më duhet''. Që atë çast e përzuri hoxhën dhe nisi të hapë shkolla shqipe.
Mësonjës të këtillë të shqipes, më fort shëtitës, me pushkën në njërën dorë për të luftuar armikun dhe me abetaren në tjetrën për t'i ndriçuar bashkëluftëtarët, kanë qenë në radhë të parë Sali Butka dhe Mihal Grameno.
Përpara varreve ku prehen dëshmorët e pionierët e përhapjes së arsimit kombëtar, të cilëve populli është zotuar t'ua shkruajë emrat me gërma të arta në faqet e historisë së Rilindjes shqiptare, përulemi me nderim e mirënjohje.
Me mirënjohje duhet të kthejmë vështrimin edhe drejt atyreve të cilët akoma nuk e kanë mbështjellë lëmshin e jetës së tyre gjer në fund. Përmendim me nderim e mirëdije sot në ditën e 7 Marsit zonjën 80 vjeçare Parashqevi Qiriazi, e cila rron që të shohë se djersa që derdhi 55 vjet me radhë në fushën e arsimit të vajzës shqiptare nuk i vajti kot. Përmendim mësonjësit veterane Nikolla Lako, Aleksandër Xhuvanin, Musiaf Luçin nga Kuçi i Kurveleshit, baba dy dëshmorësh që edhe në moshë të kaluar drejton shkollën e fshatit të tij, Ilo Mitkë Qafëzezin, Ahmet Gashin, Hysni Bababameton, profesor Sotir Papakriston, të gjithë ata arsimtarë që kanë zgjuar entuziazmin në nxënësit e shkollës shqipe në kushte shumë të vështira dhe rritën brezat që po ndërtojnë Shqipërinë e re.
Skënder Luarasi
(Shkrim i vitit 1957)

[petrol]

Skënder Luarasi

Dita e Flamurit

Dita e Flamurit është dita më e shënuar në historinë e kombit tonë. Duke kremtuar këtë ditë, i pari kujtim që na bie në mend është se një popull ka shpëtuar prej kurthit të robërisë dhe nisi të shijojë jetën e lirë duke u përfaqësuar prej shenjës kombëtare, Flamurit.
Shenja e kombit tonë: Flamuri kuq e zi me shqiponjën dy krenore!
Me sa mburrje, madhështi, nderim dhe gaz e shikon çdo sy atdhetari! Vetëm një tradhëtar, një shpirtlig e vështron me cmirë, me urrejtje, me frikë.
Te flamuri nuk shohim vetëm bukurinë e cohës dhe të ngjyrës, po edhe bukurinë e një atdheu, të një kombi, me tërë cilësitë, parimet, ndjenjat dhe historinë e një populli, që ka jetuar për një jetë madhështore, për qëllime të larta, të shtrenjta, të dlira.Flamuri ynë tregon qëndrimin e njëherëshëm, të patundur dhe burrëror të atyre ushtarëve fisnikë që i ka udhëhequr në ngadhënjime, mes luftrave të rrepta, jo për sulme, po për mbrojtje. Flamuri ynë tregon jetën e atyre trimave të kombit që luftuan për të mbrojtur atdheun. Nën këtë flamur Skënderbeu mundi të dalë fitimtar në luftëra të panumërta kundër mizorive të Anadollit. Nën këtë flamur trimat e Gegërisë dhe të Toskërisë mundën të mbajnë të pa njolluar prej armiqve nderin e tyre. Nënë këtë flamur kemi dhënë besën të rrojmë ne, bijt e shqiponjës.
Te ky flamur i hapur, që fërfërin në erë, shikojmë me shkronja të arta Shqipërinë e Re dhe të Lirë; shikojmë jetën e së ardhmes së këtij kombi, që është dergjur për kaqë kohë në kurth i mbuluar me plafin e robërisë, po që kurrë nuk ka qënë i mundur për vdekje!
Flamuri ynë është shenja e trimërisë dhe e lirisë. Për trimëri ka kaptuar male, ka kapërxyer lumenj, ka shëtitur pyje, ka vetëtitur mbi dete dhe ka valuar mbi fusha. Për liri ka bërë therorira të mëdha, beteja të gjakëshme.
