Argumenti dhe Argumentimi

[Borix]

Falsiteti i Ndarjes

Ky falsitet ndodh atëherë kur një person nxjerr përfundimin se ajo çka është e vërtetë për tërësinë, duhet të jetë e vërtetë edhe për elementët e saj, por nuk jep justifikime apo evidenca objektive.

Falsiteti i ndarjes ndahet në dy kategori. Kategoria e parë merr formën

“Tërësia T ka veçoritë V1, V2, ..., prandaj edhe elementët e tërësisë t1, t2, ... kanë të njëjtat veçori (V1, V2, ...).”

Kundërshembulli më bazik që e bën këtë linjë arsyetimi false është pohimi i thjeshtë “Numri (tërësia) 4 përbëhet nga numrat (elementët, pjesët) 1 dhe 3. Meqenëse numri 4 është çift, atëherë 1 dhe 3 janë çift.” Megjithatë, për sa kohë që nuk jepet një justifikim, kjo formë e argumentimit të ndarjes është e gabuar. Në mënyrë të rastësishme, dikush mund të argumentojë që numri 4 përbëhet edhe nga elementët 2 dhe 2, prandaj konkluzioni i mësipërm është i vërtetë. Ky argumentim, sic mund ta imagjinoni, është një falsitet induktiv.

Kategoria e dytë e falsitetit të ndarjes merr formën

“Koleksioni K i bashkësive T ka veçoritë V1, V2, ..., prandaj edhe elementët e këtij koleksioni (bashkësitë T) kanë të njëjtat veçori.”

Ky argumentim është fals nisur nga kundërshembulli bazik “Të gjithë numrat e plotë pjesëtohen me njëri tjetrin për të nxjerrë një numër real ose një numër tjetër të plotë.” Megjithatë, jo çdo numër (i marrë më vete) i nënshtrohet këtij përgjithësimi; në fakt, numri i vetëm që bën përjashtim është zero, sepse pjesëtimi me zero është i paidentifikuar, pra, rezultati nuk është as numër real, as numër i plotë.

Shembull 1 (Kategoria e parë). “Qeliza e një gjallese është organike, prandaj të gjithë elementët kimikë të saj janë organikë.” Kjo nuk është e vërtetë.

Shembull 2 (Kategoria e dytë). “Meshkujt janë më të aftë në Informatikë se sa femrat. Prandaj, Bill Gates është më i aftë se Sara Baase (informaticiene).” Nëse ky konkluzion nuk justifikohet me evidenca objektive, atëherë merret si falsitet logjik.

Shembull 3. (Kategoria e dytë). “Të gjithë anëtarët e komunitetit Rom në Shqipëri paguhen më pak se vendasit. Prandaj, një anëtar i komuniteti Rom që punon në kryeministri ka rrogë më të vogël se sa pastruesja e katit të tretë të kryeministrisë.” Ky është falsitet logjik, bazuar mbi ndarjen e pagave për buxhetorët.

[Borix]

Falsiteti i të Menduarit Bardhë e Zi

I quajtur ndryshe si Falsiteti i Dilemës, Falsiteti Korrelativ, apo Falsiteti Dikotomik, të menduarit bardhë e zi ndodh atëherë kur dy premisa (pohime) konsiderohen si të vetmet opsione në favor të konkluzionit, teksa në të vërtetë ekziston të paktën edhe një tjetër opsion, i cili nuk është marrë parasysh. Kjo shkakton falsitetin logjik.

Forma e kësaj linje arsyetimi është: “Ose pohimi P është i vërtetë/i gabuar, ose pohimi Q është i vërtetë/i gabuar. Q del e gabuar/e vërtetë, prandaj P është e vërtetë/e gabuar.” Kundërshembulli më bazik i këtij arsyetimi është “Ose 1+1 = 4 ose 1+1 = 10. Meqenëse 1+1 nuk bëjnë 10, atëherë 1+1 duhet të bëjnë 4.” Kjo linjë mund të konsiderohet e saktë nëse shtohet pohimi “ose ka ndonjë mundësi tjetër të pakonsideruar.”

Megjithatë, në rast se ekzistojnë vetëm dhe vetëm dy opsione të mundshme, atëherë kjo linjë arsyetimi nuk është e gabuar. Për shembull, një person me shkollë të lartë ose i përket Alumnit të universitetit mëmë, ose është ende student (pas-universitar).

Shembull 1.

