Projekti ATLAS dhe LHC

[Scion]

Respekt te kesh gjithe jeten

por eksperimenti ne fjale zgjate me pak se nje sekonde, ndersa pergatitjet per te kane filluar ne shekullin e kaluar. Nuk eshte se po e plakin veren ne bodrum

Te jesh i sigurt qe jane aq te "dhene" pas shkences sa disa do harrojne qe kane gra e familje ne shtepi, thjesht do kalben ne CERN. Fundja kjo eshte "rraca" e shkencetarve moderne, shikoje Hawking ne c'derexhe eshte dhe prape vazhdon te flasi me ate kompjuterin e tij. Fundja dashnoret e tyre jane "Elusive" si atomet, nje ketu del nje andej zhduket, ja nje proton ... ja na doli dhe nji boson, meh shkenca eshte si seksi, sja ka gjet njeri fundin.

[STIGMA]

NEPER TE PANJOHUREN

Stuart Jeffries
The Guardian

Universi është i pakapshëm, a nuk ju duket? Unë as nuk e kuptoj titullin e filmit të ardhshëm të 007-ës. Çka do të thotë Kuantumi i Ngushëllimit?
A është ngushëllimi diçka që mund të kuantifikohet? Apo ndoshta Ian Fleming vetëm ka gjuajtur fjalët, duke shpresuar sedo të kenë ndonjë kuptim. Dhe, nëse nuk i kuptoj titujt e filmave të Bondit, sa kam shans të kuptoj çka po ndodh në tunelin qarkor 27 km nën fshatrat e Gjenevës, në një eksperiment që, është sugjeruar, do të zbulojë fshehtësitë e universit? Unë do të përpiqem të kuptoj çka do të thotë e tërë kjo, i armatosur vetëm me një vetëbesim se nuk jam gjëja mëkokëtrashë në univers. Çka, dua ta di, po shpresojnë të arrijnë gjysma e fizikanëve të botës duke ndezur një makinë të quajtur Large Hadron Collider (LHC) që do të dërgojë rreze të grimcave në drejtime të kundërta nëpër këtë tunel 27 km në 99.9999991 % të shpejtësisë së dritës, manovrimi i rrezeve në katër pikë që të ndeshen me njëra tjetrën me mjaft energji, që të rikrijohet një miniaturë e rrethanave kozmike që ekzistuan në një triliontën pjesë të sekondës pas Big- Bangut?

Lexoj që vetëm 5 % e university përbëhet nga materia, të cilën shkencëtarët e kuptojnë, një 25 % tjetër është e ashtuquajtura “materie e errët,” që gjendet përreth galaksive dhe 70 % tjetër është “energji e errët” edhe më enigmatike, e cila udhëheq zgjerimin e universit. Apo, kështu thonë shkencëtarët. Por, ndalu vetëm pak: nëse shkencëtarët kuptojnë vetëm 5 %, si mund të parashtrojnë çka do për 95 % tjerat? A nuk janë ata, atëherë, vetëm pak më pak injorantë se unë? E thërras astronomin mbretëror, profesor Martin Rees, për ndihmë. “Besoj që idetë kyçe mund të shpjegohen nga njerëz të cilët duhet të përpiqen të komunikojnë në tonin e duhur, dhe njerëz të cilët, njëlloj, duhen të mendojnë më shumë se zakonisht,” thotë ai, “Ekziston një fjalor i posaçëm shkencor, i cili është i panjohur dhe matematika është shumë e komplikuar, por kuptimi i eksperimentit është si të mësosh notat e muzikës apo si të mësosh gjuhën spanjolle.”Mora zemër nga këto fjalë (edhe pse vështirë se i lexoj notat apo di spanjisht), ulem në kafe dhe flas me njerëz, të cilët kurrë nuk kanë pasur aspirata që të zbulojnë misteret e universit. Pas analizimit lodhës të ngjarjes së rëndësishme globale të djeshmit (si do t’I shmanget Anglia poshtërimit në Zagreb?) ne reflektuam mbi aktivitetet sub-atomike.