Për liri, si tani dhe kështu e tutje ky dhe vetëm ky flamur do të fërfërijë mbi kulmet e shtëpive, do të shëndrijë mbi majat e çukave, do të valojë mbi sheshet e lëndinat. Vetëm nënë këtë flamur do të prehen në qetësi eshtrat e atyre dëshmorëve që bënë therorinë më të madhe duke luftuar dhe vdekur me nder e lavdi.
Vetëm nën këtë flamur mund të rrojmë ne bijtë, niprit dhe stërniprit, në liri, në fatbardhësi më vete dhe në paqë e miqësi me fqinjët.
Po sado i mirë, sado i bukur dhe i këndshëm të jetë ky flamur, bukuria e tij prishet, fishket, venitet, po të mos jemi dhe ne si flamuri. Le ta dimë që ne e bëjmë flamurin dhe jo flamuri neve. Po të jemi ne trima, besnikë, të drejtë, të lirë, të ndershëm, ashtu do të jetë edhe flamuri ynë, shënja e një populli trim, besnik, të drejtë, të lirë, të ndershëm.Po të jemi ne robër dhe trathtarë, ashtu do të jetë edhe flamuri, shenja e robërve dhe e tradhtarëve.
Skënder Luarasi
Shkrim i vitit 1919

[petrol]

Nderim delegatëve të Kongresit të Dytë të Manastirit në 100- vjetorin e përkujtimit!

Skënder Luarasi
Kongresi i Dytë i Manastirit
Kongresi i Dytë i Manastirit u çel në rrethana shumë dramatike në Shqipëri; u çel më 20 mars 1910 ( 2 prill 1910 me kalendarin e ri P.L)) duke zhvilluar punimet e tij për dhjetë ditë me radhë nën kërcënimint e qeverisë turke dhe të armiqve të Shqipërisë.
Të shikuar nga një cilësi e përbashkët, kongreset e mitingjet shqiptare që nga Lidhja e Prizrenit e gjer në kuvendin e lavdishëm të Vlorës janë stacione të udhës së vështirë që përshkoi populli ynë drejt rilindjes së tij. Në këto mbledhje populli shqiptar shprehte dëshirat e qëllimet që ndjente nevojë t’ia kumtonte gjithë botës dhe shtonte fuqinë për luftën e tij kombëtare.
Në mbledhjen e Ferizajt që u mbajt dy javët e para të korrikut 1908, masat fshatare të Kosovës shfaqën ndjenjën e revoltës së rrësëllitur lëmsh në grykë qysh nga disfata e Prizrenit dhe kërkuan shpalljen e regjimit konstitucional në Turqi. Shumë kush e quan Hyrjetin vepër të xhonturqve, por në të vërtetë në përmbysjen e regjimit absolute të Abdyl Hamidit një rol shumë të rëndësishëm luajtën të 30.000 shqiptarët e mbledhur atje nën udhëheqjen e Isa Boletinit, të Bajram Currit e tjerë personaliteteve shqiptare; qe ultimatumi i tyre i fundit i cili, simbas fjalëve të Ismail Qemalit, ‘’la në mendjen e sulltanit një mbresë më të madhe sesa kërcënimet e xhonturqve ose protestat e fuqive të mëdha’’. Të nesërmen fjalët e ndaluara gjer atëherë, liri, drejtësi, barazi, u brohoritën rrugëve, u botuan në gazeta shumëgjuhëshe, u shkruan në flamurët e kombësive të Perandorisë Otomane. Parrullës së revolucionit borgjez të Francës, turqit e rinj, mbasi ia zëvendësuan fjalën ‘’vëllazëri’’ me ‘’drejtësi’’, i shtuan emrin epartisë së tyre ‘’Xhemijet’’, që shqip do të thotë ‘’Bashkim’’, dhe që sipas kuptimit politik të xhemijetxhinjve kishte për qëllim turqizimin e gjithë kombësive nën skeptrin e Osmanit.
Shqiptarët patriotë që ishin munduar e burgosur 30 vjet me radhë se punonin për gjuhën e tyre të dashur, pas rënies së sulltan Hamidit, organizuan shoqëri kombëtare për të mbjellë arsim e kulturë në turmat e paditura; çelën klube ku bisedonin rreth çështjeve politike e shoqërore dhe ndriçonin rrëmetin mbi ngjarjet e ditës; ata themeluan shtypshkronja për të botuar gazeta e libra dhe çelën shkolla të natës e të ditës që të edukoheshin atje bijtë e bijat e popullit me gjuhën amëtare. Patriotët e Korçës nuk pritën stinën kur hapen shkollat por e riçelën ‘’Mësonjëtoren shqip’’ që në mes të verës, fill pas shpalljes së regjimit konstitucional.