Kryeministri: “Nuk duhet t’i lejojmë më skafet në bregdet.”
Deputeti: “Pse?”
Kryeministri: “Ose t’i heqim skafet, ose të ballafaqohemi me trafikimin e mishit të bardhë.”

Shembull 2.

Anëtari i PD: “Unë dhe kolegu im, Zoti X, mendojmë se mbyllja e INIMA-s është në favor të buxhetit.”
Zoti X: “Unë se kam shprehur ndonjëherë këtë opinion.”
Anëtari i PD: “Mos je gjë me PS ti?”

[Borix]

Falsiteti i Kumarxhiut

Ky falsitet ndodh atëherë kur një person argumenton se gjithçka që niset nga një pikë fillestare në të cilën fundi i ngjarjeve vjen në një afat të gjatë, do të rregullohet së shpejti (në një afat të shkurtër). Forma e kësaj linje arsyetimi është “Ngjarja N ka ndodhur, dhe është nisur nga dicka që pritet të korrigjohet (të marrë fund) në afat të gjatë (në një kohë të largët). Prandaj, ngjarja N do të përfundojë së shpejti.”

Ky falsitet ndahet në dy kategori. Kategoria e parë ndodh atëherë kur probabilitetet e dy ose më shumë ngjarjeve janë të pavarura nga njëra-tjetra. Për shembull, nëse unë hedh një zar në orën tre dhe pastaj në orën katër, këto dy ngjarje nuk kanë lidhje me njëra-tjetrën (rezultati i së parës nuk ndikon tek rezultati i së dytës). Supozojmë se në orën tre zari nxorri numrin 3, në orën katër numrin 3, në orën pesë numrin 3, atëherë unë konkludoj se ky zar do të nxjerrë në vazhdim të njëjtin numër, numrin 3. Në fakt, kjo nuk është e vërtetë në termin afatgjatë, sepse gjasat e faqeve të zarit janë të barabarta. Pra, unë nxorra në një kohë të shkurtër një konkluzion që nuk është i vërtetë në afatin e gjatë. Ky arsyetim është i gabuar.

Kategoria e dytë ka të bëjë me rastet kur probabilitetet e ngjarjeve nuk janë të pavarura. Për shembull, marrim 52 letrat e bixhozit, zgjedhim në mënyrë të rastësishme një letër dhe e heqim nga bashkësia (pra, mbetemi me 51 letra). Nëse letra që zgjodhëm ishte Qupa Spathi, atëherë probabiliteti që unë të nxjerr një qupë herën tjetër nga 51 letrat është më i vogël. Pra, ndodhia pasardhëse varet nga ajo paraardhëse.

Si në çdo rast tjetër falsiteti, duhet të përmendim faktin se jo gjithnjë kjo linjë arsyetimi është false. Për sa kohë që konkluzioni suportohet me premisa objektive (të bazuara fort), atëherë ky argumentim mund të mos jetë një falsitet.

Shembull 1 (Kategoria e parë).

Personi A (i papunë): “Them të blej një makinë këto ditë.”
Personi B: “Po si do ta mirëmbash teksa je i papunë?”
Personi A: “Deri tani nuk më kanë ecur fare intervistat për punë. Me gjithë këtë fat të keq, besoj se së shpejti do më dalë një vend i mirë pune.”

Në këtë rast, intervista pasardhëse që do të bëjë Personi A nuk varet nga asnjë intervistë që ka bërë në të shkuarën. Prandaj, probabilitetet janë të pavarura dhe “nuk i dihet” rezultatit pasardhës.

Shembull 2 (Kategoria e dytë).

Personi A: “Këtë herë jam i sigurt se do të më vlerësojnë shumë në punë.”
Personi B: “Kaq i sigurt? Dy herët e fundit nuk u vlerësove fare.”
Personi A: “Eh, kam besim se këtë rradhë do të ma konsiderojnë shumë punën e kryer.”

Në fakt, vlerësimet në punë (teorikisht) varen nga vlerësimet e kaluara.

[Borix]

Falsiteti Gjenetik

“Sa do e vështirë që të jetë, shkëputja e stileve dhe burimeve të argumentit nga përmbajtja e argumentit përbën një çështje gjallërisht të rëndësishme.” (B. N. Waller, Critical Thinking).