Shoku im Barry tha: “Jam i sigurt që ata do të gjejnë gjëra interesante për protonet, por do të shtoja se nuk më bëhet vonë. Ashtu mendoj për këtë gjë. ”Kthehem prej Barryt, shpërfillja për lëvizjen intelektuale dhe diturinë shkencore e të cilit është aq tipike për shoqërinë britanike, e te shoku i tij Martini, i cili përpiqet të shpjegojë atë që ndodhi pas asaj një të triliontës pjesë të sekondës pas Big-Bangut, duke përdorur një gotë të zbrazët birre. “Paramendo,” thotë Martin, “që kjo gotë është një kupë shumë e ngrohtë me një bretkosë në skaj.” Aha. “Në fund të gotës janë disa krimba, të cilët bretkosa dëshiron t’i hajë. Bretkosa nuk mund të qëndrojë e qetë në gotë, sepse është shumë ngrohtë dhe ajo kërcen përreth. Por, gjersa gota ftohet, bretkosa rrëshqet poshtë, ashtu si bëri materia kur universi u ftoh në atë sekondën e parë.” Kuptoj, them unë (dhe rrej). “Por paramendo nëse fundi i gotës e kishte podiumin qendror të ngritur, aty ku krimbat gjendeshin. Paj, dallimi në mes lartësisë së bretkosës në fund të gotës dhe krimbave është paralele me fushën Higgs të bosoneve, të cilat u lidhën në atë sekondë të parë dhe i dhanë karakteristika të gjitha materieve me masë”. Pse rrëshqet bretkosa nëpër gotë? “Ngase koha është shigjetë,” thotë Martin. Në rregull. Dhe çka paraqesin krimbat? “Ajo nuk ka rëndësi.” Duket se Martin nuk ka lexuar shumë libra, ose nuk i ka kuptuar. Ditën e ardhshme e thërras Edward Pattison, një mësues i fizikës në Shkollën Hayes në Bromley. “Ti e di, shpresoj, E=mc 2,” pyet Pattison. Natyrisht, jo vetëm pse ka qenë një këngë nga Big Audio Dynamite. “Pra, sa më shumë energji, aq më shumë masë krijohet dhe me këtë mund të bësh grimca të mëdha, gjëra që më herët kanë ekzistuar vetëm në Big- Bang. Sot ndodh vetëm fillimi, por gjersa Large Hadron Collider shpejton shumë e më shumë, do të tregojë çka ka pasur në sekondat e para pas Big-Bangut. Ne duhet të jemi në gjendje të shohim materien e errët, e cila i mban shumicën e galaksive së bashku.

Do të shihet se si janë vrimat e errëta, duke krijuar vrima të errëta mikroskopike.” A duhet të brengosem se krijimi i vrimave të vogla të zeza në Cern do të thotë se unë dhe të dashurit e mi do të thithemi kah Zvicra e në pafundësi? “Jo. Sa më të vogla që të jenë, aq më shpejt ato zhduken, sepse rrezatojnë shumë shpejt dhe avullohen. Dhe, sidoqoftë, ne i gjejmë ato në hapësirë. Nuk duhet të kemi brenga se do të na përpijnë.” Shumë bukur. Pastaj e thirri profesorin Ji mal- Khalil, i cili është fizikan i teorisë nukleare në Universitetin e Surreyt. Pse po bëhet ky eksperiment tani? “Duket se kemi ardhur në momentin kur teoria e modelit standard ka shumë pyetje dhe duhet të verifikohet apo të falsifikohet, me anë të eksperimentit.” Modeli standard, do të doni të dini, përshkruan tri nga katër marrëdhëniet e njohura në mes të grimcave elementare që përpijnë tërë materien. Kjo teori parashikon pjesëzën Higgs bosonin, e cila kurrë nuk është vrojtuar, pos ndoshta nga Zoti, dhe atë me biliona vite përpara, për një pjesë të sekondës. “Çka mund të bëjmë ne tani është se, për një pjesë të sekondës, t’i krijojmë grimcat, bosonët Higgs, për të cilat teoricienët thonë se nuk kanë ekzistuar që nga Big- Bangu.” Pse është kjo me rëndësi? Sepse, bosoni Higgs, hipotetizohet, pajis grimcat e tjera me karakteristikat e tyre. Me masë, për shembull.” Më herët, e pyeta Rees të më shpjegojë çka është bosoni Higgs. “Jo,” u përgjigj ai shkurt. Pse jo? “Merr shumë kohë.”, Al-Khalili është më i drejtë. Ekziston një tregim që thotë se William Waldergrave, ministri I Shkencave në qeverinë e Thacherit në vitet ’80, e filloi një garë që të shpjegohet çka në dreq është ky boson. Fituesi krahasoi bosonin Higgs me melasë nëpërmes së cilës grimcat e tjera kaluan, shkurt pas Big-Bangut.