Brenda tre muajve mbas proklamimit të Hyrietit, patriotët shqiptarë mbajtën në Manastir kongresin e parë për unifikimin eAbece-së shqipe në rrethana paqësore dhe, për sy e faqe, me mirëdashjen e qeverisë turke. Mirëpo, kur mbas një moti e gjysmë u mbajt Kongresi i Dytë i Manastirit, xhonturqit s’ua kishin më nevojën shqiptarëve dhe e patën shpërdorur e kthyer regjimin e ri në një tirani politike.
Veziri i madh Haki pasha, protagonisti i maskaradës xhonturke, qysh në bisedën e parë në këshillin ministror e shprehu urrejtjen e qeverisë xhonturke ndaj udhës së shqiptarëve me këto fjalë: ‘’Rreziku më i madh për Turqinë nga gjithë kombet që jetojnë në perandorinë tonë janë shqiptarët. Është frikë e madhe nga ky komb mos zgjohet e mëkëmbet e merr dituri në gjuhën e vet; dhe atëhere e mori lumi Turqinë e Evropës. Shqiptarët kanë nisur t’i venë themelet e kombësisë me anën e shkrimit e këndimit dhe një ditë mund të shtien në dorë gjithë Turqinë. Kanë një gjë të lehtë e të plotë që mund t’i përparojë shpejt.. . Historia e tyre po doli në shesh është prishja e Turqisë. Me të shpallurit e Hyrjetit shqiptarët deshën mësim, hapën shkolla të mëdha e të vogla, çelën klube, ngritën shtypshkronja, mbajtën kongrese dhe bënë aq shumë punë sa nuk na e priste mendja. Prandaj ky hov duhet t’u pritet, duhet t’i ndajmë e t’i përçajmë, t’i shtypim e t’i dërrmojmë sa të mos kenë më fuqi të ngrihen’’.
Haki pasha një nga shtyllat e Xhemijetit, ish-profesor universiteti në fakultetin e drejtësisë, ish-ministër i Arsimit dhe i punëve të brendëshmedhe gjer pak ditë më përpara ish-ambasador i Stambollit në Romë, me këtë urdhër që dha kundër mendjes shqiptare, provoi që kishte mbetur reaksionar e shovinist. Me sa sy të mprehtë i pati njohur Mustafa Qemali këta hijerarkë xhonturq kur i quajti ‘’një bandë ushtarakësh të liq’’!
Që t’ia ndalnin dorën kriminale kësaj bande ushtarakësh të liq, që të shpëtonin gjuhën e dashur shqipe, këtë thesar të çmuar që na kishte mbetur trashëgim pej stërgjyshërve edhe në ditët e varfëra të robërisë katër shekullore, dhe tok me gjuhën gjithë idealet e lirisë, të pavarësisë e të përparimit, pa të cilat nuk mund të rrojë asnjë popull, burrat trima shqipëtarë u mblodhën në kongrese. Kongresi i Parë i Manastirit u përpoq të bashkonte Shqipërinë me anë të një shkrimi unik; Kongresi i Elbasanit u përpoq ta bashkonte me anën e themelimit të dy institucioneve kulturale për gjithë Shqipërinë; Kongresi i Dytë i Manastirit, sikundër na e thotë organi i Klubit Qëndror të atij qyteti: ‘’Bashkimi i kombit’ u thërrit prej këtij klubi se u ndje nevoja e madhe që ‘’të bisedojmë për mbi rreziqet që mvaren mbi Shqipërinë e gjorë‘’.
