Tefsiri neper Shekuj

[Dritë]

Esselamu alejkum wr wb

Do te sjelli ne kete teme disa shkrime ne lidhje me historikun e komentimit te Kur'anit.
Ju kisha lut mos nderhyni me debata derisa ta perfundoj materialin sepse ka disa kapituj dhe mos e prishim rrjedhshmerine e temes.

Lexim te kendshem!
Selam

[Dritë]

TEFSIRI I KUR’ANIT NË KOHËN E RESULULLAHUT S.A.V.S.
Autori: Sabri Bajgora

Allahu xh.sh. i zbriti Muhamedit a.s. Librin e shenjtë-Kur’anin, si mrekulli të patejkalueshme deri në momentet e fundit të jetës mbi këtë tokë, sepse ky është libër që thërret për besimin e vërtetë, duke u bazuar në studime, analiza dhe hulumtime në proceset natyrore të kësaj ekzistence. Pa dyshim, ishte kjo dhurata më e madhe hyjnore për mbarë njerëzimin.

Kur’ani është vula e tërë revelatave hyjnore, të cilin i Dërguari i Allahut u urdhërua t’ia proklamonte njerëzimit. Ky mision i shenjtë nuk nënkuptonte vetëm përcjelljen e tij tek njerëzit, por edhe sqarimin e tij ashtu siç na bën me dije ajeti kuranor:

وَأَنزَلْنَا إِلَيْكَ الذِّكْرَ لِتُبَيِّنَ لِلنَّاسِ مَا نُزِّلَ إِلَيْهِمْ وَلَعَلَّهُمْ يَتَفَكَّرُونَ

“…Ty ta zbritëm këtë Kur’an, t’ua shpjegosh njerëzve atë që u është shpallur atyre, me shpresë se do ta studiojnë” (En-Nahl, 44).

Ky mision i shenjtë i Muhamedit a.s. zgjati rreth 23 vjet, deri në plotësimin e të gjitha dispozitave të Sheriatit, me zbritjen e ajetit të fundit kuranor, disa ditë para vdekjes së tij. I Dërguari a.s. e kreu me nder dhe përgjegjësi të plotë këtë detyrë dhe barrë kaq të rëndë, me të cilën ishte ngarkuar. Ai në asnjë moment nuk u tërhoq e as u zmbraps nga përgjegjësia që kishte marrë mbi supe, sepse qysh në fillim të Shpalljes ishte betuar: “Pasha Allahun, edhe po të ma sillni Diellin në anën time të djathtë e Hënën në të majtën, nuk do ta lë këtë mision derisa Allahu ta bëjë ngadhënjimtare (këtë fe) ose unë të flijohem për të”

Por që ky mision të kishte suksesin e dëshiruar, ishte e nevojshme një parapërgatitje shpirtërore nga ana e Allahut xh.sh. për të Dërguarin e Tij, në mënyrë që ai gjatë komunikimit të kësaj shpalljeje të mos haste në ndonjë vështirësi a paqartësi rreth asaj që i zbriste. Nga dëshira e flaktë që menjëherë të zinte përmendsh atë që i shpallej, Muhamedi a.s. ngutej duke përsëritur fjalët pas Xhibrilit…, siç na dëshmojnë këto ajete kuranore:

لَا تُحَرِّكْ بِهِ لِسَانَكَ لِتَعْجَلَ بِهِ. إِنَّ عَلَيْنَا جَمْعَهُ وَقُرْآنَهُ.فَإِذَا قَرَأْنَاهُ فَاتَّبِعْ قُرْآنَهُ. ثُمَّ إِنَّ عَلَيْنَا بَيَانَهُ

“Ti (Muhamed) mos e shqipto atë (Kur'anin) me gjuhën tënde për ta nxënë atë me të shpejtë! Sepse Ne e kemi për detyrë tubimin dhe leximin e tij! E kur të ta lexojnë atë ty, përcille (me të dëgjuar) leximin e tij. Dhe pastaj është obligim yni që ta shkoqisim atë.” (El-Kijame, 16-19)

Gjatë komentimit të këtyre ajeteve, Fahru Rraziu thotë: “Ajetet në fjalë argumentojnë se i Dërguari i Allahut e përsëriste me të shpejtë atë që ia lexonte Xhibrili a.s. dhe gjatë diktimit të Xhibrilit e pyeste atë për disa paqartësi dhe kuptime, në mënyrë që të mos i ikte ndonjë gjë, që pastaj ato t’ua përcillte ashabëve. Por i Gjithëfuqishmi ia tërhoqi vërejtjen duke e qetësuar atë të mos ngutej të lexonte e të përsëriste pas Xhibrilit, kur i tha: “Ti (Muhamed) mos e shqipto atë (Kur'anin) me gjuhën tënde për ta nxënë atë me të shpejtë! Sepse Ne e kemi për detyrë tubimin dhe leximin e tij!”, kurse për pyetjet që ai i bënte Xhibrilit, Allahu i tha: “Dhe pastaj është obligim Yni që ta shkoqisim atë.”, do të thotë Ne e kemi obligim të t’i sqarojmë ty detajet dhe kuptimet”[1]

Me këtë mendim pajtohet edhe Zemahsheriu, i cili gjatë komentimit të këtyre ajeteve, thotë: “Siç duket, i Dërguari a.s. ngutej të përsëriste atë që i shpallej, por Allahu xh.sh. e qetësoi zemrën e tij duke i thënë se nuk kishte nevojë të ngutej, sepse “Ne të garantojmë nxënien përmendsh të tij (Kur’anit)” dhe pastaj sqarimin e asaj që kishte nevojë për sqarim më detal, për se flet edhe ajeti tjetër kuranor:
وَلَا تَعْجَلْ بِالْقُرْآنِ مِنْ قَبْلِ أَنْ يُقْضَى إِلَيْكَ وَحْيُهُ وَقُلْ رَبِّ زِدْنِي عِلْمًا

“Ti mos nxito me Kur'anin para se të përfundojë shpallja e tij tek ti, dhe thuaj: “Zoti im, më shto dituri!” (Ta-Ha, 114)[2]

Ebu Su’udi, në lidhje me ajetin: “Dhe pastaj është obligim Yni që ta shkoqisim atë.”, thotë: “Këtu bëhet fjalë për sqarimin e ajeteve në të cilat kishte kuptime alegorike dhe dispozita”[3]

Të njëjtin mendim me Ebu Su’udin e mbështet edhe Alusi[4], kurse Shevkaniu, në lidhje me këtë ajet, thotë: “Me këtë ajet synohet sqarimi apo komentimi i hallallit e haramit, dhe i ajeteve që kishin nevojë për sqarime më të thukëta.”[5]

Allahu Fuqiplotë deshi që ky mision i fundit dhe kjo shpallje hyjnore, të përmbyllte të gjitha shpalljet e mëparshme. Dhe vërtet Kur’ani, si libri i fundit hyjnor ishte mrekullia me të cilën Allahu forcoi zemrën dhe misionin e të dërguarit të Tij, duke sfiduar mendjet njerëzore në çdo kohë. Ishte urtësia hyjnore që ky Kur’an të mbetet mrekulli deri në Ditën e Gjykimit, dhe nga ajetet e tij, çdo brez njerëzor të nxjerrë thesaret e urtisë, të cilat do të jenë argumente të pakontestueshme se Kur’ani është fjalë e Allahut, dhe si të tillë i Dërguari a.s. ua përcolli ashabëve të tij, të cilët do të ishin bartës të këtij amaneti dhe përcjellës besnikë të tij tek gjeneratat e ardhshme.

A e komentoi Muhamedi a.s. krejt Kur’anin?

Pas Kur’anit si burim i parë dhe i pakontestueshëm, i cili në vetë esencën e tij përmban shumë ajete, që sqarojnë njëri-tjetrin, vjen Syneti (Hadithi) i të Dërguarit të Allahut, si burim i dytë i. Pra, çdo gjë që vjen nga i Dërguari i Allahut, nëse është transmetuar paraprakisht me sened (varg transmetuesish) të saktë e të besueshëm, pranohet pa kurrfarë hezitimi, sepse i Dërguari i Allahut nuk ka folur në çështje të fesë dhe të Kur’anit, pa qenë i frymëzuar nga ana e Allahut xh.sh., për se dëshmon edhe ajeti kuranor:
وَمَا يَنْطِقُ عَنْ الْهَوَى إِنْ هُوَ إِلَّا وَحْيٌ يُوحَى

“Dhe ai nuk flet nga dëshira (hamendja) e tij. Ai (Kur'ani) nuk është tjetër pos shpallje që i shpallet.” (En-Nexhm, 3-4)

Ndërsa në lidhje me Synetin (Hadithin) Resulullahu s.a.v.s. thotë: “Mua më është dhënë Libri, e me të edhe po aq sa ai (Syneti)…”[6]

Mirëpo se a e komentoi Muhamedi a.s. tërë Kur’anin apo pjesërisht, tek dijetarët ekzistojnë dallime. Disa dijetarë, me Ibn Tejmijen në krye, janë të mendimit se Pejgamberi a.s. ashabëve të tij ua sqaroi tërë kuptimet e Kur’anit.[7] Por, megjithatë shumica e dijetarëve islamë janë të mendimit se i Dërguari i Allahut nuk e ka komentuar Kur’anin në tërësi, por vetëm disa ajete që kishin të bënin me dispozita të caktuara, dhe disa ajete të tjera për të cilat e pyetnin ashabët e tij kohë pas kohe. Këto ajete kryesisht ishin të natyrës së gajbijateve (gjërave të fshehta), ose ajete që në shikim të parë ishin paksa të komplikuara dhe kërkonin sqarime më të hollësishme. Të këtij mendimi janë El-Huvejbi dhe Es-Sujutiu.[8] Këtë mendim të tyre në një mënyrë e përkrahin edhe shumë prej dijetarëve bashkëkohorë, të cilët megjithatë mendojnë se ajetet e komentuara nga Muhamedi a.s. nuk ishin aq pak, siç pretendon Sujutiu, por ishin me një numër më të madh dhe u mjaftonin ashabëve që të kuptonin se për se obligoheshin.[9]

Argumentet e grupit të parë që thonë se i Dërguari i Allahut ua sqaroi ashabëve të gjitha kuptimet e Kur’anit

- Argumenti i parë i Ibn Tejmijes në lidhje me këtë, është fjala e tij: “Duhet të dimë se i Dërguari i Allahut ua sqaroi ashabëve kuptimet e Kur’anit ashtu siç ua sqaroi edhe shprehjet (fjalët) e tij, sepse ajeti kuranor:
وَأَنزَلْنَا إِلَيْكَ الذِّكْرَ لِتُبَيِّنَ لِلنَّاسِ مَا نُزِّلَ إِلَيْهِمْ وَلَعَلَّهُمْ يَتَفَكَّرُونَ

“…Ty ta zbritëm këtë Kur’an, t’ua shpjegosh njerëzve atë që u është shpallur atyre, me shpresë se do ta studiojnë”. (En-Nahl, 44), përfshin këto dy nocione.

- Argumenti i dytë, sipas tij, janë edhe fjalët e disa ashabëve të mëdhenj, si të Othmanit r.a., të Abdullah ibn Mes’udit e të tjerë, të cilat i transmeton tabiiu i njohur Ebi Abdurrahman Es-Selemi, se ashabët e Muhamedit a.s., kur i mësonin dhjetë ajete të Kur’anit, nuk fillonin mësimin e të tjerave pa i studiuar mirë e hollësisht dispozitat e ajeteve të mëparshme. Madje është e njohur thënia e tyre: “E mësonim Kur’anin e së bashku me të mësonim edhe dijen edhe mënyrën e të vepruarit me ato ajete.” Ndodhte që shumë ashabë të ndaleshin në nxënien përmendsh të një sureje për një kohë të gjatë, siç ishte rasti i Ibn Omerit, të cilit iu deshën disa vjet për ta mësuar e studiuar në tërësi kaptinën “El-Bekare”. Andaj disa prej tyre jo vetëm që e mësonin përmendsh (Kur’anin), por ndaleshin dhe e studionin në hollësi çdo ajet.

Sipas Ibn Tejmijes, ajeti kuranor:
إِنَّا أَنزَلْنَاهُ قُرْآنًا عَرَبِيًّا لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ

“Ne e zbritëm atë Kur'an arabisht, ashtu që ta kuptoni.” (Jusuf , 2), dëshmon qartë se ky Kur’an është shpallur në gjuhën arabe që njerëzit ta kuptojnë. “Logjika e shëndoshë nuk e pranon faktin që f.v. një popull ta lexojë një libër në ndonjë prej disiplinave shkencore, si p.sh. në mjekësi, matematikë, e të mos e shtjellojnë (komentojnë) detajisht, e po atëherë ç’mund të thuhet për Kur’anin si fjalë e Allahut, që është udhërrëfyes, shpëtim dhe lumturi e tyre, nëpërmjet të cilit ngrenë fenë dhe jetën e tyre.”, - thotë në fund Ibn Tejmije[10]

- Argumenti i tretë, sipas tij, është ajo që e transmetojnë Imam Ahmedi dhe Ibn Maxhe nga Omeri r.a., i cili ka thënë: “Ajeti i kamatës është ndër të fundit që ka zbritur nga Kur’ani, por i Dërguari a.s. vdiq pa e komentuar atë.”

Sipas Ibn Tejmijes dhe bashkëmendimtarëve të tij, del se i Dërguari i Allahut ua kishte sqaruar ashabëve gjithmonë ajetet që i kishin zbritur, përveç këtij të kamatës, meqenëse nuk kishte arritur, sepse e kishte kapluar sëmundja e vdekjes.

Argumentet e grupit të dytë që thonë se i Dërguari i Allahut nuk ua sqaroi ashabëve të gjitha kuptimet e Kur’anit

- Argumenti i parë i këtij grupi që thonë se i Dërguari a.s. nuk ua sqaroi ashabëve të gjitha kuptimet e ajeteve kuranore, përveç disave, pak nga numri, është thënia e Aishes r.a., të cilën e transmeton Bezzari, e cila citohet të ketë thënë: “I Dërguari i Allahut nuk bënte ndonjë komentim të Kur’anit, përveç disa ajeteve të pakta, të cilat ia mësonte atij Xhibrili a.s..”

- Argumenti i dytë, sipas tyre, është se i Dërguari i Allahut me qëllim të caktuar nuk ua sqaroi ashabëve të gjitha kuptimet e Kur’anit, sepse muslimanët janë të obliguar në çdo kohë t’i studiojnë e t’i hulumtojnë ajetet kuranore, në mënyrë që të forcojnë bindjen se Allahu xh.sh. është Krijuesi i vërtetë i kësaj gjithësie, për se flasin edhe shumë ajete kuranore.

- Argumenti i tretë sipas tyre, është se, nëse i Dërguari i Allahut do t’ua kishte sqaruar ashabëve të gjitha kuptimet e Kur’anit, atëherë ç’domethënie do të kishte duaja e tij që e kishte bërë për Ibn Abbasin, kur ishte lutur për të: “O Zot, bëje të dijshëm në çështjet e fesë dhe mësoja komentimin.”[11]

Sipas këtij grupi të dijetarëve, nëse i Dërguari a.s. do ta kishte sqaruar krejt Kur’anin, atëherë përse do ta veçonte me këtë dua Ibn Abbasin?

Mendimi i dijetarëve bashkëkohorë rreth argumenteve të këtyre grupeve

Pas analizës dhe studimit të argumenteve të të dyja grupeve, edhe dijetarët bashkëkohorë kanë dhënë mendimin e tyre në lidhje me këtë çështje. Ajo që është me rëndësi të ceket në këtë rast, është fakti se të gjithë dijetarët bashkëkohorë janë bashkuar në çështjen se për të Dërguarin e Allahut nuk kishte ndonjë paqartësi rreth kuptimeve të Kur’anit, sepse ato ia mësonte Allahu xh.sh. nëpërmjet vahjit. Në anën tjetër edhe pse ashabët i kuptonin përgjithësisht nga aspekti gjuhësor tekstet kuranore, megjithatë rreth disa çështjeve të fshehta, ishin të pafuqishëm të gjenin ndonjë përgjigje. Mirëpo, fatmirësisht, në mesin e tyre gjendej i Dërguari i Allahut, i cili aty për aty ua sqaronte atë që nuk e kishin të qartë, sepse për një gjë të tillë edhe urdhërohej nga i Plotfuqishmi..

Ndërsa, sa i përket qëndrimit të dijetarëve bashkëkohorë ndaj argumenteve të të dyja grupeve, mund të themi se këta të fundit kanë marrë një qëndrim të mesëm, duke u ikur dy skajshmërive të theksuara dhe duke u munduar të gjejnë një mesatare dhe pajtueshmëri mes këtyre mendimeve, gjë që deri diku edhe e kanë arritur.

Mendimet e tyre rreth argumenteve të grupit të parë

- Dijetarët bashkëkohorë, si kundërpërgjigje ndaj argumentit të parë të grupit që thonë se i Dërguari i Allahut ua ka sqaruar ashabëve të gjitha kuptimet e ajeteve kuranore, thonë: “Sa i përket argumentit të parë të Ibn Tejmijes dhe të atyre që e përkrahin atë në lidhje me kuptimin e ajetit: “li tubejjine lin-nasi ma nuzzile ilejhin”- “që t’ua shpjegosh njerëzve atë që u është shpallur atyre”, mund të konstatojmë se nuk është argumentim me vend, sepse kjo urdhëresë nga Allahu xh.sh. për Pejgamberin a.s., që t’ua shpjegonte njerëzve atë që u është zbritur, nënkupton në radhë të parë sqarimin e atyre ajeteve, që ashabët i kuptonin më me vështirësi, e këto ishin ajetet dispozita dhe ato “muteshabih”- të cilat kërkonin edhe disa sqarime shtesë, por jo edhe ajetet që ishin të pakapshme për mendjet e asaj kohe, e ajete të tilla në Kur’an ka shumë.”

- Në lidhje me argumentin e tyre të dytë, dijetarët bashkëkohorë kanë këtë kundërpërgjigje: “Sa i përket asaj që është transmetuar nga Othmani dhe Ibn Mes’udi r.a., se nuk kalonin në ajetet e tjera pa i mësuar ato dhjetë të parat, as kjo nuk argumenton se i Dërguari a.s. u kishte sqaruar atyre të gjitha kuptimet e Kur’anit. Në thënien e dy ashabëve të mëdhenj, vërehet se ata ishin të vëmendshëm që të mos kalonin në ajetet e tjera pa i mësuar me përpikëri dispozitat me të cilat ishin ngarkuar nga i Plotfuqishmi në ajetet paraprake, në mënyrë që ta përsosnin edhe më përkushtimin dhe devotshmërinë e tyre.”

- Kurse, sa i përket argumentit të tyre të tretë, se vetëm ajeti i kamatës kishte mbetur pa u sqaruar në detaje nga i Dërguari i Allahut, dijetarët bashkëkohorë edhe këtë e refuzojnë, sepse kjo në asnjë mënyrë nuk nënkupton faktin se Resulullahu s.a.v.s. i kishte sqaruar të gjitha ajetet kuranore, me përjashtim të ajeteve dispozita, siç thamë më parë, të cilat kishin nevojë të sqaroheshin pak më hollësisht.

Se i Dërguari a.s. nuk ua komentoi ashabëve krejt ajetet kuranore, na flet edhe fakti tjetër, se, pas vdekjes së Resulullahut s.a.v.s., në mesin e ashabëve aty-këtu kishte mendime të ndryshme rreth kuptimit të ndonjë ajeti të caktuar. Natyrisht, po të kishin pasur ndonjë tekst të cituar nga i Dërguari i Allahut rreth atij ajeti, sigurisht që nuk do të lindnin mospajtime pas vdekjes së tij.[12]

Mendimet e tyre rreth argumenteve të grupit të dytë

Sa u përket argumenteve të grupit të dytë, të cilët thonë se Pejgamberi a.s. nuk ua ka sqaruar ashabëve të gjitha kuptimet e ajeteve kuranore përveç një numri të vogël të tyre, dijetarët bashkëkohorë, argumentin e parë të tyre e konsiderojnë si të pabazë, sepse hadithi i cituar sipas tyre, është i klasifikuar nga dijetarët si “hadith i papranueshëm dhe i panjohur”, për arsye se është transmetuar nga Muhamed bin Xha’fer Ez-Zubejri, i cili nuk është i besueshëm nga dijetarët e hadithit.

- Kurse, sa u përket dy argumenteve të tjera të këtij grupi, edhe dijetarët bashkëkohorë mendojnë se janë më të fuqishëm në argumentim sesa argumentet e grupit të parë, dhe i pranojnë pa ndonjë hezitim. Kurse në fjalën e tyre përfundimtare lidhur me faktin nëse i Dërguari i Allahut e ka komentuar tërë Kur’anin apo vetëm disa ajete, thonë: “I Dërguari i Allahut megjithatë nuk e ka sqaruar Kur’anin në tërësi, por i ka sqaruar shumicën e ajeteve dispozita, dhe shumë ajete të tjera, për të cilat ashabët bënin vazhdimisht pyetje. Është fakt se për disa ajete, as i Dërguari i Allahut nuk kishte njohuri të fliste, siç ishin ajetet rreth momentit të Kiametit, ajeti rreth shpirtit dhe të disa gajbijateve të tjera.”[13]

Dijetarët bashkëkohorë këtë konstatim të tyre e mbështetin edhe në një thënie nga Ibn Abbasi, i cili ka thënë: “Tefsiri është katër llojesh: Një prej tyre është që arabët e njohin prej vetë fjalëve-sinonimeve të tyre, tjetri është ai të cilin e kuptojnë njerëzit nga vetë natyra dhe inteligjenca e tyre e lindur (fitreja), pastaj është tefsiri, që e kuptojnë dhe e zbërthejnë vetëm dijetarët, dhe tefsiri që nuk e di askush tjetër përveç Allahut.”[14]

Në anën tjetër, një grup dijetarësh bashkëkohorë me Dr. Xhemal Mustafa Abdulhamid en-Nexh-xhar në krye, vihen në mbrojtje të Ibn Tejmijes, duke thënë se fjalët e këtij dijetari të madh janë keqkuptuar nga Imam Sujutiu dhe nga Dr. Dhehebiu, sepse nga fjalët e Ibn Tejmijes, nuk mund të kuptohet assesi që ai ishte ithtar i mendimit se i Dërguari i Allahut ua ka sqaruar ashabëve të tij të gjitha kuptimet e Kur’anit.

Si argument për këtë konstatim të tij, dr. Xhemal en-Nexh-xhari sjell vetë mendimin e Ibn Tejmijes rreth burimeve të tefsirit tradicional kur thotë: “…Nëse në Kur’an dhe Synet nuk gjejmë komentim në lidhje me ndonjë çështje, atëherë kthehemi tek fjalët e ashabëve, sepse këta, pas dy burimeve të para, ishin njohësit më të mirë të Librit të Allahut, sidomos dijetarët dhe më të mëdhenjtë prej tyre.”[15]

Dr. Nexhari thotë se “sikur Ibn Tejmije të insistonte me ngulm në pohimin se i Dërguari a.s. e ka komentuar tërë Kur’anin, atëherë nuk do ta sillte këtë mendim në lidhje me komentimet e ashabëve”[16], dhe në fund sjell këtë konstatim: “Duke i bashkuar fjalët dhe mendimet e Ibn Tejmijes në lidhje me këtë çështje, e jo duke i ndarë ato me përzgjedhje, mund të përfundojmë se mendimi përfundimtar i Ibn Tejmijes është se i Dërguari i Allahut nuk e ka komentuar tërë Kur’anin prej fillimit e deri në fund, fjalë për fjalë, madje as shumicën e tij, dhe jo ashtu siç i kanë kuptuar fjalët e tij Imam Sujutiu dhe dr. Dhehebiu si dhe ata që i përcollën fjalët e këtyre dy dijetarëve pas tyre. Allahu i mëshiroftë dijetarët tanë të mëhershëm, këta të sotmit dhe ata që do të vijnë pas nesh. S’ka dyshim se secili prej tyre do të shpërblehet në bazë të nijetit dhe përpjekjeve të tij.”[17]

Për ç’arsye Muhamedi a.s.nuk e komentoi Kur’anin në tërësi

Po të donte Allahu xh.sh. që këtë Kur’an ta komentonte dikush prej njerëzve, me një komentim përfundimtar, pas të cilit të mos kishte nevojë për ndonjë komentim shtesë, sigurisht që kjo meritë dhe ky nder do t’i takonte të Dërguarit të fundit të Allahut, Muhamedit a.s.. Kjo megjithatë nuk ndodhi, sepse i Dërguari i Allahut, ashabëve u komentoi, sipas nevojës, vetëm disa pjesë kuranore. Në këto komentime-sqarime të Pejgamberit a.s. bëjnë pjesë ajetet dispozita, me të cilat obligoheshin besimtarët, dhe disa nga ajetet që kishin të bënin me urdhëresat dhe ndalesat hyjnore etj. Mund të shtrohet pyetja: Për ç’arsye i Dërguari i Allahut nuk e ka sqaruar-komentuar tërë Kur’anin në të gjallë të tij?

Në lidhje me këtë çështje, dijetarët kanë dhënë mendime të ndryshme. Dijetari më i njohur bashkëkohor, Muhamed Mutevel-li Sha’ravi, jep këtë përgjigje: “Aftësitë mendore-logjike të njerëzve në kohën e zbritjes së Shpalljes nuk ishin në gjendje të absorbonin kuptimet e të gjitha mistereve që përmbajnë fjalët e Allahut, dhe për këtë arsye ai nuk i rëndoi ashabët me gjëra që nuk përputheshin me realitetin e kohës dhe me aftësinë e tyre mendore. Ishte kjo një prej urtësive më të mëdha hyjnore, sepse Allahu i Madhërishëm deshi që çdo gjeneratë të shuajë etjen në detin e pafund të ëmbëlsisë kuranore.”[18]

Pra, Allahu xh.sh. deshi që në fjalën e Tij të fundit të zbritur për mbarë njerëzimin – në Kur’an, të përfshinte një thesar të tërë urtësish e sekretesh të Universit, të cilat do të mund t’i kuptonin e deshifronin vetëm gjeneratat e mëvonshme, të cilave do t’ua mundësojë këtë nëpërmjet zbulimeve të mirëfillta shkencore, në mënyrë që të gjithë të binden se ky Kur’an vërtet është fjalë e Allahut dhe mrekulli deri në ditën kur do të dalim para Madhërisë së Tij. Ja se ç’thotë Allahu xh.sh.:

سَنُرِيهِمْ آيَاتِنَا فِي الْآفَاقِ وَفِي أَنْفُسِهِمْ حَتَّى يَتَبَيَّنَ لَهُمْ أَنَّهُ الْحَقُّ أَوَلَمْ يَكْفِ بِرَبِّك
أَنَّهُ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ شَهِيدٌ

“Ne do t'u bëjmë atyre të mundshme që të shohin argumentet Tona në horizonte dhe në veten e tyre deri sa t'u bëhet e qartë se ai (Kur'ani) është i vërtetë. A nuk mjafton që Zoti yt është dëshmitar për çdo gjë?” (Fussilet, 53)

Në Kur’an ka shumë ajete që flasin për disa mrekulli shkencore që janë zbuluar vetëm në këta dy shekujt e fundit. Natyrisht që gjeneratat e mëhershme nuk kanë qenë në gjendje t’i deshifronin këto ajete, por me kalimin e kohës ato u bënë realitet i dukshëm. Sa për ilustrim, po cekim vetëm shkurtimisht se në Kur’an flitet për formën eliptike të Tokës (shih ajetet: El-Hixhr, 19, dhe En-Naziat, 30); për lëvizjen e Tokës rreth boshtit të vet dhe rreth Diellit (shih ajetin En-Neml, 88); për lëvizjet e planeteve rreth orbitave të përcaktuara (shih: Jasin, 38-40); pastaj flitet rreth gravitacionit të planetëve (shih: Er-Rr’ad, 2). Në anën tjetër Kur’ani flet edhe rreth etapave zhvillimore nëpër të cilat kalon embrioni në barkun e nënës (shih ajetet: El-Mu’minun, 12-14) dhe në shumë ajete të tjera bëhet fjalë për gjëra të tilla, para të cilave shkenca dhe njerëzimi mbeten të mahnitur.

Nga gjithë kjo që u tha rreth këtyre ajeteve, mund të përfundohet se i Dërguari a.s. nuk ua ka shpjeguar ashabëve të tij të gjitha kuptimet e ajeteve kuranore. Atyre u mjaftonte sqarimi i dispozitave që kishin të bënin me besimin, legjislacionin dhe normat morale. Nga kjo shihet se Allahu xh.sh. i kurseu mendjet e tyre nga stërngarkesa, sepse kjo ishte një prej urtësive të Tij, që çdo brez a gjeneratë të përfitojë nga Kur’ani famëlartë dhe nga të vërtetat e pakontestueshme të tij.

Mirëpo, shtrohet pyetja: A thua ç’do të ndodhte sikur i Dërguari i Allahut ta kishte komentuar tërë Kur’anin dhe prej tij të kishte zbuluar e nxjerrë të gjitha urtësitë dhe të kishte shkoqitur detajet?!

Përgjigjja është se, sikur i Dërguari i Allahut të bënte një gjë të tillë, atëherë sigurisht që do të ndodhte një prej këtyre dy gjërave:

- Ose kjo botë do të ndalej nga ripërtëritja (përparimi) në formën që ka dëshiruar Allahu;

- Ose kuptimet e Kur’anit fisnik do të ngurtësoheshin e më nuk do të ishin joshëse e as tërheqëse për dikë, meqenëse askush më nuk do të kishte të drejtë të shtonte ndonjë koment tjetër mbi komentin e të Dërguarit të Allahu.

Për fat të mirë, nga mëshira e Allahut për robërit e Tij, asnjëra prej këtyre nuk ndodhi, sepse i Lartmadhërishmi i dha rast mendjes njerëzore që të thellohet në dije e në njohuri, që nga ky Kur’an, që është mrekulli e përjetshme, të nxjerrë thesarin e çmueshëm të dijes e të njohurive.[19]

Në anën tjetër, dijetari tjetër bashkëkohor, dr. Muhamed Sejid Xhibril, në fjalën e tij të fundit gjatë shtjellimit të çështjes nëse Kur’ani është komentuar në tërësi nga Pejgamberi a.s. apo jo, thotë: “Disa kuptime të Kur’anit në të kuptuarit dhe në të komentuarit e tyre janë lënë të tilla, në mënyrë që dijetarët nëpër kohë, në bazë të ixhtihadit të tyre pas hulumtimeve dhe studimeve të mirëfillta, të nxjerrin kuptimet e dëshiruara dhe të synuara, në mënyrë që shkencat islame të mbeten gjithmonë të gjalla e të ripërtërihen…”[20]

Dhe, vërtet, nëse bota vazhdon me këtë trend të zhvillimit teknologjik, sigurisht se do të bëhen edhe shumë zbulime kolosale, por me siguri, çdo zbulim i mirëfilltë shkencor, patjetër që do të ketë mbështetje të fortë edhe në ndonjë prej ajeteve kuranore, sepse, meqë Kur’ani është fjalë e Allahut, atij nuk mund t’i mvishet e pavërteta as në të kaluarën dhe as në të ardhmen:

لاَ يَأْتِيهِ الْبَاطِلُ مِنْ بَيْنِ يَدَيْهِ ولاَ مِنْ خَلْفِهِ تَنزِيلٌ مِنْ حَكِيمٍ حَمِيدٍ

“Atij (Kur’anit) nuk mund t’i mvishet e pavërteta nga asnjë anë; është i zbritur prej të Urtit, të Lavdishmit“ (Fussilet, 42).

Disa shembuj të komentimeve-sqarimeve nga Resulullahi s.a.v.s., bërë disa ajeteve kuranore

(El-Fatiha)

- Transmetojnë Ahmedi dhe Tirmidhiu e gjithashtu edhe Ibn Hibbani në Sahihun e tij nga Adij bin Hibbani, të ketë thënë: I Dërguari i Allahut rreth ajetit 7 të kaptinës El-Fatiha:
غَيْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ وَ لاَ الضَّالِّين

“…e jo në të atyre ndaj të cilëve je i hidhëruar, dhe që kanë humbur!”

ka thënë: “Ata ndaj të cilëve është i hidhëruar Allahu, janë hebrenjtë, kurse të humburit janë të krishterët.”



- Po ashtu transmeton Ibn Merdevije nga Eba Dherr el Gaffariu të ketë thënë: E pyeta të Dërguarin e Allahut për fjalët: ”El magdubi alejhim” – “Ata ndaj të cilëve është i hidhëruar Allahu” e më tha: ”Këta janë hebrenjtë”. I thashë: po “Ed-dal-lin” – “Të humburit”, më tha: “Këta janë të krishterët.”



(El-Bekare)

- Transmeton Taberaniu nga Ebi Emame të ketë thënë: I Dërguari i Allahut për ajetin kuranor:
الْحَجُّ أَشْهُرٌ مَعْلُومَاتٌ

“Haxhi është në muajt e caktuar…” (El-Bekare, 197)

ka thënë: “Këta muaj janë: Shevvali, Dhul Ka’de dhe Dhul Hixh-xhe”.

- Transmeton Taberaniu me sened të pranueshëm nga Ibn Abbasi të ketë thënë: I Dërguari i Allahut në lidhje me ajetin:
فَلاَ رَفَثَ وَلَا فُسُوقَ وَلاَ جِدَالَ فِي الْحَجِّ

“(Ai që është duke e kryer Haxhin) nuk duhet t’i afrohet gruas, nuk bën të marrë nëpër këmbë dispozitat e Sheriatit, as nuk duhet të shkaktojë grindje.” (El-Bekare, 197)

ka thënë: “Er-Rrefethu” është t’u afrohesh grave për marrëdhënie intime gjatë ditëve të Haxhit; “El Fusuka”, janë mëkatet-gabimet, kurse “El Xhidalu” është kur dikush grindet dhe polemizon me shokun e vet.”

- Transmetojnë Tirmidhiu dhe Ibn Hibbani nga Ibn Mes’udi që në lidhje me ajetin 238 të kaptinës El-Bekare:
حَافِظُوا عَلَى الصَّلَوَاتِ وَالصَّلَاةِ الْوُسْطَى وَقُومُوا لِلَّهِ قَانِتِينَ

“Vazhdoni (të falni) rregullisht namazet, e edhe atë namazin e mesëm, dhe ndaj All-llahut të jeni respektues (në namaze).”

të ketë thënë: ka thënë Resulullahu s.a.v.s. ”Salatul vusta”- është namazi i ikindisë.”

- Në lidhje me të njëjtin transmetim, por nga rrugë të tjera të isnadeve, transmetojnë edhe Ahmedi e Tirmidhiu nga Semurete, pastaj Ibn Xheriri nga Ebu Hurejre dhe Ebi Malik El-Esh’ariu etj.



(Ali Imran)

- Transmeton Hakimi nga Enesi r.a. të ketë thënë: Është pyetur i Dërguari a.s. për ajetin 97 të kaptinës Ali Imran:

وَلِلَّهِ عَلَى النَّاسِ حِجُّ الْبَيْتِ مَنْ اسْتَطَاعَ إِلَيْهِ سَبِيلاً

“Për hir të All-llahut, vizita e shtëpisë (Qabesë) është obligim për atë që ka mundësi udhëtimi tek ajo…”

se ç’është “Sebil”?, e ai tha: “Sebil” - është mundësia materiale (ushqimi i mjaftueshëm që merr me vete dhe ai që i lë familjes derisa të kthehet nga Haxhi, - (sqarim yni) dhe mjeti i udhëtimit.”



(El-En’am)

- Transmetojnë Ahmedi, Buhariu, Muslimi dhe të tjerët nga Ibn Mes’udi, të ketë thënë: Kur zbriti ajeti:

الَّذِينَ آمَنُوا وَلَمْ يَلْبِسُوا إِيمَانَهُمْ بِظُلْمٍ أُوْلَئِكَ لَهُمْ الْأَمْنُ وَهُمْ مُهْتَدُونَ

“Ata që besuan dhe besimin e tyre nuk e ngatërruan me besim të kotë, atyre u takon të jenë të sigurt dhe ata janë në rrugë të drejtë.” (El-En’am, 82)

shumë njerëzve u erdhi rëndë, prandaj u brengosën dhe i thanë Resulullahut s.a.v.s.: O i Dërguar i Allahut, a thua cili prej nesh nuk i bën mizori-padrejtësi vetvetes?

Atëherë Muhamedi a.s. ua ktheu: “Kjo nuk ka të bëjë me atë që po mendoni ju, a nuk keni dëgjuar se ç’ka thënë njeriu i urtë (Llukmani duke e këshilluar të birin, fjalët e të cilit janë cekur në Kur’an, - sqarim yni):

وَإِذْ قَالَ لُقْمَانُ لاِبْنِهِ وَهُوَ يَعِظُهُ يَابُنَيَّ لا تُشْرِكْ بِاللَّهِ إِنَّ الشِّرْكَ لَظُلْمٌ عَظِيمٌ

“(I kujto popullit tënd) Kur Llukmani, duke e këshilluar, birit të vet i tha: “O djali im, mos i bëj Allahut shok, sepse idhujtaria është padrejtësia më e madhe.” (Llukman, 13),

…pra mizoria (padrejtësia më e madhe) është shirku.”

- Transmetojnë Ahmedi dhe Tirmidhiu nga Ebi Seidi e ky nga Pejgamberi a.s. të ketë thënë në lidhje me ajetin:

يَوْمَ يَأْتِي بَعْضُ آيَاتِ رَبِّكَ لَا يَنفَعُ نَفْسًا إِيمَانُهَا لَمْ تَكُنْ آمَنَتْ مِنْ قَبْلُ

“(në) ditën kur vijnë disa shenja të Zotit tënd, asnjë njeriu nuk i vlen besimi i Tij nëse nuk ka besuar më parë” (El-En’am, 158),

“Kjo ditë është kur dielli lind nga Perëndimi.”

Ky hadith ka edhe shumë rrugë të tjera të sakta të transmetimit, të cekura edhe në Sahihun e Buhariut edhe në atë të Muslimit nga Ebu Hurejra e të tjerët.

- Transmeton Taberaniu dhe të tjerët, me sened të mirë, nga Omer ibn Hattabi të ketë thënë: I Dërguari i Allahut në lidhje me ajetin:

إِنَّ الَّذِينَ فَرَّقُوا دِينَهُمْ وَكَانُوا شِيَعًا لَسْتَ مِنْهُمْ فِي شَيْءٍ إِنَّمَا أَمْرُهُمْ إِلَى اللَّهِ
ثُمَّ يُنَبِّئُهُمْ بِمَا كَانُوا يَفْعَلُونَ

“Vërtet ndaj atyre që e përçanë fenë e tyre dhe u ndanë në grupe, ti (Muhamed) nuk ke kurrfarë përgjegjësie. Çështja e tyre është vetëm te Allahu, Ai do t'i njohë me atë që punuan.” (El-En’am, 159)

i ka thënë Aishes: “Këta janë ata që sjellin risi dhe pasojnë epshin-egon”.

- Në lidhje me këtë ajet, Taberaniu me isnad të saktë e të shëndoshë, transmeton edhe nga Ebu Hurejra të ketë thënë: “Ka thënë i Dërguari i Allahut: “Këta janë ata që sjellin risi (të dëmshme), dhe janë pasuesit e epsheve e të mendimeve të kota, nga ky Ymet.”



(El-A’ëraf)

Transmetojnë Ahmedi, Ebu Davudi, Hakimi dhe të tjerët nga Berra’ë bin Azibi të ketë thënë: I Dërguari i Allahut, duke folur për momentin e marrjes së shpirtit të pabesimtarit, ka thënë: “…Ndërsa, kur pabesimtarit t’i jetë afruar fundi i jetës në këtë botë, për të kaluar në Ahiret, nga qielli zbresin melaiket e tmerrshme të ndëshkimit, me fytyra të zeza e të vrenjtura, dhe me vete sjellin rroba të vrazhda (ferra-ferra) të Xhehennemit dhe ulen para tij; pastaj vjen meleku i vdekjes dhe i ulet te koka duke i thënë me vrazhdësi: “O shpirt i keq (i ndyrë). Dil (shko) në hidhërimin dhe dënimin e Allahut. Në ato çaste shpirti i pabesimtarit nxirret me vështirësi, sikurse gërhanët që me vështirësi nxirren nga leshi i lagur, dhe menjëherë e mbështjellin me ato rroba të vrazhda të Xhehennemit, duke kundërmuar erë më të rëndë e më të keqe se të çfarëdo coftine në fytyrë të tokës. Pastaj ky shpirt i keq ngrihet në hapësirat qiellore dhe në çdo grup të melaikeve që hasin, ato pyesin: Cili është ky shpirt i keq e i ndyrë? U thuhet: filan filani, duke e thirrur me emrat më të këqij me të cilët e kanë thirrur në këtë botë, derisa të mos arrijë te qielli i kësaj bote, kur kërkohet leje për të vazhduar më tutje (më lart) me të, por këtij shpirti të keq nuk i lejohet të shkojë më tutje në sferat e larta qiellore, dhe pastaj i Dërguari a.s. e lexoi këtë ajet kuranor:

إِنَّ الَّذِينَ كَذَّبُوا بِآيَاتِنَا وَاسْتَكْبَرُوا عَنْهَا لَا تُفَتَّحُ لَهُمْ أَبْوَابُ السَّمَاءِ وَلَا يَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ حَتَّى يَلِجَ الْجَمَلُ فِي سَمِّ الْخِيَاطِ وَكَذَلِكَ نَجْزِي الْمُجْرِمِينَ

“Nuk ka dyshim se ata që përgënjeshtruan argumentet Tona dhe nga mendjemadhësia u larguan prej tyre, të tillëve nuk u hapen dyert e qiellit dhe ata nuk do të hyjnë në Xhennet derisa të përbirojë deveja nëpër vrimën e gjilpërës. Ja, kështu i shpërblejmë kriminelët” (El-A’ëraf, 40)

…dhe pastaj i Dërguari i Allahut vazhdoi: “Allahu i urdhëron melaiket: Shkruani librin (emrin) e tij në regjistrin Sixh-xhin (libri i xhehennemlinjve), në fund të tokës.

Pastaj melaiket shpirtin e tij e hedhin me rrëmbim e forcë poshtë në tokë… Më pastaj i Dërguari a.s. lexoi këtë ajet kuranor:

وَمَنْ يُشْرِكْ بِاللَّهِ فَكَأَنَّمَا خَرَّ مِنْ السَّمَاءِ فَتَخْطَفُهُ الطَّيْرُ أَوْ تَهْوِي بِهِ الرِّيحُ فِي مَكَانٍ سَحِيقٍ

“… E kush i bën shok Allahut, ai është sikur të bjerë nga qielli e ta rrëmbejë shpendi, ose si ai të cilin era e stuhishme e hedh në ndonjë vend të humbur” (El-Haxh-xh, 31)



(El–Enfal)

- Transmeton Ebu Shejhi nga Ibn Abbasi ta ketë dëgjuar të Dërguarin e Allahut duke komentuar ajetin:

وَاذْكُرُوا إِذْ أَنْتُمْ قَلِيلٌ مُسْتَضْعَفُونَ فِي الأَرْضِ تَخَافُونَ أَنْ يَتَخَطَّفَكُمْ النَّاسُ فَآوَاكُمْ وَأَيَّدَكُمْ بِنَصْرِهِ وَرَزَقَكُمْ مِنْ الطَّيِّبَاتِ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ

“Rikujtoni kur ishit pakicë e të dobët në tokë, dhe frikësoheshit se do t'ju rrëmbenin njerëzit (idhujtarët), e Ai ju mundësoi vend të sigurt (në Medinë) dhe ju përkrahu me ndihmën e Tij, ju furnizoi me të mira, që të jeni mirënjohës.” (El-Enfal, 26)

Shokët e pyetën se kush janë këta njerëz nga të cilët kishim frikë. I Dërguari a.s. u përgjigj: “Këta janë persianët.”

- Transmeton Tirmidhiu nga Ebi Musa el Esh-ariu të ketë thënë: Ka thënë i Dërguari i Allahut s.a.v.s.: “Allahu m’i zbriti dy siguri për ymetin tim, dhe lexoi ajetin 33 të sures El-Enfal:
وَمَا كَانَ اللَّهُ لِيُعَذِّبَهُمْ وَأَنْتَ فِيهِمْ وَمَا كَانَ اللَّهُ مُعَذِّبَهُمْ وَهُمْ يَسْتَغْفِرُونَ

“Po Allahu nuk do t'i dënojë ata, derisa ti (Muhamed) të jesh në mesin e tyre dhe Allahu nuk do t'i dënojë, derisa ata të kërkojnë falje (istigfar).”

Pastaj tha: “Kur të kaloj unë nga kjo botë, ymetit tim do t’ia lë istigfarin deri në Ditën e Gjykimit.”

- Transmeton Muslimi dhe të tjerët nga Ukbe bin Amir të ketë thënë: E kam dëgjuar Resulullahun s.a.v.s. derisa ishte në minber pasi që lexoi ajetin kuranor:

وَأَعِدُّوا لَهُمْ مَا اسْتَطَعْتُمْ مِنْ قُوَّةٍ وَمِنْ رِبَاطِ الْخَيْلِ تُرْهِبُونَ بِهِ عَدُوَّ اللَّهِ وَعَدُوَّكُمْ وَآخَرِينَ مِنْ دُونِهِمْ لَا تَعْلَمُونَهُمْ اللَّهُ يَعْلَمُهُمْ

“E ju përgatituni sa të keni mundësi force (mjete luftarake) e kuaj të caktuar për betejë kundër atyre (që tradhtojnë) e me të (me përgatitje) ta frikësoni armikun e Allahut, armikun tuaj dhe të tjerët, të cilët ju nuk i dini (se kush janë), e Allahu i di ata…” (El-Enfal, 60)

tha: “Forca (në këtë rast) është hedhja me shigjetë (me mjet lufte).”



(Et-Tevbe)

Transmetojnë Ahmedi, Tirmidhiu, Ibn Hibbani dhe Hakimi nga Ebu Seid el Huderiu të ketë thënë: Ka thënë i Dërguari i Allahut: “Kur të shihni ndonjë njeri që vjen rregullisht në xhami, dëshmoni për imanin e tij, sepse Allahu xh.sh. thotë:

إِنَّمَا يَعْمُرُ مَسَاجِدَ اللَّهِ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الآخِرِ وَأَقَامَ الصَّلَاةَ وَآتَى الزَّكَاةَ وَلَمْ يَخْشَ إِلَّا اللَّهَ فَعَسَى أُوْلَئِكَ أَنْ يَكُونُوا مِنْ الْمُهْتَدِينَ

“E drejtë e përkujdesjes së xhamive të Allahut është vetëm dhe atij që i ka besuar Allahut dhe ditës së mbramë e që e fal namazin, jep zekatin dhe nuk i frikësohet askujt pos Allahut. Të tillët do të jenë të udhëzuarit (në rrugën e drejtë).” (Et-Tevbe, 18)

- Transmeton Muslimi dhe të tjerët nga Ebi Seidi, të ketë thënë: “Dy njerëz nuk pajtoheshin dot mes vetes lidhur me atë se çfarë kishte për synim ajeti 108 i sures Et-Tevbe:
لَمَسْجِدٌ أُسِّسَ عَلَى التَّقْوَى مِنْ أَوَّلِ يَوْمٍ أَحَقُّ أَنْ تَقُومَ فِيهِ

“Një xhami e cila që prej ditës së parë është themeluar për respektin ndaj Allahut (pa hile), është më e drejtë të falesh në të”

Njëri prej tyre thoshte se fjala është për xhaminë e Pejgamberit a.s. në Medinë, kurse tjetri thoshte se fjala është për xhaminë në Kuba. Pastaj që të dy erdhën tek i Dërguari a.s. dhe e pyetën në lidhje me këtë, e ai u dha këtë përgjigje: “Në këtë ajet është fjala për xhaminë time (në Medinë) – (sqarim yni).”



(Junus)

- Transmeton Muslimi nga Suhejbi e ky nga i Dërguari a.s. të ketë thënë në lidhje me fjalët e Allahut:
لِلَّذِينَ أَحْسَنُوا الْحُسْنَى وَزِيَادَةٌ

“Atyre që bëjnë vepra të mira, u takon e mira (Xhenneti) po edhe më tepër (e shohin Allahun)…” (Junus, 26)

“fjala “husna” d.m.th. Xhenneti, kurse “zijadeh” do të thotë “e shohin Allahun xh.sh..”

- Në lidhje me këtë ajet, po ashtu transmeton Ibn Merdevije nga Ibn Omeri r.a. e ky nga Resulullahu s.a.v.s., të ketë thënë: (Lil-ledhine ahsenu) - janë ata që kanë dëshmuar se nuk ka zot tjetër përveç Allahut”, (el-husna) është Xhenneti, kurse (ez-zijadeh) është shikimi në Allahun xh.sh..”

- Transmeton Ebu Davudi dhe të tjerët nga Omer ibn Hattabi të ketë thënë: Ka thënë i Dërguari i Allahut: “Është një kategori njerëzish prej robëve të Allahut, të cilëve ua kanë lakmi pejgamberët dhe dëshmorët”. I thanë: Cilët janë ata, o i Dërguar i Allahut?, ai tha: “Këta janë ata njerëz që janë dashur në mes vetes vetëm për hir të Allahut, pa interes të pasurisë a të prejardhjes. Këta njerëz nuk do të frikësohen e as nuk do të dëshpërohen atë ditë kur njerëzit do të frikësohen e do të dëshpërohen” e pastaj lexoi ajetin 62 të sures Junus
أَلاَ إِنَّ أَوْلِيَاءَ اللَّهِ لاَ خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلاَ هُمْ يَحْزَنُونَ

“Ta keni të ditur se të dashurit e Allahut (evliatë) nuk kanë frikë (në botën tjetër) dhe as kurrfarë brengosjeje.”

- Në lidhje me këtë ajet, po ashtu transmeton Ibn Merdevije nga Ebu Hurejre të ketë thënë: Është pyetur i Dërguari i Allahut për ajetin 62 të sures Junus:
أَلاَ إِنَّ أَوْلِيَاءَ اللَّهِ لاَ خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلاَ هُمْ يَحْزَنُونَ

“Ta keni të ditur se të dashurit e All-llahut (evliatë) nuk kanë frikë (në botën tjetër) e as kurrfarë brengosjeje”

kurse përgjigjja e tij ishte: “Këta janë ata që duhen në mes vetes vetëm për hir të Allahut xh.sh.”

- Transmetojnë Ahmedi, Seid bin Mensuri, Tirmidhiu dhe të tjerët nga Ebu Derdaja, i cili, kur ishte pyetur rreth komentimit të ajetit 64 të kaptinës Junus:
لَهُمْ الْبُشْرَى فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَفِي الآخِرَةِ

“Atyre u jepen myzhde në jetën e dynjasë dhe në jetën tjetër (për hyrje në Xhennet)…”,

kishte thënë: Nuk më ka pyetur për këtë askush që kur e kam pyetur Resulullahun s.a.v.s. për të dhe atëherë më pati thënë: “O Ebu Derda, prej se ka zbritur ky ajet, pos teje, nuk më ka pyetur askush rreth këtij. Kjo është ëndrra e mirë (ru’ja) që sheh muslimani në gjumë, ose dikush e sheh për të. Pra, kjo është përgëzimi për të në jetën e kësaj bote, kurse përgëzimi për botën e ardhshme, është Xhenneti.”