Falsiteti Gjenetik është rasti më tipik i arsyetimeve ‘pa lidhje’, të cilët bazohen në të shkuarën (pra, origjinën apo historinë) e një argumenti nën shqyrtim. Prandaj, konkluzioni që nxirret bazohet vetëm në origjinën e atij argumenti, duke lënë mënjanë kuptimin apo kontekstin aktual të tij, duke e diskredituar (në këtë mënyrë) atë argument. Falsiteti ndodh, sepse është e papranueshme të hedhësh poshtë një argument nisur nga origjina e tij, për sa kohë që kjo e fundit nuk ndikon në kontekstin aktual. Për ta saktësuar këtë specifikim, falsiteti gjenetik ndodh atëherë kur vlerësimi bëhet në bazë historish të pavend. Kundërshembulli më bazik i kësaj linje arsyetimi është: “Në shkollë mësova që 1+1 bëjnë 2. Por, që i vogël, prindërit më kanë mësuar se 1+1 nuk bëjnë 2. Prandaj, ajo që mësova në shkollë është e gabuar.”

Shembull 1. “Sekretarja e re në organizatën tonë ka qenë sekretarja e Hitlerit. Prandaj, duhet ta përjashtojmë sepse ushqen ideale fashiste.”

Fakti që personi G. H. Junge ka qenë sekretarja e liderit fashist nuk përbën një argument të fortë në favor të pushimit të saj nga puna. Pushimi mund të argumentohet në bazë të paaftësisë së saj, jo në bazë të historisë së saj.

Shembull 2. “Berisha ka deklaruar se kryeprokuroria ka nevojë për reformim institucional. Me vënien e Topit president, të gjithë e dimë se këto qëllime të Berishës do të realizohen menjëherë.”

Fakti që Berisha mezi pret një gjë të tillë, nuk argumenton fort konkluzionin se kjo do të ndodhë nisur nga origjina e konfliktit të Berishës me institucionin në fjalë. Kjo mund të ndodh edhe për arsye se reformimi nevojitet vërtet. Sigurisht, për sa kohë që nuk vërtetohet me evidenca të forta, pohimi i mësipërm është një falsitet logjik i tipit gjenetik.

Shembull 3. “E morët vesh? Kryeministri i vuri një gjobë prej 12 milion eurosh Top Channel. S’do mend, një gjë e tillë pritej.”

Pra, konkluzioni i këtij argumentimi pretendohet nga origjina e konfliktit Top Channel–Berisha. Gjoba mund të jetë vënë për arsye politike, por për sa kohë që kjo gjë nuk argumentohet me evidenca logjike, ky arsyetim është një falsitet gjenetik: historia konfliktuale nuk përbën një evidencë të fortë në favor të konkluzionit “prandaj e gjobiti.”

[Borix]

Argumentim në Bazë të Shoqërisë së Keqe

I quajtur ndryshe si Faji nga Shoqërimi, ky argumentim përbën një falsitet logjik atëherë kur një person hedh poshtë një konkluzion apo pretendim vetëm sepse është bërë nga një sërë njerëzish, të cilët ai nuk i pëlqen:

Ashtu si për çdo falsitet tjetër, mund të japim edhe në këtë rast një kundërshembull bazik: “Hitleri, Stalini dhe Enveri ishin dakord me faktin se 1+1 bëjnë 2. Prandaj, bën mirë mos të besosh se 1+1 bëjnë 2.”

Falsiteti e ka marrë emrin nga vrojtimi i natyrës njerezorë: njerëzit nuk shoqërohen me njerëz që i konsiderojnë të këqinj (të papëlqyeshëm), prandaj çdo gjë që pretendojnë këta të fundit është për t’u hedhur poshtë nga të parët. Sidoqoftë, ky fakt nuk përbën një justifikim të fortë apo logjik për të hedhur poshtë një argumentim që bëhet nga ‘të këqinjtë.’

Shembull 1. Në prag të zgjedhjeve parlamentare të 3 Korrikut 2005 në Shqipëri, i bëra këtë pyetje një profesorit tim kanadez (JP), i cili ishte në dijeni të gjendjes politike shqiptare prej disa kohësh.

Borix: “A mendon se Shqipëria është e gatshme të pranojë rikthimin e PD me të njëjtët individë politikë?”
JP: “Do isha kundër çdo lloj entiteti që përmban fjalën ‘Socialist’.”
Borix: “Si kështu?”
JP: “Nuk mund ta imagjinosh çfarë i bëri sistemi stalinist gjyshërve të mi në Rusi (JP është me origjinë ruse). Gjithashtu, arsyeja që u largova nga Kanadaja ishte për shkak se është vend social, gjë që unë e urrej. Jam kundër një fitoreje të PS, mendoj se duhet një ndryshim.”
Borix: “Kuptoj.”