Mësuesi dëshmor Sali Nivica na e ka dhënë me një fjali tabllonë e kohës së këtij kongresi të dytë: ‘’Tani janë mbërthyer gënjeshtra me të vërtetën, e shtrembëra me të drejtën, padija me diturinë, fanatizmi me mendimin e lirë.‘’ Në këtë përleshje për jetë a vdekje midis patriotëve shqiptarë e turqve të rinj, në frontin e Kongresit të Dytë të Manastirit muarën pjesë delegatë që përfaqësonin rreth dyzet klube dhe shoqërira patriotike. Nga këta mund të përmendim kryetarin e klubit qendror’’Bashkimi’’, Fehim Zavalanin, përfaqësuesin e klubit të Stambolllit, Ibrahin Naxhi Spahiun, i njohur me pseudonimin Dervish Hima, Petro Nini Luarasin, Bedri Pejanin, Qamil Shkupin, Bejtulla Gjilanin, Hajdar Bloshmin, Tefik Panaritin, Hysni Currin, Ferit Ypi Starjen, i cili tok me Rifat Manastirin, pati mbrojtur alfabetin latin aq burrërisht në Kongresin e Dibrës, Themistikli Gërmenjin dhe Qazim Ilias Dibrën që u zgjodh kryetar i parë i kongresit të dytë. Dy patriotë të tjerë që për arësye politike mbetën anonimë, por që qenë nga shtyllat më të forta në platformën e këtij kongresi, janë ish-delegatë edhe në Kongresin e Parë të Manastirit edhe në Kongresin e Elbasanit: Gjergj Qiriazi dhe Telemak Gërmenji.
Organi i Klubit Qëndror ‘’Bashkimi i kombit’’ i pati lajmëruar degët t’i nisnin delegatët e tyre në mënyrë që më 15 të muajit mars të ndodheshin në Manastir. Ata të jugës arritën me kohë; porse të Kosovës u vonuan për nja pesë ditë. Të pranishmit herakë i kaluan të pesë ditët me biseda mbi ngjarjet e ditës , mbi mënyrën se si t’i mbronin të drejtat konstitucionale të fituara në Ferizaj , e të tjera çështje gjuhësore, shoqërore e politike. Pra me të ardhur edhe delegatët e Kosovës, më 20 të marsit në mëngjes filluan seancat. Ibrahim Naxhiu, i pari, mbajti fjalimin e tij zyrtar: ‘’Në këtë mbledhje’’, tha oratori, ‘’ne nuk përfaqësojmë vetëm klubet që na kanë dërguar delegatë, ne përfaqësojmë gjithë Shqipërinë. Jemi mbledhur të bisedojmë mbi nevojat tona kombëtare për diturinë, për lulëzimin e gjuhës sonë dhe për mbrothësinë e kombit shqiptar.’’ Folësi vuri në dukje se turqit e rinj u dhanë fjalën shqiptarëve se do t’i ndihmonin në përparimin epopullit shqiptar. ‘’Po sot ku janë ndihmat e premtuara?’’ pyeti oratori. ’’Turqit e rinj na i harruan të mirat tona. Kur ish Hamiti në fron nuk na lenin të tregoheshim si komb, nuk na lenin të mësonim gjuhën tonë. Ata që përdornin gjuhën shqipe burgoseshin atje ku piqet buka në diell’’.
Ibrahim Naxhiu i pati menduar të këqijat që do t’a kërcënonin Shqipërinë dy vjet më vonë: ‘’Ne sot jemi rrethuar prej rreziqeve: Bullgaria, Serbia, Greqia kërkojnë ngatërresa që të na gllabërojnë. Ne mund të shpëtojmë vetëm po të edukohemi në gjuhën tonë. Duhet të punojmë si kanë pëunuar vëllezërit tanë: Jani Vreto, Vaso pashë Shkodrani, Kristoforidhi dhe më i madhi diplomat i Turqisë, bashkatdhetari ynë Ismail Qemali, të cilët gjithë bashkë punuan për atdhenë e ty re të vërtetë. Ne shqiptarët kemi nevojë të madhe për mësonjëtore, meqenëse qeveria nuk na ndihmon, prandaj themeluam shoqërinë ‘’Përparimi’’ që të ndihmojë disa mësonjëtore. Ta mbrojmë gjuhën tonë të dashur se pa gjuhën tonë shqipe humbëm!’’ thirri oratori.
Duke prekur marrëdhëniet e shqiptarëve me regjimin konstitucional në Turqi , Ibrahim Naxhiu shtoi: ‘’Armiqtë na kanë çelur luftë në fushën e shkronjave …ne do t’i mbajmë e do t’i mbrojmë shkronjat tona kombëtare me mish e me shpirt!’’