“Një tjetër tregim më i mirë është, për shembull, një festë në një dhomë ku ndonjë person i njohur hyn, si për shembull Thacheri. Formohet një pirg rreth saj dhe ajo lëviz vështirë. E njerëzit e tjerë në dhomë lëvizin shlirë dhe këto janë grimcat që nuk kanë shumë masë.” E çka paraqesin mysafirët e tjerë në këtë festë? Turma e mysafirëve paraqesin bolsonët Higgins, të cilët formojnë një fushë. Gjer tani, është një përshkrim matematikor dhe shpresat janë se ne do të gjejmë, me anë të LHC-së, që kjo ekziston, duke i goditur protonet me njëra-tjetrën.” Në pluhurin sub atomik, post-përplasjes? “Kjo është ajo.” Çka ndodh nëse eksperimenti nuk prodhon bosona Higgs? “Paj, e tërë hipoteza mund të jetë e gabuar dhe do të shohim nëse është ashtu brenda dy viteve. për mua, nëse del e gabuar, mund të jetë shumë interesant. Mund të zbulohen mundësi të tjera të shumta.” Në fakt, atë që al-Khalili e quan si njërën nga idetë më të fuqishme rivale, janë të ashtuquajturat grimcat supersimetrike. Çka janë ato? ‘Ato janë misteri, materia e errët që ka munguar e që kurrë nuk e kemi parë.” Tutshëm. Si e dimë që këto ekzistojnë? ‘Ne e dimë që material e errët është aty, sepse e dime ,si ndikon në gjërat që i shohim. Do të ishte mirë të mund ta shohim dhe këtë mundësi mund të na e japë LHC-ja.” Rees gjithashtu shpreson që LHC-ja do t’i zbulojë këto grimca të hipotetizuara. “Duke folur si kosmologjist, shpresoj, në fakt pres që LHC-ja do të zbulojë të ashtuquajturat grimca supersimetrike,” thotë ai, “sepse është shumë e mundur që ato janë 80 % apo 90 % e asaj që e mbajnë galaksitë së bashku.” Kjo bën që hulumtimi të tingëllojë shumë i rëndësishëm. “Ashtu është. Është eksperimenti më i madh shkencor ndonjëherë i bërë dhe për shkak të kësaj është shumë i rëndësishëm.” Pse? “Mund të na jape përgjigje ndaj njërës nga misteret kyçe të universit, “materien e errët.” Atomet përbëjnë vetëm 10 % të sendit gravitues që i mban galaksitë së bashku.

Të tjerat ndoshta përbëjnë grimca të mbetura nga fillimi i universit, por ne kemi vetëm idenë më të mjegullt në lidhje me këto.” Sërish, më duket kozmikisht rehatuese që madje edhe astronomët mbretërorë kanë ide të mjegulluara në lidhje me këso gjërash. A ia vlen puna e Cernit? Në fund të fundit, Sir David King, ish-këshilltari kryesor shkencor i qeverisë, argumentoi se 500 milionë sterlina, të cilat Britania ia ka dhënë projektit LHC, i devijon shkencëtarët kryesorë nga problemet më kryesore të kohës, si ndryshimi klimatik dhe si të dekarbonizohet ekonomia. “Dëgjoj këso kundërshtimesh shumë,” thotë al-Khalili. “Definitivisht nuk do ta përmirësojë kualitetin e jetesës, por është shumë me rëndësi të dihet. Janë disa gjëra që një shoqëri e civilizuar dhe e ndritur duhet të dijë. Nëse gjithashtu kap imagjinatën e fëmijëve, të cilët do të interesohen në shkencë, si rezultat, atëherë duhet të jetë gjë e mirë.” Pikë e mirë. Nëse gjeneratat e reja janë më pak injorante se unë për natyrën e realitetit dhe çka ndodhi në agimin e kohës, atëherë kjo do të ishte për lavdinë e njerëzimit. “Është kohë e mirë të jesh mësues i fizikës,” thotë Pattison. “Ndalem në korridor nga nxënësit dhe më pyesin çka është Big-Bangu dhe LHC-ja, etj. Gjërat më të çuditshme dhe më të mrekullueshme u interesojnë ,atyre.” “Por, ka problem me programin,” shton ai. “Çka fëmijët studiojnë, duhet të ketë lidhje me jetët e tyre. Si rezultat i kësaj, ne më nuk e mësojmë relativitetin. Por, për shembull kjo është njëra nga gjërat që u intereson fëmijëve. Nëse do të mundja, do t’i mësoja 11-vjeçarët për hapësirë, mekanikat kuantume dhe relativitetin.” Kjo më përkujton diçka. Më kujtohet se mësimi im i fizikës mori fund para se të arrinim madje edhe radioaktivitetin. Ndoshta kjo është pse unë nuk mësova fizikë që nga mosha 16 vjeç dhe tani po orvatem të kuptoj gjërat interesante,
të cilat po bëjnë fizikanët. Shumë heronj të mëdhenj të fizikës, Faraday, Rutherford, Einstein, Dirac, kurrë nuk u përmendën në klasën time. E sa më pak ishim të interesuar nga fizika si nxënësit e Pattisonit që janë, e që e bombardojnë me pyetje, të inspiruar nga ajo që ndodh nën ndonjë fushë zvicerane. Do të ishte mirë nëse fëmijët sot janë më pak shpërfillës ndaj shkencës sesa unë. Ndoshta, madje do të mund të më shpjegonin çka do të thotë ngushëllimi kuantum. Apo ndoshta kjo është tepër për t’u shpresuar.