(Ibrahim)

- Transmetojnë Tirmidhiu, Nesaiu, Hakimi, Ibn Hibbani dhe të tjerët nga Enesi r.a. e ky nga Resulullahu s.a.v.s. të ketë thënë, në lidhje me ajetin 24 të sures Ibrahim:

أَلَمْ تَرَى كَيْفَ ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلاً كَلِمَةً طَيِّبَةً كَشَجَرَةٍ طَيِّبَةٍ أَصْلُهَا ثَابِتٌ
وَفَرْعُهَا فِي السَّمَاءِ

“A nuk ke kuptuar se si Allahu bëri shembull: fjalën e mirë si pema e mirë rrënjët e së cilës janë thellë (në tokë) e degët janë lart.”

“ajo është pema e hurmës”,

kurse për ajetin 26 të po kësaj sureje:
وَمَثَلُ كَلِمَةٍ خَبِيثَةٍ كَشَجَرَةٍ خَبِيثَةٍ اجْتُثَّتْ مِنْ فَوْقِ الْأَرْضِ مَا لَهَا مِنْ قَرَارٍ

“Dhe shembulli i fjalës së keqe si një pemë e keqe që është shkulur mbi tokë e që nuk ka të qëndruar,”

ka thënë: “ajo është handhali – kungulli i egër e i idhët (bot. Citrullus colocynthys)”.

- Lidhur me po këtë ajet të sures Ibrahim

أَلَمْ تَرَى كَيْفَ ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلاً كَلِمَةً طَيِّبَةً كَشَجَرَةٍ طَيِّبَةٍ أَصْلُهَا
ثَابِتٌ وَفَرْعُهَا فِي السَّمَاءِ

“A nuk ke kuptuar se si Allahu bëri shembull: fjalën e mirë si pema e mirë rrënjët e së cilës janë thellë (në tokë) e degët e saj janë lart”,

kemi edhe një komentim tjetër, të cilin e transmetojnë Ahmedi, Ibn Merdevije me sened të mirë nga Ibn Omeri, e ky nga Resulullahu a.s.v.s. të ketë thënë: “Kjo është pema e hurmës, së cilës nuk i pakësohen (nuk i bien) fletët.”

- Transmetojnë të gjithë autorët e koleksioneve të hadithit nga Berra’ë bin Azibi e ky nga Pejgamberi a.s. të ketë thënë: “Kur muslimani pyetet në varr, dëshmon se nuk ka zot tjetër pos Allahut dhe Muhamedi është i dërguar i Tij. Ky është sqarimi i fjalëve të Allahut:

يُثَبِّتُ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا بِالْقَوْلِ الثَّابِتِ فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَفِي الْآخِرَةِ وَيُضِلُّ اللَّهُ الظَّالِمِينَ .

وَيَفْعَلُ اللَّهُ مَا يَشَاءُ

“Allahu forcon ata që besuan në fjalën e fortë (të dëshmisë) në jetën e kësaj bote edhe në botën tjetër, ndërsa mizorët Allahu i bën të humbur. Allahu punon çka të dojë.” (Ibrahim, 27)

- Transmeton Muslimi nga Thevbani të ketë thënë: I erdhi të Dërguarit të Allahut një rabin çifut dhe e pyeti: Ku do të jenë njerëzit në momentin për të cilin flet ajeti 48 i kaptinës Ibrahim:
يَوْمَ تُبَدَّلُ الْأَرْضُ غَيْرَ الْأَرْضِ وَالسَّمَاوَاتُ وَبَرَزُوا لِلَّهِ الْوَاحِدِ الْقَهَّارِ

“Ditën kur Toka ndryshohet në tjetër tokë, e edhe qiejt (në të tjerë qiej), e ata (njerëzit) të gjithë dalin sheshazi para Allahut, Një, Mbizotërues.”,

për se Resulullahu iu përgjigj: “Do të jenë në errësirë të plotë, mu para urës (së Siratit)” – ( sqarim yni).

- Transmetojnë Muslimi, Tirmidhiu, Ibn Maxhe dhe të tjerët nga Aishja r.a. të ketë thënë: “Jam njeriu i parë që e kam pyetur të Dërguarin e Allahut rreth këtij ajeti (d.t.th. rreth ajetit 48 të kaptinës Ibrahim):
يَوْمَ تُبَدَّلُ الْأَرْضُ غَيْرَ الأَرْضِ وَالسَّمَاوَاتُ وَبَرَزُوا لِلَّهِ الْوَاحِدِ الْقَهَّارِ

“Ditën kur Toka ndryshohet në tjetër tokë, e edhe qiejt (në të tjerë qiej), e ata (njerëzit) të gjithë dalin sheshazi para Allahut, Një, Mbizotërues.”,

se ku do të jenë njerëzit në ato momente, o i Dërguar i Allahut? Ai tha: “Do të jenë mbi urë (Sirat).”



(El-Hixhr)

- Transmetojnë Taberaniu, Ibn Merdevije dhe Ibn Hibbani nga Ebu Seid el Huderiu, i cili është pyetur nga disa njerëz nëse e kishte dëgjuar të Dërguarin a.s. të fliste diçka rreth ajetit 2 të kaptinës El- Hixhr:
رُبَمَا يَوَدُّ الَّذِينَ كَفَرُوا لَوْ كَانُوا مُسْلِمِينَ

“Ata që nuk besuan, shpeshherë do të kishin dëshiruar të kishin qenë muslimanë.”,

e ai tha: Po e kam dëgjuar Resulullahun tek thotë në lidhje me këtë ajet: “Allahu do t’i nxjerrë disa njerëz besimtarë nga zjarri pasi ta kenë marrë dënimin për atë që i ka shtyrë të futeshin në Xhehennem, tok me idhujtarët. Më parë idhujtarët do t’i drejtohen këtij grupi me fjalët nënçmuese: Ju thoni që keni qenë të dashurit e Allahut në jetën e dynjasë, atëherë përse jeni këtu me ne në zjarr?” Kur Allahu dëgjon këtë bisedë të tyre, jep leje që dikush të ndërmjetësojë për ta, dhe në ato momente ndërmjetësimi vjen nga të gjitha anët: nga melaiket, nga pejgamberët dhe nga besimtarët e mirë, derisa të gjithë ata besimtarë që kishin bërë ndonjë mëkat (me të cilin kishin merituar zjarrin e Xhehennemit përkohësisht, - sqarim yni), të nxirren e të dalin nga Xhehenemi me lejen e Allahut. Në ato çaste idhujtarët thonë nga dhembja: Ah sikur të ishim sikur këta (të ishim muslimanë, qoftë edhe mëkatarë) dhe të na arrinte shefati (ndërmjetësimi) edhe neve e të kishim dalë së bashku me ta.”

Ky hadith nga rrugë të tjera të transmetimit transmetohet edhe nga Ebi Musa el Esh’ariu, Xhabir bin Abdil-lahu dhe Aliu r.a.



(El-Isra’ë)

Transmeton Tirmidhiu, kurse Nesaiu e vërteton saktësinë e thënies nga Ebu Hurejra e ky nga i Dërguari i Allahut të ketë thënë në lidhje me fjalët e Allahut:
إِنَّ قُرْآنَ الْفَجْرِ كَانَ مَشْهُودًا

“Vërtet, lutja e agimit është e përcjellë.” (El-Isra’ë, 78)

“Për këtë (këndimin e Kur’anit në namazin e sabahut) dëshmojnë melaiket e natës dhe ato të ditës.”

- Transmetojnë Ahmedi dhe të tjerët nga Ebu Hurejre të ketë thënë: Ka thënë i Dërguari i Allahut s.a.v.s. në lidhje me ajetin 79 të kaptinës El-Isra’ë:

وَمِنْ اللَّيْلِ فَتَهَجَّدْ بِهِ نَافِلَةً لَكَ عَسَى أَنْ يَبْعَثَكَ رَبُّكَ مَقَامًا مَحْمُودًا

“Dhe në një pjesë të natës zgjohu me të (me Kur'anin-namazin), është e sigurt se Zoti yt do të ngrejë ty në një vend të lavdishëm.”

“Ky është vendi (i lavdishëm), nga i cili do të më mundësohet të ndërmjetësoj për Ymetin tim.”, ndërsa në një version tjetër: ”ky është (shefati) ndërmjetësimi.”



(El-Kehf)

- Transmeton Ahmedi nga Ebi Seid el Huderiu e ky nga Resulullahu s.a.v.s. që në lidhje me ajetin:

الْمَالُ وَالْبَنُونَ زِينَةُ الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَالْبَاقِيَاتُ الصَّالِحَاتُ خَيْرٌ
عِنْدَ رَبِّكَ ثَوَابًا وَخَيْرٌ أَمَلًا

“Pasuria dhe fëmijët janë stoli e kësaj bote, kurse veprat e mira (fryti i të cilave është i përjetshëm) janë shpërblimi më i mirë te Zoti yt dhe janë shpresa më e mirë.” (El-Kehf, 46),

të ketë thënë: “Këto janë: tekbiri, (fjala Allahu ekber, sqarim yni), tehlili (fjala La ilahe il-la Allah), tesbihu dhe hamdi (fjalët: Subhanallahi vel hamdu lil-lahi ve la ilahe il-la Allahu vallahu ekber) dhe: havleka (fjalët La havle ve la kuvvete il-la bil-lah)”.

- Po ashtu transmeton Ahmedi nga Nu’man bin Beshiri e ky nga Pejgamberi a.s. të ketë thënë: “Subhanallahi, vel hamdu lil-lahi, ve la ilahe il-la Allahu, vallahu ekber”, janë “El-Bakijatu es Salihatu.”

- Të njëjtin transmetim, porse nga Ebu Hurejra, e transmeton edhe Ibn Xheriri.



(Ta-Ha)

- Transmeton Bezzari me sened të shëndoshë nga Ebu Hurejre e ky nga i Dërguari a.s. që në lidhje me fjalët e Allahut:

وَمَنْ أَعْرَضَ عَنْ ذِكْرِي فَإِنَّ لَهُ مَعِيشَةً ضَنكًا

“E kush ia kthen shpinën udhëzimit Tim, do të ketë jetë të vështirë”, (Ta-Ha, 124)

të ketë thënë: “Ky është ndëshkimi në varr”.



(Es-Sexhde)

- Transmeton Ibn Ebi Hatimi nga Ibn Abbasi e ky nga Pejgamberi a.s. që në lidhje me fjalët e Allahut:
تَتَجَافَى جُنُوبُهُمْ عَنْ الْمَضَاجِعِ يَدْعُونَ رَبَّهُمْ خَوْفًا وَطَمَعًا وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ يُنفِقُونَ

“I heqin trupat e tyre prej dyshekëve, duke e lutur Zotin e tyre nga frika dhe nga shpresa dhe nga ajo që Ne u kemi dhënë (pasuri) atyre, ata japin.” (Es-Sexhde, 16)

të ketë thënë: “Kjo është të ngriturit për të falur namaz të natës.”



(Gafir)

- Transmetojnë Ahmedi, Hakimi, Ibn Hibbani dhe autorët e Suneneve nga Nu’man bin Beshiri të ketë thënë: Ka thënë i Dërguari i Allahut: “Duaja është adhurim” e pastaj lexoi fjalët e Allahut:
وَقَالَ رَبُّكُمْ ادْعُونِي أَسْتَجِبْ لَكُمْ إِنَّ الَّذِينَ يَسْتَكْبِرُونَ عَنْ عِبَادَتِي سَيَدْخُلُونَ جَهَنَّمَ دَاخِرِينَ

“Zoti juaj ka thënë: “Më thirrni Mua, Unë ju përgjigjem, e ata që nga mendjemadhësia i shmangen adhurimit ndaj Meje, do të hyjnë të nënçmuar në Xhehennem”. (Gafir, 60)



(Edh-Dharijat)

- Transmeton Bezzari nga Omer ibnul Hattabi të ketë thënë në lidhje me kuptimin e ajeteve 1, 3 dhe 4 të kaptinës Edh-Dharijat:

وَالذَّارِيَاتِ ذَرْوًا - (Edh-Dharijat, 1) janë erërat,

فَالْجَارِيَاتِ يُسْرًا - (Edh-Dharijat, 3) janë anijet në det, kurse

فَالْمُقَسِّمَاتِ أَمْرًا - (Edh-Dharijat, 4) janë melaiket. Po të mos e kisha dëgjuar të Dërguarin eAllahut të thoshte kështu, as unë nuk kisha thënë.”



(Er-Rrahman)

- Transmeton Begaviu nga Enes ibn Maliku të ketë thënë: E lexoi i Dërguari i Allahut s.a.v.s. ajetin 60 të kaptinës Er-Rrahman:
هَلْ جَزَاءُ الإِحْسَانِ إِلاَّ الإِحْسَانُ

“A mund të jetë shpërblimi i veprës së mirë diçka tjetër, përveçse e mira!”

dhe pastaj na tha: “A e dini se çfarë ka dëshiruar të thotë Zoti juaj?” Ashabët thanë: Allahu dhe i Dërguari i Tij e dinë më së miri. Atëherë ai tha: “Allahu thotë: A ka shpërblim tjetër për atë që e begatova me besimin në një Zot, përveç Xhennetit.”



(El-Buruxh)

- Transmeton Ibn Xheriri nga Ebi Malik el Esh’ariu të ketë thënë: “Ka thënë i Dërguari i Allahut s.a.v.s. në lidhje me ajetet:

وَالْيَوْمِ الْمَوْعُودِ وَشَاهِدٍ وَمَشْهُودٍ

“Pasha ditën e premtuar. Pasha atë që dëshmon dhe atë që dëshmohet!” (El-Buruxh, 2-3)

(El jevmul mev’ud) - “është Dita e Gjykimit, (shahid) - është dita e xhumasë, kurse (mesh’hud) - është dita e Arefatit.”. Ky hadith përcillet edhe nga rrugë të tjera të transmetimit.



(Ez-Zelzeletu)

- Transmeton Ahmedi nga Ebu Hurejra të ketë thënë: “E lexoi Pejgamberi a.s. këtë ajet:
يَوْمَئِذٍ تُحَدِّثُ أَخْبَارَهَا

“Atë ditë, ajo (Toka) i rrëfen tregimet e veta” (Ez-Zelzele, 4)

dhe pastaj na tha: “A e dini se cilat janë lajmet e saj (Tokës)?” Ashabët thanë: Allahu dhe i Dërguari i Tij e dinë më së miri. Atëherë tha: “Kjo do të thotë se Toka do të dëshmojë për çdo njeri dhe popull, se çfarë punuan mbi sipërfaqen e saj, dhe në Ditën e Gjykimit ajo (Toka) do t’i thotë secilit: Ti ke punuar këtë e këtë në filan ditën, etj.”



(El-Maun)

- Transmetojnë Ibn Xheriri dhe Ebu Ja’la nga Sa’d ibn Ebi Vekasi të ketë thënë: E pyeta Resulullahun s.a.v.s. për ajetin:
الَّذِينَ هُمْ عَنْ صَلَاتِهِمْ سَاهُونَ

“Të cilët janë të shkujdesur (të harrueshëm), për namazin e tyre” (El-Maun, 5)

e ai më tha: “Këta janë ata që e vonojnë namazin nga koha e tyre.”



(El-Kevther)

- Transmetojnë Ahmedi dhe Muslimi nga Enesi r.a. të ketë thënë: Ka thënë i Dërguari i Allahut në lidhje me ajetin e parë të kaptinës “El-Kevther”:
إِنَّا أَعْطَيْنَاكَ الْكَوْثَرَ

“Ne, vërtet të dhamë ty (o Muhamed), shumë të mira.”

“Kevtheri, është një lum që Allahu ma ka dhënë mua në Xhennet”.

- Ky hadith transmetohet edhe nga rrugë të tjera të shumta të transmetimit.



(En-Nasr)

- Transmeton Ahmedi nga Ibn Abbasi të ketë thënë: “Kur zbriti kaptina:

إِذَا جَاءَ نَصْرُ اللَّهِ وَالْفَتْح. وَرَأَيْتَ النَّاسَ يَدْخُلُونَ فِي دِينِ اللَّهِ أَفْوَاجًا.
فَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّكَ وَاسْتَغْفِرْهُ إِنَّهُ كَانَ تَوَّابًا

“Pasi (të) erdhi ndihma (fitorja) e Allahut dhe ngadhënjimi (çlirimi i Mekës). Dhe i pe njerëzit duke hyrë grupe-grupe në fenë e Allahut. Atëherë, pra, madhëroje Zotin tënd me falënderim dhe kërko falje prej Tij. Ai vërtet është pranues i madh i pendimeve.” (En-Nasr, 1-3),

i Dërguari i Allahut tha: “Më është paralajmëruar vdekja ime” (Më është bërë me dije vdekja ime).”



(El-Felek)

- Transmetojnë Ahmedi, Tirmidhiu dhe Nesaiu nga Aishja r.a. të ketë thënë në lidhje me ajetin e 3 të kaptinës “El-Felek”:
وَمِنْ شَرِّ غَاسِقٍ إِذَا وَقَبَ

“dhe prej dëmit të natës kur ajo ngryset”,

“Më mori i Dërguari i Allahut për dore, ma dëftoi Hënën kur doli dhe më tha: “Kërko mbrojtje tek Allahu prej kësaj (hënës në të sosur), sepse kjo është “gasiku” – “errësira kur ngryset”.

* * *

Këto ishin vetëm disa nga komentimet e të Dërguarit të Allahut, bërë disa ajeteve kuranore, të cilat i shkëputëm me përzgjedhje nga vepra madhështore e Imam Sujutiut “El Itkan fi Ulumil Kur’an”[21], komente që gjenden pothuaj në të gjitha koleksionet e hadithit nën kapituj të veçantë “Kapitulli i tefsirit të Kur’anit”, si dhe në të gjithë librat e tefsirit, qofshin ata të komentimit tradicional apo racional.

==========================================

[1] Fahru Rraziu Tefsirul Kebir-Mefatihul Gajbi, vëll.15, fq. 225.

[2] Zemahsheriu El-Kesh-shaf, vëll. IV, fq. 165

[3] Tefsir Ebu Su’ud vëll. V, fq. 431

[4] Alusiu Ruhul Meani, vëll. 29, fq. 142

[5] Imam Esh-Shevkaniu Fethul Kadir, vëll. V, fq. 338.

[6] Transmeton Ebu Davudi në kreun “Syneti”, kapitulli V, si dhe Tirmidhiu në kreun “Dituria”, kapitulli X.

[7] Ibn Tejmije Mukaddimetu fi Usuli et-Tefsir, fq. 5

[8] Imam Sujutiu El Itkan fi Ulumil Kur’an, vëll. II, fq. 384

[9] Dr. Abdul Mun’im Nimr Ilmu-t-Tefsir, fq. 23, Kajro 1985

[10] Ibn Tejmije Mukaddimetu fi Usuli et-Tefsir, fq. 6

[11] Transmeton Buhariu në kapitullin “Mbi biografinë e Ibni Abbasit” (2/306)

[12] Dr. Muhamed Husejn Edh-Dhehebi Et-Tefsir vel mufessirune, vëll. I, fq. 53, Kajro 1985

[13] “Et-Tefsir vel mufessirune”, vëll. I, fq. 55

[14] Mennaul Kattan - “Mebahith fi ulumil Kur’an”, fq.260-261, Kajro 1995

[15] Ibn Tejmije “Mukaddime fi Usuli-tTefsir”, fq. 93.

[16] Dr. Xhemal Mustafa Abdul Hamid en-Nexhar “Menahixh tefsirije”, fq. 100-101, Kajro, 2000.

[17] “Menahixh tefsirije”, fq. 103.

[18] Muhamed M. Sha’ravi, “Havatiri havlel Kur’anil Kerim”, fq. 35, Kajro 1988.

[19] Muhamed. M. Sha’ravi, “Havatiri havlel Kur’anil Kerim”, fq. 38

[20] Dr. Muhamed Sejjid Xhibril “Med-hal ila menahixh el mufessirin”, fq.40, Kajro, 1987.

[21] Shih vëll II, prej fq. 420-450.


**** Vazhdon inshaAllah me kapitullin: TEFSIRI NË KOHËN E SAHABËVE

[Milkway]

TEFSIRI I KUR’ANIT NË KOHËN E RESULULLAHUT S.A.V.S.

Allahu xh.sh. i zbriti Muhamedit a.s. Librin e shenjtë-Kur’anin, si mrekulli të patejkalueshme deri në momentet e fundit të jetës mbi këtë tokë, sepse ky është libër që thërret për besimin e vërtetë, duke u bazuar në studime, analiza dhe hulumtime në proceset natyrore të kësaj ekzistence. Pa dyshim, ishte kjo dhurata më e madhe hyjnore për mbarë njerëzimin.

Kur’ani është vula e tërë revelatave hyjnore, të cilin i Dërguari i Allahut u urdhërua t’ia proklamonte njerëzimit. Ky mision i shenjtë nuk nënkuptonte vetëm përcjelljen e tij tek njerëzit, por edhe sqarimin e tij ashtu siç na bën me dije ajeti kuranor:

وَأَنزَلْنَا إِلَيْكَ الذِّكْرَ لِتُبَيِّنَ لِلنَّاسِ مَا نُزِّلَ إِلَيْهِمْ وَلَعَلَّهُمْ يَتَفَكَّرُونَ

“…Ty ta zbritëm këtë Kur’an, t’ua shpjegosh njerëzve atë që u është shpallur atyre, me shpresë se do ta studiojnë” (En-Nahl, 44).

[/B]

Selam Drita

Desha te ndalem vetem tek ky ajeti qe shpjegon ne menyre te perkryer se Kur`ani eshte sjell njerzimit e jo vetem dijetarve .

Pra ne kete menyre edhe komentimi i Kur`anit behet sipas njerzimit e jo sipas disa dijetarve , pra qdo kush si e kupton .

[Dritë]

Selam Drita

Desha te ndalem vetem tek ky ajeti qe shpjegon ne menyre te perkryer se Kur`ani eshte sjell njerzimit e jo vetem dijetarve .

Pra ne kete menyre edhe komentimi i Kur`anit behet sipas njerzimit e jo sipas disa dijetarve , pra qdo kush si e kupton .

Alejkumu selam Kushtrim

Ne postimin e pare ju luta mos nderhyni me qellim debati, te lus te bejsh durim ta postoj gjith materialin. Do kesh shume per te lexuar dhe pasi ta perfundoj mund te shpreheni dhe debatoni, ok?!


Selam

[Dritë]

TEFSIRI NË KOHËN E SAHABËVE

Allahu xh.sh. i zbriti Kur’anin famëlartë të Dërguarit të Tij, udhëzim të qartë dhe dritë e cila do t’i ndriçojë rrugët e njerëzimit deri në Ditën e Gjykimit.

I Plotfuqishmi e urdhëroi të dërguarin e Tij që këtë Kur’an t’ua sqaronte shokëve dhe ymetit të tij, kur i thotë:
وَأَنزَلْنَا إِلَيْكَ الذِّكْرَ لِتُبَيِّنَ لِلنَّاسِ مَا نُزِّلَ إِلَيْهِمْ وَلَعَلَّهُمْ يَتَفَكَّرُونَ

“…Ty ta zbritëm këtë Kur’an, t’ua shpjegosh njerëzve atë që u është shpallur atyre, me shpresë se do ta studiojnë” (En-Nahl, 44), dhe
يَاأَيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ وَإِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رِسَالَتَهُ وَاللَّهُ يَعْصِمُكَ مِنْ النَّاسَِ

“O ti i dërguar! Komunikoje atë që t’u zbrit prej Zotiti tënd, e nëse nuk e bën (kumtimin në tërësi), atëherë nuk e ke kryer misionin (revelatën). Allahu të garanton mbrojtjen prej njerëzve (prej armiqve).” (El-Maide, 67).

Dhe vërtet i Dërguari i Allahut e zbatoi në praktikë dhe iu përmbajt besnikërisht këtij urdhri hyjnor. Ai e pranoi shpalljen hyjnore për plot 23 vjet, dhe ishte shumë i vëmendshëm që, çdo paqartësi që paraqitej aty-këtu rreth kuptimit të drejtë të ndonjë fjale a ajeti, t’ua sqaronte ashabëve të tij menjëherë. Ashabëve ua sqaroi kuptimet e Kur’anit aq sa ata kishin nevojë, në të shumtën e rasteve disa paqartësi rreth kuptimit të ndonjë ajeti. Kjo pra nuk nënkupton se Muhammedi a.s. e sqaroi dhe e komentoi tërë Kur’anin, por e sqaroi vetëm atë që ishte e nevojshme për t’u kuptuar, dispozita të cilat pastaj ashabët i jetësonin në praktikën e tyre të përditshme.

Ashabët e Resulullahit ishin njerëzit më të privilegjuar e më të zgjedhur të këtij Ymeti, meqenëse patën rastin ta shoqëronin njeriun më të madh të njerëzimit- Muhammedin a.s., të cilin Allahu xh.sh. e dërgoi udhëzues dhe mëshirë për botën mbarë.

I Lartmadhërishmi, i ka lavdëruar ashabët e Resulullahut s.a.v.s. në Kur’an kur thotë:

مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ وَالَّذِينَ مَعَهُ أَشِدَّاءُ عَلَى الْكُفَّارِ رُحَمَاءُ بَيْنَهُمْ

“Muhammedi është i dërguar i Allahut, e ata që janë me të (ashabët) janë të ashpër kundër jobesimtarëve, janë të mëshirshëm ndërmjet vete…” (El-Fet-h, 29), dhe:

كُنْتُمْ خَيْرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَتَنْهَوْنَ عَنْ الْمُنكَرِ وَتُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ

“Ju jeni populli më i dobishëm, i ardhur për të mirën e njerëzve, të urdhëroni për të mirë, të ndaloni nga veprat e këqija dhe të besoni Allahun.” , (Ali Imran, 110)

Kurse i Dërguari i Allahut për shokët e vet ka thënë: “Mos i shani ashabët e mi, mos i shani ashabët e mi, se për Atë në Dorën e të Cilit është jeta ime, nëse ndonjë prej jush do të jepte (shpenzonte) sasi të arit sa kodra e Uhudit, nuk do të arrinte mirësinë e ndonjërit prej tyre, madje as sa gysmën e tyre.”[1]

S’ka dyshim që ashabët e Pejgamberit a.s. përgjithësisht i kuptonin të shumtën e ajeteve kuranore dhe dispozitat që dilnin nga këto ajete, megjithëse kur është fjala për kuptimin e përpiktë të disa çështjeve të fshehta kuptimore, ata kishin nevojë për sqarime shtesë dhe më të hollësishme, për se drejtoheshin menjëherë tek i Dërguari i Allahut. Atyre nuk u mjaftonte vetëm të kuptonin fjalët e Kur’anit, sepse, siç dihet, fjalët kuranore në kontekste të ndryshme, po ashtu japin shpjegime dhe kuptime të ndryshme.

Madje në lidhje me këtë, librat e tefsirit dhe ata të shkencave kuranore, kanë regjistruar mospajtime në mendimet e dijetarëve.

Kështu shohim se Ibni Halduni në “Mukaddimen” e tij thotë: “Kur’ani zbriti në gjuhën e arabëve, në formën e retorikës së tyre, kështu që të gjithë ata i kuptonin dhe i dinin kuptimet e fjalëve dhe mënyrat e konstruksionit të tyre”[2]

Ky mendim i Ibni Haldunit mendojmë që është vlerësim tepër i lirë dhe i papeshuar mirë, sepse nuk ishin të gjithë ashabët në të njëjtin nivel të dijes dhe të të kuptuarit të gjuhës së Kur’anit. A nuk i kanë regjistruar librat fjalët e Omerit r.a., të cilat i transmeton Ebu Abide në “El-Fedail” nga Enesi r.a. tek thotë: Një ditë, derisa Omeri r.a. ishte në minber duke lexuar ajetin e 31 të kaptinës Abese: “ Ve fakiheten ve ebba” – “Dhe pemë e kullosa”, tha: fjalën “fakiheten”-“pemë” po e kuptojmë, po a thua ç’kuptim ka fjala “ebba”?!

Atëherë Omeri iu kthye vetvetes duke thënë: “Vërtet kjo është ngarkesë për ty, o Omer.”[3]

Pastaj është edhe në një rast tjetër, të cilin e ka regjistruar po ashtu Ebu Abide nëpërmjet Muxhahidit e ky nga Ibni Abbasi, të ketë thënë: “Nuk e dija kuptimin e fjalës “Fatir” në ajetin (Fatiru-s-semavati vel erd…)- (Esh-Shura, 11), derisa nuk erdhën dy beduinë tek unë për t’ua dhënë një fetva, të cilët po grindeshin rreth pronësisë së një pusi me ujë. Njëri prej tyre thoshte: “Ene fetartuha”- “Unë ia kam filluar i pari”, ndërsa tjetri thoshte: “Ene ibtede’tuha”- “Unë ia kam filluar i pari”.[4]

Nëse Omeri r.a. nuk e dinte kuptimin e fjalës “ebba”, kurse komentatori më i famshëm i Kur’anit, Ibni Abbasi, nuk e dinte kuptimin e fjalës “Fatir”, atëherë ashabët e tjerë sigurisht që kanë pasur edhe më shumë paqartësi të tilla, prandaj mund të themi edhe një herë se fjalët e Ibni Haldunit, duken pa vend dhe mendime tepër të lira, në lidhje me të kuptuarit e Kur’anit nga ashabët.

Ja se ç’mendim të kundërt me Ibni Haldunin ka dhënë Ibni Kutejbe, i cili jetoi me shekuj para Ibni Haldunit: “Arabët nuk janë të njëjtë në të kuptuarit e fjalëve të paqarta dhe me kuptime të shumta të Kur’anit, por dikush prej tyre është më i ngritur se tjetri, dhe si të tillë e plotësojnë njëri-tjetrin”

BURIMET E TEFSIRIT NË KOHËN E SAHABËVE

Në kohën e ashabëve, me të cilën nënkuptohet koha pas vdekjes së Resulullahut s..a.v.s., burime të Tefsirit ishin:

1. Kur’ani fisnik

2. Syneti (Hadithi) i Pejgamberit a.s.

3. Fjalët e ashabëve nga ixhtihadi i tyre personal, dhe

4. Transmetimet nga pjesëtarë të “Ehli Kitab-it” që kishin pranuar Islamin

VEÇORITË E TEFSIRIT NË KOHËN E SAHABËVE

Tefsiri në kohën e ashabëve dallohej me disa veçori ndër të cilat dijetarët kanë numëruar:

- Në kohën e ashabëve, Kur’ani nuk është komentuar në tërësi, por është komentuar vetëm ajo që ishte më e vështirë për t’u kuptuar. Atyre u mjaftonte kuptimi i përgjithësuar rreth ndonjë dispozite pa hyrë në detaje më të hollësishme. Shembull të tillë kemi rastin e Omerit r.a. të cilin e kemi cekur më parë rreth kuptimit të fjalës “ebba”- “kullosa”. Ai konsideroi se të zgjeruarit në njohjen më të thellë të kuptimit të kësaj fjale ishte ngarkesë për të, prandaj i mjaftoi të kuptonte se fjala ishte për një mirësi prej mirësive të shumta të Allahut xh.sh. ndaj njeriut.

- Në mesin e sahabëve kishte shumë pak mospajtime në të kuptuarit e domethënieve të Kur’anit, sepse shumica prej tyre ishin njohës shumë të mirë të gjuhës së pastër arabe. Po ashtu në mesin e tyre nuk kishte kurrfarë zilie a xhelozie nëse ndonjëri ishte më i ditur se tjetri në ndonjë çështje të caktuar fetare. Ata mendimin e tjetrit e pranonin pa hezitim, kur u flente në zemër

- Tefsiri si shkencë e veçantë, nuk ishte mbledhur e as shkruar, por përcillej në formë gojore si në formë të haditheve nga Resulullahu s.a.v.s.

- Ashabët shumë pak u drejtoheshin pjesëtarëve të “Ehli Kitab-it” për ndonjë sqarim nga librat e tyre të shenjtë[5], por, edhe kur merrnin diçka prej tyre, ishin shumë të vëmendshëm që ai transmetim të ishte në përputhshmëri me Kur’anin dhe Synetin.

Ata gjithmonë në mendje kishin fjalët e Resulullahut rret këtyre tregimeve israilite, kur i kishte porositur ashabët: “Mos u besoni e as mos i përgënjeshtroni çifutët, por thoni Ne besojmë në Allahun dhe në atë që na është zbritur”

- Mendimet e sahabëve reth ndonjë dispozite juridike ishin më tepër mendime kolektive (ixhma’ë) të dala nga konsultimi i ndërsjellë sesa mendime individuale. Bejheki në Sunenin e tij ka regjistrua fjalët e Mejmun bin Mehranit të ketë thënë: “Nëse Ebu Bekrit i paraqitej ndonjë çështje për ta zgjedhur, shikonte së pari në mos gjente zgjidhje në Kur’an, nëse jo, atëherë shikonte në hadithet e Resulullahut, e nëse as këtu nuk gjente atë përgjigje, atëherë i konsultonte ashabët e tjerë dhe i pyeste: A mos dini nëse Resulullahu e ka zgjidhur ndonjëherë këtë çështje. Ndodhte që dikush t’i thoshte se po, i Dërguari i Allahut ka vepruar në këtë rast kështu e kështu, dhe ai menjëherë e pranonte atë zgjedhje si të kryer, e nëse përgjigjja ishte negative, atëherë ai mblidhte sahabët më të mëdhenj e më të ditur dhe i konsultonte lidhur me atë çështje. Vetëm pasi e merrnin vendimin së bashku, atëherë gjykonte.[6]

Të njëjtin veprim e bënte edhe Omeri r.a. në kohën e sundimit të tij

VLEFSHMËRIA DISPOZITIVE E TRANSMETIMEVE NGA ASHABËT

Dijetarët islam, pa dallim, pajtohen rreth faktit se pas Resulullahut s.a.v.s, më meritorët dhe më të denjët për të komentuar Kur’anin fisnik ishin ashabët e tij. Kjo nga shkaku se ata ishin dëshmitarë të drejtëpërdrejtë të Shpalljes hyjnore, dhe në të shumtën e rasteve dinin edhe shkakun e zbritjes së ajeteve kuranore. Arsyeja tjetër e besueshmërisë së transmetimeve nga ata ishte se ata, kurrë nuk jepnin ndonjë komentim pa pasur mbështetje në Kur’an ose Sunnet. Janë të njohura mendimet e tyre të shprehura reth komentimeve të ajeteve kuranore, në çka ishin shumë të kujdesshëm që sa më shumë t’i iknin mendimeve të tyre personale. Një gjë e tillë erdhi në shprehje, vetëm pasi tokat islame u zgjeruan në atë masë, që sahabët u desh të shpërnguleshin gjthandej, që njerëzve t’ua shpjegonin Islamin burimor.

Megjithatë në mesin e dijetarëve hasim mospajtime dhe mendime të ndryshme rreth hukmit të transmetimit nga sahabiu, të nxjerrë nga ixhtihadi i tyre personal.

Grupi i parë shkon nga ajo se transmetimet e ashabëve nga ixhtihadi i tyre personal e kanë gradën:”Mevkuf”, që do të thotë se ai është mendim i tij i lirë, dhe meqenëse nuk është fjalë e dëgjuar nga Resulullahu s.a.v.s., ai mendim mund të jetë i saktë ose jo i saktë.

Kurse grupi i dytë shkojnë nga fakti se komentimet personale të ashabëve janë argumente të pakontestueshme, duke u mbështetur na atë se ata ishin njerëzit më të afërt me Pejgamberin a.s., ishin njerëz të dashur tek Allahu xh.sh., ishin pjesëmarrës të betejave më të lavdishme të historisë islame, por në të njëjtën kohë, mendjet e tyre ishin të ndritura dhe shumë herë të inspiruara nga nektari hyjnor, siç ishte rasti i Omerit r.a., propozimet e të cilit, i kishte pëlqyer edhe vetë i Plotfuqishmi, duke sjellë edhe ajete dispozita siç ishte rasti i robërve të Bedrit, i mbulesës së grave të Resulullahuts.a.v.s, dhe marrja e “Mekami Ibrahim”, si vendfalje.

Në lidhje me këtë Hakimi në “Mestedrekun” e tij thotë: “Le ta dijë çdo studjues i hadithit se tefsiri (komentimi) i sahabiut i cili ka qenë dëshmitar i Shpalljes, sipas kritereve të dy dijetarët (aludon në Buhariun dhe Muslimin) e ka gradën (shkallën) e hadithit “musned.”[7]

Për të qartësuar këto pozicione mund të konkludojmë se:

- Komentimi i sahabiut e ka gradën “merfu’ë” vetëm nëse ai transmetim ndërlidhet me ndonjë shkak të zbritjes së ndonjë ajeti të caktuar, ose ai komentim në të cilin komenti i lirë nuk zë vend, ndërsa në atë komentim që shfaqet edhe mendimi i tij, bazuar në ixhtihad, pa e mbështetur atë mendim në ndonjë nga thëniet e Pejgamberit a.s., atëherë ai komentim i tij i nënshtrohet mundësisë së të qenit mendim i saktë ose jo.

- Komentimi personal i ndonjë sahabiu, ka një gradë të veçantë respekti, nëse ai nuk del jashtë kornizave kuranore ose të Synetit, sidomos nëse ka të bëjë me ndonjë komentim gjuhësor, sepse ashabët vërtet ishin njerëzit më të aftë për gjuhën në të cilën kishte zbritur Kur’ani. Shembull më të mirë për këtë kemi Ibn Abbasin, i cili shquhej me diturine e tij të thellë kur shumë fjalëve kuranore, u gjente mbështetje edhe në poezinë arabe.

- Ndërsa sa i përket vlerës së tefsirit të sahabiut do të sjellim mendimin e Ibn Tejmijes i cili thotë: “Nëse dikush pyet se cila mënyrë e komentimit është më e mira, atëherë përgjigjja është: Rruga dhe mënyra më e saktë është të komentuarit e Kur’anit me Kur’an, sepse çka ka mbetur e paqartë në ndonjë ajet, është sqaruar në një ajet tjetër, çka ka mbetur sqarim i shkurtër në një vend, është sqaruar më gjerësisht në një vend tjetër. Nëse në Kur’an nuk gjen më ajete të tilla sqaruese, atëherë ktheju Synetit (hadithit) sepse ai është sqaruesi më i mirë i Kur’anit. Madje në lidhje me këtë, imam Shafiu ka thënë: “Çdo gjë me të cilën ka gjykuar i Dërguari a.s., është nga ajo që ai e ka kuptuar prej Kur’anit”. Pastaj nëse në Kur’an dhe Synet nuk gjejmë komentim në lidhje me ndonjë çështje, atëherë kthehemi tek fjalët e ashabëve, sepse këta, pas dy burimeve të para, ishin njohësit më të mirë lidhur me çështjet e Librit të Allahut, sidomos dijetarët dhe më të mëdhenjtë prej tyre.”[8]

MUFESIRËT MË TË NJOHUR NGA ASHABËT

Pa dyshim, ashabët ishin njerëzit më fatlum të këtij ymeti, sepse patën rastin të shoqëroheshin me të Dërguarin e Allahut dhe të merrnin për çdo ditë nga burimi i nektarit profetik, kështu që në mesin e tyre disa u shquan për aftësitë dhe afinitetet e tyre të pashoqe, në lidhje me disa nga komentimet e Librit të Allahut.

Imam Sujutiu në lidhje me këtë, thotë: “Për afinitetin për tefsir u shquan dhjetë prej ashabëve: 4 hulefai rrashidinët: Ebu Bekri, Omeri, Othmani dhe Aliu, pastaj Abdullah ibn Abbasi, Abdullah ibn Mes’udi, Ubejj bin Ka’bi, Zejd bin Thabiti, Ebu Musa el-Esh’ariu dhe Abdullah ibn Zubejri.” [9]

Sa u përket transmetimeve nga këta të dhjetë, shohim se transmetimet nga Ebu Bekri, Omeri dhe Othmani r.a., janë më të pakta në krahasim me të tjerët, kjo sigurisht për shkak të vdekjes së tyre më të hershme, d.t.th. jo aq shumë vjet pas vdekjes së Resulullahut s.a.v.s.. Transmetimet e pakta nga këta të tre lidhen edhe me faktin se njerëzit në kohën e tyre ishin në përgjithësi njohës të mirë të dispozitave të Librit të Allahut, po edhe për faktin se këta të tre patën barrën më të madhe të përgjegjësisë shtetërore mbi supet e tyre, pasi atyre iu besua udhëheqja e muslimanëve, kështu që nuk kishin kohë aq të mjaftueshme të merreshin me këto transmetime.

Prej hulefai rrashidinëve, në këtë mes, përjashtim bën vetëm Aliu r.a., sepse gjatë kohës së hilafetit të tij, njerëzit që përqafonin Islamin, ishin të shumtë dhe tokat islame ishin në zgjerim e sipër, kështu që ndihej nevojë e madhe që i pari i muslimanëve t’u jepte sqarime rreth disa komenteve të Librit të Allahut.

Është karakteristikë e kohës së sundimit të tij se tashmë po rritej edhe brezi i ri i fëmijëve të ashabëve, të cilët ishin të etshëm për njohuri të reja rreth Kur’anit famëlartë, kurse të kthyerit tek Aliu r.a. për këto sqarime ishte i arsyeshëm kur dihet se ai ishte rritur në shtëpinë e Pejgamberit a.s. dhe në shumë raste kishte qenë dëshmitar i drejtpërdrejtë i shpalljes që i zbriste Muhammedit a.s. .

Sa u përket të tjerëve nga këta të dhjetë, lirisht mund të konstatojmë se më të njohurit për transmetime janë Abdullah ibn Abbasi, Abdullah ibn Mes’udi dhe Ubejj bin Ka’bi, të cilët, nëse ua bashkojmë edhe Aliun r.a., kanë më së shumti transmetime nga lëmi i tefsirit.

Tre të tjerët, Zejd bin Thabiti, Ebi Musa el-Esh’ariu dhe Abdullah ibn Zubejri, kanë më pak transmetime se katërshi i madh i lartpërmendur, kështu që do të përqendrohemi në ndriçimin e biografisë së këtyre katër më të njohurve, që njihen për më së shumti transmetime: Ibn Abbasit, Ibni Mes’udit, Aliut r.a. dhe Ubejj bin Ka’bit.

ABDULLAH IBN ABBAS r.a. – (vdiç 68 h.)
Biografi e shkurtër

Emri i tij i plotë është Abdullah ibn Abbas bin Abdul Muttalib bin Hashim el Kureshij el Hashimij.

U lind në Mekë 3 vjet para hixhretit. Që nga fëmijëria e tij e hershme ishte pranë ngrohtësisë së prehrit të Pejgamberit a.s., sigurisht nga fakti i lidhjes së ngushtë familjare, sepse ishin djem axhallarësh mes vetes.

Kur vdiq i Dërguari i Allahut, Ibni Abbasi kishte 13 vjet. Në kohën e hilafetit të Aliut r.a., mori postin e mëkëmbësit të Basrës, kurse pas vrasjes së tij, u kthye në Hixhaz. Vdiq në Taif në vitin 68. Ky vit i vdekjes merret si më i sigurt, ndonëse ka edhe historianë që mendojnë se ai vdiq në vitin 65 e disa në vitin 67.

Vlera dhe pozita e tij në dije

Abdullah ibn Abbasi njihet me ofiqin “Terxhumanul Kur’an”-Komentator i Kur’anit”, pastaj me “Hibrul Ummeh”- “Ngjyra e Ymetit” dhe me tjetrin “Bahrul Ilmi”-“Det i diturisë”[10].

Pa dyshim ishte më i dijshmi dhe më i famshmi ndër ashabët sa i përket komentimit të Kur’anit, poezisë arabe dhe shkencave të tjera fetare.

U shoqërua me ashabët më të mëdhenj, prej të cilëve mësoi shumë nga hadithet e Pejgamberit, të cilat nuk kishte pasur rastin t’i dëgjonte prej tij.

Fjala e tij në komentim ishte fjala e fundit, sepse ishte vërtet një oqean i pafund i dijes në shumë lëmenj. E si të mos ishte kur i Dërguari i Allahut kishte bërë dua për të: “O Zot, bëje të dijshëm në çështjet e fesë dhe mësoja komentimin”, kurse në një rivajet tjetër: “… mësoja Librin”, e në një tjetër: “…dhuroji urtësinë”.[11] Në këtë drejtim, vërtet mbeti i pakrahasueshëm dhe i paarritshëm.

Ishte i dashur dhe tepër i respektuar nga të gjithë ashabët. Madje Omeri r.a. e mbante përherë pranë vetes dhe kishte besim të madh në dijen e tij të thellë në fe. Ai shpesh i thoshte: “Ti je më fytyrëndrituri prej të rinjve tanë, më i moralshmi prej tyre dhe më i dituri për librin e Allahut”, kurse ashabëve të mëdhenj për të u thoshte: “Ky është djalosh i pjekur, vërtet ka një gjuhë kureshtare, stil të të pyeturit dhe mendje të zgjuar”

Dëshmitë e ashabëve dhe të tabiinjve për dijen e tij

Aliu r.a. për Ibni Abbasin dhe tefsirin e tij ka thënë: “Ibni Abbasi, sikur të vështronte në të fshehtën nëpërmjet një perdeje të tejdukshme”

Ibni Mes’udi për të ka thënë: “Ibni Abbasi është komentuesi më i mirë i Kur’anit” [12]

Ibni Abbasi rrëfen se si një ditë Omeri r.a. e kishte marrë pranë vetes në një tubim ku ishin veteranët e luftës së Bedrit, dhe, kur disa prej tyre e panë Ibni Abbasin aq të ri në mesin e tyre, u prekën dhe i thanë Omerit: Përse gjithnjë e merr këtë djalosh pranë vetes në tubimet tona, kur edhe ne kemi djem të moshës së tij, por ata nuk i lejon të marrin pjesë me ne?” Atëherë Omeri ua ktheu: “Sepse ky djalosh është ai që e njihni se çfarë është” (duke aluduar dijen dhe zgjuarsinë e tij).” Dhe kur një ditë tjetër, Omeri r.a. më ftoi në një tubim të tyre, e kuptova se më kishte ftuar vetëm që para tyre t’i demonstroja njohuritë e mia. Omeri r.a. u ngrit dhe i pyeti veteranët e luftës së Bedrit: “Ç’thoni për fjalët e Allahut “Idha xhae nasrullahi vel fet’h…”? deri në fund të kaptinës “En-Nasr”.

Disa prej tyre thanë: “Allahu na ka urdhëruar ta falënderojmë Atë dhe të kërkojmë falje prej tij (istigfar), pasi na mundësoi të ngadhënjejmë dhe ta çlirojmë Mekën”, kurse të tjerët heshtën. Atëherë Omeri r.a. m’u drejtua me fjalët:

- A mendon kështu edhe ti, Ibni Abbas?

- Jo, - ia ktheva unë.

- Po atëherë ç’thoni ju për këto fjalë të Allahut? – m’u drejtua prapë Omeri r.a.

- Ky është paralajmërim i vdekjes së Resulullahut s.a.v.s., ia ktheva unë, sepse pas fitores dhe ngadhënjimit, ai urdhërohej ta madhëronte Zotin xh.sh. dhe të kërkonte falje prej Tij (në prag të vdekjes).

Atëherë Omeri u ngrit e tha: - As unë nuk di për komentim tjetër përveç këtij që thua ti, o Ibni Abbas”.

Tërë kjo tregon se vërtet Ibni Abbasi ishte i zgjuar, i mençur, por mbi të gjitha zemrën, shpirtin dhe mendjen e tij e kishte përfshirë mirësia e duasë së Pejgamberit a.s. kur ishte lutur për të: “O Zot, bëje të dijshëm në çështjet e fesë dhe mësoja komentimin.”

Nxënësi i tij, Muxhahidi, po ashtu njëri prej komentatorëve më të mëdhenj të Kur’anit nga gjenerata e tabiinjve, për të ka thënë: ”Kur komentonte diçka ai në fytyrën e tij do të shihje vetëm dritë”.

Muxhahidi thotë po ashtu: “Ibni Abbasi quhej “Bahrul Ilmi-Det i diturisë”, për shkak të diturisë së madhe e të thellë që posedonte”.

I është thënë Tavusit: Je dhënë pas shoqërimit të këtij djaloshi (d.t.th. pas Ibn Abbasit) dhe i ke lënë ashabët më të mëdhenj, kurse ai është përgjigjur: “Vërtet unë i kam parë me sytë e mi mbi 70 ashabë të Resulullahut s.a.v.s. kur në një ndenje të tyre nuk kanë rënë në ujdi rreth një çështjeje, atëherë janë kthyer dhe e kanë pranuar mendimin e Ibn Abbasit.” [13]

Disa nga komentimet e Ibn Abbasit në tefsir

- Është pyetur Ibn Abbasi rreth ajeteve 27-29 të kaptinës “El-Kasas”:

قَالَ إِنِّي أُرِيدُ أَنْ أُنكِحَكَ إِحْدَى ابْنَتَيَّ هَاتَيْنِ عَلَى أَنْ تَأْجُرَنِي ثَمَانِيَةَ حِجَجٍ فَإِنْ أَتْمَمْتَ عَشْرًا فَمِنْ عِنْدِكَ وَمَا أُرِيدُ أَنْ أَشُقَّ عَلَيْكَ سَتَجِدُنِي إِنْ شَاءَ اللَّهُ مِنْ الصَّالِحِينَ. قَالَ ذَلِكَ بَيْنِي وَبَيْنَكَ أَيَّمَا الْأَجَلَيْنِ قَضَيْتُ فَلَا عُدْوَانَ عَلَيَّ وَاللَّهُ عَلَى مَا نَقُولُ وَكِيلٌ. فَلَمَّا قَضَى مُوسَى الْأَجَلَ وَسَارَ بِأَهْلِه...ِ

“Ai (Shuajbi) tha: “Unë dëshiroj të të martoj ty me njërën prej këtyre dy vajzave të mia, me kusht që të më shërbesh tetë vjet, e nëse i plotëson dhjetë, ai është vullneti yt, e unë nuk dëshiroj të të rëndoj, e në dashtë Allahu, ti do të gjesh tek unë mirëkuptim. Ai (Musai) tha: “Kjo le të mbetet mes meje e teje, e cilindo prej afateve që do ta kryej, nuk do të ketë përgjegjësi për mua. Për këtë që po themi, Allahu është garantues. E kur Musai e kreu afatin dhe udhëtoi me familjen e vet…”, se cilin prej dy premtimeve e ka mbajtur Musai a.s. kur Shuajbi a.s. i propozoi atij që të qëndronte e t’i shërbente, Ibn Abbasi qe përgjigjur: “E ka mbajtur premtimin më të madh dhe më të mirë (dhjetvjetëshin, shënim yni), sepse kur i Dërguari i Allahut premton, edhe e mban premtimin.”

- Transmeton Taberiu nga Ibn Abbasi të ketë thënë në lidhje me ajetin 59 të kaptinës “El-Bekare”:
فَأَنزَلْنَا عَلَى الَّذِينَ ظَلَمُوا رِجْزًا مِنْ السَّمَاءِ بِمَا كَانُوا يَفْسُقُونَ

“…E Ne, për shkak se ata kundërshtuan, lëshuam nga qielli një dënim kundër atyre që ishin mizorë”,

“Sa herë është përmendur në Kur’an, fjala “Er-Rrixhsu” nënkupton ndëshkimin.”