‘’Atdhetarë të flaktë! Ne që sot e tutje nuk do t’i përmendim fjalët gegë e toskë, çam e lab po vetëm fjalën shqipëtarë, se të gjithë jemi të një gjuhe dhe të një gjaku. Kemi të gjithë një atdhe dhe një qëllim: përparimin e kombit shqiptar. Sot erdhi dita kur mblidhemi dhe përfaqësojmë gjithë Shqipërinë‘’.
Kështu, pra, ndërsa Kongresi i Parë i Manastirit kërkoi njësimin e shkronjave shqipe, kongresi i dytë manifestoi vendosmërinë e shqiptarëve për të mbrojtur të drejtat kombëtare, vetëdijen kombëtare të shqiptarit.
Qeveria e Stambollit dhe Meshihati në politikën e tyre shovene kundër shqiptarëve patën fituar një shok të përshtatshëm e besnik në patrikanën greke të Fanarit. Këta të dy institucione mesjetarë ia nisën punës të persekutonin, të bojkotonin, të ekskomunikonin, të burgosnin, të internonin, e të vrisnin sheshit a prapa krahëve patriotët shqiptarë që ecnin në udhën e mbarë të kongreseve.
Në Kongresin e Dytë të Manastirit kundër patrikanës së Fanarit ngriti zërin e tij drejtori i shkollave shqipe të Negovanit e të Ballkamenit, Petro Luarasi, I cili qe ngarkuar edhe me mandatin e përfaqësuesit të “ Lidhjes orthodokse” të shqiptarëve. Ai foli për nevojat ngutëse që shtrëngonin shqiptarët të mbanin kongrese njërin pas tjetrit, për qëllimet e këtyre mbledhjeve dhe për dëshirat e patriotëve që ta plotësonin me mësim e dituri jetën e popullit shqiptar.
Pas ankimeve të tij kundër qeverisë turke dhe pengesave që u sillte kjo mësonjësve shqiptarë në punën e tyre kulturale, ai përshkroi vuajtjet që pësonte popullsia ortodokse përgjithësisht dhe e këtyre fshatrave posaçërisht nga dhespotët grekë. Që nga vrasja e Papa Kristos më 12 shkurt 1905 dhe gjer në vrasjen e të nipit, Papa Vasilit në pragun e Kongresit të Dytë të Manastirit, 45 shqiptarë patriotë kishin rënë viktima të thikës së shovinistëve grekë në Negovan: d.m.th. 9 patriotë shqiptarë vriteshin për mot nga armiqtë në këtë fshat.
Në këtë kohë vuante me gjithë trupin e Shqipërisë edhe ajo gjymtyrë e saj që quhet Kosovë. Në Kongresin e Dytë të Manastirit morën pjesë më shumë delegatë nga Kosova; delegatët e saj përshkruan fushatën e tërbuar që kishin hapur fanatiKët turq e serbomëdhenj kundër gjuhës shqipe me anë të hoxhallarëve e të priftërinjve në të gjithë viset e kësaj treve të larë me lot e gjak. Atë patën shumë ankesa kundër regjimit xhonturk dhe të ligësive të pushtuesve. Përveç arsimit në gjuhën shqipe që ndalohej dhe shkollave e klubeve që po mbylleshin me dhunë, në gjithë vendin mungonin rrugët dhe masat punonjëse vuanin nën peshën e rëndë të taksave.
Porse nuk ishin vetëm mungesat e mjeteve të shpejtë të komunikacionit që i pengonin delegatët e Kosovës të vinin me kohë në Kongresin e Dytë të Manastirit që ata vetë e kishin propozuar, por qenë përrenjtë e lumenjtë që po rridhnin gjak! Hordhitë e Xhavit pashës, të ShefqetTurgut pashës e të Mahmut Shefqet pashës, njëra pas tjetrës, kishin filluar që në vjeshtën e motit 1908 të turreshin drejt kufirit verior të Shqipërisë. Që në muajin e çeljes së Kongresit të Parë të Manastirit, d. m.th. kur Sulltan Hamiti qëndronte akoma në fron të Turqisë, këta turq të vjetër që brenda 24 orësh qenë bërë turq të rinj e rifilluan dhunën e tyre kundër Shqipërisë duke i vënë zjarrin qytezës së Boletinit së cilës ia ndryshuan emrin në “Hyrjet Xhebrie Tepesi”, domethënë Kodra Liri, me përdhunë. Që të mos përdhunohej toka e shenjtë e Skëndërebut, pra, dhe që të këshilloheshin e të merrnin masa mbrojtëse burrat trima të Kosovës u mblodhën në kuvend. Kështu në emër të Kosovës delegatët e veriut i suallën Klubit Qendror dhe shokëve të Kongresit të Dytë të Manastirit një mesazh të rëndësishëm ku u bënin thirrje gjithë shqiptarëve të bashkoheshin në luftën për liri.