[Darius]

A ndodhi ky mikro Big-Bangu i parashikuar per ta kualifikuar si "me sukses", apo e keni fjalen per ate kuptimin "sukses" te tipit (shyqyr) qe shpetuam? Apo "sukses" vajti pa aksidente e havari?

Keto gjera nuk quhen EKSPERIMENTE shkencore, te e shumta, ato mund te quhen sPROVA ose "Wild Guess Tests".

Jo ore nuk eshte kryer eksperimenti ende. Ata dje thjesht bene proven e pare duke leshuar protonet clockwise dhe counter clockwise. Perplasja nuk eshte bere ende. Ajo mendohet te behet diku andej nga tetori.

[Darius]

Opa ja dhe reagimi i pare per eksperimentin. Histeri masive ne Indi ku pretendohet qe eksperimenti shkakton nje aureole te diellit ne oren 11.30 te paradites.

A halo around the sun seen from Siliguri this morning triggered curiosity as well as rumours as it coincided with the start of the Big Bang experiment in Geneva.

When the aura around the sun became visible around 11.30am, the people of the town started making calls to their near and dear ones, trying to gauge what exactly the phenomenon was.



Burimi i lajmit: ‘Solar halo’ creates flutter

Une personalisht as qe e coj neper mend qe eksperimenti mund te kete lidhje me aureolen diellore qe eshte nje fenomen i njohur. Por eshte sa qesharake aq dhe per te ardhur keq sesa lehtesisht mund te panikohen njerezit, sidomos kur ju mungon njohuria mbi dicka si ne rastin e eksperimentit.

[Baptist]

Te jesh i sigurt qe jane aq te "dhene" pas shkences sa disa do harrojne qe kane gra e familje ne shtepi, thjesht do kalben ne CERN. Fundja kjo eshte "rraca" e shkencetarve moderne, shikoje Hawking ne c'derexhe eshte dhe prape vazhdon te flasi me ate kompjuterin e tij. Fundja dashnoret e tyre jane "Elusive" si atomet, nje ketu del nje andej zhduket, ja nje proton ... ja na doli dhe nji boson, meh shkenca eshte si seksi, sja ka gjet njeri fundin.

Nuk e ve ne dyshim te dhanunit pas shkences, eksperimenti zgjate me pak senje sekonde. Pergatitjet per te jane kryer tash nje vit e hu, nese kesperimenti ne fjale eshte inicuar me 10 shtator, ai eshte kryer me 10 shtator.

nuk ekziston kurrfar grimce e higgsit sepse ajo "prish kalendarin", ashtu keshtu. jane kater grimca qe kane ngarkese dhe 12 qe nuk kane. kjo eshte ideale. E 15-ta vetem prish harmonine- nuk e rregullon ate!

bozonet njihen qe moti. Bozoni i higsit eshte thjeshte nje supozim. Ide sic eshhe big-bang, sic jane vrimat e zeza.

une kam spjeguar arsyetimin tim pse jane te pamundura vrimat e zeza. Po e rifreskoj edhe nje here se ato jane te pamundura mes tjerash per shkak te temperatures e cila nuk ka se si te zbrese ne -273.15C apo 0K. Thjeshte nuk ka se si te transmetohet ajo energji dhe pa heqjen e saj. materia (lenda) - cila do qofte, -ajo nuk mund ta zbres vellimin ne zero. E pa kete, nuk ka "vrima te zeza" .