- Po ashtu transmeton Taberiu nga Ibn Abbasi të ketë thënë në lidhje me ajetin 268 të kaptinës “El-Bekare”:
الشَّيْطَانُ يَعِدُكُمْ الْفَقْرَ وَيَأْمُرُكُمْ بِالْفَحْشَاءِ وَاللَّهُ يَعِدُكُمْ مَغْفِرَةً مِنْهُ وَفَضْلًا

“Djalli ju frikëson nga varfëria dhe ju urdhëron për të këqija, e Allahu ju premton falje (të mëkateve) e begati…”

“Në këtë ajet, dy gjëra janë prej Allahut e dy prej shejtanit. Shejtani ju frikëson me varfëri dhe ju thotë: Mos e shpenzo pasurinë tënde, por mbaje se ajo të duhet, dhe njëkohësisht ju urdhëron për punë të ndyra e të këqija, kurse Allahu ju premton falje (magfiret) pas këtyre mëkateve, dhe si shtesë të fisnikërisë së Tij, ju premton furnizim të përhershëm”.[14]

Rrugët e transmetimit nga Ibni Abbasi

Meqenëse Ibni Abbasi ishte më i famshmi ndër ashabët në lëmin e Tefsirit, edhe transmetimet prej tij ishin të shumta, por me kalimin e kohës nën emrin e tij u trilluan aq shumë gjëra, saqë dijetarët u desh që të marrin masa të rrepta sigurie kur transmetonin diçka nga emri i Ibni Abbasit, sepse u përzien transmetimet e vërteta me ato të dobëta dhe të trilluara.

Dijetarët që u morën me shkencën e “Ilmul Xherhi vet’adili”, klasifikuan shumë qartë rrugën e transmetimeve nga Ibni Abbasi; disa prej të cilave janë të forta dhe të vërteta e disa të dobëta e të papranueshme.



Rrugët e pranueshme të transmetimeve nga Ibni Abbasi:

1. Rruga e transmetimit nëpërmjet Muavije bin Salihut nga Ali bin Ebi Talha e ky nga Ibn Abbasi.

Ka thënë Imam Ahmed ibn Hanbeli: “Në Egjipt gjendet një fletë e tefsirit të cilën e ka transmetuar Ali bin Ebi Talha, saqë, po të shkonte ndokush në Egjipt për të, nuk do të ishte e tepërt.”[15]

Në këtë rrugë transmetimi nga Ibni Abbasi është mbështetur edhe Buhariu në Sahihun e tij.

Po ashtu edhe Ibn Xheri et Taberiu ka shfrytëzuar me të madhe transmetimet nga Ibni Abbasi nëpërmjet kësaj vije transmetimi.

Me një fjalë, rruga më e saktë dhe më e pranuar nga Ibni Abbasi është kjo. Mjafton që dijetarët më eminentë, si Buhariu, Taberiu, Ibni Haxheri, Imam Ahmedi etj. janë mbështetur në transmetimet e kësaj rruge deri tek Ibni Abbasi.

2. Transmetimet nëpërmjet Kajs bin Muslimit nga Ata’ë bin Saibi, ky nga Seid bin Xhubejri e ky nga Ibn Abbasi.

Edhe kjo rrugë për nga saktësia e isnadeve është e pranuar sipas kritereve të Buhariut dhe të Muslimit.

3. Transmetimet nëpërmjet Ibn Is’hakut nga Muhammed bin Ebi Muhammed, shërbëtor i familjes së Zejd bin Thabitit, ky nga Ikrime ose nga Seid bin Xhubejri e ky nga Ibn Abasi.

Edhe kjo rrugë transmetimi, vargun e transmetuesve e ka të shëndoshë, dhe e kanë shfrytëzuar Taberiu dhe Ibn Ebi Hatemi.



Rrugët e dobëta dhe ato të papranueshme të transmetimit nga Ibn Abbasi:

1. Rruga e transmetimit nëpërmjet Abdullah bin Xhurejxhit e ky nga Ibn Abbasi. Në të ka transmetime të shëndosha, po edhe të dobëta, pa kurrfarë klasifikimi.

2. Transmetimet nga Dahhak bin Mezahimi e ky nga Ibni Abbasi. Edhe kjo rrugë ka shkëputje në isnad dhe është e papranueshme.

3. Transmetimet nga Atije el Avfi e ky nga Ibn Abbasi. Edhe kjo rrugë konsiderohet e dobët dhe e papranueshme.

4. Rruga e transmetimit nëpërmjet Muhammed bin Saib el Kelbiut nga Ebi Salihu e ky nga Ibni Abbasi, është padyshim vija më e dobëta dhe më e papranueshmja.

Zaten edhe tefsiri që i është mveshur Ibni Abbasit e të cilin e ka mbledhur Fejruz Abadi, autori i “Kamusul Muhit” dhe e ka quajtur “Tenvirul mikbas fi tefsiri Ibni Abbas”, është vetëm nga kjo rrugë transmetimi, nëpërmjet Muhammed bin Mervanit (Es-Suddi-s-Sagir), ky nga Kelbiu e ky nga Ebi Salihu. Për këtë rrugë transmetimi imam Sujutiu ka thënë: “Nëse rrugës së transmetimit të Kelbiut, i bashkëngjiten edhe transmetimet e Suddiut, atëherë ajo është seri e gënjeshtrave.” [16]

Shkaqet pse ky tefsiri dhe shumë transmetime të tjera i janë mveshur emrit të Ibni Abbasit

Ibni Abbasit iu mveshën pa të drejtë shumë prej thënieve në tefsir, mu nga fakti që disa njerëz të dobët nga karakteri dhe nga mungesa e një ndërgjegjeje të pastër, dëshironin të përfitonin famë nga emri i madh i Ibn Abbasit.

Këtu nuk duhet harruar as fakti se dinastia abasite ishte prej lozës së Ibni Abbasit, kështu që shumë prej njerëzve servilë, duke dëshiruar të afroheshin pranë sundimtarëve abasinj, shpifnin e trillonin thënie, gjoja të transmetuara nga Ibni Abbasi[17], andaj imam Shafiu me plot të drejtë konstaton: “Nga Ibni Abbasi në lëmin e tefsirit nuk mund të merren si të vërteta më shumë se 100 transmetime”[18]

Kjo do të thotë se shumë prej transmetimeve që iu mveshën Ibni Abbasit, në realitet as që kanë të bëjnë fare me të.

ABDULLAH IBN MES’UD r.a. – (vdiç 32 h.)

Biografi e shkurtër

Ky është Abdullah ibn Mes’ud bin Gafil bin Habib el Hudhelij r.a.

Ishte ndër të parët që përqafuan Islamin. Transmeton A’ëmeshi nga Kasim Abdurrahmani e ky nga babai i tij, të ketë thënë: “Ka thënë Abdullahu, d.m.th. Ibni Mes’udi: “Më ke parë mua të gjashtin që e kam pranuar Islamin. Nuk kishte në fytyrën e tokës muslimanë të tjerë pos nesh”.

Ishte më i dijshmi ndër ashabët në dispozitat e Librit të Allahut; muhkem-muteshabih, hallall-haram, shkaqet e zbritjes, tregimet dhe shembujt kuranorë, etj.

Ishte si një hije e pandashme e Resulullahut, duke qenë në shërbimin e tij ditë e natë, dhe për këtë arsye llogaritet si njëri ndër më njohurit me shpalljen në mesin e ashabëve.

Është i pari që këndoi Kur’an haptazi para kurejshëve në Mekë pas të Dërguarit të Allahut, dhe për këtë shkak përjetoi tortura të rënda prej tyre.

Ishte aq i afërt me Pejgamberin a.s., saqë shumëkush mendonte se edhe ky ishte një prej anëtarëve të familjes së Pejgamberit-“Ehli Bejt”.

Emigroi në Abisini, pastaj në Medinë, ishte pjesëmarrës i luftës së Bedrit, Uhudit, Hendekut, i Bej’atu Rridvan, ndërsa pas vdekjes së Resulullahut s.a.v.s., edhe i luftës së Jermukut.

Ky qe ai që vrau përfundimisht Ebu Xhehlin. I Dërguari a.s. e ka përgëzuar me Xhennet.

Në kohën e hilafetit të Omerit dhe të Osmanit ishte përgjegjës i Arkës shtetërore në Kufë, pastaj u kthye në Medinë dhe në vitin 32 hixhri vdiq. Është varrosur në Xhennetul bekijj. Kur vdiq, ishte në moshën 60 vjeç.

Vlera dhe pozita e tij në dije

Siç cekëm më lart, Ibni Mes’udi ishte ndër më të dijshmit prej ashabëve për Kur’anin. I Dërguari i Allahut kishte dëshirë të dëgjonte prej tij këndimin e Kur’anit, kështu që një ditë kishte kërkuar nga ai që t’i lexonte diçka nga kaptina En-Nisa’ë.

- Si të të lexoj ty, o i Dërguar, kur ty të ka zbritur, - i kishte thënë Ibni Mes’udi.

- Po, por kam dëshirë ta dëgjoj prej të tjerëve, - ia ktheu Resulullahu.

Dhe fillova të këndoj, thotë Ibni Mes’udi - derisa arrita tek fjalët e Allahut : “Dhe si do të jetë gjendja e atyre (që nuk besuan), kur Ne do të sjellim dëshmitarë për çdo popull, e ty do të të sjellim si dëshmitar për ata (që nuk besuan) ?”. (En-Nisa’ë, 41), atëherë pashë se të Dërguarit të Allahut iu mbushën sytë me lot.

I Dërguari i Allahut thoshte: “Kush dëshiron të lexojë (mësojë) Kur’anin ashtu siç është zbritur, le të marrë këndimin nga Ibn Ummu Abdi (d.t.th. Ibni Mes’udi)” [19]

I Dërguari i Allahut për të kishte thënë: “Abdullah Ibn Mes’udi është më i rëndë në Mizan sesa kodra e Uhudit”[20]

Në një hadith tjetër, i Dërguari i Allahut ka thënë: “Merreni Kur’anin prej 4 vetave: prej Abdullah Ibn Mes’udit, Muadh bin Xhebelit, Ubejj bin Ka’bit dhe prej Salimit”.[21]

Kur Omeri r.a. e dërgoi në Kufë, u shkroi popullit të saj: “Unë jua dërgova Ammar bin Jasirin udhëheqës, kurse Abdullah Ibn Mes’udin mësues dhe këshilltar. Këta të dy janë më të zgjedhurit prej ashabëve të Pejgamberit a.s., janë pjesëmarrës të luftës së Bedrit dhe kërkoj nga ju që t’i pasoni, t’u bindeni fjalëve dhe këshillave të tyre.”[22]

Dhe Abdullah ibn Mes’udi, sapo arriti në Kufë, filloi të mësonte banorët e saj në shkencën e Hadithit, Tefsirit dhe Fikh. Ishte njëkohësisht edhe gjykatës i tyre dhe themelues i shkollës së mendimit racional për ndonjë çështje juridike, nëse për të nuk ekzistonte tekst i prerë as në Kur’an e as në Synet.

Në kohën e hilafetit të Aliut, kur ky arriti në Kufë, banorët e saj u tubuan rreth tij, ia përmendën disa thënie të Ibni Mes’udit dhe i thanë: “O i pari i muslimanëve. Nuk kemi parë njeri më të moralshëm, më të butë për këshillim, më të mirë për bashkëbisedues e as më të devotshëm se Ibni Mes’udi.” Atëherë Aliu u tha: “Ju përbej në Allahun, a janë këto fjalë që ju burojnë nga zemra”, Po, - ia kthyen ata. Atëherë Aliu r.a. tha: “O Allah, dëshmo se edhe unë them ashtu siç thanë këta, madje edhe më shumë”. [23]

Dëshmitë e ashabëve për Ibni Mes’udin janë të shumta dhe është e pamundur të ceken të gjitha, sepse vërtet Abdullahu ishte një det i pafund i dijes rreth Librit të Allahut.

Transmeton Ibën Xherir et Taberiu nga Abdullah bin Mes’udi të ketë thënë: “Për Zotin, nuk ka ajet në Kur’an që ka zbritur e të mos e di se për kë ka zbritur dhe ku ka zbritur. Dhe, po të dija se dikush është më i dijshëm se unë për Librin e Allahut dhe po të ekzistonte mundësia për të arritur tek ai, do të shkoja pa hezituar”.[24]

Disa nga komentimet e Ibn Mes’udit në tefsir

Njohuria e Abdullah ibn Mes’udit rreth Librit të Allahut ishte e gjithanshme dhe gjithëpërfshirëse, për se dëshmojnë edhe vetë ashabët më të mëdhenj, në mesin e tyre Omeri r.a.

Për të parë këtë dituri kaq të madhe që i qe dhuruar Ibn Mes’udit nga ana e Allahut xh.sh., shkurtimisht do të sjellim disa shembuj të komentimeve të tij.

Një natë të errët, Omeri r.a. e ndalon një karvan që ia kishte mësyrë Mekës, pa ditur se në mesin e udhëtarëve ishte edhe Ibn Mes’udi. Ai nëpërmjet këshilltarit të tij ua kishte bërë disa pyetje udhëtarëve të këtij karvani, për të testuar aftësitë e tyre në Islam. Pyetja e parë e Omerit ishte:

- Cili ajet kuranor është më madhështori?

Ibn Mes’udi qe përgjigjur:
اللَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ الْحَيُّ الْقَيُّومُ لَا تَأْخُذُهُ سِنَةٌ وَلَا نَوْم ...ٌ
“Allahu është Një, nuk ka zot tjetër përveç Tij. Ai është mbikëqyrës i përhershëm dhe i përjetshëm. Atë nuk e kap as kotje e as gjumë…” deri në fund të ajetit 255 të kaptinës “El-Bekare”.

Pyetja e dytë ishte:

- Cili ajet kuranor është më i përsosuri?

Ibn Mes’udi qe përgjigjur:
إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَالإِحْسَانِ وَإِيتَاءِ ذِي الْقُرْبَى وَيَنْهَى عَنْ الْفَحْشَاءِ وَالْمُنكَرِ وَالْبَغْيِ

يَعِظُكُمْ لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ

“Vërtet Allahu urdhëron drejtësi, bamirësi, ndihmë të afërmve.” (El-Nahl, 90)

Pyetja e tretë e Omerit ishte:

- Cili ajet i Kur’anit është më gjithëpërfshirësi?

Ibn Mes’udi qe përgjigjur:
فَمَنْ يَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ خَيْرًا يَرَه.وَمَنْ يَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ شَرًّا يَرَه

“E kush bën ndonjë të mirë, që peshon sa grimca, atë do ta gjejë. Dhe kush bën ndonjë të keqe, që peshon sa grimca, atë do ta gjejë.” (Ez-Zelzele, 7-8)

Pyetja e katërt e Omerit ishte:

- Cili ajet i Kur’anit është më frikësuesi?
Ibn Mes’udi qe përgjigjur:
لَيْسَ بِأَمَانِيِّكُمْ وَلَا أَمَانِيِّ أَهْلِ الْكِتَابِ مَنْ يَعْمَلْ سُوءًا يُجْزَ بِهِ وَلَا يَجِدْ لَهُ مِنْ دُونِ اللَّهِ وَلِيًّا وَلَا نَصِيرًا

“Nuk është (shpëtim) sipas shpresave tuaja e as sipas shpresave të ithtarëve të Librit. Kushdo që bën keq, do të ndëshkohet me të dhe nuk do të gjejë pos Allahut, as mik e as ndihmës.” (En-Nisa’ë, 123)

Pyetja e pestë e Omerit ishte:

- Cili ajet i Kur’anit është më shpresëdhënësi?

Ndërsa Ibn Mes’udi qe përgjigjur:

قُلْ يَاعِبَادِي الَّذِينَ أَسْرَفُوا عَلَى أَنْفُسِهِمْ لَا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ يَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِيعًا

إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِيمُ

“Thuaj: O robët e Mi, që e keni ngarkuar veten me shumë gabime, mos e humbni shpresën ndaj mëshirës së Allahut, sepse vërtet Allahu i fal të gjitha mëkatet. Ai njëmend fal shumë dhe është mëshirues.” (Ez-Zumer, 53)

Këto përgjigje aq të shpejta dhe aq të mprehta zgjuan kureshtjen e Omerit r.a. dhe pa një pa dy iu drejtua delegacionit të karvanit: Në mesin tuaj sigurisht gjendet Abdullah ibn Mes’udi!, dhe këtë ata ia pohuan.[25]

Omeri r.a. nga këto përgjigje kishte kuptuar se ishin përgjigje të një alimi të madh, dhe e diti mirë se ai mund të ishte vetëm Abdullah ibn Mes’udi.

Rrugët e transmetimit nga Abdullah Ibn Mes’udi

Abdullah Ibn Mes’udi pas Ibni Abbasit, vjen i dyti në radhë prej ashabëve të Pejgamberit a.s. për transmetimet e tij në tefsir. Nga Ibni Mes’udi ka më shumë transmetime sesa nga Aliu r.a.

Banorët e Kufës patën fatin më të madh të merrnin njohuri prej tij, pasi një kohë të gjatë qëndroi në mesin e tyre. Shumë prej nxënësve të tij përhapën dijen e Ibni Mes’udit anekënd Botës Islame, madje në histori janë të njohur nxënësit e shkollës së Ibni Mes’udit.

Meqenëse transmetimet prej tij në lëmin e tefsirit janë të shumta, është e natyrshme që edhe rrugët e transmetimit deri tek ai të jenë po ashtu të shuma. Disa prej tyre janë të shëndosha dhe besnikërisht të transmetuara, e disa prej tyre janë pak më të dobëta.



Rrugët e pranueshme të transmetimeve nga Ibn Mes’udi:

1. Rruga e transmetimit nëpërmjet Sulejman el A’ëmeshit nga Ebi Duha, ky nga Mesruku e ky nga Ibni Mes’udi. Kjo është rruga më e saktë e transmetimit nga Ibni Mes’udi. Imam Buhariu është mbështetur në të më së shumti në Sahihun e tij.

2. Rruga nëpërmjet Muxhahidit, nga Ebi Muameri e ky nga Ibni Mes’udi, dhe kjo po ashtu është prej rrugëve të pranuara ku nuk ka dobësi. Buhariu është mbështetur po ashtu edhe në këtë rrugë të tranmsetimit nga ai.

3. Rruga nëpërmjet A’ëmeshit nga Ebi Vaili, e ky nga Ibni Mes’udi . Edhe kjo është një prej rrugëve të shëndosha në transmetim nga Ibni Mes’udi. Buhariu e ka shfrytëzuar edhe këtë rrugë transmetimi nga ai.

4. Rruga e transmetimit nëpërmjet Ismail bin Abdullahut (Es-Suddi el Kebir), ky nga Murre el Hemdani e ky nga Ibni Mes’udi.

Nëpërmjet kësaj vije kanë transmetuar Hakimi në Mustedrekun e tij si dhe Ibn Xherir et Taberiu në tefsirin e tij.



Rrugët jo të preferuara të transmetimit nga Ibn Mes’udi:

1. Rruga e transmetimit që shkon nëpërmjet Ebi Rrevkit nga Dahhaku e ky nga Ibni Mes’udi, nuk është e preferueshme, sepse Dahhaku nuk e ka takuar Ibni Mes’udin, kështu që ka shkëputje në mes tyre, ani pse Ibni Xheriri transmeton edhe nëpërmjet kësaj vije transmetimi.

ALI IBN EBI TALIB r.a. – (vdiq 40 h.)

Biografi e shkurtër

Ky është Ali ibn Ebi Talib bin Abdul Muttalib. Është njëri prej dhjetë të përgëzuarve me Xhennet, dhe është halifi i katërt prej hulefai rrashidinëve. Është djalë axhe i Pejgamberit a.s.. Njihet edhe me ofiqin “Ebul Hasen”.

Islamin e pranoi qysh kur ishte fëmijë, dhe, meqenëse u rrit në shtëpinë e Pejgamberit a.s., ishte shumë e natyrshme që të brumosej me idealet më të larta. Edukimi i tij ishte në frymën e Kur’anit dhe pranë ngrohtësisë së familjes së Pejgamberit a.s.. Mori pjesë në të gjitha betejat që zhvilloi i Dërguari i Allahut përveç asaj të Tebukut, kur Pejgamberi a.s. e la zëvendës të tij në Medinë.

Afërsia farefisnore me të Dërguarin a.s., si dhe edukimi në shtëpinë e tij, i mundësuan Aliut r.a. që të arrinte dituri të madhe, saqë të konsiderohet si një oqean i pafund i dijes, i guximit dhe i trimërisë. Ishte autoritet i pakontestueshëm në nxjerrjen e dispozitave nga Libri i Allahut.

I Dërguari a.s., kur ia besoi punën e kadiut në Jemen, u lut për të me fjalët: “O Zot, dhuroji urtësi në oratori dhe udhëzoje zemrën e tij”.

Vlera dhe pozita e tij në dije

I Dërguari i Allahut e donte së tepërmi Aliun r.a., saqë i kishte thënë: “Ti për mua je sikurse Haruni për Musanë, përveçqë pas meje nuk ka më pejgamber (të dërguar)” [26]

Kur Pejgamberi a.s. i vëllazëroi ashabët në mes tyre, i tha atij: “Ti je vëllai im në këtë botë dhe në Ahiret.”[27]

Aliu r.a. ishte njeri i guximshëm dhe luftëtar i paepur e sypatrembur. Në ditën e çlirimit të Hajberit, kur të gjithë ashabët po pritnin pa durim se kujt do t’i jepej flamuri udhëheqës, pasi që Pejgamberi a.s. kishte thënë: “Flamurin do t’ia jap një njeriu që e do Allahun dhe të Dërguarin e Tij, po edhe Allahu dhe i Dërguari i Tij e duan atë, dhe nëpërmjet duarve të tij Allahu do t’ua mundësojë fitoren muslimanëve”, dhe të gjithë ashabët po pritnin pa durim se kush do të ishte ky fatlum, kur i Dërguari i Allahut tha: “Ma thirrni Aliun”, dhe atij ia dorëzoi flamurin…” [28]

Allahu xh.sh. i dhuroi Aliut r.a. zgjuarsi të paparë, kështu që vendimi i tij për ndonjë çështje të fesë përherë merrej në konsideratë. Ishte burim i dijes edhe për shumicën e ashabëve të Pejgamberit a.s.

Ja dëshmitë e disa prej tyre për të:

Transmetohet nga Ibni Abbasi të ketë thënë: “Këto njohuri të tefsirit që i kam për Librin e Allahut, i kam marrë nga Aliu”.

Rrëfen Abdullah ibn Mes’udi dhe thotë: “Bisedonim ndërmjet nesh me ashabët dhe përfunduam se gjykuesi më i mirë i çështjeve të fesë në Medinë, është Aliu r.a”.

Transmeton Muameri nga Vehbe bin Abdil-lah bin ebi Tufejl të ketë thënë: “Kam qenë dëshmitar në një ligjëratë të Aliut, kur ai ka thënë: “Për Zotin, nuk ka pyetje që të ma parashtroni, e të mos ju përgjigjem. Më pyetni për Librin e Allahut, se për Zotin nuk ka ajet në Kur’an që ka zbritur e të mos e di se a ka zbritur natën apo ditën, në tokë apo në det.[29]

U vra në Kufë nga dora e havarixhit Abdurrahman bin Melxhem, në vitin 40 pas hixhretit, në moshën 63 vjeç.

Disa nga komentimet e Ali Ibn Ebi Talibit në tefsir

Në lidhje me komentimin e ajetit 67 të kaptinës “Ez-Zuhruf”:
الْأَخِلَّاءُ يَوْمَئِذٍ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ عَدُوٌّ إِلَّا الْمُتَّقِينَ

“Atë ditë shokët e ngushtë do të jenë armiq të njëri-tjetrit, përveç atyre që ishin të sinqertë në miqësi”

transmetohet nga Aliu r.a. të ketë thënë: “Janë dy besimtarë shokë të ngushtë mes vete dhe dy pabesimtarë po ashtu shokë të ngushtë mes vete. Njëri prej dy shokëve besimtarë vdes dhe përgëzohet me Xhennet. Ai në ato çaste të përgëzimit e kujton shokun e vet në këtë dunja dhe thotë: O Zoti im! Vërtet shoku im filani më ka urdhëruar (këshilluar) që të të respektoj Ty dhe të Dërguarin Tënd. Më urdhëronte në punë të mira dhe më ndalonte nga të këqijat. Më përkujtonte vazhdimisht se unë do të të takoja Ty. Prandaj o Allah mos e humb atë dhe mundësoja ta shohë këtë që mua ma dëftove. Jij i kënaqur ndaj tij ashtu siç ishe i kënaqur ndaj meje. Atëherë i thuhet atij: Shko, sepse po ta dije se çfarë mirësish ka ai shok i yti tek Unë, do të gëzoheshe (qeshje) shumë dhe do të qaje pak. Pastaj edhe ai shoku i mirë besimtar që ishte në dunja, vdes, dhe Allahu i bashkon shpirtrat e të dyve dhe u thuhet: Le ta përshëndesë secili prej jush njëri-tjetrin, dhe këta të dy i thonë njëri-tjetrit: Vërtet ishe vëlla, shok dhe mik i mirë.

Ndërsa kur të vdes njëri prej atyre dy shokëve pabesimtarë dhe i dëftohet se është banor i Xhehennemit, atëherë e kujton shokun e Tij dhe thotë: O Zot, Shoku im filani, më urdhëronte (këshillonte) në mëkate ndaj Teje, dhe ndaj të Dërguarit Tënd. Më urdhëronte në punë të këqija dhe më ndalonte nga punët e mira. Gjithnjë më thoshte se unë nuk do të të takojë Ty. Prandaj o Zot, të lutem mos e udhëzo atë pas meje, derisa t’ia dëftosh atë që mua ma dëftove, dhe të hidhërohesh ndaj tij ashtu siç u hidhërove ndaj meje. Ndërkohë, vdes edhe ai pabesimtari që ende ishte në jetën e dunjasë, dhe Allahu i bashkon shpirtrat e të dyve dhe u thuhet: Tash drejtojuni njëri-tjetrit se çfarë keni për t’i thënë, dhe secili prej tyre i thotë tjetrit. Vërtet ishe vëlla, shok dhe mik i keq”[30]

Rrugët e transmetimit nga Aliu r.a.

Meqenëse Aliu r.a. ishte njeri me peshë dhe i rëndësishëm, sepse ishte edhe anëtar i familjes profetike, pastaj halife i muslimanëve e në anën tjetër edhe komandant i shquar ushtarak, dhe, mbi të gjitha këto, ishte dëshmitar i zbritjes së Kur’anit në shtëpinë e Pejgamberit a.s., prandaj është shumë e natyrshme që shumë transmetime në tefsir t’i mvishen emrit të tij.

Në anën tjetër, “Gulatu Shiah”- Shiinjtë ekstrem, përpiqeshin të përfitonin në emër të tij, dhë për këtë trilluan aq shumë gjëra në llogari të Aliut, saqë dijetarët patën një detyrë mjaft delikate dhe të vështirë të sqaronin rrugët e shëndosha të transmetimeve nga ai.

Kjo ishte arsyeja që dijetarët më të shumtën e rasteve i hodhën poshtë transmetimet nga Aliu, përveç nëse transmetimet ishin nëpërmjet rrugëve të shëndosha nga aspekti i vargut të isnadit deri tek Aliu.



Rrugët e besueshme të transmetimit nga Aliu r.a.

1. Rruga e transmetimit nëpërmjet Hishamit nga Muhammed bin Sirini, ky nga Abide e Selmani e ky nga Aliu.

Nga ky varg transmetuesish ka marrë Buhariu në Sahihun e tij.

2. Rruga nëpërmjet Ibni ebil Husejn, nga Ebi Tufejli e ky nga Aliu.

Edhe kjo rrugë transmetimi është e saktë dhe këtë e ka shfrytëzuar Ibni Ujejne në tefsirin e tij.

3. Rruga nëpërmjet Zuhriut nga Ali Zejnul Abidin, ky nga babai i tij Husejni e ky nga babai i tij Aliu r.a.

Kjo rrugë transmetimi është shumë e saktë dhe e sigurt, por nuk është aq e afirmuar për shkak të trillimeve që i janë mveshur Ali Zejnul Abidinit, sepse ishte pasardhës i Ehli Bejtit dhe shiinjtë e keqpërdorën tej mase emrin e tij duke trilluar gjëra të paqena për Aliun. Kjo ka ndikuar që dijetarët të jenë më të rezervuar kur është fjala për këtë rrugë transmetimi deri tek Aliu r.a.

UBEJJ BIN KA’BI r.a. – (vdiç 32 h.)

Biografi e shkurtër

Ky është Ubejj bin Ka’b bin Kajs el Ensarij el Hazrexhij.

Me prejardhje ishte hebre nga Jethribi (Medina e ardhshme) dhe ishte njëri ndër priftërinjtë e hebrenjve të Jethribit. Megjithëkëtë, zemra e tij kurrsesi të prehej në besimin e devijuar nga hebrenjtë, prandaj me net të tëra meditonte si të gjente rrugëdalje nga ky lëmsh i anktheve që e kishin kapluar. Një natë derisa endej rrugëve të Jethribit, fsheruazi dëgjoi një dialog në shtëpinë e Sa’d bin Rrebiut, se një i dërguar i Zotit ishte shfaqur në Mekë dhe thërriste në Islam. Dhe kjo ishte e mjaftueshme që Ubejji menjëherë ta shfaqte Islamin e tij, t’i bashkëngjitej delegacionit të medinasve që të merrte pjesë në Beslidhjen e parë të Akabës, me Resululahun s.a.v.s. Tashmë kontaktet ishin të vazhdueshme dhe, pas emigrimit të Resulullahut në Medinë, ai ishte si një hije e pandashme e tij. Kjo zaten ishte shkak që ai të ishte shumë i afërt dhe i dashur tek Muhammedi a.s., meqenëse i Dërguari i Allahut kishte parë tek ai zgjuarsinë dhe sinqeritetin e një besimtari të devotshëm. Ai madje ia besoi të ishte edhe njëri prej shkruesve të Vahjit. Mori pjesë në të gjitha luftërat që zhvilloi i Dëguari i Allahut, në Bedër, Uhud, në luftën e Hendekut, në çlirimin e Mekës etj.

Në lidhje me vitin e vdekjes së tij, ka mospajtime ndër historianët. Disa thonë se ai vdiq në vitin 22 h., por është më i saktë mendimi se ai ka vdekur në vitin 32 h. në kohën e sundimit të Osmanit r.a.. Në lidhje me vdekjen e tij kemi një transmetim nga Ibn Damureh, i cili thotë: “I kam parë banorët e Medinës duke shkuar turma-turma nëpër rrugë, dhe pyeta: Ç’është puna e këtyre njerëzve, nga shkojnë këta? Atëherë njëri më pyeti:

- A nuk je banor i Medinës?

- Jo, - ia ktheva unë, - thotë Ibn Damureh. Atëherë ai person më tha: Sot ka vdekur “zotëria i muslimanëve, Ubejj bin Ka’bi”.


Vlera dhe pozita e tij në dije

Pejgamberi a.s. e quajti me ofiqin “Ebul Mundhir”, kurse Omeri r.a. me ofiqin “Ebu Tufejl”.

Pejgamberi a.s. për të ka thënë: “Më i miri prej jush në lexim të Kur’anit është Ubejji”, kurse Omeri r.a. e lavdëroi me fjalët: “Ubejji është zotëria i muslimanëve”, sepse ai vërtet ishte zotëri i lexuesve të Kur’anit.

Në hadithin tw cilin e kemi pwrmendur edhe tek Abdullah ibn Mes’udi, i Dërguari i Allahut ka thënë: “Merreni Kur’anin prej 4 vetave: prej Abdullah Ibn Mes’udit, Salimit, Zejd bin Thabitit dhe Ubejj bin Ka’bit”.

Një ditë i Dërguari i Allahut iu drejtua Ubejjt me fjalët: “Allahu më ka urdhëruar që të ta lexoj ty kaptinën “El-Bejjineh” – (Lem jekuni lledhine keferu min ehlil kitabi hatta te’ëtihumul bejjineh…). Atëherë Ubejji, i emocionuar, i tha: A të ka urdhëruar Allahu xh.sh. që personalisht të ma lexosh mua? Dhe, kur i Dërguari i Allahut ia pohoi një gjë të tillë, ai qau nga gëzimi për këtë nder dhe privilegj të madh.[31]

-Një ditë tjetër, derisa i Dërguari i Allahut ishte duke falur namaz, iu ngatërrua një ajet, dhe pas përfundimit të namazit, iu drejtua Ubejjit: “A u fale me ne?” – Po, - ia ktheu Ubejji.

-“Atëherë ç’të pengoi që të reagoje (me përmirësim)”, ia ktheu i Dërguari i Allahut.[32]

Kjo mbase është dëshmia më e fortë për respektin e madh që gëzonte ky tek Resulullahu s.a.v.s..

- Derisa ishin duke ndenjur në një tubim, i Dërguari i Allahut iu drejtua Ubejjit: “Cili është ajeti më madhështor në Kur’an, o Ubejj?” Ky pa hamendje i tha: “Allahu është Një, nuk ka zot tjetër përveç Tij. Ai është mbikëqyrës i përhershëm dhe i përjetshëm. Atë nuk e kap as kotje e as gjumë…” deri në fund të ajetit 255 të kaptinës “El-Bekare” (Tesbih dova, shënim yni). Atëherë i Dërguari i Allahut i kënaqur nga një përgjigje e tij, u lut për të dhe tha: “Ty do të të lehtësohet dituria, o Eba Mundhir”. [33]

Gjatë kohës së hilafetit të Omerit r.a. dhe me propozimin e tij, meqenëse ishte më i dijshmi i këtij Ymeti në leximin e Kur’anit, për ç’gjë kishte dëshmuar edhe vetë Pejgamberi a.s., ishte imami i parë që u priu muslimanëve në faljen e namazit të teravive me xhemat.

Ishte po ashtu njohës i thellë i dispozitave të Sheriatit. Transmetohet nga Sha’biu të ketë thënë: “Prej ashabëve të Pejgamberit a.s., që merreshin me gjykimin e çështjeve, ishin 6 veta: Omeri, Aliu, Abdullah ibn Mes’udi, Ubejj bin Ka’bi, Zejd bin Thabiti dhe Ebi Musa el-Esh’ariu”.

Ubejji, si theksuam më parë, para se të hynte në Islam, ushtronte detyrën e priftit-murgut çifut dhe ishte në dijeni të plotë për përmbajtjen e librave të vjetër, si Tevrati, Inxhili etj.

Njohuritë e mëparshme për librat e mëhershëm i zgjeroi pastaj edhe me njohuritë rreth Kur’anit, kështu që ishte njohës i përpiktë i ajeteve nasih dhe mensuh, pastaj për shkaqet e zbritjes së ajeteve ose sureve, radhitjen e kaptinave kuranore etj.


Disa nga komentimet e Ubejj bin Ka’bit në tefsir

- Në lidhje me ajetin kuranor:

كَانَ النَّاسُ أُمَّةً وَاحِدَةً فَبَعَثَ اللَّهُ النَّبِيِّينَ مُبَشِّرِينَ وَمُنذِرِينَ وَأَنزَلَ مَعَهُمْ الْكِتَابَ بِالْحَقِّ لِيَحْكُمَ بَيْنَ النَّاسِ فِيمَا اخْتَلَفُوا فِيهِ

“Njerëzit ishin një popull (të fesë së natyrshme islame-fitres) e (kur u përçanë) Allahu dërgoi pejgamberë përgëzues dhe qortues, dhe atyre Ai u zbriti edhe librin me fakte të sakta, për të gjykuar për atë që u kundërshtuan ndërmjet veti…”

(El-Bekare, 213)

Ubejji ka thënë: “I gjithë njerëzimi ishte një Ymet i vetëm kur shpirtrat u paraqitën para Allahut dhe iu bindën vetëm Atij se e njohin për Zot. Mirëpo, pas Ademit a.s., ata u ndanë në shumë grupe dhe shumë prej tyre devijuan nga e vërteta. Kjo ishte arsyeja që Allahu xh.sh. të dërgonte vazhdimisht pejgamberë për t’ua tërhequr atyre vërejtjen.”

- Në lidhje me ajetin 77 të kaptinës “El-Furkan”:

قُلْ مَا يَعْبَأُ بِكُمْ رَبِّي لَوْلَا دُعَاؤُكُمْ

“Thuaj: “Zoti im as nuk do të kujdesej për ju, sikur të mos ishte lutja juaj (kur gjendeni në vështirësi…)”,

Ubejji ka thënë (komentuar): “Kjo është lufta në Ditën e Bedrit.”

Ndërsa në lidhje me komentimin e ajetit 164 të kaptinës “El-Bekare”

وَتَصْرِيفِ الرِّيَاحِ

“ … në qarkullimin e erërave…",

transmetohet nga Ubejji të ketë thënë: “Sa herë që është përdorur fjala “Er-Rijah” në Kur’an, nënkupton mëshirën, kurse sa herë që është përdorur “Er-Rrihu” nënkupton ndëshkimin.”[34]


Rrugët e besueshme të transmetimit nga Ubejj bin Ka’bi

Sikur edhe tek tre të parët, po ashtu edhe emrit të Ubejjit iu mveshën shumë transmetime të paqena në tefsir, kështu që dijetarët me anë të hulumtimeve serioze, disa prej këtyre rrugëve të transmetimit i konstatuan si të shëndosha dhe të besueshme.

1. Rruga e transmetimit nëpërmjet Ebi Xha’fer er-Rraziut nga Rrebi’ë bin Enesi, ky nga Ebu Alijete e ky nga Ubejj bin Ka’bi.

Kjo rrugë është shumë e saktë në vargun e transmetuesve, dhe e kanë shfrytëzuar Hakimi në Mustedrekun e tij si dhe imam Ahmed ibn Hanbeli në Musnedin e tij. Shumë prej transmetimeve të tij, janë nxjerrë mu nga kjo rrugë.

2. Rruga e transmetimit nëpërmjet Vekiut nga Sufjani, ky nga Abdullah bin Muhammed bin Akili, ky nga Tufejl bin Ubejji e ky nga babai i tij Ubejj bin Ka’bi.

Këtë rrugë e ka shfrytëzuar po ashtu Imam Ahmed ibn Hanbeli në Musnedin e tij, ani pse për njërin prej transmetuesve në këtë varg, më saktësisht për Abdullah bin Muhamed bin Akilin, fliten disa fjalë për saktësinë e hifzit (memories) së tij, edhe pse nga dijetarët konsiderohet si i besueshëm.

* * *

Këta janë 4 nga ashabët më të njohur për rivajete nga tefsiri, megjithëse edhe të tjerët kanë transmetime, por më të pakta.

Nuk mund të mos përmenden në këtë rast emrat e Enes bin Malikut, Abdullah ibn Omerit, Ebu Hurejres, Xhabir bin Abdullahut, Abdullah bin Amr ibnul Asit, Muadh bin Xhebelit, Aishes r.a. etj., të cilët kanë po ashtu disa transmetime shumë të vlefshme në lëmin e tefsirit.

===================

[1] Transmeton Muslimi në kapitullin “Fedailus-Sahabeh” Kreu: ”Ndalimi i sharjes së ashabëve” 4/1964.

[2] Shih “Mukaddime li Ibni Haldun”, fq. 489, Kajro 1327 h.

[3] Dr. Muhammed Husejn edh-Dhehebi “Et-Tefsiru vel Mufessirune”, vëll. I, fq. 84, Kajro 1985.

[4] Po aty, fq. 113

[5] Dr. Abdullah Shehate. “Ulumu-t-Tefsir”, fq. 17, Kajro 2001.

[6] Dr. Xhemal Mustafa Abdulhamid en-Nexh-xhar “Menahixh tefsirijje”, fq. 155-158, Kajro, 2000.

[7] Shih “El Mustedrek” të Hakimit, vëll. I-rë, fq. 13.

[8] Ibn Tejmije “Mukaddime fi Usuli-tTefsir”, fq. 93.

[9] Imam Xhelaluddin Es-Sujuti “El Itkanu fi Ulumil Kur’an”, vëll. 2, fq. 412 , Bejrut 1987

[10] Dr. Hasen Junis Hasen Abidu “Dirasat ve mebahith fi tarihi-t-tefsir ve menahixhi-l-mufessirin”, fq. 35, Kajro 1992

[11] Transmeton Buhariu në kapitullin “ Mbi biografinë e Ibni Abbasit” (2/306)

[12] Transmeton Bejhekiu në “Ed-Delail”

[13] “Ulumu-t-Tefsir”, fq. 153, Kajro 2001

[14] Në lidhje me këta shembuj të komenteve të Ibn Abbasit shih: “Ulumu-t-Tefsir”, fq. 155-156

[15] “El Itkanu fi Ulumil Kur’an” vëll. II, fq. 415.

[16] “El Itkanu fi Ulumil Kur’an”, vëll. II fq. 416

[17] Dr. Abdul Mun’im en-Nimr, “Ilmu-t-Tefsir”, fq.26, Kajro-Bejrut 1985.

[18] Dr. Xhum’ah Ali Abdulkadir “Zadu-r-Rragibin fi menahixhil mufesirin”, fq. 22 , Kajro 1986.

[19] “Et-Tefsir vel Mufessirune”, vëll. I, fq. 84, Kajro 1985.

[20] Muhammed bin Ahmed edh-Dhehebi “Ma’rifetul Kurra’ë el Kibar ala et- Tabekati vel A’ësar”, vëll. I, fq. 34, Bejrut 1404 h.

[21] “Dirasat ve mebahith…”, fq. 41, (Buhariu 2/307) dhe (Muslimi (16/18)

[22] “Ulumu-t-Tefsir”, fq. 155-156

[23] “Et-Tefsir vel Mufessirune”, vëll. I, fq. 85.

[24] Muhammed Abduladhim Ez-Zerkani “Menahilil Irfan fi Ulumil Kur’an”, vëll. II, fq. 18< Kajro-Bejrut 1980.

[25] Abdurrahman Rafet el Basha “Fragmente nga jeta e sahabëve”, pjesa II, fq. 24-25, Prishtinë, 1996.

[26] Muttefekun alejhi; (Buhariu 2/299 dhe Muslimi 15/176).

[27] “Et-Tefsir vel mufessirune”, vëll. I, fq. 88

[28] Muttefekun alejhi; (Buhariu 2/299 kreu mbi biografinë e Aliut r.a.), dhe (Muslimi 15/176, kreu mbi vlerën e Aliut r.a.)

[29] “Dirasat ve mebahith…”, fq. 45

[30] Dr. Muhammed Abdurrahim “Tefsiru-s-Sahabeti”, fq, 17, Kajro 1991

[31] Transmetojnë Buhariu dhe Muslimi

[32] Transmeton Ebu Davudi

[33] Transmeton Muslimi

[34] “Tefsiru-s-Sahabeti”, fq, 19.


***Vazhdon me: TEFSIRI NË KOHËN E TABIINJVE

[Dritë]

TEFSIRI NË KOHËN E TABIINJVE

Frytet e mësimeve të ashabëve do të përcillen edhe tek gjenerata e tabiinjve, sepse çlirimet e mëdha islame që u bënë në kohën e katër hulefai-rrashidinëve, bënë që shumë prej ashabëve të njohur të shpërndaheshin gjithandej në provincat e reja islame, dikush si mëkëmbës, të tjerë si ministra e këshillëtarë e disa si mësues të fesë. Meqenëse shumë joarabë në këto vende të reja islame kishin pranuar Islamin, ndihej nevojë e madhe për sqarimin e dispozitave fetare, po edhe për sqarimin dhe komentimin e ajeteve kuranore, në mënyrë që njerëzit të mos binin në lajthitje në çështjet e fesë.

Disa prej atyre ashabëve që jetuan në vende të ndryshme, themeluan shkolla të veçanta të tefsirit. Kështu shohim që në Mekë u shquan nxënësit e shkollës së Ibni Abbasit, në Irak (Kufë) nxënësit e shkollës së Abdullah ibn Mes’udit, kurse në Medinë nxënësit e shkollës së Ubejj bin Ka’bit.[1]

Këta ashabë të Resulullahut mësimet e marra nga i Dërguari i Allahut, i përcollën besnikërisht deri tek tabiinjtë, kështu që shumë prej nxënësve të këtyre tefsirologëve më eminentë të Islamit, u bënë edhe vetë të njohur për njohuritë e mëdha të tefsirit, dhe transmetimet e tyre ende sot e kësaj dite përcillen nëpër librat e tefsirit.

Shumë prej këtyre tabiinjve u bënë dijetarë të mëdhenj, kështu që edhe shumë ashabë merrnin mësime prej tyre, ose porositnin që të merrej dituria prej tyre. Në lidhje me këtë kemi prononcimin e Ibn Abbasit- mufessiri më i famshëm nga ashabët, duke i thënë popullit të Mekës: “Përse jeni tubuar rreth meje kur në mesin tuaj keni Atain?” E Atai ishte një prej nxënësve të mëdhenj të Ibn Abbasit nga gjenerata e tabiinjve. Ose kemi rastin kur Abdullah ibn Omeri shpesh kërkonte mendimin e tabiiut Seid bin Musejjebit, lidhur me disa çështje.[2]

Kush konsiderohet tabi’i

Dijetarët që u morën me këtë çështje, gjatë përkufizimit të statusit të tabiinjve, dhanë edhe definicionin e qartë se kush mund të konsiderohet tabi’i.

Hatib el Bagdadiu thotë: “Ai që ka shoqëruar të paktën një ashab, quhet tabi’i”[3]

Ibn Kethiri në lidhje me këtë thotë: “Tabi’i konsiderohet ai që ka shoqëruar një ashab, dhe nuk mjafton që ta marrë këtë status vetëm nëse e ka parë atë ashab, në dallim të statusit të ashabëve, të cilëve për ta marrë këtë epitet, u ka mjaftuar vetëm ta kishin parë Pejgamberin a.s…”[4].

Mirëpo, megjithatë, shumica dërrmuese e dijetarëve thonë se tabi’i konsiderohet ai që vetëm ka parë një ashab dhe ka transmetuar prej tij, edhe nëse nuk e ka shoqëruar.

Hakimi thotë: “Tabi’i është ai që ka takuar ndonjë ashab, që ka transmetuar prej tij edhe nëse nuk e ka shoqëruar.”[5]

Vlera e tabiinjve si gjeneratë

Në lidhje me vlerën dhe gradën e tabiinjve, El Iraki thotë: “I Dërguari i Allahut ka dhënë shenjë për ashabët dhe për tabiinjtë, kur ka thënë: “I lumi ai që më sheh mua dhe më beson, dhe i lumi ai që sheh atë që më ka parë mua”[6].

Sidoqoftë, vlera dhe grada e tabiinjve është e pakontestueshme, duke marrë parasysh vlerësimin e lartë për ta edhe nga ana e Pejgamberit a.s., kur thotë: “Gjenerata më e mirë është gjenerata ime (ashabët), pastaj ata që vijnë pas tyre (tabiinjtë) dhe pastaj ata që vijnë pas tyre (tebei tabiinjtë).”[7]

VLERA E TRANSMETIMEVE TË TEFSIRIT NGA TABIINJTË

Në mesin e dijetarëve hasim në mospajtime rreth faktit nëse komentimet e tefsirit nga tabiinjtë, duhet të pranohen apo jo si argumente të pakontestueshme, nëse nuk ceket se ai komentim i tabiinjve ka bazë në fjalët e Muhammedit a.s. ose të ndonjërit prej ashabëve?

Kështu shohim se një grup prej tyre janë kategorikë në qëndrimin se fjalët e tabiinjve nuk mund të merren si argument, sepse ata thjesht nuk kanë qenë dëshmitarë të drejtpërdrejtë të Shpalljes së Kur’anit, dhe kjo nënkupton faktin se ata edhe mund të gabojnë në të komentuarit e drejtë të kuptimit të synuar të ndonjë ajeti.

Fakt tjetër është se edhe drejtësia dhe forca argumentuese e tabiinjve, në dallim me atë të ashabëve, nuk precizohet me ndonjë normë të veçantë.

Ibni Tejmije thotë: “Ka thënë Shu’beh bin Haxhaxhi dhe të tjerët: “Fjalët e tabiinjve nuk merren si argument, prandaj si mund të konsiderohen ato si argument në tefsir?! Kjo do të thotë se dikush mund të ketë mendim të kundërt nga ata, prandaj edhe fjalët e tabiinjve nuk mund të konsiderohen si të paprekshme. Por megjithatë, kjo ndryshon vetëm nëse të gjithë tabiinjtë janë unikë rreth një çështjeje të caktuar, kështu që në këtë rast jemi të detyruar ta marrim atë si të saktë e të pranueshme.”[8]

Imam Ebu Hanifja, në lidhje me vlerën e transmetimit nga tabiinjtë, ka thënë: “Ç’ka ardhur nga i Dërguari i Allahut, e pranojmë pa diskutim, ç’ka ardhur nga ashabët, i zgjedhim transmetimet, t’i marrim ose jo, kurse ç’ka ardhur nga tabiinjtë, ata janë njerëz (burra) dhe ne jemi njerëz (burra).”[9]

Në anën tjetër, shumica e mufesirëve janë të mendimit se fjalët e tabiinjve në tefsir, mund të merren si argument, sepse ata në të shumtën e rasteve, transmetimet i kanë dëgjuar nga ashabët, e këta janë të pakontestueshëm në argumentim.

Imam Ahmed ibn Hanbeli në lidhje me këtë çështje ka dy mendime, në njërin transmetimet nga tabiinjtë i pranon si argument, kurse në një tjetër nuk i pranon, ndërsa Ibni Kethiri ka thënë: “Nëse tabiinjtë janë unikë rreth një çështjeje, atëherë këtë e marrim si argument, e nëse nuk janë unikë, atëherë, jo.” [10]

Megjithatë, mendimi në të cilin mbështetemi ne lidhur me këtë çështje, është se tefsiri (komentimet) i tabiinjve mund të merret si argument vetëm nëse paraprakisht i plotëson këto kushte:

1. Nëse transmetimet nga ndonjë tabi’i janë të sferës në të cilën nuk ka vend për mendim personal e as për ndonjë ixhtihad;

2. Që ky tabi’i të mos jetë prej atyre që janë të njohur për transmetimet e marra nga pjesëtarët e Ehli Kitabit, dhe

3. Nëse të gjithë tabiinjtë janë unikë dhe kompaktë rreth një çështjeje të caktuar, atëherë jemi të detyruar ta marrim atë si të saktë e të pranueshme.[11]

BURIMET E TEFSIRIT NË KOHËN E TABIINJVE

Komentatorët e Kur’anit nga tabiinjtë gjatë komentimit të tyre të Librit të Allahut, u mbështetën mbi këto burime:

1. Kometimet që gjenden në vetë Kur’anin fisnik, ku disa ajete janë komentuese (sqaruese) të disa të tjerave.

2. Komentimet e Resulullahut s.a.v.s., të cilat i përcollën ashabët besnikërisht deri tek tabiinjtë.

3. Komentimet nga vetë ashabët, që i bënë Kur’anit, ose disa ajeteve kuranore.

4. Transmetimet (rrëfimet) e ndryshme që tabiinjtë i morën nga pasuesit e librave të shenjtë të mëparshëm (Ehli Kitab), dhe

5. Komentimet që buronin nga vetë ixhtihadi i tabiinjve gjatë studimeve që i bënin Librit të Allahut.[12]

Gjendja e Tefsirit në kohën e tabiinjve

- Në kohën e tabiinjve u shfaqën për herë të parë transmetimet e shkruara nga tefsiri,[13] siç është rasti i tefsirit të Muxhahidit.