Sigurisht që kuptoj se ky është një falsitet logjik, sic mund ta kuptoni dhe ju.

Shembull 2. Në prag të zgjedhjeve vendore të 18 shkurtit 2007, dy persona po bisedojnë:

Personi A: “Mendoj se këtë radhë votën do tia jap Olldashit; kryetari aktual na doli i degjeneruar (ky është një falsitet ad hominem, me që ra fjala).”
Personi B: “Mora vesh se votën Olldashit do tia japë edhe Fatos Nano.”
Personi A: “Seriozisht?! Njeri më të padurueshëm se ai nuk ka. Po zhgënjehem nga politikat e PD. Them më mirë të mos votoj fare.”

Personi A bën një falsitet logjik teksa argumenton se nuk do të japë më votën për shkak se një oponent i mendimeve të tija politike do tia japë votën të njëjtit kamp.

[Borix]

Atakimet Personale

Ky falsitet është rasti i tretë specifik i argumentimit Ad Hominem (shih më lart), i cili quhet ndryshe si ‘Ad Hominem Abuziv’. Meqenëse është një nga rastet më të përhapura në çdo formë të komunikuari e shkruari dhe, meqenëse ka lidhje me format e tjera të falsiteteve të përshkruara deri në këtë pikë, vendosa ta postoj më vete për ta specifikuar më në detaj.

Falsiteti Ad Hominem Abuziv, apo atakimi personal, ndodh atëherë kur një person nxjerr një konkluzion ose bën një pretendim duke zëvendësuar evidencat e forta dhe logjike të linjës së arsyetimit me vërejtje abuzive ndaj pohimeve/pretendimeve të një argumenti të dhënë (të bërë nga dikush tjetër). Kjo linjë arsyetimi është false, sepse, duke ditur që vërtetësia e një argumentimi qendron në strukturën dhe linjën e argumentit, atakohet personi dhe jo argumenti. Mbi të gjitha, sado i neveritshëm e i padurueshëm të jetë një person i caktuar, argumentimi që ai bën mund të jetë tepër i qendrueshëm. Edhe sikur të mos ishte një argument i tillë, të atakosh një person në bazë të nivelit të neverisë nuk përbën një argument, por një falsitet.

Dikush mund të pohojë se, në disa raste tepër specifike, argumentimi Ad Hominem Abuziv mund të jetë i qëndrueshëm në bazë të karakteristikave të personit që po goditet. Pra, nëse ky person është cilësuar si një mashtrues me famë apo me një patologji sociale të caktuar, atëherë atakimi ndaj këtij personi sa herë që bën pretendim është i logjikshëm. Edhe sikur personi të jetë një gënjeshtar me diploma e çertifikata, ai mund të nxjerrë një konkluzion tepër të vërtetë dhe të bazuar në një linjë logjike argumentimi. Prandaj, argumentimi Ad Hominem Abuziv mund të konsiderohet i dobët dhe fals edhe në rastin më të keq.

Shembull 1. Më vjen ndërmend një shembull, i cili shpalos karakteristika tipike të shumë pedagogëve shqiptarë. Gjatë kursit të fizikës me një profesor dhe politikan të famshëm shqiptar, një studente bën një pohim rreth Teorisë së Relativitetit. Pohimi i saj ishte:

“Po sikur Teoria e Relativitetit e Einstein të mos jetë e vërtetë për universin në tërësi? A nuk mendoni se duhet zhvilluar edhe një teori paralele?”

Profesori ia kthen:

“Ti nuk je eksperte që të gjykosh mbi vërtetësinë e Teorisë së Einstein.”

Në fakt, është zhvilluar një teori tjetër paralele dhe antagoniste me atë të Relativitetit, por kjo bie jashtë sferës së temës sonë. Argumentimi i atij profesori përmblidhet në pak fjalë: “Je gabim, sepse nuk je eksperte.” Konkluzioni bazohet në një evidencë që atakon direkt studenten. Meqenëse nuk vërteton që studentja është gabim (ose jo), ky argumentim është, në fakt, një falsitet ad hominem abuziv. Madje, ndonjë “ekspert” apo ndonjë student tjetër “i lexuar” në atë kurs mund të përmendte teorinë antagoniste dhe emrin e shkencëtarit (të nominuar për çmimin Nobel). Në këtë pikë, dyshoj se pedagogu do të atakonte personin.