...

(eksplikimi ne vazhim - u fshi! sorry)

[land]

nuk ja vlen te kerkosh "fantazmen boson" universi(universet) eshte(jane) fraktal/e si lart dhe poshte.


as above so below

secretum..............ka gjera per te cilat nuk eshte dhene njohuri dhe ne nuk mund ti dime apo ti kuptojme,pse jemi kaq prezuntuoze??
natyra do te rebelohet kunder ketij prezuncioni,meditoni njerez,meditoni.....

tani po them dicka per besimtaret qe jane te shumte,dhe une shoh shume euforike ketu ku jetoj.....rrini te qete se zoti juaj nuk mund te arrihet kuuuuuuuuuurre.nje eksperiment i tille ja del mbane te arrije vetem te miliardat e sekondes pas big bang-ut por nuk do te shkoje kurre tek instantja zero e vertete absolute,gjithashtu nuk arrihet shpejtesia e drites.

tja dalesh mbane te shohesh bosonet e Higgs-it nuk do te thote te luash dhe te behesh zoti,do te thote te kerkosh te kuptosh dicka me shume sesi jemi bere,nuk duket e mrekullueshme e gjithe kjo?!
gjithsesi mendoj qe nuk ja vlen,njeriu ka arritur limitet e njohurive te tij,nuk mund te dije me teper..............une mbetem agnostik.

[Timianonimi]

Shpresoj qe hulumtimet ne CERN do te dëshmojnë se paku ne mënyrë indirekte mundësinë e ekzistimit te universeve paralele sic spekulohet ne fiziken teorike.

Përndryshe si po duket fizika me zbulimet e veta e ka sjelle veten ne pozite jo te lakmueshme (mos ta quaj humbëse) me përkrahësit e religjioneve apo atyre te “Teorisë se krijimit inteligjent” (Intelligent Theory design – edhe pse nuk jam religjioz per nga natyra argumentet e tyre me janë dukur mjafte bindëse dhe shkencore !).

Principi antropik është një tentim për te sqaruar një fakt se konstantat fundamentale te fizikes (diku rreth 26 prej tyre, me teper ) si dhe ato kimike janë (kane vlera) bash tamam sa duhet te jene apo ndryshe janë te akorduar ne mënyrë delikate (“fine-tuned) për te lejuar universin te ekzistoj si dhe jetën te cilën ne njohim, një devijim i vogël dhe universi e gjithashtu edhe format e jetës qe i njohim nuk do te ekzistonin!

Nëse dëshmohet se universet paralele ekzistojnë atëherë gjasa qe prej infinit universeve njeri prej tyre ti ketë te gjitha vlerat e konstantave si dhe parametrave te tjerë te sakte për krijimin e universit dhe jetës qe ne e njohim do te ishte reale dhe pasi qe është fakt se ne ekzistojmë ( se paku po jam ne gjendje ti shkruaj këta reshta) atëherë një univers i tille edhe ekziston! Kurse nese dëshmohet e kundërta atehere duhet te pajtohemi se ka nje përfshirje inteligjente (ndoshta racat shume me inteligjente se ne e kane krijuar universin tone sic pohon Carl Segani ne librin e tij “Kontakti” ose ndonjë qenje hyjnore sic pohojnë religjionet e ndryshme te botes!

Disa prej koincidencave fatlume ne krijimin tone (lista është e gjate nëse keni interesim apo durim ta lexoni)

Ne krijimin tone ka shume rastësi (koincidenca).
Po i përmendi disa (se lista është e gjate):

Shkencëtarët pohojnë se planeti toke gjendet ne një “zone te arte” prej diellit, ne një distance te mjaftueshme me kusht te krijimit te ujit i cili është burim i jetës. Sikur toka te ishte pak ma larg do te ishte shume ftohte, psh si ne Mars (një shkretire e ngrire), apo pak me afër do te ishte shume ngrohte, psh Venera(atmosfera e përbëre kryesisht prej dyoksidit te karbonit).