- Gjatë kohës së tyre u shtuan mospajtimet në të kuptuarit e disa ajeteve kuranore.

- Në këtë gjeneratë u shfaqën edhe disa mospajtime medhhebiste për disa ajete. P.sh. një mospajtim të tillë e hasim ndërmjet Katades dhe Hasen el Basriut.

- Në këtë periudhë u shfaq për herë të parë tefsiri për secilin ajet kuranor.[14]

- Tefsiri u tubua si një shkencë e veçantë dhe e ndarë tash plotësisht nga Hadithi.

- Në këtë kohë, u shtuan transmetimet e marra nga beni-israilët, të cilët e kishin pranuar Islamin, ca prej tyre vetëm formalisht, dhe ky ishte një gabim i rëndë që do t’u kushtonte shtrenjtë edhe shumë gjeneratave islame të mëvonshme, derisa ato nuk u demaskuan në tërësi. [15]

SHKOLLAT E TEFSIRIT NË KOHËN E TABIINJVE

Ashtu sikur u dalluan për njohuritë e tyre rreth komentimit të librit të Allahut disa nga ashabët, po ashtu edhe gjenerata vijuese pas tyre, ajo e tabiinjve, pati dijetarë të shquar në këtë lëmë.[16]

Këta morën mësimet e drejtpërdrejta nga ashabët të cilët i kishin dëgjuar ato gojarisht nga Resulullahu s.a.v.s. dhe i përcollën besnikërisht deri tek gjenerata tjetër-tabiinjtë, e këta ua përcollën atyre që erdhën pas tyre.

Ndër ashabët më të mëdhenj që themeluan shkolla të tefsirit, nga të cilat dolën nxënës që më vonë do të bëheshin dijetarë të famshëm e me nam, do të përmendnim Abdullah Ibn Abbasin në Mekë, Abdullah Ibn Mes’udin në Kufë, Ubejj bin Ka’bin në Medinë, Ebu Derdanë dhe Temin ed-Dariun në Sham, Amr Ibn Asin në Egjipt dhe Muadh bin Xhebelin e Ebu Musa el Esh’ariun në Jemen.

Tani, shkurtimisht do të flasim për secilën nga këto shkolla, përfaqësuesit më eminentë të tyre dhe do të japim biografitë e shkurtra të më të njohurve.

SHKOLLA E IBN ABBASIT NË MEKË

Pa dyshim, nxënësit e kësaj shkolle të tefsirit ishin më të shquarit dhe bartës të flamurit të dijes tek gjenerata e tabiinjve. Është shumë e logjikshme që ishin më të njohurit, sepse mësues i tyre ishte kush tjetër pos Ibn Abbasit të famshëm, komentatorit të madh të Kur’anit, dhe detit të dijes të këtij Ymeti.

Ibni Tejmije thotë: “Njerëzit më të dijshëm në tefsir, ishin banorët (dijetarët) e Mekës, sepse ishin nxënës të Ibn Abbasit…”

Dijetarët më të dalluar që dolën nga shkolla e tefsirit të Ibn Abbasit, janë: Muxhahid bin Xheber, Seid bin Xhubejr, Ikreme, Ata’ë bin Ebi Rebah dhe Tavus bin Kejsani.

1. Muxhahid bin Xheber

Ky është Muxhahid bin Xheber el Mekki. U lind në vitin 21 h. në kohën e sundimit të Omerit r.a. Vdiq në Mekë në vitin 104 h.[17] Është ndër më të sigurtët në transmetimet nga Ibn Abbasi. Ishte imam i vërtetë, i besueshëm dhe i devotshëm. Në transmetimet e tij në tefsir janë mbështetur Imam Shafiu, pastaj Buhariu në Sahihun e tij e të tjerë.

Muxhahidi ishte më i dijshmi për tefsirin në kohën e tij. Thuhet të ketë thënë: “Tri herë e kam kaluar Kur’anin fund e krye para Ibni Abbasit, duke u ndalur në secilin ajet dhe duke e pyetur për kë ka zbritur dhe si ka zbritur?”.[18]

Meqenëse kishte diapazon të madh të dijes në tefsir, ishte e natyrshme që edhe shumë prej dijetarëve të mëvonshëm të mbështeteshin në të. Sufjan eth-Thevriu për të ka thënë: “Nëse të vjen ndonjë transmetim në tefsir nga Muxhahidi, atëherë ai do të të mjaftojë”, ndërsa Imam Dhehebiu thotë: “I gjithë Ymeti janë kompaktë se Muxhahidi ishte imam, dhe se me mendimet e tij mund të argumentohet. Imamët e 6 librave të mëdhenj (të hadithit) kanë transmetuar (nxjerrë) transmetime prej tij”.[19]

Muxhahidi, përveç prej Ibn Abbasit, ka transmetuar edhe prej ashabëve të tjerë, si Abdullah ibn Umeri, Ebu Hurejre, Abdullah bin Amri etj. Prej tij kanë transmetuar shumë tabiinj dhe tebei tabiinj.

Muxhahidi njihet si njëri ndër komentatorët e parë që gjatë komentimit të ndonjë ajeti përdorte edhe anën logjike, duke i dhënë mendjes nganjëherë hapësirë të tepruar. Në tefsirin e Ibn Xherir et-Taberiut shpesh mund të hasim komentime nga Muxhahidi. F.v., kur Taberiu komenton ajetet 22-23 të kaptinës El-Kijame: “Atë ditë do të ketë fytyra të shkëlqyera që Zotin e tyre e shikojnë”, sjell një transmetim nga Muxhahidi se fjala “nadhire” nuk ka të bëjë me shikim-të pamë, por me pritje të shpërblimit, do të thotë, sipas tij e ka kuptimin “intidhar-pritje”.[20]

S’do mend se ky mendim i Muxhahidit do t’i shërbente me vonë Mu’teziles si një mbështetje-alibi e fortë në lidhje me mendimin e tyre rreth pamundësisë për të parë Allahun xh.sh. në Ahiret.

Transmetohet nga djali i Muxhahidit të ketë thënë: “Një njeri i tha babait tim: “A ti qenke ai që po e komenton Kur’anin sipas mendjes sate? Muxhahidi qau me ngashërim, e pastaj iu drejtua atij që e pyeti: “Unë sipas teje qenkam guximtar!, por po të betohem se këto komentime i kam marrë nga më shumë se dhjetë ashabë të Pejgamberit a.s.”[21]

Këso mendimesh të Muxhahidit dhe shoqërimi i tij me disa ish-pjesëtarë të Ehli Kitabit, kanë shtyrë disa dijetarë që, megjithë dëshmitë për devotshmërinë, drejtësinë dhe besnikërinë e tij në transmetime, prapëseprapë të shprehin rezerva ndaj tij. Por kjo megjithatë nuk e zbeh aspak emrin dhe pozitën e Muxhahidit në tefsir, sepse pyetjet që ai u bënte Ehli Kitabit, kishin të bënin në një sferë të lejuar, normat e së cilës i kishte përcaktuar vetë i Dërguari i Allahut .

Tefsiri i Muxhahidit, i cili për shumkënd ka qenë i panjohur, është botuar në Bejrut nga Shtëpia botuese “El Menshurat el Ilmijje”, mjerisht pa vitin e botimit, po sigurisht duhet të jetë në fillim të viteve 90 të shekullit XX, meqenëse kopja elektronike e këtij tefsiri, ka kohë që qarkullon në mesin e dashamirëve të fjalës së shkruar islame, kudo në botë. Në këtë tefsir janë tubuar pothuaj të gjitha komentimet e Muxhahidit, të përcjella nga mufesirët e mëhershëm, duke filluar që nga Taberiu e më vonë. Është botuar në 2 vëllime.

2. Seid bin Xhubejr

Ky është Ebu Muhammed Seid bin Xhubejr bin Hisham el Esedij. Me prejardhje ishte nga Etiopia. Arriti shumë prej ashabëve dhe mori mësime prej tyre, mbi të gjithë prej Ibn Abbasit dhe Abdullah ibn Mes’udit.

Ishte prej tabiinjve më të mëdhenj në dije, si dhe imam i tyre. Arriti famë të madhe në Tefsir, në Hadith dhe në Fikh. U shoqërua shumë me Ibn Abbasin dhe prej tij mori mësimet në Kur’an dhe në tefsir. Ishte njohës shumë i mirë i kiraeteve, të cilat i mori nga shumë ashabë të njohur.

Duke iu drejtuar disa banorëve të Kufës, që kishin ardhur në Mekë për ta konsultuar për disa çështje, Ibn Abbasi u kishte thënë: “A nuk është në mesin tuaj Ibn Ummi Dehma’ë?”- (aludonte në Seid bin Xhebejrin).”[22]

Ismail bin Abdulmelik ka thënë për të: “Seid bin Xhubejri ishte imam yni në muajin e Ramazanit. Ai një natë na lexonte me kiraetin e Abdullah ibn Mes’udit, tjetrën natë me kiraetin e Zejd bin Thabitit, tjetrën me kiraetin e një ashabi tjetër, e kështu me radhë, për çdo natë ndërronte kiraetet.”[23]

Kjo i kishte mundësuar që të ishte njohës i madh i kiraeteve e njëkohësisht edhe i Kur’anit e i kuptimeve të tij. Disa dijetarë e radhitin atë para Muxhahidit dhe nxënësve të tjerë të Ibn Abbasit për nga aftësia. Katadeja ka thënë: “Seidi ishte më i dijshmi prej tabiinjve në tefsir.”

Seid bin Xhubejri ishte kundër komentimit racional të Kur’anit. Për këtë dëshmon Ibn Halekani, i cili transmeton që një njeri e kishte lutur Seidin t’ia shkruante komentimin e Kur’anit, për se ai ishte hidhëruar dhe kishte thënë: “Më me dëshirë do ta pranoja të ma këputnin krahun sesa të bëja një gjë të tillë.” [24]

Ibni Kethiri për Seidi bin Xhubejrin përcjell: “Ishte prej imamëve më të mëdhenj të Islamit në Tefsir, Fikh dhe në shkencat e tjera, dhe ishte shumë vepërmirë.”[25]

Dijetarët që u morën me shkencën e “Ilmul Xherhi vet ta’dili-t”, janë të mendimit se ishte i sigurt në transmetime.

Ebul Kasim et-Taberiu ka thënë: “Ky është i sigurt, imam dhe autoritet i pakontestueshëm”, kurse Ibni Hibbani ka thënë: “Ishte një njeri i devotshëm, me vlera të rralla, dhe nga ai transmetuan të gjithë imamët e 6 librave (të hadithit).”[26]

Ka thënë Husajfi: “Në mesin e tabiinjve më i dijshmi në çështjet e shkurorëzimit ishte Seid bin Musejjebi; në dispozitat e Haxhit ishte Atai; rreth dispozitave të Hallallit dhe Haramit shquhej Tavusi, ndërsa në tefsir Muxhahid bin Xheberi, kurse Seid bin Xhubejri i zotëronte të gjitha këto dije dhe ishte më i dijshmi ndër ta.”[27]

Ali ibn el-Medenij ka thënë: “Nuk ka në mesin e nxënësve të Ibn Abbasit më të dijshëm sesa Seid bin Xhebejri. I thanë: As Tavusi? Ai u përgjigj: As Tavusi e askush tjetër nuk mund të krahasohet me të.”

Sufjan eth-Thevriu ka thënë: “Merreni Tefsirin nga 4 veta, nga Seid bin Xhubejri, Muxhahidi, Ikrimja dhe Dahaku.”

Në vitin 95 hixhri, gjeti vdekjen nga dora e Haxhaxhit, meqenëse ky i qe bashkuar Ibn Esh’athit gjatë një kryengritjeje kudër Haxhaxhit. Atëbotë kishte më pak se 50 vjet.

Biografët kanë shënuar edhe dialogun e tij të fundit me Haxhaxhin, gjë që dëshmon se Seidi vërtet ishte një dijetar guximtar e sypatrembur, kur e tha haptazi fjalën e drejtë para një tirani mizor.

Kur Haxhaxhi e kishte pyetur Seidin se ç’mendonte ai për të , Seidi i paskësh thënë: “Ti e njeh më mirë veten.” Kur Haxhaxhi megjithatë insistoi të dinte mendimin e Seidit për të, ai i tha: “Kjo do të të dëshpërojë e nuk do të të gëzojë.” Haxhaxhi edhe më me ngulm dëshironte të dinte mendimin e Seidit për të, e Seidi ia ktheu: “Ajo që di unë për ty, është se ti je duke vepruar në kundërshtim me Librin e Allahut. Dëshiron të futësh tmerr në zemrat e njerëzve e kjo do të të shpjenë në shkatërrim dhe përfundimisht në zjarr.”

I mllefosur nga kjo përgjigje, Haxhaxhi iu kërcënua: “Për Zotin, unë do të të vras.” Seidi ia ktheu: “Ti po ma shkatërron dynjanë time, por unë do të ta shkatërroj Ahiretin tënd.” Haxhaxhi, i tërbuar, ia ktheu: “Zgjidh cilën vdekje dëshiron”, por Seidi me gjakftohtësi ia ktheu: “Jo, veçse zgjidhe ti për vete, o Haxhaxh, se, për Allahun, me atë që ti të më vrasësh mua, po me atë do të të vrasë ty Allahu në Ahiret.”

Para se t’ia pritnin kokën me shpatë, Seidi u kthye nga Kibla duke lexuar ajetin kuranor: “Unë me veten time i drejtohem Atij që krijoi qiejt e Tokën, larg besimeve të tjera; unë nuk jam prej atyre që i bëjnë shok (Allahut)!”, (El-En’am, 79).

Haxhaxhi, nga inati, urdhëroi xhelatët që t’ia kthenin kokën në anën e kundërt të Kiblës, kurse Seidi tha: “Të Allahut janë edhe (anët nga) lindja edhe perëndimi, dhe ngado që të ktheheni, aty është ana e All-llahut. Vërtet, Allahu është i gjerë (në bujari) e i dijshëm.” (El-Bekare, 115).

Atëherë Haxhaxhi, i tërbuar si një bishë, i urdhëroi xhelatët ta shtrinin Seidin me fytyrë përtokë, e Seidi lexoi: “Prej asaj (Tokës) Ne ju krijuam, e juve do t'ju kthejmë përsëri në të, e prej saj do t'ju nxjerrim edhe një herë.”. (Ta-Ha, 55). Pastaj ngriti pak supet dhe u lut: “O Allah, mos ia mundëso Haxhaxhit të mbysë dikë tjetër pas meje!”.

Dhe vërtet pesëmbëdhjetë ditë pas vrasjes së Seidit, ethet e vdekjes e kishin kapluar Haxhaxhin. Shpeshherë i binte të fikët dhe, kur përmendej, i tmerruar nga halucinacionet bërtiste: “Ja ku është Seid bin Xhubejri, dëshiron të më ngulfatë, largomani prej meje!.”

Allahu e mëshiroftë Seid bin Xhebejrin, prijësin e dijetarëve në mesin e tabiinjve, dëshmorin që ra për idealet më të shtrenjta islame.

Ahmed ibn Hanbeli dhe Amr bin Mejmuni, pas vdekjes së tij, kanë thënë: “E mbytën Seid bin Xhebejrin, sa kohë që në tokë nuk kishte njeri që të mos kishte nevojë për dijen e tij.”

3. Ikrime el Berberi

Ky është Ebu Abdullah, Ikrime el Berberi el Medeni, shërbëtori dhe shoqëruesi i Ibn Abbasit. Me prejardhje është nga Berberi i krahinave të Marokut. Ishte ndër tabiinjtë e zgjedhur dhe ndër mufesirët më të mëdhenj. Ishte dijetar i madh. Transmetoi shumë nga Ibn Abbasi, nga Ali ibn Ebi Talibi, nga Ebu Hurejra dhe të tjerë.

Udhëtoi pothuaj në të gjitha provincat islame, si në Afrikën Veriore, Sham, Irak, Horasan etj, duke shpërndarë diturinë e tij, meqenëse kishte arritur pozitë dhe gradë të lartë, veçanërisht në Tefsir.

Habib bin Ebi Thabit ka thënë: “Në konakun tim u tubuan 5 veta. Ndenjje më madhështore nuk kam pasur kurrë më parë, e ata të pesë ishin: Atai, Tavusi, Seid bin Xhubejri, Ikrimja dhe Muxhahidi. Dy prej tyre, Muxhahidi dhe Seidi, e pyesnin Ikrimen rreth tefsirit. Nuk kishte pyetje që e pyesnin rreth ndonjë ajeti e ai të mos u përgjigjej. Kur pyetjet e tyre shteruan, Ikrimja filloi t’u dëftonte: Ky ajet ka zbritur për këtë, ky për këtë etj.…”[28]

Se ai kishte autoritet të madh në mesin e dijetarëve, dëshmojnë edhe këto thënie të dijetarëve: Thotë Xhabir bin Zejdi: ”Ikrimja është më i dijshmi ndër njerëz”, kurse Imam Shafiiu: “S’ka mbetur njeri më i dijshëm për Librin e Allahut se Ikrimja”.

Ibn Haxheri transmeton se Ikrimja në disa raste i sqaronte edhe vetë Ibn Abbasit disa paqartësi rreth ndonjë ajeti kuranor. Transmeton Davud bin Ebi Hind nga Ikrimja të ketë thënë: Ibn Abbasi e lexoi ajetin 164 të kaptinës El-A’raf:

“Dhe kur një grup prej tyre thanë: “Përse këshilloni një popull që Allahu do ta shkatërrojë ose dënojë me një dënim të ashpër?” Thanë (këshilluesit): “Arsyetimi para Zotit tuaj dhe me shpresë që t'ju largohen gabimeve”.

dhe tha: Ende nuk e kam të qartë a shpëtuan ai popull apo u shkatërruan, e unë fillova t’ia sqaroja dalëngadalë derisa iu bë e qartë se ky popull kishte shpëtuar. Si shpërblim për këtë sqarim që i bëra atij, thotë Ikrimja, ai më dhuroi një bylyzyk”.[29]

Pavarësisht nga këto lavdata të njerëzve dhe të dijetarëve për Ikrimen, megjithatë disa kanë shprehur rezerva nëse është i sigurt në transmetime apo jo; disa kanë thënë se është i sigurt e disa të tjerë se nuk është i sigurt.

Ata që e kritikojnë, thonë se Ikrimja gjoja kishte pohuar se dinte për çdo gjë në Kur’an. Njerëzit madje edhe kishin filluar të shpifnin kundër tij se ky gjoja kishte trilluar edhe fjalë të paqena nga Ibn Abbasi në Tefsir. Megjithatë, fjala e fundit e dijetarëve në këtë rast është se në Ikrimen mund të mbështeten lirisht të gjithë dijetarët, sepse ishte njeri i drejtë, i sigurt dhe besnik. Akuzat në adresë të tij janë plotësisht të pabaza. Mjafton të cekim fjalët e Buhariut në këtë kontekst, kur thotë: “Nuk ka prej nesh, që fjalët e Ikrimes të mos i konsiderojë si argument.” Prej tij hadithe dhe transmetime përveç Buhariut kanë marrë edhe Muslimi, Ebu Davudi e të tjerë.

Në një rast edhe vetë Ikrimja e kishte mbrojtur veten nga këto akuza, duke thënë: “Po dëgjoj se njerëzit po shpifin ndaj meje pas shpine. Nëse janë të sinqertë për ato që thonë, përse nuk po më përgënjeshtrojnë para sysh?”

Transmetohet nga Othman bin Hakimi të ketë thënë: “Isha ulur me Ebi Emame Sehl bin Hanif, kur erdhi Ikrimja dhe i tha: “O Eba Emame. Të përbej në Allahun, a e ke dëgjuar Ibn Abbasin të ketë thënë: Atë që ju rrëfen Ikrimja nga unë, besojeni, sepse ai nuk gënjen (shpif) ndaj meje.” Atëherë Ebu Emamja, pa hezitim, i tha: Po, e kam dëgjuar.”[30]

Merveziu thotë: “Dijetarët janë kompaktë në mendimin se me transmetimet në hadith nga Ikrimja mund të argumentohet”, kurse Ibn Kethiri ka thënë: “Kur vdiq Ikrimja, po atë ditë vdiq edhe Kethir Izzeh, dhe derisa xhenazet e tyre barteshin për në varreza, njerëzit të pikëlluar thonin: Vdiq më i dijshmi prej njerëzve në Fikh (Ikrime), dhe poeti më i madh (Kethir Izzeh).”

Vdiq në vitin 104 sipas hixhretit.

4. Ata’ë bin Ebi Rebah

Ky është Ebu Muhamed Ata’ë bin Ebi Rebah el Mekki. U lind në vitin 27 sipas hixhretit dhe konsiderohet njëri prej tabiinjve më të mëdhenj.

Atai ishte i zi, i çalë, i verbër në njërin sy dhe më vonë u verbua tërësisht. Megjithatë, të gjitha këto mangësi fizike Atain nuk e penguan aspak që të ishte ndër njerëzit më të dashur e më të respektuar në kohën e tij.

Gjatë kohës sa ishte shërbëtor, kohën e tij e ndante në tri pjesë: një për zotërinë e tij, të dytën për obligimet ndaj Allahut, kurse pjesën e tretë e shfrytëzonte për t’u pajisur me dituri, derisa arriti në majën e saj, saqë njerëzit e kohës kishin nevojë për diturinë e tij në çështjet e fesë. Kur zotëria i tij pa përkushtimin e madh të Atait ndaj diturisë, e liroi për hir të Allahut, kështu që Atai u vendos menjëherë në një shtëpizë të vogël rrëzë Qabesë. Kohën më të madhe e kalonte në oborrin e Shtëpisë së Shenjtë, saqë shpeshherë e zinte gjumi pranë saj.

Transmetoi nga shumica e ashabëve të Pejgamberit a.s., dhe prej tyre në radhë të parë nga Ibn Abbasi, të cilin e shoqëronte si një hije e pandashme; pastaj nga Ibn Omeri, Abdullah ibn Amr ibnul Asi, Ebu Hurejra, Aishja etj.

Atai ka pohuar vetë se ka takuar mbi 200 ashabë të Resulullahut s.a.v.s. Ishte dijetar i madh i kohës së vet dhe njëri ndër fekihët më të famshëm të Mekës.

Taberaniu tregon e thotë se në Mekë, Ibni Abbasi mbante rregullisht ligjëratat e tij, kurse pas vdekjes së tij, këto ligjërata i mbante Atai.

Ibni Abbasi shpeshherë u drejtohej banorëve të Mekës me fjalët: “Përse tuboheni rreth meje, o popull i Mekës, kur në mesin tuaj keni Atain.”

Ebu Hanifja për të ka thënë: “Prej atyre që kam takuar, nuk kam parë njeri më të mirë se Atain”, kurse gjatë kohës së haxhit, një njeri thërriste me zë: “Askush të mos u japë fetva njerëzve përveç Atait.”[31]

Edhe pse transmetimet në tefsir nga Atai nuk janë aq shumë, siç janë ato të shokëve të tij, megjithatë kjo aspak nuk e zbeh pozitën e tij të lartë dhe autoritetin e pakontestueshëm që gëzon në mesin e dijetarëve islamë. Vërtet ishte imam i drejtë, besnik, i sigurt në transmetime dhe i devotshëm.

Fakti se ka më pak transmetime në tefsir se të tjerët, është pasojë se ai nuk parapëlqente të zgjerohej në ndonjë çështje për të dhënë mendimin e tij personal. Madje në lidhje me këtë, Abdulaziz bin Refiu tregon: “Atai është pyetur rreth një çështjeje dhe ka thënë: “Nuk e di”. Atëherë i është thënë atij: A nuk do të japësh të paktën mendimin tënd rreth saj, e ai ishte përgjigjur: “Turpërohem nga Allahu të veprohet në tokë me mendimin tim.”[32]

Atai, Allahu e mëshiroftë, vdiq në vitin 114 pas hixhretit.

5. Tavuus bin Kejsan el Jemani

Ky është Abdurrahman Tavuus bin Kejsan el Jemani. Ishte prej të parëve nga gjenerata e tabiinjve nga Jemeni. Me prejardhje ishte nga Persia. Ishte njeri shumë i dijshëm dhe punëtor. Arriti të takonte mbi 50 ashabë të Pejgamberit a.s. Për të thuhet se mbi 40 herë e ka bërë haxhin, vizitën e Shtëpisë së Shenjtë. Ishte misionar i madh islam, saqë Ibn Abbasi me një rast ka thënë: “Ma merr mendja se Tavusi do të jetë një prej banorëve të Xhennetit.”[33]

Transmetoi hadithe dhe rivajete të shumta nga 4 Abdullahët (Abdullah ibn Abbasi, Abdullah ibn Mes’udi, Abdullah ibn Omeri dhe Abdullah ibn Amr ibnul Asi), por më së tepërmi transmetoi nga mësuesi i tij Abdullah ibn Abbasi, sepse më së shumti u shoqërua me të.

Prej tij transmetuan edhe tabiinjtë më të mëdhenj si Muxhahidi, Atai dhe të tjerët.

Ishte dijetar i madh, por, mbi të gjitha, ishte i devotshëm. Vdiq në vitin 106 hixhri.

Nga ai kanë transmetuar imamët e 6 librave të mëdhenj të hadithit. Jahja bin Meini e ka llogaritur si njeri të sigurt në transmetime, kurse të tjerët kanë dëshmuar për drejtësinë, besnikërinë dhe devotshmërinë e tij.


SHKOLLA E ABDULLAH IBN MES’UDIT NË KUFE

Ashtu siç shndriti ylli i Ibni Abbasit në Mekë, po ashtu në Kufë shkëlqeu një yll tjetër i ashabëve të Pejgamberit a.s., e ky ishte Abdullah Ibn Mesudi, të cilit Omeri r.a. ia kishte besuar postin e kadiut të Kufës. Një kohë të gjatë ishte edhe ministër edhe këshilltar në këtë vend, kështu që rreth tij u tubuan shumë njerëz dhe dijetarë. Prej ashabëve, ky kishte më së shumti nxënës. Meqenëse ishte dijetar me nam në shumë shkenca fetare dhe jo vetëm në tefsir, është e natyrshme që edhe nxënësit e tij të kishin qenë dijetarë të mëdhenj të kohës së tyre. Prej më të njohurve të kësaj shkolle, ishin: Alkame bin Kajsi, Mesruku, El Esved bin Jezidi, Murre el Hemedhani, Amir esh Sha’biu, Hasan el Basriu-dijetari i famshëm i Irakut si dhe Katade es-Sedusi. Në vazhdim do të njihemi shkurtimisht me biografitë e secilit prej tyre.

1. Alkame bin Kajs

U lind derisa ishte gjallë Pejgamberi a.s.. Transmetoi nga Omeri, Othmani, Ibni Mes’udi dhe të tjerët. Njihet edhe si transmetuesi më i njohur nga Ibni Mes’udi. Shumica e dijetarëve e konsiderojnë si të sigurt e besnik në transmetime. Imam Ahmed ibn Hanbeli për të ka thënë: “Është dijetar i dëshmuar, i sigurt, prej njerëzve të mirë dhe dijetarët e 6 librave të mëdhenj të hadithit kanë transmetuar nga transmetimet e tij”. Vdiq në vitin 61/62 h.[34]

2. Mesruk ibnul Exhda’ë bin Malik bin Ummeje el Hemedhani el Kufi

Ishte një dijetar i devotshëm dhe shoqërues i pandashëm i Ibni Mes’udit. Transmetoi nga të 4 hulefai-rrashidinët dhe të tjerët. Ishte imam i pakontestueshëm në tefsir dhe në përgjithësi për Librin e Allahut. Shumica e dijetarëve e konsiderojnë si të besueshëm dhe të sigurt, në transmetime. Ibn Meini për të ka thënë: “Është aq i besueshëm dhe i sigurt saqë nuk bën fare të bëhet pyetje për të.”[35]

Të gjithë dijetarët e 6 librave të mëdhenj të hadithit kanë transmetuar prej transmetimeve të tij. Vdiq në vitin 63 h.

3. Esved bin Jezid bin Kajs en Nah’ij (Ebu Abdurrahman)

Ishte njëri prej dijetarëve më të mëdhenj të gjeneratës së tabiinjve dhe transmetuesi ndoshta më i njohur i transmetimeve nga Ibni Mes’udi. Transmetoi gjithashtu edhe nga Ebu Bekri, nga Omeri, nga Aliu, nga Hudhejfja nga Bilalli e të tjerë. Të gjithë dijetarët e konsiderojnë si të besueshëm dhe të sigurt në transmetime. Prej tij transmetuan edhe dijetarët e 6 librave të hadithit. Ibn Hibbani për të ka thënë: “Ishte një jurist dhe dijetar i devotshëm.”[36]

Ishte prej atyre që agjëronin agjërimin e kohës (një ditë po një ditë jo), saqë nga agjërimi kishte humbur edhe njërin sy.Vdiq në Kufë. Për vitin e vdekjes biografët kanë mëdyshje nëse ishte viti 74 ose 75 h.

4. Murre el Hemdani

Ky është Ebu Ismail Murre bin Sherahil el Hemdani el Kufij. Ka qenë një dijetar i devotshëm dhe plot mirësi. Transmetoi nga Ebu Bekri, Omeri Ubejj bin Ka’bi dhe natyrisht nga Abdullah Ibn Mes’udi. Prej tij transmetuan Sha’biu dhe të tjerët. Nga shumica e dijetarëve konsiderohet i besueshëm dhe i sigurt në transmetime, dhe mu për këtë shkak dijetarët e 6 librave të mëdhenj të Hadithit, janë mbështetur edhe në të. Harith el Ganevij për të ka thënë: “Murre el Hemdani bënte aq shumë sexhde, saqë dheu kishte filluar t’ia hante fytyrën; ai për çdo ditë falte nga 600 rekate namaz.”[37] Vdiq në vitin 76 h.

5. Amir Esh Sha’bij

Ky është Ebu Amr Amir bin Sherahil esh Sha’bij el Humejri el Kufi. Ishte prej më të mëdhenjve në dije nga gjenerata e tabiinjve. Ishte edhe kadi i Kufës. Transmetoi nga Omeri, Aliu dhe Ibni Mes’udi, edhe pse nuk i kishte dëgjuar drejtpërdrejt, ashtu siç transmetoi edhe nga Ebu Hurejra, Aishja, Ibn Abbasi dhe Ebi Musa El-Esh’ariu.

Vetë Sha’biu thotë: “Kam arritur 500 prej ashabëve të Pejgamberit a.s.”

Ishte fekih, poet, mufessir, dhe të gjithë dijetarët për të dëshmojnë se ishte i besueshëm, i sigurt dhe besnik gjatë transmetimeve. Jepte fetva edhe në praninë e ashabëve të Pejgamberit a.s.. Megjithë dijen aq të madhe, ai asnjëherë nuk i lejoi vetes të jepte ndonjë komentim personal për ndonjë ajet të Librit të Allahut. Ndër të tjera, Sha’biu thotë: “Për tri gjëra kurrë nuk do ta shpreh mendimin tim personal: për Kur’anin, për shpirtin dhe për mendimin e lirë (në tefsir).”[38]

Në tefsirin e Kurtubiut në lidhje me këtë personalitet të madh të tefsirit, hasim edhe këtë konstatim të Ibn Atijes: “Ishin disa dijetarë të mëdhenj e të ditur, si Seid bin Musejjebi dhe Amir esh-Sha’biu, që megjithë dijen e madhe ndaj të tjerëve për Librin e Allahut, ndaleshin nga komentimi i lirë, vetëm nga modestia dhe devotshmëria e tyre.”[39]

Ai në kohën e tij merrej me kritikë ndaj mufesirëve të kohës, dhe nuk ngurronte të kritikonte drejtimet e disa dijetarëve në tefsir. Vdiq në vitin 109 sipas hixhretit.

6. Hasan el Basriu

Ky është Ebu Seid el Hasen bin Ebil Hasen el Basrij. U lind në vitin e dytë të sundimit të Omerit r.a.. U rrit dhe u edukua në një ambient fetar e të devotshëm, në shtëpinë e nënës së besimtarëve, Ummu Seleme, në një atmosferë ku ende rrezatonte freskia, aroma dhe shkëlqimi i pejgamberisë. Tërë këto privilegje i mundësuan Hasanit të vogël të trashëgonte të gjitha këto tipare e cilësi. Ishte dijetar i madh i kohës së vet, ligjërues i mrekullueshëm, këshillues i njerëzve dhe mufesir i patejkalueshëm i kohës së tij. Transmetoi nga Aliu, nga Ibn Omeri, Enesi, Abdullah Ibn Abbasi, Abdullah Ibn Mes’udi, si dhe nga shumë ashabë e tabiinj të tjerë.

Ibni Sa’di për të ka thënë: “Ka qenë besnik dhe i sigurt në transmetime, dijetar i madh, gjuhëtar i pashoq, por mbi të gjitha shumë i devotshëm, saqë për të është thënë se është zotëria i të gjithë tabiinjve”.

Duke folur për virtytet dhe këshillimet e tij të zjarrta që u jepte banorëve të Basrës, Halid bin Safvani thotë: “Hasani është njeri tek i cili është njësoj ajo që e ka brenda dhe ajo që e tregon haptazi, dhe nuk ka dallim prej asaj që e ka në gjuhë nga ajo që e vepron. Kur prej të tjerëve kërkon të bëjnë punë të mira, së pari fillon prej vetes, e kur kërkon që të mos bëhen punë të këqija, i pari është që e lë atë punë. Është i pavarur prej njerëzve dhe nuk lakmon atë që kanë ata, kurse të tjerët i drejtohen atij dhe kërkojnë atë që ai e ka (dijen).”[40]

Ka thënë Bekr el Muzeni: “Ai që dëshiron t’i kënaqet syri dhe zemra duke shikuar dijetarin më të dijshëm që kemi arritur ne, le ta shikojë Hasanin, sepse ne nuk kemi arritur dijetar më të dijshëm se atë.”[41]

Hadithet e transmetuara prej tij, janë të radhitura në të 6 librat e mëdhenj të Hadithit.

Vdiq në vitin 110 sipas hixhretit, në moshën 88 vjeç.

7. Katade bin Deameh es Sedusi

Ofiqi i tij është Ebul Hitab el Ekmeh. Me prejardhje është arab. Ishte banor i Basrës dhe transmetoi nga Ibni Mes’udi, ashtu siç transmetoi edhe nga Enes bin Maliku, Ebu Tufejli, Ibni Sirini, Ikrimja, Atai etj.

Ishte shumë i fortë në nxënien përmendsh (kishte memorie të hatashme të nxënies përmendsh), ishte poet i madh, njohës i mirë i traditës dhe i historisë së arabëve dhe njohës i shkëlqyeshëm i gjuhës së pastër arabe. Veç këtyre, ishte pinjoll i vërtetë i tefsirit dhe i shkencave të tjera. Për aftësitë e tij memorizuese kanë dëshmuar dijetarët më të mëdhenj si Ahmed ibn Hanbeli, Ibni Sirini etj.

Dijetarët e 6 librave të mëdhenj, fjalët e Katades i konsiderojnë si argumente të pakontestueshme. Vdiq në vitin 117 hixhrij, në moshën 56 vjeç.

SHKOLLA E UBEJJ BIN KA’BIT NË MEDINË

Në Medinën e ndritshme, vendi i hixhretit të Pejgamberit a.s., mësues i tabiinjve në shkencën e tefsirit ishte Ubejj bin Ka’bi.

Prej nxënësve më të njohur të kësaj shkolle do të veçonim: Ebul Alijeh, Muhammed bin Ka’b el Kuredhi dhe Zejd bin Eslem.

1. Ebu-l-Alijeh

Ky është Ebu-l Alijeh Refi’ë bin Mehran er-Rrijahi. Ishte transmetuesi më i madh nga Ubejj bin Ka’bi, pastaj transmetoi edhe nga Aliu r.a., nga Ibn Abbasi, nga Ibn Mes’udi etj., kurse prej tij më së shumti ka transmetuar Rebi’ë bin Enesi.

Nga ana e dijetarëve si Ibn Meini, Ebu Zer’ah dhe Ebu Hatimi, ai konsiderohet autoritet i pakontestueshëm, dhe shumica prej tyre dëshmojnë për dijen dhe vlerën e tij të lartë. Ibn Ebu Davudi për të ka thënë: “Pas ashabëve, nuk ka njeri më të dijshëm në lidhje me kiraetet sesa Ebu-l Alijeh.” [42] Dijetarët e 6 librave të mëdhenj të Hadithit, kanë transmetuar hadithe prej tij. Vdiq në vitin 90 hixhri.

2. Muhammed bin Ka’b el Kuredhi

Ky është Ebu Hamza Muhammed bin Ka’b bin Selim bin Esed el Kuredhi. Transmetoi prej Aliut, Ibn Mes’udit, Ibn Abbasit dhe natyrisht më së shumti prej Ubejj bin Ka’bit.

Ndër dijetarët u afirmua si njeri shumë i sigurt, i drejtë dhe besnik në transmetime. Ishte njohës i madh i hadithit, por mbi të gjitha dijetar i vërtetë në sqarimin e Librit të Allahut.

Ibn Avni për të ka thënë: “Nuk kam parë njeri më të dijshëm në komentimin e Librit të Allahut sesa Kuredhiun”[43], kurse Ibni Hibbani thotë: “Ishte prej dijetarëve më autoritativ të Medinës” Është i pranishëm edhe në 6 librat e mëdhenj të Hadithit.

Vdiq në vitin 118 hixhrij.

3. Zejd bin Eslem

Ky është Zejd bin Eslem el Adevij el Medenij, njëri ndër dijetarët më të mëdhenj të gjeneratës së tabiinjve në lëmin e tefsirit. Dijetarët si Ahmed Ibn Hanbeli, Ebu Zer’ah Ebu Hatimi dhe Nesaiu për të kanë thënë se ishte dijetar i madh dhe autoritativ, i sigurt dhe i besueshëm në transmetime. Ishte një det i vërtet i dijes dhe ishte ndër ata të paktë që kishin guxim ta komentonin Kur’anin edhe sipas mendimit të tij dhe aspak nuk shqetësohej për këtë. Megjithëkëtë, dijetarët nuk kanë transmetuar që të ketë qenë ideator i ndonjë mendimi të humbur, sepse Allahu xh.sh. i kishte dhënë dije aq të madhe, saqë shpeshherë e komentonte Kur’anin sipas ixhtihadit të tij personal. Të gjithë dijetarët bashkëkohanikë të tij ka në dëshmuar për dijen e tij të madhe në shkencën e tefsirit.

Prej tij mësimet në tefsir i morën shumë dijetarë, ndër të cilët më të njohurit janë: I biri i tij, Abdurrahmani, dhe Malik bin Enesi. Vdiq në vitin 136 sipas hixhretit.

* * *

Këta ishin përfaqësuesit më të denjë të shkollave të tefsirit të gjeneratës së tabiinjve në Mekë, Kufë dhe në Medinë. Megjithatë, kishte edhe shkolla të tjera të tefsirit nëpër provincat e tjera islame si ajo e Jemenit, Shamit, Egjiptit,[44] të cilat dijetarët i përmendin më pak. Ne këtu do të përmendim shkurtimisht edhe këto shkolla të tefsirit dhe përfaqësuesit e tyre

SHKOLLA E TEFSIRIT NË SHAM

Mësues të kësaj shkolle të tefsirit ishin Ebu Derdaja dhe Temim bin Evs ed Dariu r.a. Prej kësaj shkolle dolën mufesirë të famshëm si:

1. Abdurrahman bin Ganem el Esh’ariu, të cilin Omeri r.a. e dërgoi në Sham që t’u mësonte Kur’anin dhe Synetin njerëzve të Shamit. Ishte autoritet i pakontestueshëm. Vdiq në vitin 78 hixhri.



2. Omer ibn Abdulaziz, halifja i devotshëm i Emevinjve. Prej shumëkujt konsiderohet si halifi i pestë prej grupit të quajtur “Rrashidin”, d.m.th. emri i tij shpeshherë përmendet krahas Ebu Bekrit, Omerit, Othmanit dhe Aliut r.a. Atë shpeshherë e krahasonin me Omer ibnul Hatabin-sa i përket drejtësisë, me Hasan el Basriun-sa i përket devotshmërisë dhe me Zuheriun-në dije. Vdiq në vitin 101 pas hixhretit.



3. Rexha’ë bin Hajvete el Kindi, i pari i Shamit në aspektin e dijes. Ishte i besueshëm dhe i sigurt në transmetime ndër dijetarët. Vdiq në vitin 113 h.



4. Ka’b el Ahbari

Ky është Ka’b bin Mani’ë el Humejri. Para se ta pranonte Islamin, ishte njër ndër dijetarët më të mëdhenj të hebrenjve. Islamin e pranoi në kohën e sundimit të Omer el Farukut.

Mori pjesë në luftërat vendimtare kundër romakëve. Historianët tregojnë se ishte dijetar i madh, i urtë dhe mendjehollë. Ebu Derdaja për të ka thënë: “Vërtet tek Ibn Humejri (d.m.th. Ka’b el Ahbari) ka potencial të madh të diturisë”[45], kurse Muaviu r.a. për të ka thënë: “Ebu Derdaja është njëri prej të urtëve (mençurve), po ashtu edhe Amr ibnul Asi, kurse Ka’b el Ahbari është prej dijetarëve, dija e të cilit është sikurse frutat, të cilat nuk po arrijmë t’i vjelim sa duhet”. [46]

Kishte njohuri të thella për librat e tjerë të shenjtë. Xhumhuri-shumica dërrmuese e dijetarëve islamë, Ka’bin e konsiderojnë si të sigurt dhe të besueshëm në transmetime, ani pse disa mundohen ta njollosin personalitetin e tij të pastër, për gjoja trillimin e disa israiliateve.

SHKOLLA E TEFSIRIT NË EGJIPT

Mësuesi i kësaj shkolle ishte ashabi i famshëm Amr ibnul Asi. Nga kjo shkollë dolën dijetarë të mëdhenj si:

1. Jezid bin Ebi Habib el Ezdi, që ishte prej dijetarëve më të mëdhenj të Egjiptit. Lejth bin Sa’di për të ka thënë: “Ishte dijetari dhe prijësi ynë”. Me prejardhje ishte nga krahina e Berberit në Afrikën Veriore. Vdiq në vitin 128 h.

2. Merthed bin Abdullah el Jezeni. Transmetoi nga Ebu Ejub el-Ensariu, Ukbe bin Amir, Amr ibnul Asi etj. Vdiq në vitin 90 h.

SHKOLLA E TEFSIRIT NË JEMEN

Nga kjo shkollë, të cilën e udhëhoqën dy ashabë të tjerë të famshëm, Muadh bin Xhebeli dhe Ebu Musa El-Esh’ariu, dolën: Tavuus bin Kejsani.[47] dhe Vehb bin Munebbeh Es San’ani, i cili ishte i sigurt dhe besnik në transmetime. Është i njohur për disa transmetime nga Ehli Kitabët, meqenëse para se ta pranonte Islamin, ishte rabin hebre. Për këtë arsye disa dijetarë e akuzojnë se kishte rënë nën ndikimin e tyre, por kjo nuk qëndron. Ai ishte një njeri shumë i devotshëm, saqë transmetohet nga Muthenna bin Sabah se Vehb bin Munebbehu për 20 vjet rresht, namazin e sabahut e kishte falur me abdest të jacisë.[48] Vdiq në vitin 114 h.

==========================================

[1] Dr. Abdul Mun’im Nimr “Ilmu-t-Tefsir”, fq. 87, Kajro 1985

[2] Ibn Haxher el Askelani “Tehdhibu-t-Tehdhib”, vëll IV, fq. 86, Delhi-Indi 1325 h.

[3] Hatib El Bagdadiu “El Kifaje fi ilmi er-rrivaje”, fq. 48. Bejrut 1993.

[4] Dr. Xhemal Mustafa Abdulhamid en-Nexhar“Menahixh Tefsirijje”, fq. 171,Kajro 2000. (Fusnotë e cituar nga “El-Baithul el hathith sherh Ihtisar Ulumil Hadith”, fq. 162.)

[5] Po aty, fq. 172.

[6] Transmeton Tirmidhiu edhe në një formë tjetër: “Nuk do ta djegë zjarri atë musliman që më ka parë mua ose që sheh atë që më ka parë mua”.

[7] Sahihul Buhari “Kreu mbi vlerën e ashabëve” kapitulli I.

[8] Shih Ibn Tejmije “Mukaddime fi Usuli-t-Tefsir”, fq. 28, Damask 1988.

[9] “Menahixh Tefsirijje”, fq. 179.

[10] Ibn Kethir “Tefsirul Kur’anil adhim”, vëll. I, fq. 5, Kuvejt 1998.

[11] Dr. Hasen Junis Hasen Abidu “Dirasat ve mebahith fi tarihi-t-tefsir ve menahixhi-l-mufessirin”, fq. 54, Kajro 1992

[12] Dr. Xhum’ah Ali Abdulkadir “Zadu-rr-Rragibin fi menahixh el mufessirin” fq. 33, Kajro 1986

[13] Në lidhje me shfaqjen e shkrimeve të para nga tefsiri shohim se me urdhrin e halifes Omer ibn Abdulaziz në vitin 100 h. filloi edhe tubimi i haditheve dhe shkruarja e tyre; ndër to ishin edhe hadithet që kishin të bënin me tefsir. Pastaj pasoi faza e dytë e ndarjes së veçantë të tefsirit nga hadithi… Shih: Dr. Muhammed Sejjid Xhibril “Med’hal ila menahixh el mufessirin” fq. 81, Kajro 1987.

[14] Dr. Abdullah Shehate “Ulumu-t-Tefsir” fq. 17, Kajro 2001.

[15] Po aty fq. 17.

[16] Mennaul Kattan “Mebahith fi Ulumil Kur’an” fq. 348, Kajro, 1995.

[17] Dr. Muhammed Husejn Edh-Dhehebi “Et-Tefsir vel mufessirune” vëll. I, fq. 106, Kajro 1985.

[18] “Menahixh Tefsirijje”, fq. 177.

[19] Imam Hafidh Edh-Dhehebi “Mizanul I’tidal” vëll. III, fq. 9, Kajro 1325 h.

[20] Shih tefsirin e Taberiut, vëll 29, fq. 120

[21] “Et-Tefsir vel mufessirune” vëll. I, fq. 109.

[22] “Tehdhibu-t-Tehdhib”, vëll IV, fq. 12.

[23] “Dirasat ve mebahith fi tarihi-t-tefsir ve menahixhi-l-mufessirin”, fq. 57; Shih edhe Ibn Halekani “Vefijatul A’ëjan” vëll I, fq. 364, Kajro 1299 h.

[24] “Et-Tefsir vel mufessirune”, vëll I, fq. 104; Shih “Vefijatul A’ëjan” vëll. I, fq. 365.

[25] Ibni Kethir, “El Bidaje ven Nihaje”, 9/106

[26] “Dirasat ve mebahith fi tarihi-t-tefsir ve menahixhi-l-mufessirin”, fq. 57

[27] “Vefijatul A’ëjan”, vëll. I, fq. 365.

[28] Ibn Kethir “El Bidaje ve-n-Nihaje”, 9/275

[29] “Tehdhibu-t-Tehdhib”, vëll VII, fq. 270.

[30] “Et-Tefsir vel mufessirune”, vëll. I fq. 111.

[31] http://www.islamweb.net

[32] “Et-Tefsir vel mufessirune” vëll. I, fq. 115.

[33] Muhammed Abduladhim ez-Zerkani “Menahilul Irfan fi Ulumil Kur’an”, vëll. I, fq. 488, Kajro 1980.

[34] “Tehdhibu-t-Tehdhib”, vëll. VII, fq. 278.

[35] “Et-Tefsir vel mufessirune” vëll. I, fq. 122

[36] “Tehdhibu-t-Tehdhib”, vëll. VII, fq. 342.

[37] “Et-Tefsir vel mufessirune” vëll. I, fq. 123.

[38] Shih parathënien e tefsirit të Ibn Xherir et-Taberiut, vëll. I, fq. 28

[39] Shih parathënien e tefsirit të Kurtubiut, vëll. I, fq. 34.

[40] Abdurrahman Re’fet el Basha “Fragmente nga jeta e tabiinjve” fq. 66.

[41] “Tehdhibu-t-Tehdhib”, vëll. VII, fq. 268.

[42] “Et-Tefsir vel mufessirune” vëll. I, fq. 117.

[43] Safijju-d-din el Hazrexhi “Hulasatu Tehdhibul Kemal”, fq. 205. Kajro 1322 h.

[44] Shënimet për këto shkolla të tefsirit i kemi marrë nga faqja elektronike: http://www.islamweb.net

[45] Dr. Muhammed Husejn edh-Dhehebi “El Israilijat fi-t-tefsiri vel hadithi”, fq. 77, Kajro, 1986.

[46] “Tehdhibu-t-tehdhib”, pjesa 8, fq. 440.

[47] Ky njihet me shume si nxënës i Ibn Abbasit meqë shpeshherë shkonte në Mekë për të marrë mësime prej tij, por ishte edhe nxënës i dy ashabëve të lartëpërmendur.

[48] “El Israilijat fi-t-tefsiri vel hadithi”, fq. 86.




***Vazhdon me: Havarixhet dhe Tefsiri i tyre

[Dritë]

HAVARIXHËT

Pas vrasjes së Osmanit r.a., shumica e muslimanëve e pranuan për halif Aliun r.a.. Mirëpo, me këtë nuk qenë të kënaqur disa nga ashabët, si : Muaviu, Talha dhe Zubejri, të cilët nuk iu nënshtruan Aliut r.a., para se ky t’i gjente dhe t’i dënonte vrasësit e Osmanit r.a.

Me zhvillimin e ngjarjeve, mosmarrëveshjet në mes këtyre as’habëve dhe Aliut r.a arritën kulminacionin me luftën në Siffin, në të cilën Aliu r.a. ishte në prag të fitores kundër Muaviut, por Amr ibn Asi bëri një hile-mashtrim duke vënë mbi majat e shtizave mus-hafet...

Për ta shmangur gjakderdhjen e mëtutjeshme në mes të muslimanëve, dikush propozoi një arbitrazh në mes dy ushtrive, të cilin Aliu r.a. e pranoi menjëherë, ngase nuk e shihte të arsyeshme që gjaku i muslimanëve të derdhej kot.

Mirëpo, pranimi i arbitrazhit nga ana e Aliut, futi plasaritjet e para në ushtrinë e tij, ngase disa nga simpatizuesit e Aliut konsideruan se ai gaboi kur e pranoi arbitrazhin, madje ata shkuan deri aty sa të akuzonin Aliun r.a. për kufër. Ata, madje sa herë që e shihnin Aliun, ngrinin zërat e tyre dhe thërrisnin: “La hukme il-la Allah - Nuk ka gjykim pos gjykimit të Allahut”

Pas një kohe, ata që gjykuan me kufër për Aliun, dolën nga radhët e tij dhe u vendosën në fshatin Haruraë afër Kufës. Në krye të tyre ishte Abdullah bin Vehb er-Rrasibiu. Për shkak se u larguan, ata u quajtën - HAVARIXH - të dalë, të larguar.