Shembull 2. Shepshherë vërej se në forum po cilësohen persona të ndryshëm si filogrekë e antishqiptarë, si dhe forumi shqiptar po konsiderohet anti-shqiptar. Nisur nga kjo, kam lexuar disa argumente ad hominem abuzive, një ndër të cilët po e paraqes si shembull, pa përmendur emra anëtarësh.

“T’u bëjmë sabotazhë këtyre tradhëtarëve, është pjesë e mësimeve që na lanë të parët tanë. Mos harroni, Gjergj Fishta ka thënë: “Kujdes nga shkau, kujdes nga greku, kujdes nga ata qe harruan ATDHEUN”! Pra, kujdes nga Serbijo-viçat e gardat Car Lazare, kujdes nga kolonel X dhe këlyshërit e tij shqipfolës, kujdes nga Y dhe grupi i tij i forumeve, të cilët përkrahin grekun dhe bashkëpunojnë me të.”

Sa do patologjikisht filogrekë e anti-shqiptarë të jenë X dhe Y, të argumentosh në këtë mënyrë përbën një falsitet logjik. Konkluzioni (“sabotazhi i tradhëtarëve dhe të kemi kujdes nga ata”) bazohet në atakime abuzive ndaj dy-tre personave, si dhe ndaj të gjitha argumentimeve (qofshin të vërteta, qofshin false) që këta të fundit kanë bërë në të shkuarën. Në fakt, ky është një falsitet logjik.

Shembull 3. Adaptojmë një shembull tjetër nga realiteti politik shqiptar i kohëve të fundit – përjashtimi i gjashtë deputetëve nga PS.

“… U përjashtuan nga Partia, sepse u treguan të pamoralshëm, duke thyer vendimin e partisë, linjat e saj dhe të nxitur nga Nano, strumbullari kryesor i kësaj gjendje.”

Me pak fjalë, ky është një argument që dëgjova mbrëmë në një nga emisionet politikë nga një element kryesor i PS. Të nxjerrësh një përfundim (dhe, në këtë rast) të marrësh një vendim duke atakuar karakteristikat e personave në fjalë nuk përbën një argument, por një falsitet abuziv ad hominem. Sa do e vërtetë të jetë skena prapa kuintave, argumentime të tilla nuk pinë ujë në mendjet kritike (sigurisht, populli ka mahninë të duartrokasë sa herë që politikanët hidhen përpjetë).

[Borix]

Përgjithësim i Nxituar

I quajtur ndryshe si Falsiteti i Statistikave të Pamjaftueshme, falsiteti i përgjithësimit të nxituar ndodh atëherë kur nxirret një konkluzion rreth një popullate elementesh bazuar në një sampul me një numër të vogël (të pamjaftueshëm) elementesh. Pas një shqyrtimi të atij sampuli, personi nxjerr një konkluzion. Të njëjtin konkluzion ia atribuon popullatës përkatëse në tërësi. Të argumentosh në këtë mënyrë, do të thotë të nxitohesh në pretendime apo në nxjerrjen e konkluzionit, prandaj kryhet një falsitet logjik. Përgjithësimi i nxituar nuk duhet ngatërruar me falsitetin e përgjithësimit të njëanshëm (shih më lart). Në rastin e parë zgjidhet një numër i pamjaftueshëm elementësh, ndërsa në rastin e dytë zgjidhet një sampul me paramendim.

Shembulli më i thjeshtë që mund të konsiderojmë është të pyesim kryeministrin se çfarë mendon për korrupsionin në administratë dhe më tej ta përgjithësojmë konkluzionin e kryeministrit për të gjithë punonjësit e administratës.

Meqenëse përgjithësimi i nxituar ndodh kur shqyrtohet një sampul praktikisht i vogël, atëherë mënyra më e sigurt për ta shmangur falsitetin është të zgjidhet një sampul praktikisht i madh. Theksojmë fjalën ‘praktikisht’, sepse nuk ekziston asnjë model teorik që të sugjerojë numrin e elementëve për çdo rast shqyrtimi.

Përgjithësimin e nxituar e hasim shumë shpesh në rrethet shoqërore dhe shumë rrallë në rrethet akademike. Le të kalojmë në disa shembuj.