Mandej sateliti i ynë Hëna e ka madhësinë tamam për ta stabilizuar orbitën e tokës. Sikur hëna te ishte pak me e vogël atëherë një trazim i vogël ne rrotullimin e tokës do te akumulohej gjate miliona viteve dhe do te krijonte ndryshime drastike ne klime e cila nuk do ta lejonte krijimin e jetës (shkencëtarët besojnë qe tokës ju janë deshtë miliona vjet stabilitet klimatik për krijimin e ADN-se .

Fakt tjetër, modelet kompjuterike te sistemit tone solar tregojnë se madhësia e Juptierit është tamam i cili me fushën e vet gravitacionale e ka mbrojtur token nga asteroidet dhe kometat (nejse po ja falim qe e ka lejuar shkatërrimin e dinasourve).

Masa e tokes eshte tamam, sikur te ishte pak me e vogel gravitacioni do te ishte i dobet dhe toka nuk kishte pasur mundei ta mbaj oksigjenin, sikur te ishte me e madhe do ti mbante gazrat fillestare helmuese dhe nuk do ta lejonte krijimin e tokes.

Mandej ne filmin dokuemtar “Planeti i priveligjuar” astronomët pohojnë se dielli ynë me sistemin solar është ne distance ideale nga qendra e Galaksis tone 2/3 prej qendrës. Sikur te ishim me afer (ku supozohet se ka vrima te zeza gjigante) per shkak te fushave te rrezatimeve jeta do te ishte e pamundur, sikur te ishim me larg nuk do te kishte elemente te domosdoshme te mjaftueshme për krijimin e jetës (ata gjithashtu pohojnë se jemi ne vendin ideal për vrojtimin e gjithësisë dhe zbulimin e fshehtësive shkencore).

Tjetër, sikur protoni te ishte vetëm 1% me i rende ai do te behej neutron dhe e gjithë bërthama do te behej jostabile dhe do te çintegrohej, atomet nuk do t ekzistonin e ashtu as jeta.

Sikur forca e forte nukleare (njera prej kater forcave fundamentale ne natyre) te ishte pak me e forte, yjet do ta digjnin “benzinen” e vet shume shpejte dhe jeta nuk do te krijohej.

Mandej sikur ipsiloni i cili ehte 0.007 qe eshte sasia relative e hidrogjenit qe konvertohet ne helium gjate fuzionit ne big bang. Sikur ky numer te ishte 0.006 ne vend te 0.007 kjo do tqa dobësonte frocen nukleare dhe neutronet dhe protonet nuk do te bashkoheshin e as atomet nuk do t krijoheshin dhe i tere universi do te shendrrohej ne hidrogjen. Sikur ipsiloni do te ishte 0.008 ateher fuzioni do te ishte aq rapid sa qe hidrogjeni nuk do ta mbijetonte big bengun dhe yjet nuk do ta kishin “:benzinin e tyre.

Sikur omega, densiteti relativ i universit , te ishte shume i vogel ateher do t zgjerohej dhe te ftohej shume shpejte, sikur omega te ishte shume e madhe universi do t ekolap[sonte para se te krijohej

Lista vazhdon por me duket s emajfton?.....

[DYDRINAS]

Përllogaritjet teorike për eksperimentin në Zvicër vijnë nga Shqipëria

Boriçi: Jetojmë në një univers me 11 përmasa hapësinore-kohore

Pakkush e di, por eksperimenti më i përfolur në të gjithë botën i ka "rrënjët" në Shqipëri. Llogaritjet për Large Hadon Collider, ose ndryshe Goditësi i Madh i Hadroneve, bëhen në Shqipëri nga profesor Artan Boriçi, i cili raporton në bashkëpunim me fizikanët e tjerë në botë informacionet në mënyrë periodike. Kur e pyesim se përse u duhet qytetarëve të thjeshtë të jenë në dijeni të këtij eksperimenti kaq të rëndësishëm për fizikanët, ai na përgjigjet: "Ky eksperiment është i rëndësishëm për të gjithë individët, sepse pas përfundimit të tij do të jepen shumë përgjigje. Mund të zbulohet se ne jetojmë në një multiunivers si dhe mund të eksperimentohen burime të pastra energjie nëpërmjet fizikës bërthamore". Në një intervistë për gazetën "Shqip", fizikani Artan Boriçi tregon për eksperimentin, dobinë e tij, qëllimin e këtij projekti e mbi të gjitha përgjigjet për spekulimin e rrezikut të vrimave të zeza. Askujt nuk do t‘i kishte shkuar në mendje se në një nga departamentet në Fakultetin e Shkencave të Natyrës, një fizikan i njohur shqiptar bën llogaritjet e algoritmeve në "adresë" të eksperimentit LHC, projekti më i përfolur në të gjithë botën, në media, në diskutime mes besimtarëve dhe shkencëtarëve. Disa e quajnë "fundin e botës", të tjerë "rrezik", si pasojë e krijimit të vrimave të zeza. Të vetmit që e shohin me optimizëm janë fizikanët. Edhe ata shqiptarë. "Asnjëherë nuk dihen përfundimet e një eksperimenti. Ajo që mund të themi është se në rast se krijohen vrimat e zeza, ato do të jenë mikroskopike. Jemi në ankth të përfundimit", thotë profesor Artan Boriçi. Ndërsa shqiptarët që sot e tutje do të fusin në "repertorin" e tyre një tjetër bashkëkombës shumë të rëndësishëm, i cili po ndihmon me emrin e Shqipërisë një nga eksperimentet më të përfolura në të gjithë botën.