Delegatët e kongresit të dytë i zhvilluan punimet e tyre në një atmosferë të nderë dhe prandaj edhe disa nga vendimet e tyre duken disi të shpejtuara dhe të rrëmbyera. Ata vendosën që qendra e klubeve nga Manastiri të shpërngulej në Stamboll sepse, sipas mendimit të kongresistëve, në kryeqytet të Turqisë rronin asi kohe shqiptarë më të mençur e më të fortë; atje në Stamboll do të krijohej një këshill i përbërë nga deputetët patriotë dhe një inspektoriat për të kontrolluar gjithë punën e klubeve, të shoqërive e të shkollave. Do të themelohej edhe një Akademi, anëtarët e së cilës do të kujdeseshin për botimin e librave, fjalorëve e gazetave. Në Kongresin e Dytë të Manastirit u vendos gjithashtu që më 20 qershor të atij viti të mbahej një kongres në Janinë ku do të vinin delegatët shqiptarë të armatosur me njohuri shkencore, tregëtare, ekonomike e profesionale. Nga mesi i këtyre delegatëve do të zgjidhej një komision i lartë, i cili do të drejtonte veprimtarinë kombëtare në gjithë Shqipërinë. Mandej, në Shkup do të themelohej një Institut Pedagogjik dhe do të botohej një Fletore për gjithë Kosovën. Vetë Kongresi i Dytë i Manastirit do t’i jepte një njoftim governës turke dhe një ankesë Meshihatit. Punimet më të rëndësishme delegatët i zhvilluan në seanca të fshehta në shtëpinë e Qiriazëve.
Gjithë puna e mirë e Kongresit të Dytë të Manastirit u errësua nga retë e zeza sterrë që po rrësëlliteshin shpejt në qiellin e Shqipërisë. Vërtet delegatët e Kongresit të Dytë i mbyllën punimet e tyre me brohoritje optimiste “Fitorja është jona!”, porse vendimet e bukura të kongresit, tok me fjalimet e plota të kongresistëve që do të botoheshin në një broshurë mbetën të panjohura, se u përmbytën nga rrjedhja e shpejtë e ngjarjeve të Kosovës. Ato nuk u botuan kurrë. E ç’institut pedagogjik mund të themelohej në Shkup, e ç’fletore shqipe mund të botohej atje, kur edhe vetë Normalja e Elbasanit shpejt do të mbyllej me shkollat e klubet tejpërtej Shqipërisë, kur vetëm tre muaj pas Kongresit të Dytë të Manastirit do të mbyllej edhe Klubi Qendror, edhe organi i tij “Bashkimi i Kombit” dhe kryetari e redaktorët e tyre të lidhur në hekura do të dërgoheshin në gjyqin ushtarak të Dibrës për tu gjykuar prej Mahmut Shefqet pashës. Muaji mars i motit 1910 qe mbarsur me ngjarje të rëndësishme për vendin tonë; për këtë shkak gjatë këtij muaji shqiptarët mbajtën disa kuvende patriotike në qytete të ndryshme të Kosovës, në Gjilan, në Pejë, në Mitrovicë e gjetkë për të biseduar mbi disa çështje ekonomike e politike dhe për të marrë masa paraprake kundër kërcënimeve të qeverisë turke. Në Prishtinë, ku malësorët e rretheve patën ardhur të protestonin vendosjen arbitrare të taksave mbi mallrat që hynin në qytet, ushtria turke hapi zjarr dhe u vranë nga të dy anët. Sulltan Mehmet Reshati dekretoi shtetrrethimin.