Shembull 1. Dikush më dërgon një email nga Boston, SHBA, vizita e saj e parë në këtë qytet, të cilën e citoj:

“Ditën e dytë, po shëtisja në Public Garden dhe dy persona me ngjyrë më ndalojnë për të firmosur një peticion për çështje kundër racizmit. U detyrova ta firmos, ashtu si papritmas, sepse ndjeva një keqardhje edhe për ato dy persona. Kisha dëgjuar për racizëm në Boston, por tani u binda se ai është qytet racist.”

(Të njëjtin falsitet kam bërë edhe unë disa kohë më parë.)

Shembull 2.

“Diktatori Hoxha vrau e preu të gjithë intelektualët antikomunistë. Mendoj se të gjithë komunistët që janë ende gjallë duhen dënuar për krimet e tyre.”

Në fakt, komunistët mund të kenë bërë krime që të gjithë, por ky nuk është një argumentim i mjaftueshëm.

Shembull 3 (Marrë nga nje anëtar i forumit).

“…Po nejse, ketij forumi po i vjen fundi, prandaj eshte e kot te flasim per keto argumente […]jane bere bajate te gjitha muhabetet, me te gjitha ato njerezit qe kam folur thone se keto gjera perseriten gjithmone dhe eshte po e njejta situata jane disa persona qe nuk kane shume simpati per Shqiperine e duan te krijojne sa me shume debate edhe zenie mundesisht.”

(Pa koment.)

[Borix]

Falsiteti i Gjakftohtësisë

I quajtur ndryshe si Falsiteti i Mesit të Florinjtë, falsiteti i gjakftohtësisë ndodh atëherë kur një person nxjerr një përfundim ose bën një pretendim dhe e quan të vërtetë ose të saktë, vetëm sepse nuk mban anën e asnjë nga dy ekstremet e një argumenti/teze të dhënë, por qëndron në mes të të dy ekstremeve:

Kjo linjë arsyetimi është e gabuar, sepse nuk është e thënë që të nxjerrësh një konkluzion të vërtetë ngaqë ke mbajtur një qëndrim të moderuar (gjakftohtë). Megjithatë, ekzistojnë raste (logjike dhe reale) kur argumentimi në bazë të një qëndrimi të moderuar është i saktë. Pra, jo në të gjitha rastet ky argumentim është një falsitet; sigurisht, për sa kohë që vërtetohet si jo i tillë.

Shembull 1.

Personi A: “Sistemin e kondicionimit vendose ngjitur me tavanin.”
Personi B: “Është më mirë ta vendosim poshtë, që të na freskojë më shumë teksa qëndrojmë ulur.”
Personi C: “E zgjidhim ndryshe, le ta vendosim në mes.”

Nëse personi C (ose A) do të argumentonte se kondicioneri duhet vendosur sa më lart, pasi atje qarkullon ajri me temperaturë më të lartë, atëherë ky nuk do të ishte një falsitet.

Shembull 2.

Opinioni A: “Zoti është i plotfuqishëm, i gjithëditur, i gjithëpranishëm.”
Opinioni B: “Zoti nuk ekziston fare!”
Opinioni C: “Zoti edhe mund të ekzistojë, si dhe mund të jetë i plotëfuqishëm.”

Shembull 3. Kur hasim dy qëndrime ekstreme (ose të ndryshme nga njëri-tjetri), nganjëherë detyrohemi të mos flasim, ose të flasim duke mbajtur një qëndrim të mesëm, duke mos humbur respektin e asnjërës nga palët. Në fakt, nëse veprojmë kështu mund të kryejmë të paktën dy falsitete: falsitetin ad verecundiam (shih më lart) dhe falsitetin e gjakftohtësisë. Kjo mund të evitohet duke përdorur një gjykim të shëndoshë (kritik), pra, duke përdorur një linjë arsyetimi apo argumentimi të logjikshme. Për këtë do të flasim më vonë, pas ekspozimit të falsiteteve të tjera.

[Borix]

Gjallërimi Çorientues

Nisur nga kuptimi i fjalëve, gjallërimi çorientues është një falsitet logjik (pra, gabim në arsyetim) dhe ndodh kur një numër i vogël ndodhish të bujshme apo të tepruara konsiderohen si prova të fuqishme statistikore për të nxjerrë një konkluzion të caktuar. Pra, nëse ngjarja N ndodh dhe është e bujshme (por jo statistikisht e pritshme), atëherë pretendohet se probabiliteti që kjo ngjarje të ndodhë sërish është i madh, vetëm sepse ishte e bujshme. Pavarësisht bujës së saj, ngjarjes nuk është e thënë t’i rriten gjasat e ndodhisë. Prandaj, të 'ndizesh' nga një ngjarje e bujshme, mund të sjellë çorientim në argumentim.