Përse është i rëndësishëm ky eksperiment, çfarë qëllimi ka dhe përse do të shërbejë?

Eksperimenti është i rëndësishëm sepse do të testojë teoritë fizike mbi ndërtimin e lëndës dhe forcat në natyrë në përgjithësi, si edhe përllogaritjet e kryera me anë të këtyre teorive. Një nga këto teori është teoria kuantike e kuarkeve dhe gluoneve, ose kromodinamika kuantike. Nëse do ta përfytyronim protonin si një top të rrumbullakët, teoria përshkruan brendësinë e këtij topi me anë të kuarkeve dhe gluoneve. Eksperimenti do të testojë për herë të parë ekzistencën e kuarkeve dhe gluoneve në gjendjen plazmore të temperaturës së lartë. Kjo gjendje është parashikuar tashmë me anë të simulimeve të teorisë në superkompjuter të tipit Blue Gene, në bashkëpunime të ndryshme në Perëndim.

Dimë që ju jeni pjesë e grupit të punës që kryejnë këto llogaritje. Me çfarë do të kontribuojë Shqipëria?

Kontributi i fakultetit tonë është zhvillimi i algoritmeve që u shërbejnë këtyre llogaritjeve. Ne kemi ndërtuar një software, QCDLAB (www.phys.fshn.edu.al/qcdlab.html) dhe një PC-CLUSTER për të ndërtuar prototipin e këtyre llogaritjeve, të cilat më pas zhvillohen në superkompjuter. QCDLAB PC-CLUSTER është një lloj serveri dedikuar vetëm llogaritjeve. Së bashku me pedagogun e Universitetit Politeknik të Tiranës, Alban Allokoçi, kemi ndërtuar këtë server, i përbërë nga 10 PC të lidhura në switch dhe të futura në një rack me 42 njësi. Algoritmet e idetë e zhvilluara në FSHN janë tashmë pjesë e software-ve që ekzekutohen në gjithë superkompjuterët që përdoren për këtë qëllim.

Çfarë është LHC?

Large Hadon Collider, ose Goditësi i Madh i Hadroneve. Pak ditë më parë është kryer testimi i rrethit të LHC-së në të cilin janë lëshuar dy tufave protonike, njëra në sensin orar dhe më pas një tjetër në sensin antiorar. Deri në mesin e vitit tjetër pritet që energjia e tufave të rritet gradualisht, në mënyrë që të fillojnë eksperimentet me goditjen e protoneve në katër vende të caktuara të rrethit të LHC-së, ku janë vendosur detektorët. Një detektor nuk është gjë tjetër veçse një kamera dixhitale gjigande, që kryen qindra miliona fotografi në sekondë të pjesëzave që emetohen si rezultat i përplasjes së protoneve me energji 17 teraelektronvolt.

Çfarë mund të thoni për riskun prej vrimave të zeza?

Këto janë gjepura. Edhe nëse ka një probabilitet të krijimit të tyre, ato do të jenë mikroskopike dhe të paqëndrueshme.

Përse duhet t‘u interesojë ky eksperiment qytetarëve të thjeshtë? Çfarë ndryshimesh do të sjellë ky projekt?