Më 20 të marsit, pikërisht ditën që u çel Kongresi i Dytë i Manastirit u mblodhën parësia e Kosovës te Verat e Llukës. Këtu luftëtri i shquar Isa Boletini, në një fjalim të shkurtër, ku përshkruan situaten tragjike të mëmëdheut, jep kushtrimin për gjithë Shqipërinë. Fjalimin e tij, plot mendime të larta patriotike, Isa Boletini e mbaron me frazën që ndezi me ndjenja revolucionare të gjithë sa e dëgjuan: ‘’Tokën tonë që e thau Osmanllia, lotët tanë nuk mundën me e njomë, e tash na kena me e vadit me gjakun e shqyptarit. Ngrehuni, o vllazën! të gjithë së bashku ta derdhim ene ma të mramen pikën e gjakut që na ka met për të drejtat e nderën e Shqypnisë! Rrnoft Vllaznia! Rrnoft Bashkimi!’’
Kushtrimi u dha. Kosova u çua në luftë. Jehona e tij arrriu deri në fshatrat më të thella të Shqipërisë. Delegatëve të Kongresit të Dytë të Manastirit nuk iu mbeti gjë tjetër veç se të rrëmbenin armët. Ibrahim Naxhiu, që luajti një rol të rëndësishëm në Kongresin e Dytë të Manastirit, në krye të gjithë studentëve që patën lënë Universitetin e Stambollit e shkollat turke në shenjë proteste kundër Xhemijetit, u nis me pushkë në dorë të ndizte flakën e shenjtë të atdheut në zemrën e shqiptarëve të jugut. Muharem Rushiti nga Filati, Spiro Ballkameni nga Follorina, Themistokli Gërmenji nga Korça, Gani Butka nga Kolonja, Qani Panariti nga Vakëfet, Mendu Zavalani nga Dangëlli, Vangjel Gjika nga Përmeti, Maliq Velusha nga Skrapari… dhe kështu me radhë nga çdo fshat e qytet i Shqipërisë, bijtë e saj trima rrëmbyen armët të përlesheshin me kuçedrën anadollake.
Mahmut Shefqet pasha, i dehur nga ndonjë fitore e çastit, mblodhi popullin në Mitrovicë dhe si e shau rebelçe iu kërcënua se do ta shuante fare po të mos rrinte urtë kështu tutje. U thirri ‘’unë jam Zoti juaj!’’
Dhe Isa Boletini nga malet iu përgjegj: ‘’Mahmut Shefqeti të mos madhnohet se sa djelm shqyptarë që ranë dëshmorë në këtë luftë gjithsecili për një u pagua me pesëdhjetë e se Shqypnia s’asht farue për disa të ndershëm dëshmorë. Po kur të bashkohena gjith shqiptarët e të lidhim ndërmjet nesh besën shqiptare, do të jena të zott t’i përzëmë hordhitë turke jashtë Shqypnie jo ma me armë por edhe me hujt e gardhit’’.
Kryengritja e armatosur vazhdoi. Dhe shqiptarët e fituan luftën se qenë frymëzuar me idealet e ndritura të lirisë e të rilindjes së tyre e se masat popullore shqiptare u dhanë zemër luftëtarëve dhe i ndihmuan me bukën e gjaku e tyre. Ata fituan se luftuan për jetën e Shqipërisë, për çlirimin e popullit nga tirania e sulltanëve, nga hijet e Mesjetës dhe nga zgjedha e huaj.
Një nga delegatët e Kongresit të Dytë të Manastirit, mësonjës i Negovanit dhe delegat i këtij fshati e pati quajtur dimër robërinë e Shqipërisë nën Turqinë; ‘’Dimri është në të përcjellë, pranvera afron për gjithë shqiptarët, lum ata që nuk e humbën shpresën se pranverën do ta shohin me shije më të ëmbël. Ditët e gëzuara të përtëritjes së Shqipërisë arrinë; dielli- bukurosh i majit po lind për gjithë shqiptarët që dëshërojnë ngjalljen e mëmëdheut. Gjethi fletënjomë i diturisë çeli, pemët zemër-shqiptare lulëzuan.”
(S.Luarasi, Alfabeti i gjuhës shqipe dhe Kongresi i Manastirit, Tiranë, 1972, f.113-118 )

[petrol]

Foto nga Skënder Petro Luarasi

[petrol]

Botime të reja nga Skënder Luarasi, përkthimet dhe vepra origjinale.