Nuk vonoi shumë dhe në mes tyre e Aliut u zhvilluan beteja të përgjakshme, në të cilat Aliu r.a. doli ngadhënjimtar, por nuk arriti ta shkatërronte plotësisht këtë fraksion. Ata pas një kohe, nëpërmjet Abdurrahman bin Melxhemit, arritën të bënin atentat mbi Aliun r.a. dhe ta vrisnin.[1]

Parimet kryesore të havarixhëve

Parimet kryesore të Havarixhëve janë:

1. Sundimi (hilafeti) i Ebu Bekrit dhe Omerit r.a. është i vlefshëm, ashtu siç e pranojnë sundimin e Osmanit r.a. në fillim, mirëpo, sipas tyre, Osmani do të duhej të izolohej dhe të mënjanohej atëherë kur e ndryshoi rrugën e dy të parëve dhe i solli në postet udhëheqëse të afërmit e tij!

2. E pranojnë si të vlefshëm sundimin e Aliut r.a. deri në momentin e arbitrazhit të tij me Muaviun, pas të cilit arbitrazh, sipas tyre, Aliu bëri kufër, e me të edhe të gjithë ata që pranuan këtë gjykim. Po ashtu i fusin në kufër edhe ata që morën pjesë në luftën e ashtuquajtur “lufta rreth devesë”, pastaj dy ndërmjetësuesit e arbitrazhit dhe të gjithë ata që u pajtuan me rezultatin e tij.

3. Halifi duhet të zgjidhet në mënyrë të lirë prej muslimanëve, qoftë ai që duhet të zgjidhet të jetë kurejsh apo rob i zi. Imami (prijësi) nuk bën të abdikojë kurrsesi nga froni pasi të ketë marrë më parë pëlqimin e masës së gjerë popullore. Njëkohësisht imami duhet t’u përmbahet me përpikëri dispozitave të Sheriatit islam, se përndryshe është detyrim për muslimanët mënjanimi i tij nga froni.

4. Puna sipas dispozitave të Sheriatit është pjesë e pandashme e imanit. Secili që kundërshton këto ligje të Allahut, është kafir-pabesimtar, ndërsa të gjitha mëkatet, pa dallim, janë të mëdha, e ai që nuk pendohet prej tyre -vdes si kafir!

5. Është detyrim mosnjohja dhe luftimi kundër sundimtarit tiran.[2]

Grupet dhe nënfraksionet e havarixhëve

Me kalimin e kohës, havarixhët u përçanë dhe u ndanë në disa grupe dhe nënfraksione, prej të cilave më të njohurat janë: ”El Ezarikah”, “En Nexhdat”, “Es Saferije” dhe “El Ibadije”. Ky fraksion i fundit është më i afërti me parimet e “Ehli Sunneh vel xhema’ah”

Secili grup prej havarixhëve ka mendimet, parimet dhe qëndrimet e veta lidhur me tefsirin e Kur’anit të famshëm.

Është interesant se havarixhët nuk u thelluan aq në kuptimet e ajeteve kuranore, por u përqendruan vetëm në kuptimet e tyre sipërfaqësore, sa për t’i arsyetuar mendimet dhe veprimet e tyre.

Ata në këtë aspekt shkuan shumë larg, saqë në radhët e kafirave i futën të gjithë mëkatarët - pa dallim.!!!

Komentimet e tyre të cekëta, që herë-herë kalojnë në marrëzi, i ka demaskuar më së miri Ibnu ebil Hadid në librin e tij “Sherh Nehxhul Belagah”.

Ja disa prej këtyre komentimeve të tyre devijuese dhe banale.

P.sh., kur ata komentojnë ajetin 97 të kaptinës “Ali Imran”:


وَلِلَّهِ عَلَى النَّاسِ حِجُّ الْبَيْتِ مَنْ اسْتَطَاعَ إِلَيْهِ سَبِيلاً وَمَنْ كَفَرَ فَإِنَّ اللَّهَ غَنِيٌّ عَنْ الْعَالَمِينَ

“Për hir të Allahut, vizita e shtëpisë (Qabesë) është obligim për atë që ka mundësi udhëtimi tek ajo, e kush nuk e beson (nuk e viziton), Allahu nuk është i nevojshëm për (ibadetin që e bëjnë) njerëzit” thonë se ai që e lë dhe nuk e kryen detyrimin e pestë islam-Haxhin, është kafir !!! Kjo vërtet nuk do koment!

Pastaj për ajetet 102-105 të kaptinës “El-Mu’minun”:

فَمَنْ ثقُلَتْ مَوَازِينُهُ فَأُوْلَئِكَ هُمْ الْمُفْلِحُونَ وَمَنْ خَفَّتْ مَوَازِينُهُ فَأُوْلَئِكَ الَّذِينَ خَسِرُوا أَنفُسَهُمْ فِي جَهَنَّمَ خَالِدُونَ تَلْفَحُ وُجُوهَهُمْ النَّارُ وَهُمْ فِيهَا كَالِحُون أَلَمْ تَكُنْ آيَاتِي تُتْلَى عَلَيْكُمْ فَكُنتُمْ بِهَا تُكَذِّبُونَ

“E kujt i peshojnë më rëndë peshojat (veprat e mira), ata janë të shpëtuarit, ndërsa atyre që u peshojnë lehtë peshojat (veprat e mira), ata janë që humbën vetveten dhe janë në Xhehennem përgjithmonë. Zjarri do t’ua djegë atyre fytyrat dhe do t’u duken të shëmtuara brenda tij. (atyre u thuhet) A nuk u janë lexuar juve ajetet e Mia; e ju nuk i besuat ato(por i përgënjeshtruat)?”,

thonë se Vetë Allahu xh.sh. e ka potencuar se gënjeshtarët janë kafira, pasi veprat e tyre janë të shëmtuara![3]

Në realitet havarixhët e keqinterpretuan këtë ajet kuranor ngase këtu është fjala ekskluzivisht për kafirat e jo për besimtarët mëkatarë. Ata u munduan t’i ndryshojnë kuptimin këtij ajeti dhe t’ua përshtatin mendimeve të fraksionit të tyre!

Që absurdi të jetë edhe më i madh, kur i komentojnë ajetet 26 dhe 27 të kaptinës Nuh:

وَقَالَ نُوحٌ رَبِّ لاَ تَذَرْ عَلَى الأَرْضِ مِنْ الْكَافِرِينَ دَيَّارًا إِنَّكَ إِنْ تَذَرْهُمْ يُضِلُّوا عِبَادَكَ وَلاَ يَلِدُوا إلاّ فَاجِرًا كَفَّارًا

“E Nuhu tha:”O Zoti im, mos lër mbi tokë asnjë nga jobesimtarët, sepse, nëse Ti i lë ata, do t’i humbin robërit e Tu dhe prej tyre nuk lind tjetër, vetëm të prishur dhe jobesimtarë!”

ata thonë: “edhe fëmijët e porsalindur të fasikëve, dhe ata që ende nuk kanë lindur, janë po ashtu fasikë dhe lejohet mbytja e tyre në rast lufte” !!![4]

Kur havarixhët e komentojnë sipërfaqësisht ajetin 10 të kaptinës En Nisaë:

إِنَّ الَّذِينَ يَأْكُلُونَ أَمْوَالَ الْيَتَامَى ظُلْمًا إِنَّمَا يَأْكُلُونَ فِي بُطُونِهِمْ نَارًا وَسَيَصْلَوْنَ سَعِيرًا

“Ata që hanë pa të drejtë pasurinë e jetimëve, në të vërtetë ata hanë atë që mbush barkun e tyre zjarr dhe do të futen në zjarrin e Xhehennemit.”

thonë: “Nëse dikush ha prej pasurisë së jetimit edhe një pjesë shumë të vockël, do të hyjë në zjarr të Xhehennemit, ndërsa, nëse dikush e mbyt jetimin apo e pret atë copa-copa, nuk ka kurrfarë përgjegjësie dhe nuk hyn në Xhehennem, ngase Allahu nuk e ka cekur një gjë të tillë në Kur’an”!!!

Shikoni çfarë absurdi, çfarë anomalie dhe çfarë bastardhimi i fjalës hyjnore të Allahut xh.sh.!

Disa prej grupeve ekstreme të cilat i përmend Bagdadiu në veprën e tij “El Ferk bejnel firek”, siç janë “Mejmunitë” - një prej grupeve më ekstreme havarixhe, ai i radhit në grupet apo fraksionet joislame.Të tillët gjatë komentimeve të disa ajeteve lancuan disa ide të marra, absurde dhe jologjike, p.sh. kur thonë se lejohet martesa me bijat e fëmijëve (djalit dhe vajzës) dhe me bijat e djemve të vëllezërve dhe motrave, ngase, sipas tyre, këto Allahu xh.sh. nuk i ka cekur fare në Kur’an në ajetin e ndalesave martesore!!![5]

Dhe pastaj për ajetin 38 të kaptinës El Maide:

وَالسَّارِقُ وَالسَّارِقَةُ فَاقْطَعُوا أَيْدِيَهُمَا جَزَاءً بِمَا كَسَبَا نَكَالاً مِنْ اللَّهِ

“Vjedhësit dhe vjedhëses preniu duart, si shpagim i veprës që bënë, (kjo masë është) dënim nga Allahu...”

thonë se vjedhësit i duhet prerë dora edhe nëse ka vjedhur pak!!!

Nga dispozitat e jurisprudencës islame-Fikhut dihen fare qartë rregullat se vjedhja deri në ç’masë kushtëzon prerjen, prandaj komentimi i tillë i ajeteve në mënyrë sipërfaqësore, na jep të kuptojmë se havarixhët as që e lodhën mendjen e tyre për t’u thelluar në dispozitat që nxirren prej ajeteve kuranore, gjë që nuk përkon absolutisht me porositë dhe mesazhet hyjnore të librit të Allahut-Kur’anit.

Qëndrimi i havarixhëve ndaj synnetit dhe ixhmait

Havarixhët që me komentimet e tyre flagrante dhe sipërfaqësore të ajeteve kuranore, futën vetën në radhët e të humburve, futën duart e tyre edhe në Synnetin e Resulullahut s.a.v.s. duke sajuar dhe trilluar hadithe apokrife, vetëm e vetëm për t’i arsyetuar dhe për të vërtetuar mendimet dhe qëndrimet e tyre!

Një shembull i tillë është edhe hadithi i sajuar prej tyre: “Ju (ymmeti im) do të përçaheni pas meje. Çka t’ju vijë prej meje, krahasojeni me Librin e Allahut, e çka nuk përputhet (prej fjalëve të mia) me Kur’anin, ajo nuk është prej meje”!!![6]

Abdurrahman El Mehdiu thotë se havarixhët dhe zendikët e trilluan këtë hadith për të futur krimbin e dyshimit në mesin e muslimanëve, kur është fjala për saktësinë e fjalëve të Pejgamberit a.s.[7]

Havarixhët në disa raste i mohojnë edhe dispozitat fetare që e kanë burimin në Synnetin e Pejgamberit a.s., siç është fjala te “Rrexhmi”- dënimi me vdekje (mbytja me gurë e lavirit dhe lavires), nëse dëshmohet vepra e tyre me katër dëshmitarë. Havarixhët thonë se “rexhmi” nuk është ligjor pasi që nuk është cekur në Kur’an !!!

Havarixhët thuajse me qëllim dëshiruan të harrojnë se Synneti i Pejgamberit a.s. është burimi i dytë i Sheriatit, i plotfuqishëm dhe i plotvlefshëm, pas të cilit vijnë “Ixhmai” dhe “Kijasi”, të cilat si institucione as që i pranojnë fare !!!

TEFSIRET E HAVARIXHËVE

Havarixhët lanë shumë pak tefsire në krahasim me fraksionet e tjera, si shiinjtë dhe mu’tezilët, por megjithatë edhe ata kanë lënë gjurmët e tyre në shkencën e Tefsirit.

Prej grupeve të havarixhëve që ende ekzistojnë është vetëm grupi “El Ibadijje”, ngase grupet e tjera janë zhdukur me kalimin e kohës. Ky grup sot e kësaj dite ka ithtarë në tokat e Magrebit, Omanit dhe Zanzibarit. Këta kanë lënë vetëm disa libra të përgjysmuar të tefsirit.

Shkaku që havarixhët shkruan kaq pak në shkencën e tefsirit, mund të përmblidhet shkurtimisht në tri pika:

1. Pasi havarixhët kanë qenë kryesisht arabë beduinë, që jetonin në hapësirat e pafundme të shkretëtirës dhe bënin kryesisht një jetë nomade, ishin pothuajse të shkëputur e të izoluar nga bota dhe njerëzit. Kjo gjë shkaktoi që ata të jenë larg çdo përparimi fetar, shoqëror a shkencor.

2. Ata u preokupuan me luftëra të pandërprera për të mbrojtur parimet e tyre qysh prej kohës së Aliut r.a., me të cilin zhvilluan luftëra të ashpra. Pas ardhjes së emevinjve në pushtet, këto luftëra vazhduan me të njëjtin intensitet; ato nuk u ndërprenë as në kohën e dinastisë abasite. Sigurisht, ky preokupim i vazhdueshëm me luftëra, ndikoi që havarixhët të lënë shumë pak gjurmë në shkencën e Tefsirit.

3. Me gjithë tërë devijimet e tyre, havarixhët nuk anonin fare që të thelloheshin në sqarimin e fjalëve kuranore, nga frika se mund të gabonin gjatë komentimit. Ata konsideronin se gënjeshtra është krimi më i madh që njeriun e nxjerr hëpërhë nga imani në kufër. Kur dikush prej havarixhëve pyetej për se nuk e komentoni Kur’anin,- ata përgjigjeshin me ajetet kuranore:

وَلَوْ تَقَوَّلَ عَلَيْنَا بَعْضَ الأَقَاوِيلِ لأَخَذْنَا مِنْهُ بِالْيَمِينِ ثمَّ لَقَطَعْنَا مِنْهُ الْوَتِينَ

“ Sikur të trillonte ai (Muhammedi) për Ne ndonjë fjalë! Ne do ta kapim atë me fuqinë Tonë e pastaj do t’ia këputnim atij arterien e zemrës” - (El Hakka, 44-46)

dhe thoshin se kjo na shtyn ne që të mos thellohemi në komentime, sepse kemi frikë se mund të gabojmë!!![8]

Shikuar nga ky prizëm dhe prej këtyre mendimeve të tyre, është e natyrshme dhe logjike që kontributi i tyre në shkencën e Tefsirit të ketë qenë kaq i vogël.

Tefsirologu i mirënjohur, Dr.Dhehebiu, i cili këto shënime i mori personalisht nga z.Ibrahim Itfishi, nëpunës në Bibliotekën Kombëtare të Egjiptit, dhe i cili i përket grupit të havarixhëve “El Ibadije” të kohës së re, thotë se prej librave më të njohur të Tefsirit të këtij fraksioni, të cilët janë të vetmit që shkruan nga pak në këtë lëmë janë:

1. Tefsiri i Abdurrahman bin Rrustum El Farisiut - shek. III h.

2. Tefsiri i El Hevariut - shek III h.

3. Tefsiri i Ebu Ja’kub El Verxhilaniut - shek VI h.

4. Tefsiri ”Da’il amel li jevmil emel” - nga Muhammed bin Jusuf Itfish El Vehbi (vdiq në vitin 1332 h., në moshën 95 vjeç).

5. Tefsiri “Hemejanu-z-Zaad ila daril meaad” - nga i njëjti autor, dhe

6. Tefsiri “Tejsiru-t-Tefsir“ - nga i njëjti autor (version i shkurtër i tefsirit “Hemejanu-z-Zaad ila daril meaad” ).[9]

Sa i përket tefsirit të Abdurrahman bin Rrustumit, ai më nuk ekziston, ngase ka humbur çdo gjurmë e tij, kurse tefsiri i El Hevariut, ekziston dhe është i shkruar në katër vëllime, dy prej të cilave gjenden edhe në Bibliotekën Kombëtare të Egjiptit. Sa i përket tefsirit të Ebi Ja’kub El Verxhilaniut, edhe këtij i ka humbur nishani. Ky tefsir konsiderohet të ketë qenë tefsiri më i njohur në çdo aspekt i havarixhëve.

Tefsiri “Da’il amel li jevmil emel” - i Muhammed Itfishit është një tefsir i pjesërishëm dhe ka të komentuara vetëm kaptinat prej “Err-Rrahman” deri në “En-Nas”. Sa i përket tefsirit tjetër të po këtij autori “Tejsiru-t-Tefsir”, ky është i botuar në shtatë vëllime dhe ruhet në Bibliotekën Kombëtare të Egjiptit, ndërsa tefsiri tjetër i tij, për të cilin do të flasim, “Hemejanu-z-Zaad ila daril meaad”- është i botuar në 13 vëllime, një kopje e të cilit ruhet po ashtu në Bibliotekën Kombëtare të Egjiptit.[10]

“HEMEJANU-Z-ZAAD ILA DARIL MEAAD”

nga Muhammed bin Jusuf Itfish El Vehbi

Muhammed bin Jusuf Itfish El Vehbi u lind në Vadi Mizab të shkretëtirës së Algjerisë. Ishte i njohur në mesin e bashkëvendësve të tij si njeri i devotshëm dhe i dhënë pas shkencave fetare. Thuhet se nuk bënte më tepër se 4 orë gjumë, kështu që tërë kohën e kalonte mbi libra.

Shkroi libra në disa lëmenj si në Ilmu-t-Tevhid, Ilmul Hadith, Fikh, në shkencat e gjuhës arabe dhe në Tefsir.

Tefsiri për të cilin do të flasim, është një prej librave bazë të havarixhëve, ani pse në të sheshohen mendimet e havarixhëve bashkëkohorë, të cilat dallojnë dukshëm nga mësimet dhe bindjet e havarixhëve të hershëm.

Mund të vërehet lehtë se autori i këtij tefsiri në fillim të çdo kaptine përmend numrin e ajeteve, vendzbritjen e kaptinës - nëse është mekase apo medinase, cek vlerat e kaptinës në detaje të imta, duke mos çarë kokën se gjatë argumentimit përdor edhe hadithe të trilluara (apokrife)!

Gjatë komentimit të tij, shihet se është shpesh nën ndikimin e mësimeve të mu’tezilëve. Në raste të shumta, ka shfrytëzuar pa nevojë israilijate dhe hyn në detaje të hollësishme të luftërave të Resulullahut s.a.v.s, gjë që e rëndon edhe më këtë tefsir, që është i ngarkuar me bindjet, mendimet dhe paragjykimet e havarixhëve, të cilat i kemi cekur në fillim.

Është e pamundur që autori i këtij tefsiri të kalojë nëpër ndonjë ajet, pa shfaqur mendimet e veta harixhite me një fanatizëm të stërtepruar !


Qëndrimi i Itfishit ndaj mëkatarit të mëkatit të madh

Kur e komenton ajetin 81 të kaptinës “El-Bekare”:

بَلَى مَنْ كَسَبَ سَيِّئَةً وَأَحَاطَتْ بِهِ خَطِيئَتُهُ فَأُوْلَئِكَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ

“Po, (do t’ju kapë zjarri) ai që bën keq dhe që e vërshojnë gabimet e tij, ata janë banues të zjarrit, aty janë përgjithmonë.”

Itfishi thotë: “es-sejjietu - e keqja” është cilësi e shëmtuar dhe është prej mëkateve të mëdha, qoftë ajo e keqe dyfytyrësi-nifak apo shirk, dhe për këtë arsye bartësi i këtij mëkati të madh, nëse nuk pendohet para vdekjes, do të jetë gjithmonë në zjarr të Xhehennemit”!

Ai këtë konstatim të tij e mbështet në disa thënie të El Hevariut, i cili, sipas disa transmetimeve nga Ibni Abbasi, thotë se fjala “Es-sejjietu” këtu do të thotë - shirk!

Kundërshtimi i tij kundër dijetarëve të Ehli Synnetit

Itfishi në çdo rast që i jepet nuk lë pa kritikuar dhe pa ofenduar dijetarët e Ehli Synnetit, të cilët thonë se mëkatari i madh prej radhëve të muslimanëve (me përjashtim të shirkut) do të ndëshkohet në zjarr të Xhehennemit sipas peshës së mëkatit, e pastaj do të hyjë në Xhennet.

P.sh. kur e komenton ajetin 4 të kaptinës “El-Bekare”:
وَالَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِمَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ وَمَا أُنْزِلَ مِنْ قَبْلِكَ وَبِالآخِرَةِ هُمْ يُوقِنُونَ

“Dhe ata, të cilët besojnë në atë që t’u shpall ty, dhe në atë që është shpallur para teje, dhe që janë të bindur plotësisht për (jetën e ardhshme në) botën tjetër (Ahiretin).”

thotë: “Shohim se disa që i thonë vetes se janë “Ehli Sunneh vel Xhemaah” iu shëmbëllejnë çifutëve, të cilët kanë thënë:
وَقَالُوا لَنْ تَمَسَّنَا النَّارُ إلاّ أَيَّامًا مَعْدُودَةً

“Ata edhe thanë: “Ne nuk do të na kapë zjarri vetëm për disa ditë të numëruara...” (El-Bekare, 80).


Qëndrimi i tij ndaj faljes së mëkateve

Në çdo ajet, ku Allahu xh.sh., cek faljen e mëkateve atij që do, shohim se Itfishi përpiqet që fjalës së Allahut t’i japë ngjyrën e fraksionit havarixh, të cilit i takon.

P.sh., kur e komenton ajetin 129 të kaptinës “Ali Imran”:

وَلِلَّهِ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَمَا فِي الأَرْضِ يَغْفِرُ لِمَنْ يَشَاءُ وَيُعَذِّبُ مَنْ يَشَاءُ وَاللَّهُ غَفُورٌ رَحِيمٌ

“Vetëm e Allahut është gjithçka ka në qiej e në tokë. Ai e fal atë që do dhe Ai e dënon atë që do. Allahu është mëkatëfalës, mëshirues.”,

ai thotë: “fjala: (jagfiru limen jeshaë)- e fal atë që do” ka të bëjë vetëm me të ofruarit e mundësisë për t’u penduar, prandaj ai që s’pendohet, do të jetë përherë në zjarr”!!!

Pastaj për ajetin 53 të kaptinës “Ez Zumer”:

قُلْ يَاعِبَادِي الَّذِينَ أَسْرَفُوا عَلَى أَنْفُسِهِمْ لاتَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ

إِنَّ اللَّهَ يَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِيعًا إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِيمُ

“Thuaj: O robërit e Mi, të cilët e keni ngarkuar veten tuaj, mos e humbni shpresën ndaj mëshirës së Allahut, pse vërtet, Allahu i fal të gjitha mëkatet, Ai është që shumë fal dhe është mëshirues.”

thotë: “Allahu vërtet i fal të gjitha mëkatet, me kusht që mëkatari së pari të pendohet”!!!


Qëndrimi i tij ndaj mundësisë për ta parë Allahun

Itfishi, është kategorik në pamundësinë për ta parë Allahun xh.sh., duke thënë se një gjë e tillë është absolutisht e parealizueshme as në këtë botë dhe as në botën e ardhshme, dhe në këtë mënyrë kundërshton “Ehli Synnetin”, të cilët thonë se ekzistojnë mundësi të pamjes së Tij në këtë botë, kurse sa i përket Ahiretit, shikimi i Madhërisë së Allahut do të jetë një realitet i pakontestueshëm.

Këto mendime të tij Itfishi i shpreh gjatë komentimit të ajetit 55 të kaptinës “El-Bekare”:

وَإِذْ قُلْتُمْ يَامُوسَى لَنْ نُؤْمِنَ لَكَ حَتَّى نَرَى اللَّهَ جَهْرَةً ...

“Dhe kur i thatë: O Musa, ne nuk të besojmë ty derisa të mos e shohim Allahun haptazi...”


Qëndrimi i Itfishit ndaj shiinjve

Itfishi ka një qëndrim negativ edhe ndaj shiinjve; kjo duket sidomos gjatë komentimit të ajetit 55 të kaptinës “El Maide”:
إِنَّمَا وَلِيُّكُمْ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلاَةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَهُمْ رَاكِعُونَ

“Mik (i afërt) i juaji është vetëm Allahu, është i dërguari i Tij dhe ata që besuan e që falin namazin dhe japin zekatin duke bërë ruku’ë (duke qenë respektues)”.

Itfishi rreth këtij ajeti përmend të gjitha hadithet e trilluara të shiinjve lidhur me vlerën dhe fadiletin e Aliut r.a., kinse Allahu xh.sh. për fjalët kuranore: “...dhe japin zekatin duke bërë ruku’ë...” ka aluduar në Aliun, e në fund që të gjitha këto hadithe i hudh poshtë kategorikisht si të pa baza dhe i cilëson si hadithe apokrife - të trilluara nga ana e shiinjve, të cilat janë të tilla me të vërtetë.

* * *

Këto janë disa nga komentimet dhe sqarimet e Itfishit, në të cilat vërehet qartë përkrahja që i jep fraksionit të havarixhëve, dhe këtë përkatësi nuk e mohon fare, po përkundrazi e shfaq me mburrje dhe me krenari, duke thënë se havarixhët janë të vetmit të cilët që nga fillimi iu përmbajtën rrugës së drejtë e të vërtetë!!!

Ky tefsir bashkëkohor i havarixhëve, ndër të tjera, karakterizohet nga një mbrojtje e stërtepruar dhe nga një fanatizëm herë-herë ekstrem i fraksionit harixhit. Ky fraksion nga dijetarët më eminentë islamë është cilësuar si fraksion me akide iluzore, të humbur dhe të devijuar nga rruga e vërtetë islame.[11]

===============================

[1] “Et-Tefsir vel mufessirune” , vëll. II, fq. 289.

[2] Hasen Sejjid Mutevel-li - “ Mudhekkeretul firek” , fq. 9, Kajro 1995

[3] Ibnu Ebil Hadid - “Sherh Nehxhul Belagah”, vëll. II, fq. 207-208

[4] Po aty, vëll. I , fq. 382

[5] El Bagdadiu - “El Ferk bejnel firek”, fq. 264-265.

[6] Për çudi, ky hadith apokrif ka dalë edhe si moto në katër prej përkthimeve të “Sahihul Buhari” në gjuhën shqipe nga punonjës të degës së Orientalistikës të Fakultetit të Filologjisë të Prishtinës, gjë që në një masë të madhe e ka zvetnuar këtë përkthim !!! (Shih pjesët 3 dhe 4, përkthyer nga Feti Mehdiu, dhe 7-8, përkthyer nga Isa Memishi dhe Bahri Aliu v.j.)

[7] Shejhul Islam Mustafa Sabri - “El Kavlul fasl” , fq. 64-65

[8] “Et-Tefsir vel mufessirune”, vëll. II, fq. 305

[9] Ibid, fq. 302

[10] Ibid , fq. 303

[11] Ibid, fq. 319


***Vazhdon inshaAllah me: TEFSIRI I FUKAHENJVE

[Dritë]

TEFSIRI I FUKAHENJVE

Tefsiret mbi baza të shkollave juridike islame

Gjatë kohës sa ishte gjallë i Dërguari i Allahut, për çdo problem që paraqitej tek as’habët lidhur me kuptimin e drejtë të ndonjë ajeti mbi baza juridike, ata menjëherë i drejtoheshin atij, dhe i Dërguari i Allahut i udhëzonte dhe ua sqaronte, gjithnjë duke u bazuar në atë që i shpallej nga Kur’ani, kështu që keqinterpretimet e mundshme eventuale të ndonjë çështjeje të fikhut zhdukeshin që në nismë. Por kjo gjë ndryshoi pas vdekjes së Resulullahut s.a.v.s., kështu që kur as’habët ballafaqoheshin me ndonjë problem paksa më të ndërlikuar, u ktheheshin ajeteve kuranore dhe Synetit të Resulullahut dhe bënin analogji racionale nga ana e tyre. Edhe pse as’habët, të shumtën e rasteve ishin unikë rreth këtyre çështjeve, megjithatë ndonjëherë ndodhte që të mos pajtoheshin lidhur me ndonjë çështje, sepse secili prej tyre e kuptonte ajetin ose hadithin e Pejgamberit a.s. nga këndvështrimi i tij personal. Një mospajtim të tillë e hasim ndërmjet Omer ibnul Hattabit dhe Aliut r.a. rreth kohës së pritjes (iddetit), të gruas shtatzënë së cilës i ka vdekur burri. Përderisa Omeri r.a. thoshte se “iddeti” i saj përfundon me lindjen e fëmijës, Aliu r.a. ishte i mendimit se “iddeti” në këtë rast zgjat edhe katër muaj e dhjetë ditë të tjera pas lindjes së fëmijës. Shkak i mospajtimit të tyre ishin dy tekste kuranore të përgjithësuara[1]:



وَالَّذِينَ يُتَوَفَّوْنَ مِنْكُمْ وَيَذَرُونَ أَزْوَاجًا يَتَرَبَّصْنَ بِأَنفُسِهِنَّ أَرْبَعَةَ أَشْهُرٍ وَعَشْرًا ...

“E ata që vdesin dhe lënë gra pas vetes, ato (gratë) presin katër muaj e dhjetë ditë...” - (El-Bekare, 234), dhe



وَأُوْلَاتُ الْأَحْمَالِ أَجَلُهُنَّ أَنْ يَضَعْنَ حَمْلَهُنَّ

“Ndërkaq, për shtatzënat afati i pritjes së tyre është derisa të lindin” - (Et-Talak, 4)

Në këtë kontekst duhet të sqarohet se Allahu xh.sh. përcaktoi që “iddeti” i shtatzënës së shkurorëzuar të jetë lindja (lirimi nga barra), kurse “iddeti” i asaj që i vdes burri, është katër muaj e dhjetë ditë, pa i detajizuar më hollësisht këto çështje.

Nga kjo shihet se Aliu r.a. mori për bazë kuptimin e dy ajeteve bashkërisht, kurse Omeri r.a. mendonte se ajeti i shkurorëzimit është i posaçëm dhe nuk është i kushtëzuar me ajetin e vdekjes. Omeri r.a. me plot të drejtë, mendimin e vet e mbështeste edhe në faktin se gjatë kohës së Pejgamberit a.s. një gruaje të quajtur Sebiate bintul Harith el Eslemije, i kishte vdekur burri, dhe njëzetë e pesë ditë pas vdekjes së bashkëshortit ajo kishte lindur. Pejgamberi a.s. menjëherë pas lindjes e kishte lënë të lirë për martesë, pa pritur fare “iddetin” pas vdekjes së bashkëshortit.

Një mospajtim të tillë në mes as’habëve e hasim edhe ndërmjet Ibni Abasit dhe Zejd bin Harithit rreth ajetit 11 të sures En-Nisaë:
فَإِنْ لَمْ يَكُنْ لَهُ وَلَدٌ وَوَرِثَهُ أَبَوَاهُ فَلِأُمِّهِ الثُّلُثُ

“...E në qoftë se (i vdekuri) nuk ka fëmijë dhe atë e trashëgojnë (vetëm) prindërit, atëherë nënës së tij i takon një e treta...” në të cilin bëhet fjalë për mënyrën e ndarjes së trashëgimisë së të vdekurit që ka lënë bashkëshort dhe të dy prindërit. Gjersa Ibni Abasi ka dhënë fetva se bashkëshortit trashëgimtar i takon nga pasuria 1/2, nënës 1/3, dhe pjesa tjetër i takon babait për shkak të afërsisë së gjakut - “ta’siben”, duke u mbështetur në kuptimin sipërfaqësor të ajetit të sipërtheksuar, Zejdi r.a. dhe sahabët e tjerë kanë dhënë fetva se bashkëshortes i takon 1/3 e pjesës që ka mbetur pasi të ketë marrë bashkëshorti pjesën që i takon sipas dispozitave të përcaktuara me Kur’an -”furud”, sepse babai dhe nëna e trashëgojnë vetëm nga një anë, duke u mbështetur po ashtu në pjesën tjetër të ajetit 11 të sures En-Nisaë:
يُوصِيكُمْ اللَّهُ فِي أَوْلَادِكُمْ لِلذَّكَرِ مِثْلُ حَظِّ الْأُنثَيَيْنِ

“...Allahu ju urdhëron për (çështjen e trashëgimit) fëmijët tuaj: për mashkullin hise sa për dy femra...”[2]

Me gjithë këto mospajtime, zemërgjerësia që mbretëronte ndër sahabët, bënte që pas një kohe ai që formonte bindjen se mendimi i tjetrit është më i drejtë, ose e shihte se nuk kishte përkrahës për mendimin e tij, mendim që pos të tjerash, ishte i bazuar edhe në ixhtihadin e tij personal, t’i bashkohej mendimit të tjetrit dhe ta përkrahte me përkushtim.

Tefsiri juridik deri në paraqitjen e medhhebeve (shkollave juridike islame), dhe pas tyre

Gjendja e tefsirit juridik mbeti në suazat që përmendëm, si në kohën e tabiinjve, ashtu edhe në të tebei-tabiinjve deri në paraqitjen e shkollave juridike islame (medhhebeve).

Në kohën e imamëve të mëdhenj-Ebu Hanifes, Shafiut, Hanbeliut, Malikiut, e të tjerëve, muslimanët, tashmë të shtrirë në territore më të gjera, ballafaqoheshin me çështje të ndryshme të ndërlikuara në jetën e përditshme, kështu që ishte e nevojshme që dikush t’i udhëzonte se në ç’mënyrë të vepronin në situatat që shtroheshin para tyre. Kjo bëri që secili prej imamëve të mëdhenj në kohën e tij, këto gjëra të reja t’i analizonte në dritën e dispozitave kuranore dhe të Synetit, në institucionin e Ixhmait dhe të Kijasit, e aty-këtu edhe në argumentet racionale të bazuara në ixhtihadin personal, e vëtëm atëherë të merrte vendimin për dhënien e fetvasë apo gjykimit rreth një çështjeje. Jo rrallë, imamët nuk ishin të pajtimit lidhur me ndonjë çështje të caktuar, sepse secili prej tyre e kundronte atë në prizmën e argumenteve të tij, për të cilat mendonte se ishin më bindëse. Megjithatë, tek asnjëri prej katër imamëve nuk është hetuar, madje as që kishte fare ndonjë fanatizëm medhhebor, por secili, në bazë të ixhtihadit, përpiqej të sillte një zgjidhje sa më fatlume, natyrisht, duke u mbështetur në argumente të Sheriatit. Janë të shpeshta rastet që ndonjëri prej imamëve të hiqte dorë prej mendimit të vet dhe të pranonte gjykimin e tjetrit pa kurrfarë xhelozie a smire, sepse qëllimi i tyre ishte i sinqertë, - gjetja e gjykimit më të drejtë dhe të vërtetë.

Historia shënon fjalët e imam Shafiut të ketë thënë për Ebu Hanifen: “Njerëzit janë të nevojshëm për Fikhun e Ebu Hanifes”; po ashtu shënohet t’i ketë thënë imam Ahmed ibn Hanbelit, tek i cili e mësonte fikhun: “Nëse ju vlerësoni një hadith si të vërtetë, atëherë ma ofro edhe mua (më bëj ta njoh atë)”; ceket të ketë thënë edhe: “Kur të flitet për hadithin, atëherë Maliku (imam Maliku) është si ylli që ndriçon”.[3]

Çfarë madhështie dhe çfarë modestie e një dijetari të devotshëm! Kjo më së miri tregon për respektin dhe mirësjelljen e ndërsjellë që kishin imamët e shkollave juridike në mes tyre. Këtu duhet të sqarojmë edhe një fakt, se mospajtimet e imamëve përgjithësisht kanë të bëjnë vetëm me gjërat dytësore apo ato të dorës së tretë, kurse për ato parësore ata të gjithë janë unikë dhe të një mendimi.

Pas katër imamëve të famshëm, erdhën pasardhësit e tyre (halefi), tek të cilët mbretëroi më shumë fryma e “taklidit”- pasimit, të shumtën e rasteve “taklidit” në baza të fanatizmit medhhebist, i cili nuk njihte pardon-tolerancë (tesamuh) dhe as që linte ndonjë mundësi për bashkëpunim a kooperim të ndërsjellë rreth ndonjë çështjeje të caktuar.

Madje disa mukal-lidë - imitues, shkuan aq larg, saqë fjalët e imamëve i konsideronin si tekste ligjdhënëse, kështu që tërë potencialin e tyre shkencor e përqendruan në ngadhënjimin e medhhebit të cilit i takonin, dhe në përpjekjen për zhvlerësimin dhe kritikën e argumenteve të medhhebit rival.

Kjo mospërfillje e ndërsjellë e dijetarëve të shkollave juridike do të sjellë efekte negative, pasojat e të cilave do të hetohen më vonë edhe në disa tefsire të sendërtuara mbi baza juridike islame. Por, megjithatë, nuk ishin të gjithë dijetarët mukal-lidë të mbushur me fanatizëm në çështjet e fikhut, sepse disa prej tyre, kur analizonin dhe komentonin ajetet kuranore, ishin të paanshëm dhe nuk anonin as nga njëri dhe as nga tjetri medhheb, edhe pse i përkisnin ndonjërit prej tyre.

Është edhe një karakteristikë tjetër se me shfaqjen në skenë të fraksioneve-tarikateve islame, filluan të komentohen të ashtuquajturat ajete dispozita në frymën e parimeve të fraksionit që i takonin, gjë që në Islam është plotësisht e papranueshme, siç bënë havarixhët, shiinjtë e të tjerë.

Ndërsa tefsiri juridik bashkëkohor karakterizohet nga një tolerancë e jashtëzakonshme; në të vështirë të mund të gjesh një grimë fanatizmi medhhebist, sepse qëllimi i mufessirëve bashkëkohorë është që të ofrohen mendimet, të qiten në shesh argumentet, të krahasohen, dhe kështu mendimi që është më i drejti të përkrahet prej shumicës. Në këtë aspekt një kontribut të jashtëzakonshëm kanë dhënë dijetarët bashkëkohorë, si Muhamed Ali Sajsi, Muhamed Ali Sabuni dhe Mennaul Kattani, të cilët nga “kopshtet me lule dhe aroma të llojllojshme volën dhe na i ofruan ato më të mirat”, për ç’gjë lusim Allahun t’i shpërblejë me mirësitë e Tij të pakufishme.

Tefsiret më të njohura juridike

Në medhhebin hanefi tefsiret më të njohura konsiderohen:

- “Ahkamul Kur’an” nga Ebu Bekr er-Rrazi, i njohur si El-Xhessas, i botuar diku në tri e diku në pesë vëllime dhe i përhapur në qarqet shkencore.

- “Tefsiratul ahmedije fi bejanil ajati-sh-sher’ije” nga Ahmed bin Seidi, i njohur si Mulla Xhejjuni, i botuar në tri vëllime në Indi, gjithashtu i përhapur në qarqet shkencore.

Në medhhebin shafii:

- “Kitab ahkamil Kur’an” nga Ebul Hasen et Taberi, i njohur më shumë si Ilkija el Herrasi, i botuar në katër vëllime dhe i përhapur në qarqet shkencore.

- “Ahkamul kitabil mubin” nga Abdullah Mahmud esh-Shenfekij (dorëshkrim).

- “El Iklil fi istinbati-t-tenziil” nga Xhelaluddin es-Sujutiu (dorëshkrim).

Në medhhebin maliki:

- “Ahkamul Kur’an” nga Ebu Bekr ibnul Arebi, tefsir i botuar diku në 2 vëllime të mëdha e diku në 4 vëllime dhe i përhapur në qarqet shkencore.

- “El Xhamiu li ahkamil Kur’an” - nga Ebu Abdullah el Kurtubi, që është padyshim ndër tefsiret më madhështore të shkruara ndonjëherë në lëmin e tefsirit në përgjithësi, e të fikhut maliki në veçanti.

Prej tefsireve bashkëkohore në këtë lëmë, do të veçonim:

- “Tefsir ajatil ahkam” - nga Muhammed Ali Sajsi.

- “Revaiul bejan fi tefsiri ajatil ahkam minel Kur’an” - nga Muhamed Ali es-Sabuni

- “Tefsir ajatil ahkam” - nga Mennaul Kattan.[4]



Tefsire të sferës juridike islame kanë bërë edhe fraksionet “el imamije ithna asherije” si p.sh tefsiri: “Kenzul irfan fi fikhil Kur’an” nga Mikdad es-Sejjuri dhe ata të “zejdinjve”: “Themeratul janiah ve ahkamul vadihatul katiah” nga Shemsuddin eth-Thul-lai, pët të cilin kemi folur gjatë shtjellimit të temës për fraksionin e zejdinjve.

“Ahkamul Kur’an”
nga Xhessasi (305 h.-370 h.)

Autori i këtij tefsiri është Ebu Bekr Ahmed bin Ali er-Rrazi i njohur si El Xhessas. U lind në Bagdad në vitin 305 h. Në kohën e tij ka qenë imam i hanefinjve. Mësime mori nga dijetarët më të mëdhenj të kohës, kështu që edhe vetë u pajis me njohuri të shumta fetare e sidomos në sferën e fikhut. Veprat e tij janë shumë: “Tefsir ajatil ahkam”, “Sherh muhtesar el Kurhi”, “Sherh muhtesar et Tahavi”, “Sherh el Xhamiul kebir li imam Muhamed esh Shejbani”, “Kitab Usuli fikh”, “Kitab fi edebil kadaë”, “Sherhul Esmaul Husna” etj.[5]

Biografët dhe dijetarët e kohës pajtohen që të gjithë se ai ka qenë pa dyshim njëri ndër dijetarët më të mëdhenj të kohës dhe këtij i japin meritat më të mëdha për forcimin e medhhebit hanefi, me argumente të forta, të logjikshme dhe të qëndrueshme.

Tefsiri i Xhessasit konsiderohet prej veprave më të rëndësishme në sferën e tefsireve mbi baza juridike islame, sidomos tek hanefinjtë, sepse ai u përqendrua kryesisht në mbrojtjen e parimeve të Ebu Hanifes. Xhessasi, edhe pse i komenton suret e Kur’anit përgjithësisht, megjithatë ndalet dhe thellohet në sqarime e komentime vetëm të ajeteve që kanë të bëjnë me dispozita juridike.

Xhessasi në këtë tefsir i ka radhitur temat në kapituj me se i gjason radhitjes së një libri të Fikhut.

Xhessasi në këtë tefsir, gjatë komentimit të ndonjë ajeti muhkem (dispozitë), sqaron në detaje se ç’mund të përfitohet prej ajetit, pastaj cek edhe mospajtimet e dijetarëve rreth një çështjeje, kështu që libri i tij nganjëherë i gjason më tepër një libri të sferës “Fikhul Mukaren” - Fikhut krahasimtar.[6]

Xhessasi e fillon tefsirin e tij me fjalët dhe dispozitat rreth besmeles; a është besmelja ajet i Kur’anit, a është ajet i Fatihasë, të lexuarit me zë a pa zë të bismilahit në namaz, hukmi i të lexuarit të Fatihasë në namaz etj, dhe në fund sjell argumentet e Ebu Hanifes në lidhje me këtë çështje, dhe të cilat i mbron e i përkrah fuqishëm.[7]

Në tefsirin e Xhessasit mund të vërehet aty-këtu një anim, ndoshta pak i tepruar, në përkrahjen e mendimeve dhe qëndrimeve të Ebu Hanifes. Një anim të tillë e shohim tek e shfaq gjatë komentimit të ajetit 187 të kaptinës El Bekare:
ثُمَّ أَتِمُّوا الصِّيَامَ إِلَى اللَّيْلِ

“... e pastaj agjërimin plotësojeni deri në mbrëmje...”, ku sjell argumente dhe transmetime të shumta se ai që e fillon agjërimin vullnetar (tetavvu’) , atë patjetër edhe duhet ta plotësojë, duke u mbështetur në mendimin e Ebu Hanifes lidhur me këtë çështje.[8]

Se Xhessasi ishte dijetar i madh, këtë e shohim nga komentimi që ai i bën ajetit 6 të kaptinës En-Nisaë:

وَابْتَلُوا الْيَتَامَى حَتَّى إِذَا بَلَغُوا النِّكَاحَ فَإِنْ آنَسْتُمْ مِنْهُمْ رُشْدًا فَادْفَعُوا إِلَيْهِمْ أَمْوَالَهُمْ

“...Provoni bonjakët derisa të bëhen për martesë, e nëse vëreni te ta pjekuri, atëherë dorëzojuani pasurinë e tyre...” kur gjatë sqarimit të dispozitave juridike në lidhje me dorëzimin e pasurisë së jetimit, shfaq tërë afinitetin e tij prej një dijetari.

Xhessasi për fjalët e Allahut “Provoni bonjakët…”, pasi që cek mendimet e Hasanit, Muxhahidit, Katades dhe të Suddiut se domethënia e këtyre fjalëve është: “provoni aftësitë e tyre logjike” ndër të tjera shton: “Dakordohem me mendimin e këtyre dijetarëve, sepse edhe ajeti dëfton një gjë të tillë, d.t.th., provoni jetimët se a janë të aftë për të logjikuar, meqë të riut që ende nuk e ka arritur pjekurinë (bulugun), por që di të rezonojë drejt dhe ka aftësi për ta ruajtur pasurinë ose për të tregtuar, nuk prish punë t’i dorëzohet pasuria… Prandaj mendimi i Ebu Hanifes se kufizimi i fundit kur jetimit patjetër duhet dorëzuar pasuria është mosha 25 vjeç është plotësisht me vend, sepse 25 vjeçari megjithatë në këtë moshë është serioz dhe është mjaft i pjekur…”[9]

Nga ky koment i Xhessasit, nuk besoj se mund të hetohet kurrfarë fanatizmi medhhebist siç përpiqet ta paraqesë këtë tefsirologu bashkëkohor Dr. Dhehebiu kur bëri analizën e këtij komenti. (Shih: “Et Tefsir vel mufessirune”, vëll. II, fq. 423). Mendoj se këto fjalë të Dhehebiut janë tendencioze dhe nuk përkojnë me realitetin. Ajo që mund të dëshmohet për Xhessasin, është se ky vërtet kishte aftësi të mëdha logjike dhe haptazi shprehte mendimet e tij, të cilat edhe dinte t’i mbrone. Ajo që nuk mund të mohohet në këtë aspekt është se dukuria e fanatizmit medhhebist, diku më pak e diku më tepër, ka qenë prezente jo vetëm te Xhessasi, por edhe te të gjithë dijetarët e mëhershëm, të cilët shkruan tefsire në këtë sferë.

Biografët që u morën me jetën e mufessirëve (komentatorëve të Kur’anit), në shënimet e tyre, për Xhessasin shkruan se në disa raste ai megjithatë ka qenë mjaft i ashpër ndaj atyre që nuk pajtoheshin me mendimin e tij.

Ajo çka mund të vërehet në këtë tefsir është se për mendimet e imam Shafiut, disa herë flet fjalë që ndoshta nuk përkojnë me etikën e një dijetari të kalibrit të Xhessasit., si f.v., kur i sqaron dispozitat e ajetit 23 në kaptinën En-Nisaë, rreth ndalesave të martesës:

حُرِّمَتْ عَلَيْكُمْ أُمَّهَاتُكُمْ وَبَنَاتُكُمْ وَأَخَوَاتُكُمْ وَعَمَّاتُكُمْ وَخَالَاتُكُمْ وَبَنَاتُ الْأَخِ وَبَنَاتُ الْأُخْتِ وَأُمَّهَاتُكُمْ اللَّاتِي أَرْضَعْنَكُمْ وَأَخَوَاتُكُمْ مِنْ الرَّضَاعَةِ وَأُمَّهَاتُ نِسَائِكُمْ وَرَبَائِبُكُمْ اللَّاتِي فِي حُجُورِكُمْ مِنْ نِسَائِكُمْ اللَّاتِي دَخَلْتُمْ بِهِنَّ فَإِنْ لَمْ تَكُونُوا دَخَلْتُمْ بِهِنَّ فَلَا جُنَاحَ عَلَيْكُمْ وَحَلَائِلُ أَبْنَائِكُمْ الَّذِينَ مِنْ أَصْلَابِكُمْ وَأَنْ تَجْمَعُوا بَيْنَ الْأُخْتَيْنِ إِلَّا مَا قَدْ سَلَفَ إِنَّ اللَّهَ كَانَ غَفُورًا رَحِيمًا

“U janë ndaluar juve (të martoheni me) nënat tuaja bijat tuaja, motrat tuaja, hallat tuaja, tezet tuaja, bijat e vëllaut, bijat e motrës, nënat tuaja që ju kanë dhënë gji, motrat nga gjiri, nënat e grave tuaja (vjehrrat) dhe vajzat që janë nën kujdesin tuaj e të lindura (prej tjetër babai) nga gratë tuaja me të cilat patët kontakt, e nëse nuk keni pasur kontakt me to (me gratë), atëherë s’ka pengesë (të martoheni me ato vajza), dhe (janë të ndaluara) gratë e bijve tuaj që janë të lindjes suaj (jo të bijve të adoptuar), dhe të bashkoni (përnjëherësh në një kurorë) dy motra, përpos asaj që ka kaluar. Vërtet Allahu falë shumë, është mëshirues i madh.”

shohim tek paraqet mospajtimet ndërmjet medhhebit hanefi dhe atij shafii rreth hukmit (gjykimit) nëse i lejohet një burri martesa me bijën e gruas me të cilën ka bërë zina. Xhessasi në këtë kontekst cek edhe polemikat e shumta të imam Shafiut me disa njerëz rreth kësaj çështjeje, të cilat më në fund i hedh poshtë dhe thotë: “U pa qartë se ajo që ka thënë Shafiu dhe pasuesit e tij, janë fjalë pa peshë, dhe nuk kanë ndonjë kuptim të vlefshëm.”[10]

Qëndrimi i Xhessasit ndaj mendimeve të mu’teziles

Nga shfletimi i tefsirit të Xhessasit, shohim se ai kishte simpati të hapëta ndaj mësimeve të mu’teziles dhe i përkrah ato në shumë raste kur shtjellon disa çështje akaidologjike., si p.sh. gjatë komentimit të ajetit 102 të sures El-Bekare:
وَاتَّبَعُوا مَا تَتْلُو الشَّيَاطِينُ عَلَى مُلْكِ سُلَيْمَانَ وَمَا كَفَرَ سُلَيْمَانُ وَلَكِنَّ الشَّيَاطِينَ كَفَرُوا يُعَلِّمُونَ النَّاسَ السِّحْرَ

“(Çifutët e hodhën librin e Allahut) e ndoqën atë që thoshin djajtë në kohën e sundimit të Sulejmanit. Po Sulejmani nuk ishte i pafe, por djajtë ishin të pafe, sepse u mësonin njerëzve magjinë...” kur flet rreth sihrit ndër të tjera, thotë: ”Sihri është diçka që nuk ka realitet, që nuk ekziston dhe as që mund të argumentohet ekzistimi i tij”.!!! (Ndërsa dihet se qëndrimi i Ehli Synetit lidhur me sihrin është krejtësisht i kundërt-S.B)

Ai poashtu refuzon me ngulm hadithin në Sahihun e Buhariut rreth magjisë që është bërë ndaj Resulullahut s.a.v.s. nga ana e çifutit Lebide bin A’sam. Xhessasi është i mendimit se këtë hadith e kanë trilluar të pafetë, për të futur huti në vërtetësinë e thënieve të Pejgamberit a.s.[11]

Xhessasi përkrah po ashtu mendimin e muëteziles se Allahu nuk mund të shihet me shqisat tona as në këtë botë dhe as në Ahiret, kur komenton ajetin 103 të sures El En’amë:
لَا تُدْرِكُهُ الْأَبْصَارُ وَهُوَ يُدْرِكُ الْأَبْصَارَ

“Atë nuk e arrijnë (shqisat e) të pamit (të njerëzve)”, thotë: “Kjo do të thotë: nuk e shohin sytë (shqisat e të pamit tonë), e me këtë argumentohet se mundësia e të pamit të Tij është e pamundshme. Atë çka Allahu i mohon vetvetes, atëherë përpjekja e argumentimit të së kundërtës është e papëlqyeshme dhe e papranueshme dhe konsiderohet mangësi, e përshkrimi i mangësisë për Allahun është gjë e palejueshme si f.v. për fjalët e Allahut

لَا تَأْخُذُهُ سِنَةٌ وَلَا نَوْمٌ

“Atë (Allahun) nuk e kap as kotja e as gjumi”.