E rëndësishme është të dihet se 99.9 për qind e trupit tonë përbëhet nga hadrone, ose protone, neutrone e bërthama atomike. A nuk është i rëndësishëm për ju trupi juaj? Në fakt, unë do ta përkufizoja LHC-në si një makinë të forcave bërthamore. Ajo që mund të pohoj me siguri është se eksperimenti do të bëjë të mundur njohjen në detaje të forcave bërthamore dhe kjo do të ndihmonte në realizimin e një gjenerate të re reaktorësh bërthamorë me të vegjël, ndoshta të lëvizshëm. Këtu nuk është fjala për design, por për bazën fizike mbi të cilën do të kemi këtë design të ri. A e imagjinoni se çfarë do të thotë të prodhojmë energji të pastër dhe të lirë në 20-30 vitet e ardhshme?

Në fakt, fizikanët janë nisur nga të tjera qëllime dhe jo nga ato që thoni ju?

Është e vërtetë. Eksperimenti ka për qëllim të kapë pjesëzën Higgs, ose bozonin Higgs, grimca e magjishme që i jep kuptim masës si të tillë. Gjithashtu do të testohet teoria e superkordave, e cila na jep dy skenarë: në rast se kapen pjesëzat supersimetrike, ky do të ishte një triumf i vërtetë i kësaj teorie dhe në këtë mënyrë, papritur do të konfirmohej ideja që jetojmë në një botë me 11 përmasa. Më e keqja e mundshme, si përfundim i eksperimentit mund të rezultojë se jetojmë në një univers i cili është përzgjedhur në mënyrë të magjishme prej multiversit, ose sasisë së pafundme të universeve të ndryshme. Në këtë rast do të kishim rrëzimin e parimit të Kopernikut, i cili nuk e vë ekzistencën tonë në një vend të privilegjuar në univers.

A mendoni se ky eksperiment ka shkaktuar polemika mes besimtarëve dhe shkencëtarëve?

Duke u nisur nga sa thamë më sipër, njerëzit mund të spekulojnë. Ekzistenca e shumë universeve sjell spekulime. Këtu bie poshtë parimi i Koperikut, i cili thotë se jemi një qoshe si gjithë qoshet e tjera të universit. Nëse nuk kapet supersimetria dhe teoria e kordave presupozohet e vërtetë, atëherë parimi i tij bie poshtë. Fizikanët në IAS të Princeton janë të mendimit se në këtë rast fizika do të ishte në krizë të njëjtë me atë që ka jetuar 100-150 vjet më parë. Siç e thashë, ky përfundim presupozon diçka që mund të jetë e gabuar: teoria e kordave. Fizikanët, sidomos në SHBA, kanë investuar gjithë karrierën e tyre në këtë teori, aq sa është e pamundur për të menduar gjë tjetër.


Fizikani shqiptar, që llogarit

për LHC me "serverin" e krijuar prej tij




Dr. Artan Boriçi është profesor i asociuar në Universitetin e Tiranës që prej vitit 2003. Më parë ai ka punuar si kërkues shkencor në Universitetin e Edinburgut, në atë Politeknik Federal të Zyrihut dhe në institutin "Paul Scherrer". Pasi diplomohet si fizikan në Shqipëri, ai largohet nga Shqipëria në vitin 1991 për në Zvicër. Atje merr gradën Doktor i Shkencave Matematike në Politeknikun Federal të Zyrihut në vitin 1996. Aktiviteti i tij shkencor shtrihet prej teorive bazë të pjesëzave elementare, te hapësirat e Krylovit në matematikë dhe tek inxhinieria financiare. Ai ka botuar më shumë se 40 libra dhe artikuj shkencorë në revistat më në zë të fizikës dhe matematikës. Artani ka qenë konsulent i Ministrisë së Arsimit dhe Shkencës për ligjin e Arsimit të Lartë dhe konsulent i rregullt i institucioneve financiare të huaja dhe të vendit.

Dr. Boriçi aktualisht është kontribuues në zhvillimin e algoritmeve për testimin e teorive më të fundit të grimcave elementare. URL: http://phys.fshn.edu.al/borici.html

Gazeta Shqip

[ClaY_MorE]

Përllogaritjet teorike për eksperimentin në Zvicër vijnë nga Shqipëria

Edhe këtu ka dorë Shqipëria?

[Scion]

Sic kontribuojne shume vende tjera, Madje dhe India e Irani ashtu kontribuojne dhe Shkencetaret Eminente Shqiptare. Me ben krenar gjithsesi, qe shqiptaret jane pjesmarres neper eksperimente te permasave te tilla.