Njerëzit e pranojnë më së shumti këtë falsitet, sepse ngjarjet dramatike apo sensacionale kanë imapkt të madh mbi mendjen njerëzore. Për shembull, nëse të mbijetuarit e Titanikut do të argumentonin se udhëtimi në det me anije gjigande është i më i rezikshmi ndër të gjitha format e tjera të udhëtimit, atëherë ata do të kryenin falsitet logjik, nisur nga ngjarja dramatike e mbytjes së anijes. Në fakt, ky gabim në arsyetim u krye edhe kur doli Air Bus, sepse njerëzit kishin frikë të udhëtonin në avionin më të madh nisur nga ndodhia e Titanikut (anijes më të madhe të kohës së vet).

Megjithatë, argumentimi i mësipërm nuk është i gabuar vetëm atëherë kur ekziston një bazë e besueshme statistikore në favor të vërtetësisë së konkluzionit. Për shembull, nëse Borix nuk di të bëjë ski dhe ftohet të shkojë për ski, atëherë ai mund ta refuzojë ftesën duke argumentuar se pasojat e ndonjë aksidenti do të ishin tepër dramatike. Në fakt, aksidenti është i mundshëm dhe Borix nuk është i gatshëm të rezikojë. Në këtë rast, ky argument nuk është një falsitet, sepse bazohet në mundësi statistikore.

Shembull.

Personi A: “Them te blej një kompjuter Intel Celeron. Nuk është i kushtueshëm dhe punën e kryen mirë.”
Personi B: “As mos mendo të blesh Celeron. Perveçse është i ngadaltë, një ditë nuk më ndizej fare deri sa më thanë që ishte djegur. Më humbën të gjitha dokumentat!”
Personi A: “Qenka kompjuter i kotë.”

Në fakt, personi A bëri një falsitet logjik teksa nxorri konkluzioni se kompjuterat Celeron janë të kotë, duke u nisur nga ndodhia ‘dramatike’ e personit B, e cila mund të ketë patur shkaqe nga më të ndryshmet.

[Borix]

Perdja e Tymit

I njohur ndryshe si Ignoratio Elenchi (lat. ‘injoranca e refuzimit’), falsiteti i perdes së tymit ndodh atëherë kur një person paraqet një subjekt ose çështje që s’ka lidhje me subjektin/çështjen nën shqyrtim, me qëllim që të devijojë diskutimin nga subjekti/çështja nën shqyrtim. Forma e falsitetit është e tillë: “Çështja A po shqyrtohet. Çështja B paraqitet si e lidhur me çështjen A (në fakt nuk ka lidhje). Çështja A lihet mënjanë (harrohet).” Kjo linjë arsyetimi është false, sepse të ndryshosh temë nuk do të thotë të paraqesësh evidenca bindëse në favor të argumentit.

Shembull. “Taksa e sheshtë duhet adaptuar edhe në Shqipëri. Vendet e ish-Bllokut Sovjetik bënë të njëjtën gjë. Shikoni ku janë ato vende sot. Edhe ne duhet të aspirojmë integrimin Euro-Atlantik.”

Të dalësh nga tema (pse duhet taksa e sheshtë), duke sjellë një temë tjetër (sepse taksa ka vlerën në integrimin në strukturat euro-atlantike dhe sepse kështu e bën edhe vendet e ish-bllokut komunist) nuk përbën argument në favor të taksës së sheshtë. (Argumenti i mësipërm është adaptuar nga një fjalim i kryeministrit actual të Shqipërisë.)

Siç mund ta keni kuptuar, falsiteti Ignoratio Elenchi është tërësia e disa falsiteteve që kemi paraqitur më lart: Argumentimi në Bazë të Pasojave të Besimit, Argumentimi në Bazë të Besimit, Argumentimi në Bazë të Ndjenjave, Falsiteti Gjenetik, Argumentimi në Bazë të Shoqërisë së Keqe, Falsiteti i Dordolecit, si dhe Falsiteti i Justifikimit. Pra, argumentimi Ignoratio Elenchi është rasti më i përgjithshëm i falsiteteve specifike në fjalë.