Nga kjo kuptojmë se meqenëse Allahu ka pohuar se Atë nuk mund ta shohë syri (të pamit), atëherë është e papranueshme përpjekja e disave për argumentimin e të kundërtës.”

Ndërsa sa i përket ajeteve 22-23 të kaptinës El-Kijame:
وُجُوهٌ يَوْمَئِذٍ نَاضِرَةٌ إِلَى رَبِّهَا نَاظِرَةٌ

“Atë ditë do të ketë fytyra të shkëlqyera (të gëzuara) që Zotin e tyre e shikojnë” , them se fjala “Nedhare” mund të ketë shumë kuptime, e prej tyre: ”Intidhar eth-thevab” – “Pritja e shpërblimit”, ashtu siç është transmetuar nga një grup dijetarsh të mëhershëm, e pasi që kjo fjalë i nënshtrohet shumanshmërisë kuptimore, nuk bën që e njëjta të kushtëzohet vetëm me të pamë (shikim), sepse sipas disa rivajeteve qëllimi i fjalës “ru’jetu” është për “dituri” , dhe kjo është gjë e njohur në aspektin gjuhësor.”[12]

“AHKAMUL KUR’AN” nga Ilkija el Herrasi (450 h. -504 h.)

Autor i këtij tefsiri është Imaduddin ebul Hasen Ali bin Muhammed bin Ali et Taberi, i njohur si Ilkija el Herrasi. Me prejardhje ishte nga Horasani, pastaj u shpërngul në Nisabur, ku mori mësimet e fikhut nga Imamul Haremejni - El Xhuvejni. Pas një qëndrimi të shkurtër në Bejhek, u vendos në Irak, ku mori postin e përgjegjësit në Medresenë e famshme “En Nidhamije” të Bagdadit në të cilën detyrë qëndroi deri në vdekje. Vdiq në Bagdad në vitin 504 h.[13]

Dijetari i famshëm Ibni Halekan në veprën e tij “Vefijatul aëjan”, vëll. II, fq. 590, ndër të tjera për Herrasin shënoi se ky shquhej për aftësi të larta të të shprehurit, pastaj se ishte muhaddith i shquar, që dinte të përdorte hadithet si argumente të pakontestueshme gjatë diskutimeve dhe ligjëratave që mbante, filolog me nam etj.

Autori i veprës “Sijeru A’lamu en Nubela”, citon fjalët e Selefiut të ketë thënë: “I kam dëgjuar fukahenjtë duke thënë: Imamul Haremejnin (Xhuvejnin) kur e pyetnin për nxënësit e tij, përgjigjej: “Për vërtetim të çështjeve është Havvafi, për zgjidhje të shpejtë të tyre është Gazali (Imam Gazali), kurse për sqarime të thukta është Herrasi”.[14]

Tefsiri i Herrasit konsiderohet ndër tefsiret më të rëndësishme juridike të shkollës juridike shafiite.

Nga vlerësimet e dijetarëve për këtë tefsir mund të konstatohet se Herrasi ishte mjaft fanatik në fikhun shafii, kështu që ajetet që kanë të bëjnë me dispozita juridike, i ka komentuar vetëm sipas rregullave të fikhut të shafiinjve.

Këto opinione Herrasi i shpreh qysh në parathënien e tefsirit të tij, ku ndër të tjera thotë: “Medhhebi i Shafiut është mbizotërues mbi medhhebet e tjera, është më i drejti dhe më udhëzuesi... Shafiu e ka bazuar medhhebin e tij në Librin e Allahut dhe atij i është dhënë urtësia e aftësia për t’u zhytur në thellësitë e detit të Kur’anit dhe për të nxjerrë nga ai dobitë dhe dispozitat etj...” [15]

Qëndrimi i Herrasit ndaj përfaqësuesve të shkollave juridike islame e sidomos ndaj Xhessasit

Herrasi duket të ketë qenë pak më i përmbajtur se Xhessasi në fjalët ndaj Imamëve të mëdhenj të medhhebeve. Megjithatë ajo që hetohet, madje dukshëm, në këtë tefsir, është qëndrimi i tij tepër i ashpër e agresiv ndaj Xhessasit, sidomos në rastet kur Xhessasi kritikon mendimin e Shafiut. Herrasi çdo kritike të Xhessasit i kundërvihet me kundërkritikë, duke e sulmuar atë pothuajse me të njëjtat shprehje që ai i bën imamit dhe pasuesve të medhhebit shafii si p.sh. gjatë komentimit të ajetit 23 të sures En-Nisaë:

حُرِّمَتْ عَلَيْكُمْ أُمَّهَاتُكُمْ وَبَنَاتُكُمْ وَأَخَوَاتُكُمْ وَعَمَّاتُكُمْ وَخَالَاتُكُمْ وَبَنَاتُ الْأَخِ وَبَنَاتُ الْأُخْتِ وَأُمَّهَاتُكُمْ اللَّاتِي أَرْضَعْنَكُمْ وَأَخَوَاتُكُمْ مِنْ الرَّضَاعَةِ وَأُمَّهَاتُ نِسَائِكُمْ وَرَبَائِبُكُمْ اللَّاتِي فِي حُجُورِكُمْ مِنْ نِسَائِكُمْ اللَّاتِي دَخَلْتُمْ بِهِنَّ فَإِنْ لَمْ تَكُونُوا دَخَلْتُمْ بِهِنَّ فَلَا جُنَاحَ عَلَيْكُمْ وَحَلَائِلُ أَبْنَائِكُمْ الَّذِينَ مِنْ أَصْلَابِكُمْ وَأَنْ تَجْمَعُوا بَيْنَ الْأُخْتَيْنِ إِلَّا مَا قَدْ سَلَفَ إِنَّ اللَّهَ كَانَ غَفُورًا رَحِيمًا

“U janë ndaluar juve (të martoheni me) nënat tuaja bijat tuaja, motrat tuaja, hallat tuaja, tezet tuaja, bijat e vëllaut, bijat e motrës, nënat tuaja që ju kanë dhënë gji, motrat nga gjiri, nënat e grave tuaja (vjehrrat) dhe vajzat që janë nën kujdesin tuaj e të lindura (prej tjetër babai) nga gratë tuaja me të cilat patët kontakt, e nëse nuk keni pasur kontakt me to (me gratë), atëherë s’ka pengesë (të martoheni me ato vajza), dhe (janë të ndaluara) gratë e bijve tuaj që janë të lindjes suaj (jo të bijve të adoptuar), dhe të bashkoni (përnjëherësh në një kurorë) dy motra, përpos asaj që ka kaluar. Vërtet Allahu falë shumë, është mëshirues i madh.”

shohim tek i kundërvihet Xhessasit lidhur me mendimin e tij rreth çështjes së martesës me bijën e lavires etj., kur, ndër të tjera, thotë: “Shihet se Xhessasi nuk i ka kuptuar fjalët e Shafiut r.a. dhe nuk ka arritur të bëjë madje as dallimin midis disa fjalëve të ngjashme në mes tyre, e për t’i kuptuar fjalët e librit të Allahut, kërkohen burra dhe dijetarë, kurse Xhessasi nuk ishte prej tyre.” [16]

Kundër Xhessasit shprehet edhe me një rast, kur thotë : “Si ka pasur guxim ky njeri, me një dije kaq të cekët, të përpilojë një libër në fe,... Edhe sikur ky (Xhessasi) të jetonte jetën e Nuhut a.s., nuk do të udhëzohej në të vërtetën. E lusim Allahun që ta ketë udhëzuar...” !!!

Nga këto fjalë të Herrasit shohim rivalitetin jo korrekt ndërmjet këtyre dijetarëve, të shprehur me fjalë që nuk shprehin realitetin faktik, por më tepër mosdurimin dhe mostolerancën në mes tyre, sepse megjithatë, Xhessasi ka qenë një dijetar, madje prej më të mëdhenjve, për ç’gjë dëshmojnë biografët dhe dijetarët e kohës.

Ky tefsir është i botuar në 4 vëllime, nga “Darul kutub el Ilmije” në Bejrut, kurse nga një kopje e tij në dorëshkrim njëra ruhet në Bibliotekën Kombëtare të Egjiptit, kurse tjetra në Bibliotekën e Az’harit në Kajro me numrin rendor 398, numri i signaturës 7866.[17]

“AHKAMUL KUR’AN” nga Ibnul Arebiu (468 h. - 543 h.)

Autor i këtij tefsiri është El Kadi Ebu Bekr Muhammed bin Abdullah bin Ahmed el Endelusi, el Ishbili, i njohur si Ibnul Arebi, njëri ndër imamët dhe dijetarët më të famshëm të Andaluzisë. U lind në Ishbile në vitin 468 h.. Pas mësimeve fillestare në vendlindje shkoi në Egjipt, Sham, Bagdad dhe Mekë. Prej dijetarëve të këtyre vendeve përfitoi njohuri të thella rreth fikhut dhe usuli fikhut, hadithit, tefsirit, poezisë arabe dhe në vendlindje u kthye me famën e një dijetari të madh.[18]

Shkroi në lëmenj të ndryshëm dhe la një trashëgimi të pasur të fjalës së shkruar islame. Tefsiri i tij, për të cilin do të bëjmë fjalë, është bazë burimore në drejtimin e shkollës juridike malikite. Ndër veprat e tij më të njohura konsiderohen tefsiri “Ahkamul Kur’an”, “El avasimi minel kavasimi”, “Kitabul mesalik fi sherh muvettaë Malik”, “Nasih vel Mensuh” , “Envarul fexhri fi tefsiril Kur’an”, vepër që nuk e pa dritën e botimit, të cilën autori e përpiloi për 20 vjetë dhe kishte mbi 80 mijë fletë. Ky tefsir pjesë-pjesë është i shkapërderdhur në mesin e njerëzve dhe të dijetarëve.[19]. Pastaj shkroi veprat “Muhtesar en Nirejn”, “Ed Devahi ven Nevahi”, “Kitabul mahsul fi usulil fikh”, e shumë vepra të tjera.[20] Vdiq në vitin 543 h. dhe u varros në qytetin Fes.

Dijetarët e kohës vlerësuan lart kontributin e Ibnul Arebiut në ripërtëritjen dhe zhvillimin e shkencave islame. Dijetari Siddik Hasen, në veprën e tij “Et-Taxhul mukelel” fq. 280-308, për të thotë: “Ka qenë dijetar i madh në shkencën e fikhut dhe të usuli fikhut, në atë të tefsirit, hadithit, të historisë, të shkencave gjuhësore etj. Shkroi në lëmenj të ndryshëm fetarë dhe ishte i vendosur në urdhërimet për të mirë dhe në ndalimet nga e keqja, për ç’gjë pati pasoja dhe konsekuenca nga paria e kohës ngase qëndrimet i kishte të paluhatshme e dinjitoze”.[21]

Me të njëjtin pietet për të flasin edhe dijetarët Ahmed bin Muhammed i njohur si El Mekarri, pastaj El Kadi Ajad, Ibnul Halekan, Ibni Ferihun,[22], Dhehebiu.[23]

Qëndrimi i Ibnul Arebiut ndaj imamëve të medhhebeve dhe ndaj atyre që nuk ishin të një mendimi me të

Tefsiri i Ibnul Arebiut konsiderohet ndër librat bazë në medhhebin maliki. Në këtë tefsir, Ibnul Arebiu përshkoi me komentim të gjitha suret e Kur’anit, por më tepër u ndal dhe u thellua në komentimin e sureve që përmbajnë ajete dispozita. Ibnul Arebiu, pasi përmend suren përkatëse, cek edhe ajetet dispozita që gjenden në të, duke i komentuar ato një nga një dhe prej secilit nxjerr nga disa mesele (çështje).

Ai në këtë tefsir në shumë vende shfaq fanatizmin e tij medhhebist duke i refuzuar në disa raste mendimet e imamëve të medhhebeve të tjera, madje në disa raste shprehet me mjaft ashpërsi ndaj disa dijetarëve të hanefinjve e të shafiinjve.

P.sh., kur e komenton ajetin 3 të kaptinës En-Nisaë:
فَإِنْ خِفْتُمْ أَلَّا تَعْدِلُوا فَوَاحِدَةً أَوْ مَا مَلَكَتْ أَيْمَانُكُمْ ذَلِكَ أَدْنَى أَلَّا تَعُولُوا

“...E nëse i frikësoheni padrejtësisë (ndaj tyre-grave) atëherë (merrni për grua) vetëm një, ose (martohuni) me ato që i keni nën pushtetin tuaj (robëreshat). Ky (kufizim) është më afër që të mos gaboni”.

ndalet tek pjesa e fundit e ajetit:
ذَلِكَ أَدْنَى أَلَّا تَعُولُوا

“Ky (kufizim) është më afër që të mos gaboni”, dhe përmend mendimet e dijetarëve dhe mospajtimet lidhur me kuptimin e fjalës “el-la teuulu”, rreth së cilës ata kanë dhënë tri mendime:

1. Shafiu thotë: “…që të mos shumohen (shtohen) fëmijët”;

2. Muxhahidi: “…që të mos humbni (shkatërroheni)”; kurse

3. Ibn Abasi dhe të tjerët: “…që të mos anoni”.

Në lidhje me këtë Ibnul Arebiu thotë: “Shokët e Imam Shafiut kanë qenë të mahnitur nga aftësitë e tij, duke thënë se ai ishte një autoritet i pakontestueshëm, saqë Imamul Haremejni - El Xhuvejni ka thënë për të: “Shafiu është njeriu që e njeh më së miri gjuhën e “Dadit” – d.m.th., gjuhën arabe”. Është çudi vazhdon Ibnul Arebiu, se si ka mundur të thotë Shafiu një koment të tillë: “Martonie vetëm një grua nëse frikësoheni prej fëmijëve të shumtë !!!”

Ibnul Arebiu flet me cinizëm për imam Shafiun edhe me një rast tjetër kur thotë: “Çdo gjë që e ka thënë Shafiu, ose është thënë për të, ose është cilësuar për diçka, ajo e tëra është vetëm një pjesë e imam Malikut dhe, në krahasim me të, Shafiu është vetëm si një pikë ujë në detin e tij. Maliku është më i kuptueshëm, më gjuhëtar, më argumentues, etj...”[24]

Këto fjalë të Ibnul Arebiut ndaj Shafiut, janë pasojë e vrazhdësisë, e vetëbesimit dhe e fanatizmit të tepruar të tij. Në lidhje me këto akuza ndaj Shafiut, më vonë do të shohim se Kurtubiu, i cili i takonte po ashtu medhhebit maliki, e kritikon ashpër Ibnul Arebiun duke thënë se Imam Shafiu ka dhënë mendimin e tij, i cili assesi nuk mund të hidhet poshtë, sepse në aspektin gjuhësor ka baza të mjaftueshme shkencore.

Megjithatë, ka disa raste kur në mendimet e Ibnul Arebiut mbretëron arsyeja, butësia dhe paanshmëria, d.t.th. shfaqet modestia e tij shkencore, kur në mënyrë të kulturuar shfaq mendimin e tij racional, duke cekur pavlefshmërinë e argumenteve të të tjerëve, por butësisht dhe pa ndonjë fanatizëm, si p.sh. kur e komenton ajetin 187 të kaptinës El-Bekare:
أُحِلَّ لَكُمْ لَيْلَةَ الصِّيَامِ الرَّفَثُ إِلَى نِسَائِكُمْ

“Natën e agjërimit u është lejuar afrimi te gratë tuaja...”, ai ndër të tjera, thotë: “Çështja (meselja) e 16-të rreth fjalëve të Allahut:
وَلَا تُبَاشِرُوهُنَّ وَأَنْتُمْ عَاكِفُونَ فِي الْمَسَاجِدِ

“...E kur jeni në I’tikaf në xhami, mos iu afroni atyre (për marrëdhënie intime)...” është se fjala “I’tikaf” në aspektin gjuhësor do të thotë qëndrim -“lebethe”, dhe nuk ka kohë të përcaktuar tek shafiinjtë. Koha më e shkurtër e tij është “çasti”, po nuk ka kufizim për sa do të zgjasë. Ndërsa Maliku dhe Ebu Hanifja janë të mendimit se “I’tikafi” është një ditë dhe një natë, sepse agjërimi duke qenë në “I’tikaf”, është kusht i domosdoshëm për këta dy imamë. Argumenti i tyre bazohet në faktin se Allahu xh.sh. u është drejtuar agjëruesve…, por kjo, vazhdon Ibnul Arebiu, nuk ka kushtëzim për dy aspekte:

1. Kushtëzimi për të qenë “mu’tekifi” agjërueshëm, nuk kuptohet as nga kuptimi i jashtëm e as nga i brendshmi i ajetit, sepse kjo gjendje është vetvetiu realitet dhe fare nuk është e kushtëzuar;

2. Përkufizimi i “I’tikafit” me një ditë dhe një natë, sepse agjërimi është kusht i tij, është mendim i dobët, sepse ibadeti (adhurimi) nuk përkufizohet me kushtet e tij. A nuk e shihni se pastërtia është kusht për namaz, namazi kryhet (përfundon) por pastërtia mbetet...”[25]

Nga kjo shihet se Ibnul Arebiu nuk i sulmon këto argumente të imamëve, por vetëm thotë se ato janë të paqëndrueshme, dhe vërehet qartë se këtu ai përdor vetëm mendjen e tij të lirë, kështu që në këtë rast nuk kurseu as imam Malikun, themeluesin e medhhebit të cilit i takon!.

Ibnul Arebiu, në anën tjetër, i urrente rrëfimet israiliate[26] dhe u shmangej atyre në çdo bisedë, sepse e kuptonte mirë se këto rrëfime të shumtën e rasteve ishin të trilluara me qëllime të këqija dhe tendencioze, sa për të vënë në huti e lajthitje muslimanët.

Po ashtu ai ishte shumë i vëmendshëm lidhur me hadithet e dobëta, kështu që në tefsirin e tij shumë rrallë mund të hasësh në hadithe të tilla. Është e njohur thënia e tij: ”Ju kam bërë me dije porosinë time, mos u preokuponi me hadithe, senedi i të cilëve nuk është i qartë dhe i logjikshëm.” [27]

Ky libër në dy vëllime, sot gjendet në duart e lexuesve dhe studiohet nga dijetarë anekënd Botës Islame.

“EL XHAMIU LI AHKAMIL KUR’AN VEL MUBEJJIN LEMA TEDAMUNUHU MINES SUNNETI VE AHKAMIL KUR’AN”
nga Kurtubiu

Autor i këtij tefsiri është imam Ebu Abdullah Muhammed bin Ahmed bin Ebi Bekër ibni Ferha, el Ensarij, el Hazrexhij, el Endelusij, el Kurtubij.[28]

Të gjithë dijetarët janë kompaktë për faktin se Kurtubiu ishte njëri ndër mufessirët më të mëdhenj që pati ndonjëherë Bota Islame. Ishte dijetar i devotshëm dhe modest. Ai një pjesë të kohës e kalonte në ibadet ndaj Krijuesit, kurse pjesën tjetër duke shkruar vepra (libra) të vlefshme e të dobishme. Tefsiri “El Xhamiu li ahkamil Kur’an”, për të cilin do të bëjmë fjalë është ndër veprat më të njohura të tij.

Prej veprave të tjera të tij do të veçonim: “Sherh esmaul husna”, “El kitabul esna fi sherhi esmaullahi-l-husna”, “Et-tedhkiretu fi efdali-l-edhkari”, “Et-tedhkiretu fi ahvali-l-mevta ve umuril ahireti”, “Sherhu-t-tekassi”, “Kam’ul hirsi bi-zuhdi vel kanaati”.

Tefsiri i Kurtubiut është vlerësuar shumë lart, si nga dijetarët e mëhershëm, ashtu edhe nga ata të vonshmit.

Ibni Ferihuni për këtë tefsir ka thënë: “Ky është ndër tefsirët më madhështorë dhe ndër më të vlefshmit. Ai nuk e ka rënduar këtë tefsir me ngjarje e ndodhi historike, por në të ka sqaruar në mënyrë të përpiktë dispozitat kuranore, kiraetet, aspektet gjuhësore, ajetet nasih dhe mensuh, pastaj shkaqet e zbritjes etj.”[29]

Vëtë Kurtubiu qysh në fillim të tefsirit të tij na bën me dije se ç’e kishte shtyrë atë që t’i qasej komentimit të Librit të Allahut kur thotë: “Meqenëse Libri i Allahut është gjithëpërfshirës i të gjitha shkencave (diturive), libër të cilin besniku i qiellit (Xhibrili a.s.) ia përcolli besnikut të Tokës (Muhamedit a.s.), e pashë të arsyeshme që tërë jetën time të preokupohem me të, duke iu përkushtuar kësaj pune me tërë fuqinë time. Vendosa që në këtë tefsir të sqaroj shkurtimisht disa aspekte gramatikore (sintaksore dhe morfologjike), kiraetet, demaskimin e mohuesve dhe të të humburve, shkaqet e zbritjes, dispozitat ligjore juridike etj.... Kushti që i kam vënë vetvetes si detyrim është që t’i bashkoj, t’i sjell dhe t’i sqaroj thëniet deri te burimi i parë (deri tek ai që i ka thënë), dhe hadithet deri tek ai që i ka transmetuar dhe tubuar (klasifikuar). Shpeshherë, nëpër librat e fikhut dhe të tefsirit, kemi hasur hadithe të panjohura, të cilat nuk dihet se kush i transmeton dhe kush i ka klasifikuar, gjë që lexuesin e sjell në huti dhe lajthitje, kështu që ai nuk është në gjendje të bëjë dallimin ndërmjet hadithit të dobët e të papranueshëm dhe atij të vërtetë (sahih), e qitja në dritë e këtyre gjërave për mua është shkenca më madhore... Në këtë tefsir jam përqendruar në sqarimin e ajeteve dispozita duke nxjerrë urtësitë prej secilit ajet, e duke u shtuar këtyre komentimeve çështje që kanë të bëjnë me shkaqet e zbritjes etj., dhe kështu deri në fund të librit që e quajta “El Xhamiu li ahkamil Kur’an vel mubejjin lema tedamunuhu mines sunneti ve ahkamil Kur’an”.[30]

Dhe vërtet, me sa vërehet nga fletët e këtij tefsiri, shihet se Kurtubiu i plotësoi këto kushte, dhe në trashëgiminë e thesarit islam na ka lënë një visar tepër të çmueshëm, nga i cili duhet të përfitojmë ne dhe gjeneratat e ardhshme islame.

Maturia e Kurtubiut dhe mosfanatizmi i tij në medhheb

Mufessirët bashkëkohorë flasin me admirim dhe pietet për Kurtubiun, dhe theksojnë mosshfaqjen e fanatizmit dhe mosanimin e tij për medhhebin malikij, të cilit i takon. Përkundrazi, maturia dhe paanshmëria e tij i bëri emër dhe nam, si në mesin e dijetarëve, ashtu edhe në masën e gjerë.

Këtë paanshmëri të tij e shohim gjatë sqarimit të çështjes (meseles) së 16-të prej ajetit 43 të sures El-Bekare:
وَأَقِيمُوا الصَّلَاةَ وَآتُوا الزَّكَاةَ وَارْكَعُوا مَعَ الرَّاكِعِينَ

“Faleni namazin e jepeni zeqatin dhe faluni me ata që falen (bini në rukuë me ata që bien)”. kur bën fjalë rreth mundësisë së daljes si imam të fëmijës 6-7 vjeç.

Ky, pasi cek mendimet e dijetarëve rreth lejimit a moslejimit të këtij veprimi, potencon se imam Maliku është kundër asaj që i vogli të dalë si imam edhe në qoftë se di të këndojë mirë Kur’an. Por Kurtubiu në këtë rast nuk pajtohet me imamin e medhhebit të tij, sepse ky kishte gjetur argument se një gjë e tillë mgjithatë, në raste të domosdoshme, lejohet, dhe thotë se fëmija mund të dalë si imam nëse lexon Kur’an rrjedhshëm sipas rregullave të texhvidit. Për ta vërtetuar këtë mendim të tij sjell një transmetim që bën Buhariu në Sahihun e tij nga Omer bin Seleme kur ky si fëmijë 6-7 vjeç kishte dalë imam i fisit të tij, pasi e dinte Kur’anin më së miri prej tyre, atëherë kur shumë fise arabe kishin pranuar Islamin në fillet e para pas çlirimit të Mekës. Atëbotë i Dërguari i All-llahut kishte dërguar misionarë të shumtë nëpër fiset arabe që t’ua shpjegonin fenë islame dhe mënyrën e faljes së namazit. Njëri prej atyre mësuesve fetarë i kishte porositur fisin e Omerit që, kur të falej namazi, të thirrej ezani dhe imam të dalë ai që di më së shumti nga Kur’ani...”.[31]

Ose kur e komenton ajetin 187 të sures El-Bekare:
أُحِلَّ لَكُمْ لَيْلَةَ الصِّيَامِ الرَّفَثُ إِلَى نِسَائِكُمْ

“Natën e Agjërimit ju është lejuar afrimi te gratë tuaja...” Në çështjen e 12, prej dispozitave të këtij ajeti cek mospajtimet e dijetarëve rreth dispozitës së atij që ha nga harresa në ndonjë prej ditëve të Ramazanit.

Pasi cek mendimin e Malikut se ai që ha nga harresa kur është agjërueshëm, patjetër duhet ta kompensojë atë ditë, Kurtubiu nuk pajtohet me këtë mendim të tij dhe thotë: “Imamët e tjerë pos Malikut kanë thënë se ai që ha nga harresa, nuk e ka prishur agjërimin. Vërtet kjo është më e saktë, sepse këtë mendim e kanë edhe xhumhuri, të cilët kanë thënë se agjërimi i atij që ha nga harresa, është i plotë dhe nuk ka “kaza” (kompensim)”, duke u mbështetur në një hadith që e transmeton Ebu Hurejra, se i Dërguari i Allahut ka thënë: “Nëse agjëruesi ha dhe pi nga harresa, atëherë ky është rrisk (ngopje dhe shuarje e etjes) për të nga ana e Allahut, dhe nuk ka nevojë për kompensim...”[32]

Kur është fjala për qëndrimin e Kurtubiut ndaj imamëve të tjerë, vërehet se ndaj tyre ky mban një qëndrim vërtet dinjitoz që i ka hije një dijetari. Ai në të shumtën e rasteve e sulmon Ibnul Arebiun për fjalët e tij të ashpra e të pakontrolluara kundër dijetarëve të tjerë të jurisprudencës islame.

Ky është tefsiri i Kurtubiut në pika të shkurtra. Në të ai pa paragjykime bëri hulumtimet dhe komentimet kuranore, posedonte një kulturë të shkëlqyer prej dijetari kur bënte ndonjë kritikë, si f.v. ndaj mu’tezilëve, kaderinjve, rrafidinjve, filozofëve, sufinjve ekstremë etj., përmbahej nga fjalët e vrazhda gjatë dialogëve-polemikave me ta, pastaj ishte njohës i madh i tefsirit pothuajse në çdo aspekt, dhe i shkathët në çdo lëmë për të cilën bën fjalë.[33]

Allahu e mëshiroftë!

Tefsiri juridik bashkëkohor

Disa fjalë rreth karakteristikave të tefsirit juridik bashkëkohor
“TEFSIR AJATIL AHKAM” nga Muhamed Ali Sajsi

Rreth autorësisë së këtij tefsiri të mirënjohur ka shumë fjalë, por siç duket këtë mister më së miri e ka zbërthyer redaktori (recensenti) i këtij botimi, Hasen es Semahi, i cili në parathënie thotë: “Ky libër në fakt është përmbledhje shënimesh, që kanë ligjëruar profesorët e tefsirit në Fakultetin e Sheriatit të Universitetit të Az’harit në Kajro, e pastaj këto shënime i kanë tubuar disa prej nxënësve dhe i kanë mbledhur në libër.

Kjo vepër deri më sot ka pasur tri botime në Egjipt. Botimi i parë është shtypur në shtypshkronjën “Esh sherk el Islamije” në vitin 1939, dhe në të nuk ka kurrfarë shënimesh rreth autorësisë, madje as kush e ka redaktuar dhe kush e ka tubuar. Edhe pse i tillë, ky botim është më i vëllimshmi dhe më i sakti. Botimi i dytë është bërë nga shtypshkronja “Hixhazi” në vitin 1948 dhe në parathënie ceket se mbikëqyrjen rreth tubimit dhe redakimit të tij e kanë bërë Abdulatif es Sebeki nga Shoqata e Ulemave të Egjiptit, dhe Muhammed Ibrahim Kersun – vekil i Fakultetit të Sheriatit. Ndërsa botimi i tretë e pa dritën në vitin 1953 në shtypshkronjën “Sabih”. Ky është botimi më i njohur. Në kopertinë shkruan se materialin e ka mbledhur dhe redaktuar Muhammed Ali Sajsi”[34]

E botimi që e kemi ne në dorë dhe materialet e të cilit po i shtjellojmë, përfshin këta tre emra të dijetarëve të mëdhenj, kurse redaktor i tij është Hasen es Semahi, i cili e lehtësoi dukshëm të kuptuarit e këtij libri me vlerë me disa plotësime të dobishme të natyrës teknike.

Ky tefsir madhështor dy vëllimor me katër pjesë është libër që ka hyrë në programet shkollore pothuaj në shumicën e fakulteteve dhe në shkollat e larta islame në lëmin e fikhut, në mbarë Botën Islame, meqë përpilimi i këtij tefsiri në këtë formë ka lehtësuar dukshëm studimin e thukët të kësaj lënde.

Mënyra e komentimit në këtë tefsir

Në këtë tefsir, Sajsi gjatë komentimit të ajeteve dispozita ndjek radhitjen e sureve që përmbajnë këto ajete, sipas metodës tradicionale, do të thotë së pari kaptinën “El-Fatiha” pastaj ajetet në kaptinën “El-Bekare”, pas saj në “Ali Imran” e kështu me radhë deri në fund të Kur’anit.

Ai në çdo ajet që shtjellon, së pari sqaron fjalët e veçanta nga aspekti gramatikor, sjell shkakun e zbritjes, nëse ekziston, dhe pastaj jep mendimet e dijetarëve të mëdhenj të fikhut rreth çështjes së cituar, pastaj cek se cilat hukme–dispozita dalin prej ajetit etj.

Nga mënyra e komentimit, shumë lehtë vërehet se Sajsi nuk pretendon të ngrejë mendimin e njërit imam ndaj tjetrit, veçse sjell mendimet e të gjithëve duke bërë krahasimin e argumenteve të secilit dhe në fund, të shumtën e rasteve, jep edhe mendimin e vet personal, të cilin po ashtu e mbështet në argumente kuranore dhe të synetit.

Ai ka bërë një punë shumë të frytshme duke përmendur shkurtimisht se në cilën pikë dijetarët kanë shprehur mospajtimet e tyre, gjë që për studiuesit e mëvonshëm është një ndihmesë tepër e madhe.

Mënyra e komentimit të Sajsit është mjaft tërheqëse, e lehtë për t’u kuptuar. Sa për ilustrim, do të sjellim komentimin që i bën ajetit 22 të kaptinës El-Bekare:
الَّذِي جَعَلَ لَكُمْ الْأَرْضَ فِرَاشًا وَالسَّمَاءَ بِنَاءً

“Ai, i Cili për ju e bëri tokën shtrat (vendbanim) e qiellin kulm...”. ku thotë: “Allahu e ka filluar suren “El-Bekare” me përmendjen e librit të tij, për të cilin nuk ka dyshim (rreth vërtetësisë së tij), e pastaj lajmëron se ç‘ndjenja dhe ç‘afërsi ndaj këtij libri ndiejnë të udhëzuarit me të (besimtarët), e ç’ndjenja pabesimtarët që kanë humbur gatishmërinë e tyre për udhëzim, dhe munafikët e luhatshëm ndërmjet besimit dhe kufrit.

Pas kësaj parahyrjeje, vjen ajeti në fjalë i 22, si dhe 4 ajetet e tjera që pasojnë pas tij, që sqarojnë se kjo thirrje për udhëzim në fenë e vërtetë të Allahut u është drejtuar tërë njerëzisë, duke potencuar saktësisht bazat dhe kornizat themelore, që janë:

1. Njëshmëria e besimit në të vetmin Zot, i Cili nuk ka shok as rival.

2. Kur’ani përmban ajete (fjalë të Allahut) dhe si i tillë ai nuk mund të pësojë kurrfarë ndryshimi a shtrembërimi.

3. Misioni i pejgamberisë së Muhamedit a.s., i dërguar tek njerëzimi me këtë Kur’an.

4. Shpërblim i pabesimtarëve për mosbesimin e tyre duhet të jetë zjarri, kurse i besimtarëve do të jetë Xhenneti.

Këto ajete, fund e krye bëjnë thirrje për të menduarit me logjikë, për studim dhe hulumtim mbi argumentet e pakontestueshme të njëshmërisë–tevhidit. Prandaj nuk përkon me natyrën e njeriut si krijesa më e përsosur në këtë gjithësi, që për të gjitha këto mirësi dhe kënaqësi që përjeton dhe i ndien në këtë botë, të mohojë burimin e vërtetë dhe Krijuesin e këtyre të mirave–Allahun xh.sh.”[35]

Ky është tefsiri i Muhammed Ali Sajsit, apo tefsiri që e mblodhi Sajsi me kolegët e tij nga ligjëratat e profesorëve të tyre gjatë studimeve, i cili për shumë kohë do të mbetet ndër burimet kryesore të tefsirit që ka të bëjë ekskluzivisht me çështjet e ajeteve dispozita

“REVAIUL BEJAN FI TEFSIRI AJATIL AHKAMI MINEL KUR’AN”
nga Muhammed Ali Sabuni

S’ka dyshim se Muhammed Ali Sabuni i takon plejadës së dijetarëve më eminentë bashkëkohorë, të cilët mbi supet e veta me plot besnikëri po e mbajnë të pafikur flakadanin e dritës islame, prej së cilës dritë muslimanët kudo që gjenden, gjejnë rrugët e udhëzimit të tyre.

Sabuniu konsiderohet njëri ndër dijetarët më të njohur bashkëkohorë të tefsirit dhe të Ulumul Kuranit.

Veprat e tij më të njohura janë: “Min kunuzi es Sunneti”, “Et-tibjan fi ulumil Kur’ani”, “En-nubevvetu vel enbijaë”, “Shubuhat ve ebatil havle teaddud zevxhati-n-nebijj”, tefsiri i mirënjohur “Safvetu-t-tefasir”, pastaj “Muhtesar tefsir Ibni Kethir”, “Muhtesar tefsir et-Taberi”, “Muhtesar tefsir Ruhul bejan”, “El Munteki el muhtar fi kitabil edhkar”, “I’xhazil bejan fi suveril Kur’an” dhe në fund tefsiri për të cilin po flasim “Revaiul bejan fi tefsiri ajatil ahkam”.

Në lidhje me këtë tefsir, hatibi i Qabesë, Abdullah Abdulgani Hajjat në parathënien e këtij tefsisri do të konstatojë: “Dijetarët e hershëm kontribuan shumë në shkencën e tefsirit, veçan në komentimin e ajeteve dispozita, duke ua lehtësuar punën dhe studimet kërkimore dijetarëve dhe studiuesve të mëvonshëm, kurse dijetarët bashkëkohorë, me punën e tyre të frytshme e të palodhshme, bënë që çdo pengesë terminologjike, çdo zgjatje e tepërt e studimit të shkurtohet, në mënyrë që para vetes të kemi një kombinim të shkëlqyer të trashëgimisë së kaluar dhe asaj së sotmes”.[36]

Sabuniu qysh në fillim të parathënies së tij autoriale citon një thënie arabe: “Shëmbëlleni (imitoni) të paktën ata (njerëzit fisnikë dhe dijetarët autoritativë), nëse nuk mund të arrini gradën e tyre, sepse shëmbëllimi me fisnikët është ngadhënjim (shpëtim)”, dhe lutet që Allahu t’ia pranojë këtë vepër, të cilën e ka sistemuar sipas metodës së të parëve me disa lehtësime profesionale dhe teknike.

Sa i përket tefsirit të Sabuniut, ky është i shtypur dhe i botuar në dy vëllime dhe është i përpiluar në formë të ligjëratave shkencore.

Në këtë tefsir Sabuniu ka përfshirë 70 ligjërata, 40 prej tyre në vëllimin e parë kurse 30 në të dytin. Natyrisht, ligjëratat kanë të bëjnë ekskluzivisht me ajetet dispozita (ajatul ahkam), të cilat i komenton dhe i shtjellon duke u mbështetur në dhjetë metoda studimore:

1. Sqarim i thukët gjuhësor për se sjell si argumente sqaruese fjalët e mufessirëve më të njohur, si dhe fjalët e filologëve më të famshëm islamë.

2. Përmbledh kuptimin e përgjithshëm të ajeteve dispozita.

3. Sjell shkakun e zbritjes së ajeteve dispozita, nëse ekziston shkaku i zbritjes.

4. Bën lidhmërinë dhe përputhshmërinë në mes ajeteve të shtjelluara dhe të ajeteve që pasojnë.

5. Sjell mënyrat e leximit të kiraeteve mutevatir (të përcjellura-transmetuara).

6. Studion fjalët në ajet nga aspekti gramatikor, sintaksor dhe morfologjik.

7. Sjell urtësitë e komentimit, të cilat nënkuptojnë fshehtësitë stilistike, anën metaforike të shprehjeve dhe të vërtetat shkencore.

8. Sjell dispozitat ligjore–të Sheriatit, argumentet e fukahenjve dhe i krahason se cili prej tyre është më i pranueshmi.

9. Shkurtimisht flet rreth asaj se ç’synojnë ajetet përkatëse dispozita.

10. Dhe në fund sjell fjalën përfundimtare, e cila përfshin urtësinë e hukmit dispozitiv të ajeteve përkatëse rreth çështjes së caktuar.



Me gjithë këtë punë të frytshme e madhore, Sabuniu është tepër modest, kur thotë: “Nuk pretendoj se tërë materia që gjendet në këtë vepër, është vetëm fryt i angazhimit dhe përpjekjeve të mia. Jo, tërë ajo që kam bërë, është mbledhja e mendimeve të dijetarëve më të njohur të tefsirit e të fikhut rreth një çështjeje... Unë veten e krahasoj me një njeri që ka parë xhevahirë, smeraldë e gurë të tjerë të çmueshëm, por të shkapërderdhur andej e këtej, dhe pastaj i kam mbledhur ata gurë të çmueshëm në një vend, ose sikur një njeri që hyn në një kopsht të gjelbëruar e të zbukuruar me lloj-lloj lulesh aromatike, të cilat magjepsin sytë tanë, dhe po ky njeri zgjat dorën dhe prej të gjitha këtyre luleve i mbledh ato më të mirat dhe i vendos në një vazo. Kur t’i shikosh ashtu të tubuara, të gëzohet zemra e të kënaqen sytë”.[37]

Qasja e Sabuniut ndaj ajeteve dispozitive është mjaft tërheqëse, e lehtë për t’u kuptuar dhe, çka është më me rëndësi është në nivel të lartë profesional. Në këtë tefsir nuk mund të hasësh frazeologji të gjata si tek dijetarët e hershëm, të cilët në masë të konsiderueshme ndërlikonin të kuptuarit e çështjeve të ndryshme.

Në vëllimin e parë Sabuniu bën komentimin e Fatihasë, me komentime paraprake të Istiadhes dhe Besmeles, duke sjellë shkurtimisht mendimet e dijetarëve, dhe pastaj në fund e zgjedh mendimin më të arsyeshëm dhe më të qëndrueshëm (Shiko faqet 13-62 të këtij vëllimi).

Temë tjetër interesante është shtjellimi i temës mbi Sihrin, në të cilën shpjegon në hollësi se ç’është sihri, mendimet e dijetarëve se a është sihri realitet a jo, dhe ndikimi negativ i tij në psikën e njeriut labil. (Shiko fq. 63-88).

Në ligjëratat e tjera flet mbi “Ajetet rreth agjërimit” (fq. 187-216), mbi “Kushtet e luftës në Islam” (fq. 219-236), rreth “Haxhit” (fq. 237-256) dhe (405-415), pastaj për “Etapat e ndalimit të alkoolit” (267-281) etj.

Ne këtu do të ndalemi pak tek ligjërata e tij e 21-të, vëll I, ku flet mbi kamatën.

Ai, pasi sqaron ajetet rreth kamatës, sjell shkakun e zbritjes, urtësinë e ndalimit të kamatës nëpër 4 etapa kohore, e pastaj u qaset dispozitave ligjore të këtyre ajeteve me një profesionalizëm të vërtetë.

Në kapitullin mbi urtësinë e dispozitave të këtyre ajeteve ndalet tek dëmet e kamatës dhe, ndër të tjera, thotë: “Dëmet dhe pasojat e kamatës mund t’i përkufizojmë në tri kategori:

1. Dëmet e kamatës në aspektin shpirtëror;

2. Dëmet e kamatës në aspektin shoqëror;

3. Dëmet e kamatës në aspektin ekonomik.



Sa i përket kategorisë së parë, kamata në shpirtin e njeriut mbjell egoizmin dhe mosdurimin ndaj tjetrit. Kamatëmarrësi nuk sheh asgjë para vetes përpos interesit të tij personal, duke lënë tërësisht anash vetëflijmin dhe vetëmohimin. Tek ai zhduket dashuria ndaj individëve dhe ndaj mbarë shoqërisë. Shpirti i tij dëshiron vetëm të kënaqet në kurriz të të tjerëve. Ai që e ha kamatën, shndërrohet në “egërsirë” dhe preokupim i tij bëhet vetëm grumbullimi i pasurisë. Kështu, në shpirtin e tij zhduken kuptimet e mirësisë e të bujarisë, dhe në vend të tyre shfaqen gllabërimi dhe pangopshmëria materiale.

Sa i përket kategorisë së dytë, kamata shkakton armiqësi dhe urrejtje në mes të pjesëtarëve të një shoqërie, duke larguar çdo ndjenjë të dhembsurisë, bashkëpunimit reciprok dhe mirësisë ndaj njëri-tjetrit. Ajo fut zili e përçarje dhe shkatërron vlerat morale e vëllazërore.

Për kategorinë e tretë, mund të themi se kamata pashmangshmërisht i ndan njerëzit në klasa; në klasën e të pasurve, që janë kredhur në mirëqenie, luks dhe jetë të stilit të lartë, duke shfrytëzuar pa mëshirë djersën e tjetërkujt,-dhe në klasën e të mjerëve, të varfërve dhe nevojtarëve, të cilëve u mungojnë edhe gjërat më elementare për një jetë modeste. Njerëzit e kësaj klase, me dashje a pa të, bien viktimë e kësaj padrejtësie duke u shndërruar në robër të vërtetë.

S’ka dyshim se kamata është ndër faktorët kryesorë që ndikojnë në çrregullimin e kësaj barazpeshe dhe është shkaktare e drejtpërdrejtë e humbjes dhe e degradimit të individëve, popujve dhe shoqërive.”[38]

Në vëllimin e dytë Sabuniu shtjellon po ashtu tema të rëndësishme e tërheqëse. Pa dyshim, njëra nga ato që zgjon më së tepërmi vëmendjen e lexuesit, është ligjërata e tij tematike e 14 lidhur me “Urtësinë dhe motivet e martesave të Resulullahut s.a.v.s.”, një temë e konsideruar shpesh si temë tabu edhe në mesin e muslimanëve (shiko fq. 298-338).

Pastaj tema interesante janë edhe “Shpifja ndaj grave të ndershme” (fq. 55-56), “Mbulesa në Islam” (fq. 373-389), “Qëndrimi i Islamit ndaj skulpturave” (fq. 390-421), “Adoptimi i fëmijëve në kohën e injorancës dhe në Islam” (fq. 249-270) etj.

Në fund, të shtojmë edhe këtë se kontributi i Sabuniut në lëmin e Tefsirit ende është i madh dhe i vazhdueshëm, andaj e lusim Allahun e Plotfuqishëm që pena e tij e të kontribuojë edhe më në të mirë të Islamit dhe të muslimanëve.

* * *

Këto ishin disa nga librat e tefsirit juridik, apo librave të tefsirit që kryesisht trajtojnë ajetet dispozita duke veçuar këtu tefsirin e Kurtubiut, i cili është një tefsir më i vëllimshëm nga të gjithë tefsiret e tjera juridike, i cili pos shtjellimit të çështjeve juridike, ëhtë një tefsir i gjithanshëm, duke i komentuar të gjitha suret e Kur’anit edhe nga aspekte të tjera, e jo vetëm juridike.

Në këtë temë, nuk e pamë të udhës të ndalemi në shqyrtimin e tefsireve juridike të “Imaminjve ithna asherije”, meqenëse dihet se në to mund të hasësh vetëm sqarime të papranueshme të dispozitave kuranore, ashtu siç u konvenon parimeve të këtyre fraksioneve. Fatmirësisht, shumica prej këtyre tefsireve juridike të fraksioneve islame sot e kësaj dite kanë ngelur vetëm dorëshkrime dhe ruhen nëpër bibliotekat islame.

==============================

[1] Dr. Muhammed Husejn Edh-Dhehebi “Et-Tefsir vel mufessirun”, vëll. II.fq. 414, Kajro 1985; Mennaul Kattan, “Mebahith fi Ulumil Kur’an”, fq. 387, Kajro 1995

[2] Po aty, fq. 415

[3] Po aty, fq. 416

[4] “Mebahith fi Ulumil Kur’an”, fq. 388

[5] Hafidh Shemsuddin ed Davudij, “Tabekatul mufessirine”, vëll. I, fq. 55, Kajro 1994

[6] “Mebahith fi Ulumil Kur’an” fq. 388; “Et-Tefsir vel mufessirun”, vël.II. fq. 421.

[7] El Xhessas, “Ahkamul Kur’an” vëll. I, fq. 5-28, Bejrut 1985

[8] Po aty, vëll. I. fq. 279-301.

[9] Po aty, vëll. II. fq. 356-359

[10] Po aty, vëll. III. Fq. 58

[11] Po aty, vëll.I, fq. 50-72, (kapitulli mbi sihrin).

[12] Po aty, vëll. IV, fq. 169-170

[13] “Et-Tefsir vel mufessirune” vëll. II. Fq. 426

[14] El Imam Shemsuddin Muhammed bin Ahmed Uthman edh-Dhehebi “Sijeru a’ëlamu en-nubela” , vëll. XIX, fq. 350-352, Bejrut, 1993.

[15] Ilkija el Herrasi “Ahkamul Kur’an” vëll. I. fq. 2; Shih edhe “Et-Tefsir vel mufessirun”, vëll. II, fq. 426

[16] Po aty, vëll.I, fq. 313; Shih edhe “Et-Tefsir vel mufessirun”, vëll.II, fq. 428

[17] “Et-Tefsir vel mufessirun”, vëll. II, fq. 429

[18] “Tabekatul mufessirin”, vëll. II, fq. 162-164

[19] Po aty, fq. 165

[20] Ibnul Arebi, “El Avasimi minel kavasimi”, fq. 7-28, Kajro 1991

[21] Po aty fq. 13

[22] “Tabekatul mufessirin”, vëll. II. Fq. 165-166

[23] “Sijeru a’ëlamu en-nubela”, vëll. XX, fq. 197-204.

[24] Ibnul Arebi, “Ahkamul Kur’an”, vëll. II. fq. 131; krahaso “Et-Tefsir vel mufessirun”, vëll. II, fq. 435

[25] Po aty, vëll. I, fq. 40; Krahaso “Et-Tefsir vel mufessirun”, vëll. II, fq. 435.

[26] “Mebahith fi Ulumil Kur’an”, fq. 390

[27] “Et-Tefsir vel mufessirun”, vëll. II, fq. 437.

[28] Hafidh Shemsuddin ed-Davudi “Tabekatu-l-mufesirin”, vëll. II, fq. 65.

[29] “Ed Dibaxhul Mudhehheb”, fq. 317, - fusnotë e cituar nga “Tabekatul mufessirin” vëll. II, fq. 66

[30] Kurtubiu, vëll. I. fq. 2-3, “Et-Tefsir vel mufessirune”, vëll. II fq 445

[31] Dr. Muhammed Husejn edh-Dhehebi, “Et tefsir vel mufessirune”, vëll II, fq. 446, Kajro 1985; Tefsiri i Kurtubiut, vëll. I, fq. 303.

[32] Po aty, vëll. II. Fq. 312

[33] “Et-tefsir vel mufessirune”, vëll. II, fq. 447

[34] Muhammed Ali Sajsi, “Tefsir ajatil ahkam” vëll. I, fq. 4, Bejrut-Damask 1996

[35] Po aty, vëll. I, fq. 40

[36] Muhammed Ali Sabuni “Revaiul bejan…”, vëll. I, fq. 6, botuar në Kajro nga “Daru es Sabuni”, 1986.

[37] Po aty vëll. I, fq. 12, (nga parathënia autoriale).

[38] Po aty, vëll. I, fq. 395-396.


***Vazhdon inshaAllah me: TEFSIRET E MU’TEZILES

[Dritë]

TEFSIRET E MU’TEZILES

Mu’tezilët janë një prej fraksioneve-drejtimeve islame që në komentimin e shumë çështjeve akaidologjike i dhanë prioritet MENDJES duke e lënë Shpalljen (Vahjin) në plan të dytë.

Është e pakontestueshme se në parimet e këtij fraksioni, ndikim të madh patën mësimet filozofike greke. [1]

Karakteristikë e veçantë për mu’tezilët është se ky fraksion, të paktën në fillim të shfaqjes së tij, nuk pati kurrfarë pretendimesh politike dhe nuk ishte fraksion politik, siç ishin shiinjtë dhe havarixhët. Vetëm më vonë, me ndryshimin e rrethanave politike, ky fraksion mori edhe përmasa politike.

Ky fraksion-drejtim u shfaq në Basra në kohën e dinastisë emevite, në fillim të shek. II hixhrij, mirëpo kulmin (apogjeun) e vet e arriti në kohën e dinastisë abasite kur disa prej sundimtarëve abasinj përqafuan parimet mu’tezilase si Me’muni, Mu’tesimi etj.

Këtë drejtim e themeloi Vasil bin Atau-nxënësi i Hasan el Basriut.

Një ditë derisa ndodheshin në xhami dhe po dëgjonin një ligjëratë të Hasan el Basriut, u ngrit dikush prej të pranishmëve dhe e pyeti dijetarin e madh se ç’mendonte për mëkatarin e madh, kur dihet që havarixhët atë e konsiderojnë si kafir të përjetshëm në Xhehennem, kurse murxhiat për të thonë se mëkati nuk e pengon (dëmton) Imanin, ashtu siç nuk kanë efekt as respekti dhe mirësjellja pa besim ?! Ende pa e dhënë mirë përgjigjen Hasan el Basriu, nga mesi i xhematit u ngrit Vasil bin Atau dhe u përgjigj para mësuesit duke thënë: “Unë mendoj se autori (kryesi) i mëkatit të madh nuk mund të cilësohet as si besimtar dhe as si kafir, por është në mes këtyre dy nocioneve. Nëse mëkatari i tillë vdes pa u penduar ai do të jetë përherë në zjarr të Xhehennemit “ !!! [2]

Pas kësaj ndërhyrjeje të pahijshme dhe me qëllim të vërtetimit të mendimit të tij, Vasili me një grup bashkëmendimtarësh u nda në një prej qosheve të xhamisë për të agjituar që të bënte sa më shumë ithtarë të mendimit të tij. Kur e pa këtë veprim të Vasilit, Hasan el Basriu tha “I’ëtezelena Vasilu” – “Vasili u nda prej nesh”, dhe prej këtij momenti ai dhe simpatizuesit e tij u quajtën “ Mu’tezile”. [3]

Bazat mbi të cilat mbështetet fraksioni i mu’teziles

Mu’tezilët sendërtuan fraksionin - drejtimin e tyre mbi pesë baza, nëpërmjet të cilave shprehën mendimet e tyre në lëmë të Akaidit. Ato janë:

1. Tevhidi (Njëshmëria)

2. El Adlu (Drejtësia)

3. El Va’du vel Veidu (Premtimi dhe kërcënimi)

4. El Menziletu bejnel menziletejni ( Vendi në mes dy vendeve)

5. El Emru bil ma’rufi ven nehju anil munkeri ( Urdhërimi për të mirën dhe ndalimi nga e keqja).[4]



1.Tevhidi - (Njëshmëria)

Ky është fundamenti bazë i tyre, nëpërmjet të cilit ata ndërtuan bindjet e tyre rreth Zotit xh.sh. dhe thanë se “Allahu duhet të zhvishet nga çdo ngjashmëri me krijesat, dhe në këtë kontekst nuk lejohet të bëhet kurrfarë krahasimi a analogjie.”

Mu’tezilët shumë prej ajeteve kuranore, të cilat flasin rreth cilësive të Zotit, nuk i morën fare për bazë, por në këtë kontekst i dhanë hapësirë të stërtepruar MENDJES dhe thanë se Allahu, nuk mund të shihet kurrsesi në Ahiret, ngase, po të shihej, do të duhej të zinte vend dhe drejtim !!!. Pastaj thanë se cilësitë e Zotit nuk janë asgjë tjetër veçse vetë Qenia e Zotit, dhe shumë prej këtyre cilësive nuk i pranojnë, për t’iu shmangur shumë zotave!

Ata thanë po ashtu se Kur’ani është i krijuar për Zotin, gjithnjë duke iu përmbajtur parimit të mëparshëm !

Me fanatizmin e tyre të tepruar, mu’tezilët humbën kontrollin mbi MENDJEN dhe më nuk qenë në gjendje të dallonin ndryshimin në mes të “domosdoshmërisë që këto cilësi hyjnore të mos jenë sipas përfytyrimeve të tyre në krijesa, dhe domosdoshmërisë që të kuptohen drejt të gjitha ato cilësi të cilat Allahu ia ka atribuuar Qenies së Vet, në atë mënyrë që i kanë hije dhe përkojnë me Qenien e Tij.

Mohimi dhe largimi i çdo lloj shëmbëllimi, që mund të kuptohet nga fjalët e Allahut xh.sh. në kaptinën Esh - Shura, ajeti 11 :

لَيْسَ كَمِثلِهِ شَيْءٌ وَهُوَ السَّمِيعُ البَصِيرُ

”Asnjë send nuk është si Ai (nuk i shëmbëllen). Ai dëgjon dhe sheh gjithçka”

nuk do të thotë se duhen mohuar të gjitha cilësitë e tjera të Allahut , të cilat Ai Vetë ia ka atribuuar Qenies së Vet hyjnore, ose diçka nga ajo që Resulullahu i ka përshkruar Madhërisë së Tij.”[5]



2.El Adlu - (Drejtësia)

Kinse për ta zhveshur Allahun nga paaftësia (pamundësia), mu’tezilët shpifën dhe thanë se njeriu është kreator dhe krijues i veprave të tij nëpërmjet fuqisë që i ka dhuruar Allahu!!!

Tërë këtë absurditet, mu’tezilët e shpifën duke u nisur nga fakti që Drejtësia e Allahut të jetë e përsosur, prandaj, sipas tyre, Allahu nuk duhet ta krijojë të keqen, por e keqja është vepër nga vetë njeriu!

Po ta krijonte Allahu të keqen, thanë ata, a thua çfarë drejtësie do të ishte Drejtësia e Tij që t’i ndëshkojë njerëzit për veprat e këqija ?! Këtu mu’tezilët harrojnë se Allahu xh.sh. mu për këtë shkak u dhuroi njerëzve mendjen dhe i la të lirë të zgjedhin pa u imponuar kurrfarë dhune në këtë zgjedhje në mes veprave të mira dhe të këqija.

Mu’tezilët pastaj devijuan edhe më në këto pohime të tyre dhe shpifën se shumë gjëra që ndodhin në këtë ekzistencë, nuk ndodhin me dëshirën e Tij; se Allahu nuk i ka krijuar të gjitha krijesat; se Allahu nuk mund t’i mbikëqyrë dhe t’i kontrollojë të gjitha ato; se Allahu dëshiron vetëm atë që e ka përcaktuar me Sheriat-Ligj, dhe se çdo gjë që ndodh jashtë kësaj sfere, ndodh pa dijen e Tij!!!



3. El Va’du vel Veidu - (Premtimi dhe kërcënimi)

Mu’tezilët janë kategorikë se çdo premtim i Allahut për respektuesit e urdhrave të Tij dhe çdo kërcënim i Tij ndaj mëkatarëve (pabesimtarëve) do të ndodhin dhe do të realizohen patjetër. Premtimi për Xhennet do të realizohet ashtu siç do të realizohet edhe kërcënimi me zjarrin e Xhehennemit.

Për autorin (kryesin) e mëkatit të madh nuk ka falje, nëse nuk pendohet. Premtimi për pranimin e tevbes-pendimit do të realizohet patjetër. Sipas tyre nuk bën që Allahu ta falë autorin e mëkatit të madh pa u penduar ! Mëkatarët e tillë që vdesin pa u penduar, do të jenë përherë në zjarr me gjithë pohimin e Njëshmërisë së Allahut dhe besimin në pejgamberët e Tij.

Mu’tezilët këtë mendim të tyre të pabazë e mbështesin pa të drejtë në ajetin 81 të kaptinës El Bekare :

بَلَى مَنْ كَسَبَ سَيِّئَةً وَأَحَاطَتْ بِهِ خَطِيئَتُهُ فَأُوْلَئِكَ أَصْحَابُ النَّارِ هُمْ فِيهَا خَالِدُونَ

” Po (do t’ju kapë zjarri) atë që bën keq dhe që e vërshojnë gabimet e tij, ata janë banues të zjarrit, aty janë përgjithmonë “



4. El menziletu bejnel menziletejn - (Vendi në mes dy vendeve)

Autori i mëkatit të madh nuk është as besimtar por as kafir (pabesimtar), ngase fjala Iman-Besim është emër lavdërimi, kurse fasiku nuk është i denjë dhe meritor për një epitet të tillë, dhe mu për këtë shkak nuk mund të quhet besimtar.

Në anën tjetër, nuk mund të cilësohet as si kafir (pabesimtar), pasi i ka shqiptuar të dy dëshmitë (Shehadetin). Një i tillë nëse vdes si mëkatar, pa u penduar, do të jetë përherë në zjarrin e Xhehennemit. Lehtësimi i tij i vetëm në krahasim me pabesimtarët është se ndëshkimi i tij në Xhehennem do të jetë pak më i lehtë se i pabesimtarëve!!!



5. El emru bil ma’rufi ve-n-nehju anil munkeri - (Urdhërimi për të mirën dhe ndalimi nga e keqja)

Mu’tezilët thanë se urdhërimi për të mirën dhe ndalimi nga e keqja, janë detyrime të domosdoshme për të gjithë besimtarët, si ndihmesë në përhapjen e Islamit, për shfaqjen e së vërtetës dhe për largimin e dyshimeve.

Megjithatë, mu’tezilët në këtë rast shkuan aq larg saqë lejuan përdorimin e forcës aty ku nuk bën puna gjuha dhe dialogu. Historianët kanë regjistruar edhe raste të tilla gjatë kohës së disa sundimtarëve abasinj, kur mu’tezilët, për eliminimin e kundërshtarëve të mendimit të tyre, përdorën edhe forcën.[6]

Qëndrimi i dijetarëve të mu’teziles ndaj komentimit të Kur’anit

Mu’tezilët pasi vunë parimet dhe bazat e fraksionit të tyre, ishte shumë e natyrshme që edhe gjatë tefsirit të Kur’anit, të ndiqnin këtë rrugë dhe këtë metodë.

Gjatë komentimeve të tyre ata shkuan edhe deri aty sa të hyjnizonin dhe të shenjtëronin mendjen duke pohuar se MENDJA njerëzore është e zonja që ta gjejë të vërtetën pa ndërhyrje nga jashtë. Në shumë raste ata u dhanë përparësi argumenteve logjike ndaj atyre të Kur’anit dhe Synnetit. Madje, në disa raste argumentin logjik e merrnin si argument bazë, kurse argumentin kuranor ose hadithin e Pejgamberit a.s. e përdornin vetëm sa për ta vërtetuar argumentin logjik.[7]

Mendimi i dijetarëve për metodën e mu’teziles gjatë komentimit të Kur’anit

Shumë prej dijetarëve të “Ehli Synnetit” e kritikuan ashpër këtë metodë të qasjes në komentimin e ajeteve kuranore nga ana e mu’teziles. Prej tyre më të zëshmit qenë Ibn Tejmije dhe Ibnul Kajjim El Xhevziu, të cilët demaskuan në tërësi prapavijat dhe tendencat e mu’teziles gjatë komentimit të Kur’anit.

Ibn Tejmije thotë: “...Ata (komentatorët e mu’teziles) dhanë një mendim, të cilin pastaj u përpoqën ta argumentonin me ajete kuranore. Dihet se pas mendimeve të tyre nuk ka qëndruar dhe as qëndron asnjë prej ashabëve, tabiinjve ose dijetarëve të njohur. Komentimet e tyre pa baza dhe kuturu, provohet shumë lehtë se janë të paqëndrueshme në shumë aspekte...

Një prej dijetarëve mu’tezilas, që gjatë komentimit të Kur’anit përdor shprehje dhe alegori të larta stilistike e gjuhësore dhe që me një dinakëri , me një mjeshtri të rrallë dhe me një afinitet të stërholluar i plason mendimet e veta mu’tezilase, pa u hetuar fort nga lexuesit, është Zemahsheriu.

Kam parë shumë prej mufesirëve dhe dijetarëve që në librat e tyre përmendin mendime të Zemahsheriut dhe të dijetarëve të tjerë mu’tezilas, mendime të cilat përputhen në tërësi me idetë mu’tezilase. Dihet mirëfilli se mendimet e tilla janë plotësisht të gabueshme dhe shpien në devijim.”[8]

Një dijetar tjetër i madh i “Ehli Synnetit” - Ibn Kajjim el Xhevzij është edhe më i ashpër në gjykimin e tij ndaj tefsireve të mu’teziles; ai thotë: “Duke shfletuar librat e tyre të tefsirit, njeriu shpeshherë has në fundërrinë mendimesh, në shprishje dhe çakërdisje mendjesh e në shqetësime shpirtrash. Fletët e bardha i bojatisën me të zezë dhe futën dyshime në zemrat e njerëzve, kurse në radhët e dijetarëve futën përçarje e fesad. Ai njeri që logjikon vetëm një çikëz me mendje të shëndoshë, mund të vërejë lehtë doktrinën e tyre të humbur e të devijuar, mu për faktin se mu’tezilët i japin përparësi dhe prioritet mendjes njerëzore ndaj shpalljes hyjnore!!!”[9]

Mufessirët (komentatorët) më të njohur të mu’teziles

Shumë prej dijetarëve të Mu’teziles, edhe në shkencën e Tefsirit, shfaqën frymën e ideve të fraksionit të tyre, mirëpo, fatkeqësisht, pothuajse shumica e këtyre librave humbën dhe u tretën nga dhëmbi i kohës si shumë prej librave të tefsirit të fraksioneve të tjera.

Duke shfletuar librat e imam Sujutiut dhe nxënësit të tij, Davudit, “Tabekatul mufessirin-Kategoritë e tefsirolologëve”, shohim se shumë prej dijetarëve të mu’teziles lanë gjurmë të pashlyeshme në shkencën e Tefsirit. Më të njohurit janë: Ebu Bekër Abdurrahman el Kejsami, Ibrahim bin Ismaili, Muhammed bin Abdulvehab bin Selami, Abdullah bin Ahmed el Belhi el Hanefi, Ebul Hasen Ali bin Isa, Sherif el Murteda, El Kadi Abdul Xhebbar dhe Mahmud bin Omer Ez Zemahsheri.

Ani pse pothuajse shumica e këtyre dijetarëve kanë shkruar në shkencën e tefsirit, sot nëpër duart tona kemi vetëm tefsiret e këtyre tre të fundit, sepse të tjerët, siç thamë më parë, kanë humbur me kalimin e kohës. Këtu do të marrim në shqyrtim dy tefsire, të Kadi Abdul Xhebbarit dhe të Zemahsheriut, që nëpërmjet tyre të përpiqemi të depërtojmë në brendinë e botës së mendimit mu’tezilas, për të parë se ç’kahe i dhanë ata komentimit të ajeteve kuranore.

“TENZIHUL KUR’AN ANIL METAIN”

nga Kadi Abdul Xhebbar bin Ahmed

Autor i këtij tefsiri është dijetari i madh El Kadi Abdul Xhebbar bin Ahmed, i cili la gjurmë të pashlyeshme në shkencën e Tefsirit me veprën e tij: “Tenzihul Kur’an anil metain”. Krijoi edhe në fushë të shkencave të tjera, si në Ilmul Kelam, Fikh,Usuli Fikh etj. Ishte gjithmonë i respektuar dhe i nderuar nëpër mexhliset e diturisë, derisa arriti që të bëhej njëri prej udhëheqësve kryesorë të mu’teziles në kohën e tij. Vdiq në vitin 415 h.[10]

Tefsiri i tij “Tenzihul Kur’an anil metain” është tefsir i pjesërishëm i Kur’anit. Autori u mor vetëm me tefsirin e ajeteve “muhkem dhe muteshabih”, në të cilat përpiqej të gjente mbështetje për t’i plasuar mendimet e veta mu’tezilase, të cilat i mbron haptazi me ngulm dhe me një fanatizëm të tepruar.

El Kadi Abdul Xhebbari në tefsirin e tij sulmoi ashpër dijetarët e “Ehli Synnetit”, të cilët nuk i pranonin idetë e mu’teziles lidhur me çështjen e krijimit të Kur’anit, pamjes së Zotit në Ahiret, krijimit të veprave të njeriut etj.

Qëndrimi i tij ndaj mundësisë për të parë Allahun xh.sh.

Pasi mu’tezilët janë kategorikisht kundër mundësisë që të shihet Allahu xh.sh. në Ahiret, është e natyrshme që edhe Kadi Abdul Xhebbari ta ndjekë këtë vijë. Ajeteve të cilat flasin qartë dhe dëftojnë për një mundësi të pamjes së Zotit në Ahiret, përpiqet t’u japë konotacion dhe kahe krejtësisht tjetër. P.sh. gjatë komentimit të ajeteve 22-23 të kaptinës El Kijame:

وُجُوهٌ يَوْمَئِذٍ نَاضِرَةٌ إِلَى رَبِّهَا نَاظِرَةٌ

“Atë ditë do të ketë fytyra të shkëlqyera (të gëzuara) , që shikojnë Zotin e tyre”

thotë :“Dijetarët e “Ehli Synnetit” pohojnë se ky ajet është argumenti më i fortë se Allahu xh.sh. mund të shihet në Ahiret, kurse unë të tillëve u them: Nëse ju pohoni se Allahu ka formë dhe trup, atëherë nuk do të polemizoj fare me ju , ngase Allahu është larg këtyre shpifjeve. Nëse ju thoni se ne, megjithatë kundërshtojmë çdo shëmbëllim të Allahut me krijesa, atëherë patjetër duhet të pranoni se të pamit e Madhërisë së Allahut nuk vjen në konsiderim, meqë shikimi është reprodukim kontrastiv i syrit në objektin i cili duhet të shikohet, e kjo nuk mund të realizohet veçse në trupa që kanë formë. Sipas meje, vazhdon Abdul Xhebbari,-në këtë ajet nuk është fjala për shikimin e Madhërisë së Allahut por për pritjen e mëshirës dhe të mirësisë së Krijuesit nga mirësitë e Ahiretit.”!!![11]



Përkrahja e Kadi Abdul Xhebbarit ndaj idesë mu’tezilase - “El Menziletu bejnel menziletejn - Vendi në mes të dy vendeve”

Autori i këtij tefsiri mbështet plotësisht këtë parim mu’tezilas dhe këtë e shohim ta shfaqë gjatë komentimit të ajeteve 2-4 të kaptinës El Enfal :

إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذِينَ إِذَا ذُكِرَ اللَّهُ وَجِلَتْ قُلُوبُهُمْ وَإِذَا تُلِيَتْ عَلَيْهِمْ آياتُهُ زَادَتْهُمْ إِيمَانًَا وَعَلَى رَبِّهِمْ يَتَوَكَّلُونَ. الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلاَةَ وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ يُنفِقُون أُوْلَئِكَ هُمْ الْمُؤْمِنُونَ حَقًّا

لَهُمْ دَرَجَاتٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَمَغْفِرَةٌ وَرِزْقٌ كَرِيمٌ.

“E besimtarë të vërtetë janë vetëm ata, të cilëve, kur përmendet emri i Allahut, u rrëqethen zemrat e tyre, të cilëve, kur u lexohen ajetet e Tij, u shtohet besimi, dhe që janë të mbështetur vetëm te Zoti i tyre. Dhe, të cilët falin (rregullisht) namazin dhe nga ajo, me se Ne i furnizuam, ata japin. Të tillët janë besimtarë të vërtetë dhe për këtë kanë vende të larta te Zoti i tyre, kanë falje dhe kanë furnizim në mënyrë të ndershme.”

kur thotë: “Tërë kjo argumenton se Imani është fjala dhe vepra në të cilën hyjnë të gjitha këto adhurime. Besimtari nuk mund të jetë besimtar i vërtetë pa i kryer këto adhurime, e në momentin që rrëshqet në kurthën e mëkateve të mëdha, ai del prej grupit të besimtarëve dhe automatikisht hyn në radhën e kafirave (pabesimtarëve)!!!”

* * *

Këto qenë disa nga komentimet e mufessirit Kadi Abdul Xhebbar, në të cilat shihet animi i tij haptazi për idetë mu’tezilase. Megjithatë, ky tefsir i cili sot gjendet i botuar në një vëllim, meritoi interesimin dhe vëmendjen e shumë dijetarëve, ngase stili i tij është i lartë dhe përmban alegori të fuqishme, të cilat ia shtojnë shumë vlerën si libër, natyrisht nëse zhveshet nga mendimet dhe idetë e dëmshme të fraksionit të mu’teziles.

“EL KESH-SHAF AN HAKAIKI ET TENZIL VE UJUNIL EKAVIL FI VUXHUHI ET-TE’VIL”

nga Zemahsheriu

Autori i këtij tefsiri është Mahmud bin Umer bin Muhammed bin Ahmed ez-Zemahsheri. U lind në vitin 467 h. në fshatin Zemahsher të Havarizmit.[12]

Qysh në rininë e tij të hershme u shqua si filolog i pashoq në të gjitha degët e gjuhës, gramatikës dhe letërsisë. Padyshim, është një prej dijetarëve më të shquar që pati ndonjëherë bota islame. Vdiq në natën e Arefatit, në vitin 538 h.

Tefsiri i tij “Kesh-shafi” konsiderohet si një nga librat më të mirë të Tefsirit nga aspekti i retorikës dhe i shkencave të saj : tropikës, alegorisë dhe poetikës.

Kesh-shafi ka qenë objekt studimi dhe interesimi i shumë dijetarëve, kështu që shumë prej dijetarëve shkruan libra dhe studime lidhur me të, duke na lënë një thesar të çmueshëm, ngase Kesh-shafi si libër i tefsirit, po të zhvishet nga idetë mu’tezilase , vërtet meriton një gjë të tillë.

Komentimet ajeteve kuranore nga ana e tij, tregojnë qartë për përcaktimet e tij të thella mu’tezilase, të cilat i mbron me tërë forcën e tij intelektuale, siç do ta shohim gjatë disa komentimeve të tij. Në të vërtetë, Kesh-shafi dallohet në shumë aspekte nga tefsiret e tjera; Nuk është i gjatë dhe nuk është i stërngarkuar; është përqendruar në rregullat gjuhësore dhe ka një retorikë e stil të mrekullueshëm gjuhësor.[13]

Qëndrimi i tij ndaj çështjes së krijimit të Kur’anit

Në këtë çështje, Zemahsheriu përkrah plotësisht mësimet mu’tezilase dhe thotë se Kur’ani është i krijuar. Ai pohon një gjë të tillë me ngulm, qysh në fillim të parathënies së tefsirit të tij, kur thotë: “Falënderimi i qoftë Allahut, i Përhershëm pa fillim, i Cili krijoi gjithçka nga mosekzistenca, e krijoi Librin plot dritë, argumentet e të cilit flasin vetë, - Kur’an i zbritur në gjuhën arabe, pa ndonjë mangësi.”[14]

Qëndrimi i Zemahsheriut ndaj mëkatarit të madh

Zemahsheriu përkrah mendimin se nëse autori i mëkatit të madh vdes pa u penduar, do të jetë përherë në zjarrin e Xhehennemit.

P.sh. kur e komenton ajetin 48 të kaptinës En Nisaë :

إِنَّ اللَّهَ لاَيَغْفِرُ أَنْ يُشْرَكَ بِهِ وَيَغْفِرُ مَا دُونَ ذَلِكَ لِمَنْ يَشَاءُ

“S’ka dyshim se Allahu nuk e fal (mëkatin) t’i bëhet Atij shok (idhujtarinë), e përpos këtij (mëkati) i fal kujt të dojë”.

ai thotë se Allahu xh.sh. nuk e falë mëkatin nëse i bëhet shok (rival) Zotit , ndërsa mëkatet e tjera i fal, me kusht që mëkatari të pendohet!

Sipas ajetit në fjalë, del më se e qartë se kjo nuk kushtëzohet nga tevbeja dhe as që ceket ajo, por Zemahsheriu e plason idenë mu’tezilase dhe e bën tevben kusht të domosdoshëm!

Qëndrimi i Zemahsheriut ndaj krijimit të veprave të njeriut

Zemahsheriu pohon se Allahu xh.sh. nuk i ka krijuar veprat e njerëzve (robërve), por njeriu vetë i krijon ato. P.sh. kur e komenton ajetin 272 të kaptinës El Bekare :

لَيْسَ عَلَيْكَ هُدَاهُمْ وَلَكِنَّ اللَّهَ يَهْدِي مَنْ يَشَاءُ

“Nuk është detyrim yti ( Muhammed) udhëzimi i tyre ( në rrugë të drejtë), Allahu e shpie në rrugë të drejtë atë që do...”

ndër të tjera thotë: “Nëse Allahu i ka krijuar veprat e njerëzve e pastaj për ato vepra i gjykon njerëzit, kjo do të ishte mizori dhe padrejtësi, e Drejtësia e përsosur dhe absolute e Allahut nuk lejon një gjë të tillë”!!![15]

Qëndrimi i Zemahsheriut ndaj sihrit (magjisë)

Zemahsheriu, si edhe të gjithë dijetarët e tjerë të mu’teziles, nuk e pranon magjinë si një realitet. Kur e komenton kaptinën El Felek:

قُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ الْفَلَقِ مِنْ شَرِّ مَا خَلَق وَمِنْ شَرِّ غَاسِقٍ إِذَا وَقَبَ

وَمِنْ شَرِّ النَّفَّاثاتِ فِي الْعُقَد وَمِنْ شَرِّ حَاسِدٍ إِذَا حَسَدَ

“Thuaj: I mbështetem Zotit të agimit! Prej dëmit të asaj që Ai krijoi, dhe prej dëmit të natës kur ajo ngryset, dhe prej dëmit të atyre që fryjnë (fjalë të magjisë) në nyja (të lidhura), dhe prej dëmit të smirëkeqit kur sipas smirës vepron.”

ai i nënçmon dijetarët e Ehli Synnetit, të cilët thonë se magjia (sihri) është një realitet, ngase vetë Allahu xh.sh. e ka konfirmuar dhe vërtetuar këtë gjë në shumë vende në Kur’an, si fjala vjen në tregimin e Musait a.s. me magjistarët e faraonit, në tregimin e Harutit dhe Marutit, pas vdekjes së Sulejmanit a.s. etj.

* * *

Ibni Muniri, i cili deri më tash bëri studimin më të thukët të Kesh-shafit , çuditet për këtë kryeneçësi të Zemahsheriut në refuzimin e të vërtetave të qarta, të cilat janë cekur në Kur’an dhe Synnet, dhe thotë: “Zemahsheriun e nxiti egoja e Unit të vet, derisa e mohoi edhe atë që s’kishte arsye ta mohonte. Këtë e bëri vetëm e vetëm për hir të ngadhënjimit të ideve të tij mu’tezilase, gjë që megjithatë nuk e arriti kurrë.”[16]

Thuhet se para vdekjes, Zemahsheriu la amanet që mbi epitafin e varrit të tij të shkruheshin këto vargje:

O Zot i Plotfuqishëm, sot të erdha mysafir në mirësitë e Tua të pakufishme,

E mysafiri ka nder e respekt nga ai që e pret,
Prandaj, të lutem m’i fal mëkatet e mia, se ato vërtet janë shumë

Dhe nuk ka kush që i fal pos Teje , o Mikpritësi më fisnik, o i Gjithmëshirshëm !



Këto vargje të Zemahsheriut, disa dijetarë i kanë komentuar si pendim të Zemahsheriut nga idetë mu’tezilase.[17]

Sidoqoftë, Zemahsheriu la gjurmë të pashlyeshme në shkencën e tefsirit me “Kesh-shafin” e tij, i cili sot e kësaj dite mbetet objekt studimi i vazhdueshëm për studiuesit e ardhshëm të shkencave të tefsirit.

* * *

Këto qenë librat më të njohur të tefsirit, të botuar dhe që kanë mbetur nga trashëgimia kulturore e mu’teziles. Edhe pse shumë prej tefsireve të tyre kanë tretur me kalimin e kohës, prapëseprapë këto dy tefsire që i patëm si objekt shqyrtimi, na ofruan një pasqyrë reale në lidhje me përcaktimet ideologjike të mu’teziles dhe shfaqin më së miri botën e mendimit mu’tezilas.

Ndonëse parimet e mu’teziles janë hudhur poshtë nga ana e dijetarëve më eminentë islamë, si të pabaza, prapëseprapë kontributi i mu’teziles për Islamin, nuk bën të harrohet, ngase mu’tezilët kanë qenë digë mbrojtëse ndaj rrymave të ndryshme filozofike me orientime antiislame dhe ata qenë që i dhanë impulse të reja mendimit islam.[18] Ata i nxitën mendjet më të ndritura islame që të ngrinin zërin e arsyes për mbrojtjen e parimeve fundamentale të besimit islam nga çdo mangësi e devijim.

=============================

[1] Dr. Mustafa Shek’ah - “Islam bila medhahib” , fq.393, Kajro 1991

[2] “Et Tefsir vel mufessirune” , vëll. I , fq. 348

[3] “Mudhekkeretul firek” , fq. 6

[4] “Med’hal ila menahixhil mufessirine” , fq. 176

[5] Po aty, fq. 178

[6] “Islam bila medhahib” , fq. 397

[7] “Med’hal ila menahixhil mufessirine” , fq. 180

[8] “Mukaddimetu ibni Tejmije fi Uuli-t-tefsir”, fq. 22, Damask 1988.

[9] Ibn Kajjim el Xhevzij - “A’ëlamu el muvekiine”, pjesa I , fq.78, Kajro 1325 h.

[10] Ibni Ahmed ed Davudi - “Tabekatul mufessirin” vëll. I , fq. 256 Kajro 1994

[11] “Et-Tefsiru vel mufessirune” , vëll. II, fq. 375

[12] “Tabekatul mufessirine” , vëll. II , fq.314

[13] “Zadurr-Rragibin fi menahixhil mufessirine” , fq. 97

[14] Zemahsheriu - “El Kesh-shaf” , vëll. I , fq. 162, Kajro 1308 h.

[15] “Med’hal ila menahixhil mufessirine” , fq. 182

[16] Ibni Munir “El insafu fi ma tedammunuhu El Kesh-shafu minel i’tizal” , vëll. II , fq. 568, Kajro (pa vit botimi).

[17] “Tabekatul mufessirine” , vëll. I , fq. 316

[18] “Mudhekkeretul firek” , fq. 7


***Vazhdon me: TEFSIRI RACIONAL

[Dritë]

TEFSIRI RACIONAL

Tefsiri racional përpos katër burimeve në të cilat mbështetet tefsiri tradicional që janë:
1. Kur’ani fisnik;
2. Syneti (hadithet) i Pejgamberit a.s.;
3. Fjalët e sahabëve dhe
4. Fjalët e tabiinjve (nëse të gjithë janë unikë rreth një çështjeje), në disa raste mbështetet edhe në komentime racionale (logjike), të cilat janë mendime dhe ide të mufesirit, por gjithësesi të bazuara në 4 burimet e theksuara më parë.

Në lidhje me këtë metodë dhe lloj të komentimit racional - التفسير بالرأى dijetarët janë ndarë më dysh; njëri grup e ka ndaluar rrebtësisht duke u mbështetur në argumente kuranore dhe në hadithe të Pejgamberit a.s., kurse grupi tjetër ka lejuar një komentim të tillë, por nën kushte dhe kritere të rrepta, të cilat duhen respektuar në mënyrë rigoroze.

Ata që ndaluan komentimin e Kur’anit në mënyrë racionale, mbështeten mbi faktin se të komentosh diçka nga Kur’ani sipas mendjes, do të thotë të thuash për Allahun atë për se nuk ke njohuri. Këtë mendim të tyre e mbështesin në ajetin 33 të kaptinës “El-A’raf”:



قُلْ إِنَّمَا حَرَّمَ رَبِّي الْفَوَاحِشَ مَا ظَهَرَ مِنْهَا وَمَا بَطَنَ وَالْإِثْمَ وَالْبَغْيَ بِغَيْرِ الْحَقِّ وَأَنْ تُشْرِكُوا بِاللَّهِ مَا لَمْ يُنَزِّلْ بِهِ سُلْطَانًا وَأَنْ تَقُولُوا عَلَى اللَّهِ مَا لَا تَعْلَمُونَ

“Thuaj Zoti im i ndaloi vetëm të këqijat e turpshme, le të jenë të hapta ose të fshehta, ndaloi mëkatin, ndaloi shtypjen e tjetrit pa të drejtë, ndaloi t’i mvishni Allahut shok pa pasur për këtë kurrfarë argumenti, dhe, ndaloi të thoni për Allahun atë që nuk e dini se a është e vërtetë.”

Në anën tjetër këta dijetarë konsiderojnë se vetëm Pejgamberi a.s. ishte kompetent për të dhënë sqarime dhe komentime rreth Librit të Allahut xh.sh., dhe askush tjetër, ashtu siç thotë edhe ajeti 44 i kaptinës “En-Nahl”:

وَأَنزَلْنَا إِلَيْكَ الذِّكْرَ لِتُبَيِّنَ لِلنَّاسِ مَا نُزِّلَ إِلَيْهِمْ وَلَعَلَّهُمْ يَتَفَكَّرُونَ

“Ty ta zbritëm Kur’anin që t’u shpjegosh njerëzve atë që u është shpallur atyre ..”

Ky grup marrrin si argument për moslejimin e komentimit racional edhe hadithin e Pejgamberit a.s.: “Ai që flet diç rreth Kur’anit sipas mendimit të tij, edhe nëse ia ka qëlluar, ai ka gabuar.” (Transmetojnë Ebu Davudi dhe Tirmidhiu)

Edhe sahabët kanë qenë rigoroz që të mos flisnin diçka rreth ajeteve kuranore nga mendja e tyre si f.v Ebu Bekri kur thotë: “Cila tokë do të më mbajë dhe cili qiell do të më bëjë hije (do të më mbulojë), nëse flas nga mendja ime për ndonjë prej ajeteve të Kur’anit?”

Në anën tjetër, grupi i atyre dijetarëve që lejuan komentimin racional, natyrisht duke iu përmbajtur atyre kritereve të rrepta, po ashtu kanë argumentet e tyre dhe thonë se:

- Të menduarit është një lloj dijeje a shkence;

- Pejgamberi a.s. ka vdekur dhe nuk e ka komentuar Kur’anin në tërësi (por ka komentuar vetëm atë që ka qenë e nevojshme për nivelin e të kuptuarit në atë kohë);

- Ndalesa që del nga hadithi i theksuar më lart, ka të bëjë me ata që flasin kuturu për Librin e Allahut, pa kurrfarë argumenti, por flasin vetëm si ua merr mendja;

- Sahabët, siç ishte Ebu Bekri ose edhe të tjerët, i kanë thënë ato fjalë thjesht të shtyrë nga devotshmëria e tyre e pashoqe, dhe nga frika se mos po gabonin diçka gjatë ndonjë komentimi të Kur’anit.

Grupi i përkrahësve të komentimit racional, pos këtyre argumenteve sollën edhe ajete kuranore në lidhje me mendimin e tyre si f.v::

كِتَابٌ أَنزَلْنَاهُ إِلَيْكَ مُبَارَكٌ لِيَدَّبَّرُوا آيَاتِهِ وَلِيَتَذَكَّرَ أُوْلُوا الْأَلْبَابِ

“ (Ky është) Libër i begatshëm, Ne ta shpallëm ty këtë, që t’i studiojnë argumentet e tij dhe që të marrin mësime prej tij ata që kanë mend (logjikojnë).” (Sad, 29)

Pastaj:

وَلَوْ رَدُّوهُ إِلَى الرَّسُولِ وَإِلَى أُوْلِي الْأَمْرِ مِنْهُمْ لَعَلِمَهُ الَّذِينَ يَسْتَنْبِطُونَهُ مِنْهُمْ

“...e sikur t’ia linin atë (përhapjen e lajmit) Pejgamberit dhe përgjegjësve të tyre, ata do të dinin të nxjerrnin përfundime...” (En-Nisa’ë, 83)

Këta dijetarë, ndër të tjera kanë thënë: Po të ishte tefsiri racional i ndaluar, atëherë as ixhtihadi si institucion me rëndësi tejet të madhe në Islam nuk do të ishte i lejuar.

Nga tërë kjo që u tha në lidhje me komentimin racional, shihet se ekzistojnë dy lloj komentimesh racionale:
- komentim racional i pëlqyeshëm (mahmud), dhe
- komentim racional jo i pëlqyeshëm (medhmum).

Komentim i pëlqyeshëm është kur zbatojmë dhe respektojmë të gjitha konditat dhe kriteret e përcaktuara - Kur’anin, Synetin, Ixhmain, Kiasin etj, kurse komentim racional jo i pëlqyeshëm është kur bëjmë komentime të njëanshme, komentime egoiste, të shtytur nga verbësia fraksioniste, siç bënë shiinjtë, në disa raste edhe mu’tezilët.

Ç’duhet të dijë ai që dëshiron t’i hyjë komentimit të Librit të Allahut me metodën e komentimit racional

Ndonëse dijetarët islamë kanë lejuar mënyrën racionale të komentimit të Kur’anit megjithatë ata kanë përcaktuan disa kushte dhe kritere të veçanta, të cilat assesi nuk bën të injorohen, sepse nga realizueshmëria dhe praktikimi i tyre, varet edhe të gjykuarit nëse është i vlefshëm dhe i pëlqyeshëm akëcili tefsir apo jo.

Tefsirologët, përcaktuan në këtë aspekt hiç më pak se njohjen e pëpiktë të psëmbëdhjetë shkencave, të cilat i numëroi edhe imam Sujutiu në librin e tij “El Itkan fi Ulumil Kur’an”, që janë:


1. Njohja e mirë e gjuhës arabe

Me anë të njohjes së mirë të gjuhës arabe, komentuesi arrin të sqarojë fjalët e panjohura dhe qëllimin e tyre në bazë të pozitës së secilës sentencë në fjali. Është e pamohueshme që gjuha arabe është ndër gjuhët më të pasura në botë me idioma dhe fjalë e shprehje që kanë kuptime të shumta, prandaj ai që dëshiron një komentim të mirëfilltë të Kur’anit, së pari duhet të ketë njohuri të bollshme rreth kësaj gjuhe, të cilën Allahu xh.sh. e zgjodhi të jetë gjuhë e mesazhit të Tij të fundit drejtuar njerëzimit.



2. Njohja e sintaksës

Kjo shkencë duhet të njihet patjetër, sepse sipas rendit të fjalëve kuptimet e tyre mund të ndryshojnë, kështu që mosnjohja e kësaj shkence mund të shkaktojë keqinterpretime të ndonjë fjalie kuranore.



3. Njohja e morfologjisë

Me anë të kësaj shkence zotërohen trajtat e fjalëve dhe rregullat e formimit të fjalëve. Ibn Farisi thotë: “Atij që i kalon kjo shkencë pa e ditur, atij i ka kaluar e shumta e dijes”, kurse Zemahsheriu thotë: “Prej gabimeve më të mëdha në tefsir është nëse dikush e komenton ndonjë fjalë kuranore pa e njohur mirë morfologjinë si p.sh. fjala “bi imamihim” në ajetin 71 të kaptinës “El-Isra’ë”:

يَوْمَ نَدْعُو كُلَّ أُنَاسٍ بِإِمَامِهِمْ

“(përkujto) Ditën kur do të thërrasim secilin njeri me prijësin (librin, pejgamberin, shënimet e veprave) e tyre.”

Të konsiderohet si fjalë e nxjerrë prej fjalës (Ummun – Nënë) , dhe se, njerëzit do të thirren nesër në Ditën e Gjykimit me emrat e nënave të tyre pa u cekur emrat e etërve. Natyrisht se ky është një komentim i gabuar, i pafalshëm dhe i patolerushëm. Një gabim të këtillë mund ta bëjë vetëm ai që nuk ka fare njohuri rreth shkencës së morfologjisë, sepse dihet shumë mirë se fjala (Ummun - Nënë) kurrë nuk mund të jetë njëjës i fjalës (Imam – prijës… etj), por është njëjës i shumësit (Ummehat – nënat). [1]



4. Njohja e etimologjisë së emrave

Kjo shkencë ka rëndësi dhe peshë të madhe për tefsirologun, sepse nëse rrënja e një emri mund të jetë prej prejardhjeve të ndryshme, natyrisht edhe kuptimet do të ndryshojnë si p.sh. nëse fjala “mesiih” është prej rrënjës “meseha” apo prej rrënjës “sejeha”?!



5.6.7. Njohja e tri shkencave të retorikës: alegorisë , tropeve dhe stilistikës-poetikës

Me anë të “alegorisë“ njihen specifikat dhe veçoritë e formësimit të fjalëve dhe kuptimet e tyre alegorike, me anë të “tropeve“ njihen specifikat sipas ndryshueshmërisë së fjalëve në sqarimin e argumentit, qoftë ai i dukshëm, qoftë i fshehtë (alegorik), dhe me anë të “stilistikës-poetikës“ arrijmë të njohim thurjen e bukur të fjalive.



8. Njohja e llojeve të leximit

Njohja e kësaj shkence ka rëndësi të veçantë, sepse me njohjen e llojeve të leximit shumë lehtë mund të bëhet dallimi i kiraeteve të pranueshme dhe të papranueshme. Në mesin e dijetarëve njihen 6 lloje të kiraeteve (leximeve):

1. El Mutevatir

2. El Mesh’hur

3. El Ahad

4. Esh Shadh-dh

5. El Mevdu’ë

6. El Muderrexh.

Dy kiraetet e para: “El Mutevatir” dhe “El Mesh’hur”, janë të pranuara, lexohet dhe punohet me to, kurse katër të tjerat nuk i plotësojnë kushtet e parapara për të qenë kiraete të pranuara.



9. Njohja e Ilmul Kelamit

Me anë të kësaj shkence komentuesi mund të argumentojë lidhur me faktin që përkon me Njësinë e Allahut xh.sh., për cilësitë e Tij, për Ditën e Gjykimit dhe për shumë çështje të tjera me rëndësi të cilat hyjnë në fushën e kësaj shkence.



10. Njohja e Usuli-Fikhut

Me anë të kësaj shkence arrihet të njihet nxjerrja e dispozitave nga ajetet kuranore, pastaj të njihen nocionet “Am” e “Has”, “Itllak” e “Takjiid”, “Ixhmal” e “Tebjiin” etj, pa njohjen e të cilave as që mund të fillohet komentimi i Kur’ani Kerimit.



11. Njohja e shkaqeve të zbritjes

Me njohjen e mirë të kësaj shkence komentuesi i Kur’anit, në mënyrë të përpiktë, ka para vetes një pasqyrë reale për secilin ajet se ku, për kë dhe përse ka zbritur.



12. Njohja e rrëfimeve kuranore

Njohja e këtyre rrëfimeve në detaje, është një ndihmesë e madhe për komentuesin, ngase Kur’ani disa prej rrëfimeve i ka cekur vetëm shkurtimisht dhe në mënyrë sipërfaqësore.



13.Njohja e ajeteve derroguese dhe atyre të derroguara (nasih dhe mensuh)

Po ashtu edhe njohja e kësaj shkence ka rëndësi të madhe, pasi me anë të saj dihet se cilat ajete janë “muhkem” - ajete të cilët përmbajnë dispozita që duhen zbatuar. Në të kundërtën, mosnjohja e kësaj shkence mund të sjell në situata që komentuesi të japë ndonjë koment apo fetva të gabuar duke marrë për argument ndonjë prej ajeteve të derroguara, që është një humbje e qartë.



14.Njohja e mirë e haditheve sqaruese rreth disa ajeteve

Një njohuri e tillë komentuesve ua lehtëson punën, sepse pas Kur’anit që është vetë sqaruesi më i mirë i Kur’anit (komentimi i Kur’anit me Kur’an), Hadithi-Syneti i Pejgamberit a.s. vjen menjëherë i dyti si sqarues dhe komentues më i mirë i Kur’anit.



15. Afiniteti i dhuruar nga ana e Allahut xh.sh.

Kjo është një dhunti që Allahu xh.sh. i jep atij dijetari musliman i cili punon me përkushtim e sinqeritet me atë që di, në lartësimin e Islamit dhe Fjalës së Allahut të Plotfuqishëm. Vetë Allahu xh.sh. pohon një gjë të tillë kur në Kur’an:

وَاتَّقُوا اللَّهَ وَيُعَلِّمُكُمْ اللَّهُ

“ Kinie frikë Allahun, se Allahu u dhuron dituri ...” (El-Bekare 282).

Këtë konstatim mund ta nxjerrim edhe nga një hadith i Pejgamberit a.s.: “Ai që punon me atë që di, Allahu do t’i dhurojë një dije të cilën s’e ka ditur më parë”

Në librin “El Burhanu fi Ulumil Kur’an”, ndër të tjera, thuhet: “Dije se ai që në zemrën e tij ka mendjemadhësi, jepet pas epsheve të kësaj bote, e dëshiron këtë jetë më tepër se Ahiretin, dhe bën mëkate të vazhdueshme e nuk pendohet, kurrsesi nuk mund të arrijë të njohë kuptimin e vërtetë të Shpalljes (Kur’anit).”[2]

Në lidhje me këtë konstatim jep shenjë edhe ajeti kuranor:

سَأَصْرِفُ عَنْ آيَاتِي الَّذِينَ يَتَكَبَّرُونَ فِي الْأَرْضِ بِغَيْرِ الْحَقِّ

“Unë do t’i zbraps nga argumentet e Mia ata të cilët pa pasur të drejtë bëjnë kryelartësi në tokë...” (El-A’raf, 146),

Ibni Ujmene gjatë komentimi të këtij ajeti thotë: “Allahu xh.sh. të tillëve (mendjemëdhenjve....) u pamundëson të arrijnë të njohin kuptimet e vërteta të Kur’anit” [3]

Këto janë disa nga dituritë-shkencat të cilat i gjykojnë dijetarët si njohuri të domosdoshme për t’iu qasur komentimit të Librit të Allahut. Megjithatë, ky numër i shkencave që u përmendën me këtë rast, nuk është potenciali i tërë që duhet ditur e njohur nga komentuesi i Kur’anit, sepse për të komentuar Kur’anin duhet të kemi njohuri edhe për historinë e popujve të hershëm, për gjeografinë, biologjinë, anatominë, fizikën, astronominë e shumë shkenca të tjera, por dijetarët kanë theksuar se minimumi i atyre që duhen ditur, janë këto pesëmbëdhjetë.[4]

Ndër tefsiret më të njohur të Ehli Synnetit me komentimin racional janë:

1. “Mefatihul Gajb “ - nga Imam Fahrudin er-Rraziu (544-606 h).

2. “El Bahrul Muhit “ - nga Ibni Hajjan el Endelusi (lindur 654).

3. “Envaru-t-tenzil ve esraru-t-te’ëvil“ - nga Kadi el Bejdavi (vdiç 685 ose 691), i cili përafërsisht është një version i shkurtër dhe i kombinuar nga “Kesh-shafi” i Zemahsheriut dhe tefsiri “Mefatiihul Gajbi” i Fahru Rraziut.

4. “Lubabu-t-te’vil fi meani-t-tenzil” - ose “Tefsirul Hazin” - nga Alaeddin ebul Hasen Ali bin Mahmud (678-741).

5. “Medariku-t-tenzil ve hakaiku-t-te’vil” - ose “Tefsiru-n-Nesefij” - nga Ebul Berekat Abdullah bin Ahmed bin Mahmud en-Nesefij (vdiç 701). Ky tefsir konsiderohet të jetë po ashtu një version i shkurtër i “Kesh-shafit”, pa thëniet e Zemahsheriut në lidhje me qëndrimet e tij mu’ëtezilite.

6. “Garaibul Kur’an ve regaibul Furkan” - nga Nisaburi.

7. “Tefsirul Xhelalejn” - nga Xhelaluddin el Mehal-li dhe Xhelaluddin es-Sujuti.

8. “Es-Siraxhul munir” - nga Hatib esh-Sherbini (vdiç 977).

9. “Irshadu-l akli-s-selim ila mezaja-l Kur’ani-l-kerim” - nga Muhammed El Imadi Ebu Su’ud.

10. “Ruhul Meani “ - nga El Alusi.



Edhe “Keshafi” i Zemahsheriut që është prej tefsireve të mu’teziles, i takon këtij lloji të komentimi racional,[5] ashtu siç janë edhe të gjithë tefsirët bashkëkohorë si ai i Muhammed Reshid Ridasë “Tefsirul Menar”, i Sejjid Kutbit “Fi Dhilalil Kur’an”, i Abdul Hamid Kishkut “Fi Rihabi-t-Tefsiri” , pastaj i Sha’raviut “Havatiri havlel Kur’anil Kerim”, e shumë të tjerë.

Imam Fahrudin Rraziu dhe tefsiri i tij “Mefatiihul Gajb”
(544 h. - 606 h.)

Të frymëzuar nga Kurani si thesar i pashtershëm i fjalës hyjnore, dijetarët islamë shkruan libra të tërë të tefsirit, në të cilët zunë vend fjalët, mendimet dhe komentimet e tyre, që sot e kësaj dite nuk kanë humbur aspak nga vlera dhe shkëlqimi i tyre.

Padyshim vendin më të spikatur në shkencën e tefsirit dhe sidomos në tefsirin racional e zë Muhammed bin Umer bin Husejn bin Ali et Tejmijj, El Bekrijj, et Taberistani, er Rrazi, i njohur më shumë si Fahrudin er Rraziu ose Ibnul Hatib esh Shafiij, - Imam i mutekel-liminëve, krenaria e Islamit dhe e muslimanëve dhe kurora e dijetarëve të kohës.

Fahrudin Rraziu u lind në qytetin Rrejj në vitin 544 h. dhe vdiç më 606 h. në Hera. Ishte i njohur, i nderuar dhe i respektuar në ndenjet e dijes (vendtubimet e dijetarëve) nga të gjithë. Meqë ishte një det i vërtet i dijes në shkencën e tefsirit, të akaidit (ilmul kelamit), logjikës, filozofisë, astronomisë, mjekësisë shkencave filologjike, fikhut dhe usuli fikhut etj., shumë prej dijetarëve të kohës nga të gjitha anët e botës islame, ia mësynin vendtubimeve ku ai ligjëronte.

Shkroi në lëmenj të ndryshëm. Ibni Halekani thotë: “Librat (veprat) e tij ishin shumë tërheqëse dhe të dobishme”. Duke qenë të tilla, u shpërndanë dhe lexoheshin nëpër tërë botën islame. Shkroi mbi 67 vepra në lëmenj të ndryshëm fetarë-shkencorë.

Në shkencën e Ilmul Kelamit-apologjetikës:

- “El Bejanu vel burhanu fi-rreddi ala ehli zejgi vet tug-jan”

- “Tehdhibu-d-delail ve ujunil mesail”

- “Irshadu-n-nedhair ila letaif el esrar”

- “Risaletun fi nubuvvat”

Në shkencën e Tefsirit:

- Tefsirul Kebir- “Mefatiihul Gajbi”

- “Tefsiru suretil Fatiha”

- Tefsiru es Sagir - “Esraru-t-tenzil ve envaru-t-te’vil”

- “Tefsiru Esmail Husna”

Në shkencën e Usuli Fikhut:

- “El Mahsul”

- “Tenbihul Ishareti”

- “El Mealim”

Në shkencat logjike, filozofi dhe metafizikë:

- “Sherhul isharat li Ibni Sina”

- “Mebahithul vuxhudi vel ademi”

- “Mebahithul xhedeli”

Në mjekësi:

- “Mesail et-tibb”, etj.

Imam Fahru Raziu ka shkruar edhe në gjuhën persiane si: “Err-Rrisaletul kemalijeh”, “Tehxhin ta’xhizil felasifeti” etj., por padyshim ajo që ngriti emrin e tij në kulmet e famës dhe renomesë në botën islame, është kryevepra e tij në shkencën e tefsirit “Mefatihul Gajbi” ose “Tefsirul kebir”.[6]

Dijetarët, pa dallim janë të mendimit se Fahru Rraziu ishte dijetari që e dërgoi Allahu që të ripërtërinte mësimet islame në shekullin VI hixhri.

Edhe dijetarët e proviniencës islame shqiptare, si Hafiz Ibrahim Dalliu në “Ajka e kuptimevet të Kur’ani Qerimit” dhe të tjerët, nga tefsiri i Rraziut u pajisën dhe u frymëzuan me njohuri të reja për Islamin dhe për kuptimet shumëdimensionale të Kur’anit fisnik. Dalliu në “Ajka e kuptimevet të Kur’ani Qerimit”, komentet e tij kryesisht i bazon në Rraziun.

Vlera dhe karakteristikat e tefsirit të Rraziut

Tefsiri i Fahru Rraziut është një ndër tefsirët më madhështorë të shkruara ndonjëherë në këtë shkencë. Vlera e tefsirit të tij është e madhe, aq më tepër kur dihet se ky tefsir është prej tefsireve racionalë, i cili, përpos ajeteve dhe argumenteve kuranore, përmban edhe argumente logjike-racionale.

Ky tefsir konsiderohet, me plot të drejtë, tefsiri më komplet, më i vlefshmi dhe më origjinali sipas metodës së komentimit racional, që i plotëson të gjitha kushtet e parapara nga dijetarët për lejimin e komentit të librit të Allahut sipas kësaj metode.

Tefsirin e Rraziut e karakterizojnë dhe e dallojnë shumë gjëra nga tefsiret e tjera, si:

- Është plotësisht i pastër nga israiliatet përjashtimisht në disa raste tejet të rralla, kur i cek disa rrëfime israilite vetëm sa për t’i demaskuar si jo të vërteta, siç është fjala për trillimin e disa tregimeve apokrife rreth Harutit dhe Marutit tek çështja e sihrit në Babiloni.

- Me ngulm i refuzoi dhe i hodhi poshtë disa transmetime të trilluara, të cilat cenojnë drejtpërdrejt “të mbrojturit e pejgamberëve- ismetul enbijaë”.

- Është karakteristik pse sjell shumë argumente rreth një çështjeje të caktuar dhe për demaskimin e dyshimeve rreth saj. Rraziu, pas cekjes së një a disa ajeteve gjatë komentimit, prek shumë çështje-mes’ele, pastaj në një çështje të caktuar zgjerohet duke e shtjelluar në mënyrë të shkëlqyer shkencore si nga aspekti gjuhësor, i apologjetikës, filozofik, i kiraeteve, i shkakkut të zbritjes, Usuli fikh, poezi etj.

- Është shumë i pasur në transmetime të “shkaqeve të zbritjes - esbabu en nuzul” rreth një ajeti, të cilat në të shumtën e rasteve i mbështet te ndonjë sahabij ose tabiij i njohur.

- Ajo që karakterizon këtë tefsir është edhe ngjyra filozofike, ku Rraziu shfaqi tërë afinitetin e tij prej dijetari i cili iu kundërvu fuqishëm rrymave të ndryshme filozofike, pastaj mu’tezilëve, rafidinjve etj., duke mbrojtur denjësisht parimet e Ehli Synnetit.

- Karakterizohet për “munasebatet”- lidhmëritë mahnitëse ndërmjet ajeteve dhe sureve, me të cilat i ka tejkaluar dukshëm të gjithë dijetarët para tij, etj.

- Fahru Rraziu gjatë komentimit të disa ajeteve në lëmin e Fikhut dhe Usuli Fikhut anon më tepër nga drejtimi juridik i shkollës shafite, sepse edhe vetë i përkiste këtij drejtimi.

- Fahru Rraziu në këtë tefsir ka cekur edhe mendimet e mufesirëve më të mëdhenj, si: Ibni Abbasit, Muxhahidit, Katades, Suddiut, Seid bin Xhubejrit, Taberiut, Mukatilit, Bakilaniut, Vahidiut, Ibn Kutejbes, Tha’lebiut dhe Zimahsheriut, madje nga ky i fundit zgjodhi mendimet e tij mu’tezilase, të cilave pastaj iu kundërvu me kundërargumente të forta dhe bindëse.

- Ka transmetuar nga aspekti gjuhësor edhe nga filologët më të famshëm, si: Esmeiu, Ebi Ubejde, Zuxhaxhi, Ferrai etj.[7]

- Një e metë e tij që gjithësesi vërehet gjatë shfletimit të këtij tefsiri është se për të argumentuar Rraziu shumë pak u mbështet në hadithet e Pejgamberit a.s.. Këtë ndoshta e bëri nga frika se mos po transmetonte ndonjë hadith të dobët ose apokrif dhe kështu do të sillte lexuesin dhe masën e gjerë në ndonjë lajthitje të padëshirueshme akaidologjike, prandaj shumë prej kritikëve në një masë edhe e e kanë arsyetuar një qëndrim të tij lidhur me këtë çështje.

Mendimet e dijetarëve rreth asaj se a e përfundoi Fahru Raziu tefsirin e tij

Në mesin e dijetarëve që u morën me biografinë, jetën dhe veprat e mufesirëve, ekzistojnë mospajtime të dukshme rreth faktit se a e ka përfunduar Rraziu komentimin e tefsirit të tij apo jo.

Ed-Davudi në veprën e tij “Tabekatul mufessirine” thotë: “Prej veprave të tij është edhe “Tefsirul Kebir”, i cili nuk është i përfunduar i tëri nga Rraziu….”[8]

Ibn Kadi Shehbeh dhe Ibni Halekani janë të mendimit se Rraziu nuk e ka përfunduar tërë tefsirin e tij.[9]

Ibni Haxher el Askelani thotë: “Ai që e përfundoi dhe plotësoi tefsirin e Rraziut,[10] është Nexhmudin el Kamuli, kurse autori i “Keshfu-dh-Dhununit” pohon se këtë tefsir e përfundoi Shihabudin el Hubi.[11]

Edhe mufesiri bashkëkohor, Muhammed Husejn edh-Dhehebi, mbështetet mendimet e këtyre dijetarëve me një konstatim personal, për të cilin megjithatë thotë se është i bazuar në supozime, e supozimi mund të jetë i saktë ose edhe i gabuar. Dhehebiu ndër të tjera thotë: “Ajo që mund ta them me siguri, është se Fahru Rraziu e ka shkruar tefsirin e tij deri në kaptinën “El-Enbijaë”, pastaj, siç duket, pas vdekjes së tij një pjesë të këtij tesfiri e plotësoi Shihabudin el Hubi, kurse të tërin e përfundoi Nexhmudin el Kamuli”.[12]

Mendimin e Dhehebiut e përkrah edhe dijetari tjetër bashkëkohorë Mennaul Kattan në veprën e tij “Mebahith fi Ulumil Kur’an”.[13]

Por këtë mendim të Dhehebiut nuk e kanë grupi i dijetarëve të tjerë, të cilët kanë po ashtu argumente mjaft të forta se ky tefsir është shkruar në tërësi nga Fahru Rraziu, me përjashtim të sures “El-Vakiatu”, për të cilën edhe këta pajtohen se nuk e ka shkruar ai.

Dijetari bashkëkohor Halil el Mejsi, në parathënien që i bën tefsirit të Rraziut, thotë: “Dijetarët kanë thënë se ky tefsir nuk është i shkruar i tëri nga Rraziu, dhe se ai ka arritur në komentim vetëm deri në suren “El-Enbijaë”, e pastaj këtë e plotësuan Nexhmudin el Kamuli dhe Shihabudin el Hubi. Sipas hulumtimeve që kam bërë, mund të konstatoj me plot kompetencë se Rraziu megjithatë e ka përfunduar tefsirin e tij, për se dëshmon më së miri stili dhe metoda e komentimit, të cilin fund e krye e përshkon e njëjta frymë komentuese.” [14]

Në këtë drejtim ndihmesën më të madhe e ka dhënë studiuesi bashkëkohor i tefsirit, Dr.Ali Muhamed Hasen el Imari në librin: ”Imam Fahrudin er Rraziu”, të cilin e ka botuar Katedra e Kur’anit dhe Hadithit pranë Kuvendit Suprem për çështje islame të Egjiptit. Ai ndër të tjera thotë: “Mendimi im pas studimeve të shumta rreth kësaj çështjeje nëpër thesarin arkivor të së kaluarës, është se imam Fahrudin Rraziu e ka përfunduar në tërësi tefsirin e tij “Mefatihul Gajb”. Mirëpo, pas invadimit tatar në Havarizm në vitin 617 h., d.m.th. 11 vjet pas vdekjes së Rraziut, ka humbur një pjesë e këtij tefsiri, sipas të gjitha gjasëve kaptina “El-Vakiatu”, të cilën pastaj rishtaz e ka komentuar Shemsudin el Hubi sipas metodës së Rraziut dhe ia ka bashkëngjitur këtij tefsiri. Është karakteristike se madje as kaptina “El-Vakiatu” nuk mund të dallohet se nuk është koment i Rraziut, sepse nxënësi i tij ndoqi besnikërisht metodën e mësuesit në komentim, gjë që lexuesi i rëndomtë as që mund ta hetojë.[15]

A mund të thuhet për tefsirin e Rraziut se është libër shkencor

Duke lexuar fletët e këtij tefsiri, herë-herë të duket se je duke lexuar ndonjë libër shkencor a filozofik dhe kjo ishte arsyeja që shumë prej dijetarëve të sulmonin metodën e komentimit të Rraziut me pretekst se është thelluar tepër në disa çështje shkencore. Ibni Atije thotë: “Në të ka gjithçka përveç tefsirit”, por këtë mendim të tij nuk e pranojnë edhe dijetarët e mëvonshëm dhe ata bashkëkohorë si Muhammed Ibrahim Selim i cili thotë: “Nuk jam dakord me mendimin e Ibni Atijes, sepse Fahru Rraziu, edhe pse e teproi nganjëherë në sjelljen e shumë argumenteve, megjithatë elaboroi dhe shtjelloi çdo temë ashtu siç është më së miri. Jemi të mendimit se Rraziu këtij qëllimi fisnik ia ka arritur dhe e ka realizuar në tërësi. Nga ana tjetër është fakt i pamohueshëm se ky tefsir i vëllimshëm është më tepër objekt studimi për një rreth më të ngushtë të dijetarëve sesa për masën e gjerë të lexuesve”.[16]

Edhe pse qasja e tillë e komentimit nga Rraziu, për disa ishte një risi e papranueshme në atë kohë, vetëm sot shihet se vlera e këtij tefsiri është shumë e madhe, aq më parë kur të kihet parasysh se atëbotë kur në Evropë as që shihej kund ndonjë shkëndijë e diturisë, Rraziu flet guximshëm për planetet dhe lëvizjet e tyre, gjë që shihet edhe nga komentimi që i bën ajetit 40 të sures Jasin:

وَكُلٌّ فِي فَلَكٍ يَسْبَحُونَ

“Dhe krejt (planetet) notojnë (lëvizin) nëpër orbitat e tyre të caktuara”,

duke thënë ndër të tjera: “ … Kjo argumenton se çdo planet e ka orbitën e tij. Sa u përket 7 planetëve secili prej tyre ka orbitën e tij të caktuar. (në kohën kur jetoi Rraziu njiheshin vetëm 7 planetë, kurse shumë më vonë astronomët zbuluan edhe dy planetë të tjerë të sistemit tonë diellor-Neptunin dhe Uranin, shënim i Abdurrahman Muhammedit, botuesi i tefsirit të Rraziut).

Është thënë se Hëna e ka orbitën e saj, e cila është më e shkurtër se orbitat e planetëve të tjerë, orbitat e të cilëve janë disa më të shpejta e disa më të ngadalshme…

Duhet të themi se planetët kanë formë dhe lëvizje sferike, gjithashtu edhe orbitat e tyre ndjekin të njëjtin shteg sferik. Po ashtu edhe Dielli, si planeti kryesor i sistemit tonë diellor, ka lëvizje sferike dhe është përherë në lëvizje.” [17]

Rraziu ishte dijetar i gjithanshëm: pos tjerash, ai kishte bërë studime edhe në lëmin e mjekësisë dhe të astronomisë. Ai u përpoq ta shpinte edhe më tutje mendimin islam, kështu që u hodh me guxim në oqeanin e shkencës me qëllimin shumë të sinqertë, që argumentet qiellore në gjithësi t’i vinte në shërbim të vërtetimit të fakteve kuranore, prandaj fjalët që i thanë disa mufesirë të vjetër dhe disa bashkëkohorë se ky libër mund të jetë çdo gjë por jo edhe tefsir, janë tepër të rënda dhe tendencioze.

Koha në të cilën jetoi dhe veproi Rraziu, ishte e stërngarkuar me përçarje të brendshme dhe sulme të pareshtura ideologjike nga jashtë. Në këtë kohë në hapësirat islame kundërshtim në mes Ehli Synetit në njërën anë dhe mu’teziles, shiinjve dhe rafidinjve në anën tjetër, ishin shumë të mëdha e të ashpra.

Dijetarët e Ehli Synetit, duke parë se mësimet e këtyre fraksioneve, dhe sidomos mu’teziles dhe rafidinjve kishin marrë hov, bashkuan forcat e tyre dhe iu kundërvënë këtyre grupeve me armën e tyre: filozofinë, logjikën dhe metafizikën. Ndër të parët që iu rrekën këtij misioni dhe detyre madhore ishte Fahru Rraziu i cili duke përfituar nga njohuritë e shumta në Ilmul Kelam, Filozofi, Logjikë etj. me mjaft sukses arriti që t’ia kthejë dinjitetin dhe krenarinë dijetarëve të Ehli Synetit. Ibni Subkiu atëbotë kishte numëruar mbi 29 fraksione me të cilat Rraziu zhvilloi polemika të ashpra dhe ngadhënjeu ndaj tyre me anë të forcës së argumenteve të Ehli Synetit.[18]

Fahru Rraziu ishte këmbëngulës dhe i bindur se rruga që kishte zgjedhur për t’i shërbyer Kur’anit ishte e drejtë dhe sillte rezultate. Mbi këtë bazë filloi tefsirin e kaptinës “El-Fatiha” në komentin e së cilës u zgjerua shumë. Ai në këtë rast qiti në sheh tërë madhështinë dhe urtësinë e Allahut në krijesat e Tij. Kur e komenton pjesën e ajetit “Rabbil alemine” - Zot i botëve”, ai sqaron se ekzistenca nuk është e kufizuar vetëm në botën tonë, sepse hapësira e pakufishme që na rrethon, përfshin edhe mijëra botë (planetë, galaktika) të tjera.

Rraziu në parathënien e tefsirit të tij thotë: “Dije se disa herë kam cekur mundësinë se nga kjo sure (El-Fatiha) mund të nxirren e të shtjellohen mbi 10 mijë çështje (mes’ele), një gjë që disa njerëz xhelozë, injorantë dhe arrogantë, shpeshherë ma kanë kontestuar. E kur iu rreka punës dhe fillova këtë tefsir, e shkrova këtë parathënie për t’ua bërë të gjithëve me dije se ajo që kam thënë, është e arritshme dhe e realizueshme.”[19]

Kur dëshironte të shpjegonte diçka Rraziu, këtë e bënte sipas stilit të tij të njohur, sillte sa më shumë mendime dhe transmetime, që pastaj të zgjidhte njërin si më të afërtin dhe më të saktin.

P.sh. gjatë komentimit të ajetit 44 të sures “El-Bekare”;

أَتَأْمُرُونَ النَّاسَ بِالْبِرِّ وَتَنسَوْنَ أَنفُسَكُمْ وَأَنْتُمْ تَتْلُونَ الْكِتَابَ أَفَلَا تَعْقِلُونَ

“A po i urdhëroni (thirrni) njerëzit për punë të mira e veten tuaj po e harroni? Ndërsa ju e lexoni librin (Tevratin). A nuk po mendoni?”,

pasi shpjegon hollësisht kuptimet e fjalëve, ndalet te kuptimi i fjalës “birrun”, për të cilën sjell mendimet e dijetarëve dhe, ndër të tjera, thotë: “Dijetarët kanë disa mospajtime rreth kuptimit të fjalës “birrun” në kontekst të ajetit:

- Suddiu thotë se ky ajet u dedikohet përgjithësisht atyre njerëzve që urdhërojnë nënshtrimin ndaj Allahut, kurse vetë nuk i përmbahen këtij rregulli.

- Ibni Xhurejxhi thotë se ky ajet ka të bëjë me ata njerëz që i urdhërojnë të tjerët për të falë namazin, për të dhënë zekatin po vetë nuk i kryejnë këto detyrime.

- Ebi Muslimi mendon se ky ajet ka të bëjë me çifutët e Medinës, të cilët para ardhjes së Muhammedit a.s. i paralajmëronin idhujtarët mekas se një i dërguar i Allahut do të shfaqet prej mesit të tyre, i cili do të thërrasë për drejtësi e bamirësi, por kur Allahu e dërgoi Muhammedin a.s., ata nga xhelozia nuk e pranuan, veçse mohuan shpalljen e të Dërguarit.”

Rraziu pajtohet me mendimin e këtij të fundit duke shtuar se ajeti ka të bëjë përgjithësisht me çifutët që i urdhëronin të tjerët për të ndjekur e mësimet e Tevratit, kurse vetë i hodhën pas shpine, madje nga arroganca e tyre mohuan edhe misionin e Pejgamberit të fundit të Allahut - Muhammedit a.s.[20]

Në fund, është me interes të theksohen edhe disa fragmente nga porosia që ua la pak para vdekjes Imam Fahrudin Rraziu nxënësve të tij dhe dijetarëve të mëvonshëm: “Dijeni se unë kam qenë i flaktë për dituri dhe i dhënë me afsh pas saj, prandaj edhe shkrova për çdo gjë, sepse ajo sa arrita të kuptoja pas leximit dhe studimit të vazhdueshëm, është se këtë botë të ndjeshme materiale e drejton dhe e mbikëqyr Mbikqyrësi i saj, i Cili është i zhveshur nga çdo ngjashmëri me krijesat. Një kohë të gjatë u mora me mësimet e Ilmul Kelamit (apologjetikës) dhe filozofisë por në të nuk pashë ndonjë dobi që mund mund të krahasohej me të mirat që gjeta në Kur’anin e madhëruar, sepse Kur’ani thërret që madhështia dhe krenaria të jenë të tëra vetëm për Allahun xh.sh…

Ju porosis që kur të vdes lajmin e vdekjes sime të mos e përhapni, më qefinosni dhe më vendosni në varr duke kënduar pjesë nga Kur’ani, dhe pasi të më keni mbuluar me dhe, lutuni për mua dhe thoni: “O Allah i gjithëmëshirshëm e fisnik, të erdhi i varfri dhe i nevojshmi, ki mëshirë ndaj tij”. [21]

Kadi el Bejdavi dhe tefsiri i tij
“ENVARU-T-TENZILI VE ESRARU-T-TE'VILI”

Biografia e tij

Emri i tij i plotë është Abdullah ibn Umer ibn Muhamed ibn Ali ebu Seid Ebul Hajr Nasiru-d-din el Bejdavi esh-Shirazi. U lind në El-Bejda’ë në afërsi të Shirazit, në Iranin e sotëm, por nuk ka të dhëna të sakta për vitin e lindjes së tij.

Rrjedh nga një familje me tradita islame, familje e cila gjeneratë pas gjenerate kishte nxjerrë nga gjiri i saj dijetarë të nderuar. Ky ambient familjar bëri që Bejdaviu, mësimet e para t’i merrte mu prej babait të tij, i cili po ashtu kishte një diapazon të gjerë të dijes në shkencat islame.

Babai i tij për vite me radhë kishte kryer detyrën e kadiut-gjykatësit në provincës Fars me seli në Shiraz, kështu, që pas vdekjes së tij më 673 h., këtë detyrë të re do ta merrte Bejdaviu, të cilën do ta kryente me plot përgjegjësi. Nga kjo kohë mori edhe ofiqin “Kadi”-“Gjykatës”, me të cilin njihet më së shpeshti në qarqet shkencore. Pas disa viteve të qëndrimit të tij në Shiraz, u shpërngul në Tibriz ku e gjeti vdekja, në vitin 685/1286. Ibn Subkij për datë të vdekjes së tij merr vitin 691 h.[22]

Bejdaviu qysh në rininë e tij të hershme dha shenja të një pjekurie, dhe bëri me dije se ky djalosh do të bëhej një dijetar me nam. U shqua në shumë disiplina fetare, sidomos në fikh, tefsir, hadith, usuli fikh, ilmul kelam, gramatikë, histori dhe logjikë. Mu për këtë arsye edhe në të gjallë të tij e quajtën “Al-lame”- “Dijetar i gjithanshëm”. Më vonë mori ofiqin “Nasiru-d-din”-“Ndihmëtar i fesë”.

Në provincën ku jetonte Bejdaviu, jetonin më shumë suninj që u takonin drejtimeve juridike të shafiinjve dhe hanefinjve, por kishte një pjesë edhe të shiinjve, me të cilët ishte vazhdimisht në konflikt ideologjik. Prandaj nuk është fare e çuditshme që Bejdaviu kritikonte ashpër qëndrimet e shiinjve si dhe ato të mu’teziles.

Në fikh i takonte drejtimit juridik të shafiinjve, kurse në aspektin e akaidit mbronte parimet esh’arite të Ehli Synetit.

Dijetarët anekënd Botës Islame kanë folur fjalë miradie për dijen dhe devotshmërinë e Bejdaviut. Dijetari Subkiu për të thotë: “Ai ishte një dijetar i madh islam, jashtëzakonisht i mprehtë, i sinqertë dhe shumë i devotshëm.”

Ibn Kadi Shuhbe për të ka thënë: “Ai është autor i shumë veprave, ishte njëri ndër dijetarët më të shquar dhe më autoritativë të Azarbejxhanit.”, ndërsa Ibn Hubejb, lidhur me veprat e tij, thotë: “Të gjithë dijetarët islamë shprehin konsiderata të larta për veprat e tij. Edhe po të mos kishte shkruar më asnjë vepër tjetër përveç “Minhaxhit” do t’i mjaftonte!”

Kur flasin për aftësitë intelektuale të Bejdaviut, dijetarët cekin gjithnjë një ngjarje që kishte rastisur të ndodhte mu në Tibriz, ditën kur Bejdaviu kishte shkelur në atë qytet. Një prej fisnikëve të Tibrizit kishte organizuar një ndenjje me dijetarë të shumtë. Bejdaviu u ndodh rastësisht në atë mexhlis, diku nga fundi i sallës. Ndërkohë një prej dijetarëve që hiqej si më i dituri, u kishte drejtuar të pranishmëve një pyetje të vështirë, që vetëm ta analizonin, i bindur plotësisht se asnjëri prej të pranishmëve nuk do të mund të jepte përgjigjen e duhur.

Dhe, kur vërtet asnjë prej dijetarëve të pranishëm nuk arriti t’i përgjigjej asaj pyetjeje, nga fundi i sallës u ngrit Bejdaviu, i cili tha se ishte i gatshëm t’i përgjigjej asaj pyetjeje. Dijetari që kishte parashtruar pyetjen, deshi ta nënçmonte Bejdaviun, të cilin në atë qytet nuk e njihte askush, duke i thënë nëse së pari e kishte kuptuar pyetjen, për se Bejdaviu iu përgjigj: “A dëshironi t’jua përsëris pyetjen tuaj fjalë për fjalë, apo vetëm sipas kuptimit?” Atëherë dijetari u step dhe i tha: “Thuaje fjalë për fjalë.” Dhe Bejdaviu e përsëriti atë të tërën dhe iu përgjigj në mënyrë të përpiktë madje duke i bërë me dije atij dijetari se në parashtrimin e asaj pyetjeje kishte disa mangësi. Pastaj Bejdaviu i parashtroi atij një pyetje së cilës ai nuk arriti t’i përgjigjej. Fisniku që kishte organizuar ndenjjen kur pa epërsinë e Bejdaviut ndaj dijetarit, e ngriti Bejdaviun nga vendi ku ishte, e nderoi dhe i bëri me dije se ishte i gatshëm t’i ofronte ndihmë për motivin pse kishte ardhur në Tibriz. Që prej asaj dite emri i Bejdaviut mori dhenë…”[23]


Veprat e Bejdaviut

Bejdaviu ishte një dijetar i gjithanshëm, prandaj ishte e natyrshme që pas vetes të linte shumë vepra të mëdha e të çmueshme, të cilat sot e kësaj dite botohen dhe ribotohen vazhdimisht, dhe shërbejnë si literaturë bazë në shumë fakultete e institucione të larta islame kudo në botë.

Bejdaviu, kryesisht veprat e tij i shkroi në gjuhën arabe, kurse në gjuhën e tij amtare-persisht shkroi vetëm një vepër historike.

Ndër veprat e tij më kryesore mund të veçojmë:

“Envarut-tenzili ve esrarut-te'vili” – tefsiri i tij i mirënjohur, për të cilin do të bëjmë fjalë më gjerësisht.

“El-Minhaxhu” – është një vepër shumë e çmuar në shkencën e Usuli-fikhut. Kësaj vepre të tij shumë prej dijetarëve i kanë bërë komentime të gjera.

“El-Gajetul-kusva fi dirajetil-fetva” – vepër e shkruar në shkencën e Fikhut, sipas parimeve të shkollës juridike shafiite.

“Sherhul-Muntehab” – vepër në Usuli fikh.

“Sherhul Kafije” – vepër në shkencën e logjikës.

“Sherhul Metali’u” – vepër në shkencën e logjikës.

“Et-Tavali'ë” – vepër në shkencën e Ilmul Kelamit.

“Lubbul-lubab fi 'ilmil-i'rab” – vepër në shkencat e gjuhës dhe gramatikës arabe.

“Risale fi mevdu'atil-ulumi ve te'arifiha” – kjo vepër gjendet ende dorëshkrim.

“Nidhamut-Tevarih” – vepër në shkencën e historisë (e shkruar në gjuhën perse).

“Muntehel-Muna” – vepër ende dorëshkrim.

“Sherhut-Tenbih”

“Sherhul-Mahsul” – koment i veprës së Rraziut.

“Mirsadul-efham fi mebadi'il-ahkam”, etj.[24]

Tefsiri i Kadi El Bejdaviut
“ENVARU-T-TENZILI VE ESRARU-T-TE'VILI”

Vepra më e madhe e Bejdaviut, pa dyshim konsiderohet tefsiri i mirënjohur “Envaru-t-tenzili ve esraru-t-te’vili” – “Dritat e Shpalljes (zbritjes) dhe të fshehtat e komentimit”, e cila deri në ditët e sotme ka pasur disa qindra botime, dhe konsiderohet ndër tefsiret më të njohura me metodën e komentimit racional, pas tefsirit të Rraziut. Është botuar në formate të ndryshme të shtypit. Në të kaluarën është botuar në një vëllim të madh, më pastaj në dy vëllime, kurse në botimet e reja zakonisht botohet në pesë vëllime mesatare, sikur ky që kemi marrë në shqyrtim, i botuar në vitin 1996 nga “Darul fikri” në Bejrut, kurse komentet që i janë bërë këtij tefsiri, janë të botuara diku në 8 vëllime, si ai i Shejh Zades, i botuar në vitin 1303 h. në Stamboll (Konstantinopojë), diku edhe në 10 vëllime mesatare.

Është me rëndësi të theksohet se tefsiri i Bejdaviut, qoftë origjinali, qoftë komentimet e tij si ai i Shejh Zades, kanë qenë vepra të pashmangshme në bibliotekat e shumicës së hoxhallarëve të trojeve shqiptare, sidomos në Kosovë.

Vlerësimet e dijetarëve për tefsirin e Kadi Bejdaviut

Dijetari i madh Xhelaluddin es Sujutiu këtij tefsiri i ka bërë një komentim të shkëlqyeshëm, të cilin e ka quajtur “Nevahidul-ebkar ve shevahidul-efkar”, ku, përveç tjerash, thotë: “Kadi Nasiruddin el-Bejdaviu në mënyrë të mahnitshme ka bërë versionin e shkurtuar të “Kesh-shafit” të Zemahsheriut, duke përfshirë në të të gjitha ato që i konsideronte si të vlefshme, dhe duke lënë qëndrimet e dyshimta që kishin të bënin me parimet e Mu’teziles. Në këtë mënyrë, duke bërë një punë kaq të madhe, ai nxori në dritë një vepër e cila shkëlqeu me shkëlqimin e arit të pastër dhe e cila u shfaq para masës sikur dielli kur shfaqet dhe është i dukshëm në një ditë të kthjellët. Për këtë punë kaq madhore i shprehën ndjenja miradie të gjithë ata që ishin të etshëm për dituri, në veçanti dijetarët që morën mësim se si i duhet qasur punës në hulumtimin e thesarit islam…” [25]

Mustafa ibn Abdil-lah, autori i veprës së mirënjohur “Keshfu-dh-Dhunun” për tefsirin e Bejdaviut, ndër të tjera, thotë: “Tefsiri i tij është një vepër jashtëzakonisht e vlefshme, për të cilën nuk ka nevojë të flasim shumë fjalë. Ai në këtë tefsir - prej “Kesh-shafit” në version të shkurtuar mori gjërat më të rëndësishme që kanë të bëjnë me gjuhën arabe dhe stilin e lartë gjuhësor; prej tefsirit të Rraziut mori atë më të rëndësishmet që kishin të bënin me Ilmul Kelamin dhe filozofinë, kurse nga tefsiri i Ragib Isfihanit mori ato elemente që kishin të bënin me nxjerrjen e porosive dhe mësimeve, me mendimet e thella dhe aludimet e shkëlqyeshme… Vërtet, i Madhi Allah kishte përcaktuar që kjo vepër e Bejdaviut të pritej shumë mirë nga shumica e dijetarëve të shquar, të cilët i kushtuan kësaj vepre një interesim të jashtëzakonshëm, të cilët madje filluan t’i bënin edhe komente të shumta. Disa i bënë komentimin e një sureje, disa të disa xhuzeve, kurse ca të tjerë komentimin në tërësi”.[26]

Numri i komenteve të tefsirit të Bejdaviut ka kaluar mbi 40, por si më të rëndësishmet mund të numërojmë tri komentimet më të njohura që janë: Komentimi i Kadi Shejh Zades, ai i Shihab el-Hafaxhit dhe ai i Kuneviut.[27]

Muhammed Abduladhim ez-Zerkani për këtë tefsir thotë: “Tefsiri i Bejdaviut është një vepër madhështore dhe e përpiktë. Në këtë tefsir ai ka tubuar tefsirin tradicional dhe atë racional, duke iu përmbajtur me kujdes edhe rregullave të gjuhës arabe. Në këtë tefsir, Bejdaviu i ka përkrahur fuqishëm mendimet dhe qëndrimet e Ehli-Synetit…”[28]

Në fund vlen të përmendet edhe konstatimi dhe vlerësimi i tefsirologut bashkëkohor Dr. Muhammed Husejn Edh-Dhehebiut, i cili vlerësimin për tefsirin e Bejdaviut e përfundon me fjalët: “Kjo vepër hyn në radhën e tefsireve më të mëdha dhe më komplete. Si literaturë bazë është e pashmangshme për secilin që dëshiron t’i kuptojë fjalët e Allahut të Madhërishëm, dhe që dëshiron t’i zbulojë fshehtësitë që bartin me vete këto fjalë hyjnore”[29]

Metoda e komentimit që ndoqi Bejdaviu në tefsirin e tij

Bejdaviu në hyrjen (parathënien) e tij të këtij tefsiri, pasi falënderon Allahun e Madhërishëm dhe dërgon salavate mbi të Dërguarin e Tij, flet mbi vlerën e madhe të tefsirit si shkencë, duke thënë se ajo është një prej diturive-shkencave më të dobishme.[30] Pastaj konstaton se me komentimin e Librit të Allahut mund të merret vetëm ai që ka njohuri të thella në të gjitha shkencat e nevojshme islame, të cilat doemos duhet t’i dijë kushdo që dëshiron ta komentojë Kur’anin sipas metodës racionaliste.

Në këtë parathënie, Bejdaviu tregon se, para se të fillonte këtë tefsir (komentim), i kishte falur dy rekate namaz të istihares dhe pastaj kishte vendosur t’i hynte kësaj pune të madhe. Ai, ndër të tjera, për këtë tefsir thotë: “Ky tefsir do të përmbajë fjalët më të zgjedhura, të cilat kanë arritur deri tek unë nga ashabët më të njohur, pastaj nga tabiinjtë më të dijshëm dhe nga dijetarët e devotshëm para meje.

Në këtë tefsir do të radhiten po ashtu konkluzione (porosi) të shkëlqyeshme, në të cilat kemi arritur unë dhe dijetarët para meje”.[31]

Ndërsa në fund të këtij tefsiri, pasi kishte përfunduar punën e tij të frytshme, e shohim të thotë: ”Kjo vepër përmban porosi të rralla të njerëzve më mendjendritur të këtij Ymeti në lidhje me komentimet rreth Kur’anit, sqarimin e termave të vështirë me një stil përmbajtësor dhe konciz, i cili nuk del nga drejtimi i duhur dhe i kërkuar”.[32]

Dhe, Bejdaviu, vërtet ia kishte dalë mbanë që ta mbante fjalën e dhënë, sepse ky tefsir vërtet është i një stili të lartë, me pak fjalë shprehte domethënie të shumta. Mu për këtë arsye edhe i janë bërë komentime të shumta.

Tefsiri i Bejdaviut llogaritet ndër tefsiret racionale, të lejuara-të pëlqyeshme, për arsye se në këtë vepër ka qasje dhe karakteristika mjaft pozitive. Kjo gjë i ka shtyrë shumë dijetarë të merren me studimin e tij edhe sot e kësaj dite. Siç theksuam më lart tefsiri i Bejdaviut ka qenë shumë i përhapur edhe në trevat shqiptare, dhe hoxhallarët tanë të mëhershëm e kanë pasur si një nga literaturat bazë.

Ajo që e bën këtë tefsir të dashur dhe të mirëpritur për dijetarët, është se gjatë komentimit të shumë ajeteve kuranore, ai ka marrë si argument edhe ajete të tjera (komentimi i Kur’anit me Kur’an) si dhe shumë hadithe autentike, dhe kjo ka bërë që edhe tradicionalistët të kenë mendime pozitive rreth këtij tefsiri.

Bejdaviu konsiderohet se i ka bërë një shërbim të mrekullueshëm Ehli-Synetit në shumë raste, duke i sulmuar parimet e mu’teziles në lidhje me disa çështje të shtruara prej tyre, me të cilat ishin në kundërshtim me Ehli-Synetin.

Qëndrimi i tij ndaj Mu’teziles

Bejdaviu edhe pse përdori në një masë të konsiderueshme tefsirin e Zemahsheriut, në shumë vende i kundërshtoi mendimet e tij dhe të Mu’teziles, duke i hedhur poshtë si të pabaza. Kështu shohim se kur është fjala për nocionet “Ihbat dhe Tekfir”, ai sulmon ashpër qëndrimin e ngurtë të Zemahsheriut, i cili në lidhje me ihbatin dhe tekfirin” thotë se veprat e mira do të shkatërrohen me kryerjen e mëkateve të mëdha dhe me kufër, se Allahu është i obliguar që ta falë njeriun në rast se ky ndalet dhe largohet nga kryerja e mëkateve të mëdha etj. Bejdaviu, pasi paraqet tezat e Zemahsheriut në lidhje me “ihbatin dhe tekfirin”, thotë se koncepti i “Ihbatit” mund të vlejë vetëm për njeriun i cili më nuk është musliman (d.m.th. ka dalë nga Islami dhe është bërë murted-renegat), ndërsa për “tekfirin” thotë se nuk është obligative-e detyrueshme për Allahun që ta falë atë që pushon së kryeri vepra të këqija që konsiderohen mëkate të mëdha, sepse falja varet kryesisht nga Vullneti i Allahut.[33] Këto komente shohim tek i bën gjatë komentimeve që i bën ajetit 31 të kaptinës En-Nisa’ë

إِنْ تَجْتَنِبُوا كَبَائِرَ مَا تُنْهَوْنَ عَنْهُ نُكَفِّرْ عَنْكُمْ سَيِّئَاتِكُمْ وَنُدْخِلْكُمْ مُدْخَلًا كَرِيمًا

“Nëse largoheni prej mëkateve të mëdha, të cilat u janë të ndalueshme, ne ju shlyejmë mëkatet e vogla dhe ju fusim në një vend të ndershëm.”

Ndikimi i mendimeve të Rraziut në tefsirin e Bejdaviut

Shihet qartë se Bejdaviu në tefsirin e tij ka shfrytëzuar edhe Tefsirin e Rraziut, sepse, kur flet rreth ajeteve që kanë të bëjnë me gjithësinë dhe planetët, ai sjell disa komente, nga të cilat mund të konkludohet se janë ndikime të drejtpërdrejta nga mendimet e Rraziut. Një rast të tillë kemi kur komenton kuptimin e fjalës “Shihab” në ajetin 10 të sures “Es-Safat”

إِلَّا مَنْ خَطِفَ الْخَطْفَةَ فَأَتْبَعَهُ شِهَابٌ ثَاقِبٌ

“...Po atë e ndjek ylli që e djeg”

kur thotë: “Fjala “Shihab” është diçka që neve na duket sikur të jetë shkëputur ndonjë pjesë prej ndonjë planeti. Dikush ka thënë se “shihab” mund të jetë lloj avulli që ngrihet deri në sferat qiellore dhe pastaj ndizet, por kjo është vetëm një supozim. Megjithatë, mund të themi se çdo shkëndijë e zjarrtë që ndodh në shtresat e larta qiellore, ajo për banorët e tokës është ndriçues, dhe stoli e qiellit…”[34]

Përveç këtij tefsiri “Mefatihul Gajbi” të Fahrudin Rraziut dhe “Kesh-shafit” të Zemahsheriut, mund të vërehet se Bejdaviu në një masë më të vogël ka shfrytëzuar edhe një tefsir tjetër, atë të Ragib el Isfihaniut, por megjithatë mund të themi se Bejdaviu, megjithëkëtë mbetet origjinal, sepse, krahas mendimeve të tyre, në fund sjell edhe mendimin e vet personal, në të cilin ka arritur në bazë të ixhtihadit të tij personal.

Interesimi i tij për analizën gjuhësore të fjalëve

Bejdaviu në tefsirin e tij nganjëherë thellohet edhe në analizën gjuhësore të fjalëve të caktuara, por gjithnjë me një maturi dhe pa ndonjë stërzgjatim të theksuar.

Animi i tij nga medhhebi juridik i shafiinjve rreth ajeteve dispozita

Në anën tjetër, kur vjen në komentimin e disa ajeteve dispozita, vërehet një anim nga medhhebi shafii, shkollës juridike të të cilit i takonte, por fatmirësisht pa hyrë në debate dhe zgjatje të tepruara.

Një shembull të tillë kemi kur komenton ajetin 228 të kaptinës El-Bekare:

وَالْمُطَلَّقَاتُ يَتَرَبَّëنَ بِأَنفُسِهِنَّ ثَلَاثَةَ قُرُوءٍ

“E ato gra që janë shkurorëzuar janë të obliguara të presin tri menstruacione (tri cikle-pastrime mujore)...”

ku ai sjell mendimet e dy dijetarëve Shafiut dhe Hanefiut rreth kohës së pritjes së asaj që është shkurorëzuar, dhe në fund jep vlerësimin e tij se mendimi i Shafiut në këtë rast megjithatë është më i drejtë, kurse i Hanefiut është i gabuar.[35]

Njohuritë e tij rreth Ilmul Kelamit-Akaidit

Duke marrë parasysh faktin se Bejdaviu ishte dijetar i madh i Ehli Synetit, ai në shumë vende gjatë komentimit të ajeteve të ndryshme akaidologjike, sjell qëndrimet e Ehli Synetit dhe të ndonjë sekti a fraksioni, duke argumentuar bindshëm se qëndrimet e Ehli Synetit janë të drejta dhe të qëndrueshme.

Kështu shohim qëndrimin e tij dinjitoz në mbrojtjen e parimeve të Ehli Synetit gjatë komentimit të ajeteve 1-4 të kaptinës El-Bekare:

ال. ذَلِكَ الْكِتَابُ لَا رَيْبَ فِيهِ هُدًى لِلْمُتَّقِينَ. الَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِالْغَيْبِ وَيُقِيمُونَ الëلَاةَ وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ يُنفِقُونَ. وَالَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِمَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ وَمَا أُنْزِلَ مِنْ قَبْلِكَ وَبِالْآخِرَةِ هُمْ يُوقِنُونَ.

“Elif, Lam, Mim. Ky është libri në të cilin nuk ka dyshim (sepse është prej Allahut), është udhëzues për ata që janë të devotshëm. Të cilët e besojnë të fshehtën, e kryejnë faljen (namazin) dhe prej asaj që Ne u kemi dhënë, ata japin (zekat, sadaka etj.) Dhe ata që besojnë në atë që t’u shpall ty, dhe në atë që është shpallur para teje dhe që janë të bindur plotësisht për (jetën e ardhshme) botën tjetër (Ahiretin).”,

ai shpjegon esencën e imanit (besimit) dhe të nifakut (hipokrizisë), sipas Ehli Synetit, mu’teziles dhe havarixhëve, dhe në fund, pasi analizon mirë qëndrimet e tyre, thotë se qëndrimi i Ehli Synetit është më i pranueshmi dhe më i qëndrueshmi, kurse dy mendimet e tjera i hedh poshtë si të pabaza, duke konkluduar: “Në lidhje me esencën e imanit mendimet ndryshojnë, por sigurisht mendimi më i shëndoshë dhe më i plotë është i Ehli Synetit, që imani përfshin tri komponente: Bindjen me zemër, shqiptimin me gjuhë dhe vërtetimin praktik me vepra”.[36]

Qëndrimi i tij ndaj israiliateve

Një karakteristikë tjetër pozitive e tefsirit të Bejdaviut, është se në të përmenden shumë pak israiliatet, rrëfimet me motive hebraike dhe të krishtera. Është i njohur fakti se shumë mufesirë nuk mundën t’i rezistonin futjes së israiliateve nëpër tefsiret e tyre, madje nganjëherë edhe pa kontroll, por tek Bejdaviu fatmirësisht hasim të kundërtën. Ai, edhe pse shumë rrallë, përmend diku-diku ndonjë rrëfim të tillë, fillon me fjalët: “është thënë…” ose: “është përcjellë”, ose “kanë thënë…”, me se jep shenjë se duhet pasur kujdes ndaj këtyre rrëfimeve, të cilat nuk kanë bazë në ajetet kuranore dhe as në hadithet e Resulullahut s.a.v.s. Një rast të tillë e kemi kur përmend një tregim mbi mbretëreshën Belkize gjatë komentimit të ajetit 22 të kaptinës En-Neml:

فَمَكَثَ غَيْرَ بَعِيدٍ فَقَالَ أَحَطتُ بِمَا لَمْ تُحِطْ بِهِ وَجِئْتُكَ مِنْ سَبَإٍ بِنَبَإٍ يَقِينٍ

“Ajo (pupëza) nuk e zgjati shumë e tha: Unë kuptova atë që ti nuk je i njohur dhe të erdha nga Sebei (mbretëria e Sabës) me një lajm të sigurt”

kur përmend disa detaje të dialogut të pupëzës me Sulejmanin a.s. kur pupëza i tregon, ndër të tjera se si kishte zbuluar një mbretëri të largët të Sabës, se ata e adhuronin Diellin në vend të Allahut etj.. Ç’është me rëndësi, në këtë rast Bejdaviu këtë tregim e fillon me fjalët “Është përcjellë…”, gjë që lë të kuptosh se fjala është për një tregim, në të cilin mbase mund të ketë edhe disa detaje të hiperbolizuara, të cilat i kishin sajuar hebrenjtë në lidhje me këtë ngjarje, e cila në fakt jo në detaje, po shkurtimisht është cekur edhe në Kur’anin famëlartë.[37]

Disa nga kritikat e pakta të dijetarëve në adresë të Bejdaviut

Ajo për të cilën i bëhen pak fjalë Bejdaviut në formë kritike, janë dy gjëra:

E para, se ai nuk arriti të eliminonte plotësisht mendimet mu’tezilase të Zemahsheriut, të cilat ai i kishte paraqitur në Keshafin e tij , kështu që në raste të caktuara ai edhe i përdor ato. Një rast të tillë e kemi kur komenton ajetin rreth kamatës:

الَّذِينَ يَأْكُلُونَ الرِّبَا لَا يَقُومُونَ إِلَّا كَمَا يَقُومُ الَّذِي يَتَخَبَّطُهُ الشَّيْطَانُ مِنْ الْمَسِّ

“Ata që e marrin kamatën do të ngrihen ashtu siç ngrihet ai që e ka prekur shejtani” (El-Bekare, 275)

Bejdaviu në këtë komentim ndjek vijën e mendimeve mu’tezilase duke pohuar se shejtani mund të ndikojë tek njeriu vetëm nëpërmjet vesveseve e assesi ndryshe, fjala vjen nëpërmjet ndonjë kontakti fizik[38], kurse

E dyta kritikë që shkon në adresë të Bejdaviut, është se ai gjatë përfundimit të komentimit komplet të kaptinës, kur flet për vlerën e akëcilës sure, sjell disa hadithe të trilluara në lidhje me vlerën e sureve. Hadithet e tilla, ose janë të dobëta, ose të trilluara dhe nuk do të ishte e udhës që as ai t’i përdorte. Pra, edhe nga kjo shihet se ai ishte i ndikuar shumë nga Zemahsheriu, i cili hadithet e tilla i ka përdorur me të madhe në “Keshafin” e tij. Sa u përket këtyre haditheve që flasin për vlerën e sureve, shumica prej tyre janë trilluar nga Nuh bin Ebi Merjemi, i cili një gjë të tillë e kishte pranuar vetë botërisht, duke thënë se këtë e kishte bërë me qëllim të mirë, meqë ishte frikësuar se mos njerëzit do ta linin leximin e Kur’anit pasi që atëbotë ishin dhënë së tepërmi pas Fikhut të Ebu Hanifes dhe historisë së Ibn Ishakut.[39]

Në lidhje me këtë Dr. Dhehebiu thotë: “Disa janë munduar ta arsyetojnë këtë veprim të Bejdaviut duke thënë se hadithet e tilla nuk kanë të bëjnë me dispozitat e Sheriatit, por me anë të tyre vetëmse nxitet të mësuarit dhe studimi i Kur’anit dhe hyjnë në kategorinë e “tergib-it”, që nxit për kryerjen e veprave të mira etj., por ne megjithatë nuk e arsyetojmë këtë veprim të Bejdaviut, sepse kjo thjesht nuk përkon me reputacionin e madh të tij prej dijetari, i cili në shkencat islame ka emër dhe nam”.[40]

Allahu e shpërbleftë Kadi el Bejdaviun për kontributin e tij kaq të madh në lartësimin e fjalës së Allahut nëpërmjet këtij tefsiri (komentimi), si dhe nëpërmjet veprave të tjera të mëdha të tij!

============================

[1] Dr. Muhamed Sejid Xhibril , “Med’hal ila menahixh el mufessirine” , fq. 111, Kajro 1987.

[2] Imam Zerkeshiu “El-Burhanu fi Ulumil Kur’an”,………………….????????

[3] Dr. Xhum’ah Ali Abdul Kadir “Zadu-rr-Ragibin...” fq. 63

[4] Po aty, fq. 64

[5] Dr. Muhammed Husejn Edh-Dhehebi, “Et-Tefsir vel mufessirun” vëll. I, fq. 230, Kajro 1985.

[6] Imam Fahruddin Err-Rraziu “Mefatihul gajbi”, vëll. I, fq. 15. (Nga parathënia e botuesit).

[7] Muhammed Ibrahim Selim “Kissatu-s-Sihri ve-s-sehareti”, fq. 17, Kajro 1985.

[8] Hafidh Shemsuddin Ed-Davudi “Tabekatul mufessirin”, vëll. II, fq. 216., Kajro 1994.

[9] “Et-Tefsir vel mufessirune”, vëll. I, fq. 227.

[10] Ibn Haxher el Askelani, “Ed-Durer el kamineh”, vëll. I, fq. 304, Damask 1978.

[11] “Et-Tefsir vel mufessirun”, vëll. I, fq. 278.

[12] Po aty, fq. 227.

[13] Mennaul Kattan “Mebahith fi Ulumil Kur’an”, fq. 378-379, Kajro 1995.

[14] Muhammed Sejjid Xhibril “Med-hal ila menahixhil mufessirin”, fq. 17, Kajro 1985.

[15] Abdul Mun’im en Nimr, “Ilmu-t-Tefsir”, fq. 128, Kajro 1987.

[16] “Kissatu-s-Sihri ve-s-sehareti”, fq. 16

[17] Fahru Rraziu “Mefatihul Gajbi”, vëll. 25, fq. 76-77.

[18] Dr. Ali Muhamed Hasen el Imari, “Imam Fahrudin er Rrazi”, fq. 29, Kajro 1988.

[19] Nga parathënia e Tefsirit të Rraziut, vëll. 1, fq. 3

[20] Po aty, vëll. II, fq. 24

[21]Po aty, vëll. I, fq. 16-18.

[22] El Hafidh Shemsuddin Ed-Davudi “Tabekatul mufessirin” vëll. I fq. 243, Kajro, 1994.

[23] Po aty, fq. 242.

[24] Po aty, fq. 242; Shih edhe Dr. Muhammed Husejn Edh-Dhehebi “Et-Tefsir vel mufessirune”, vël I. fq. 282.

[25] Po aty, vëll. I, fq. 286

[26] “Keshfu-dh-dhununi an esami-l-kutubi ve-l- fununi”, vëll. I, fq. 127-128, Bejrut 1992

[27] Dr. Hasen Junus Hasen Abidu, “Dirasat ve mebahith fi tarih et-tefsir ve menahixh el mufessirin”, fq. 128, Kajro 1992.

[28] Muhammed Abduladhim ez-Zerkani “Menahilul irfan fi ulumil Kur’an”, vqll. II, fq. 67, Kajro 1980.

[29] “Et-Tefsir vel mufessirune”, vëll. I, fq. 288.

[30] El-Bejdaviu, “Envaru-tenzili ve esraru-t-te’ëvili”, vëll. I, fq. 10, Bejrut 1996

[31] Po aty, fq 11

[32] Shih “Et-Tefsir vel mufessirune”, vëll I. fq. 286

[33] El-Bejdaviu, “Envaru-tenzili ve esraru-t-te’ëvili”, vëll. I, fq. 199

[34] El-Bejdaviu, “Envaru-tenzili ve esraru-t-te’ëvili”, vëll. V, fq. 6

[35] El-Bejdaviu, “Envaru-tenzili ve esraru-t-te’ëvili”, vëll. I, fq. 240

[36] El-Bejdaviu, “Envaru-tenzili ve esraru-t-te’ëvili”, vëll. I, fq.53-59

[37] El-Bejdaviu, “Envaru-tenzili ve esraru-t-te’ëvili”, vëll. IV, fq.115.

[38] El-Bejdaviu, “Envaru-tenzili ve esraru-t-te’ëvili”, vëll. I, fq.267.

[39] Dr. Xhum’ah Ali Abdulkadir “Zadu-rr-rragibin fi menahixh el mufessirin”, fq. 80.

[40] “Et-Tefsir vel mufessirune”, vëll I, fq. 283.


Vazhdon....