Lidhja Shqiptare e Prizrenit - 10 qershor 1878

[Davius]

JEHONA E LIDHJES SË PRIZRENIT NË TË PËRKOHSHMET SHQIPE (1878—1912)

Thirrjet e kushtrimet e patriotëve, në përkim me luftën për autonomi e pavarësi të Lidhjes së Prizrenit, populli shqiptar i dëgjoi me vendosmëri dhe i frymëzuar nga patriotët demokratë ia doli mbarë ta shpallë pavarësinë.

Abdullah Karjagdiu

Në situatën e re politike, të krijuar fill pas shtypjes së Lidhjes së Prizrenit, rilindasit e patriotët shqiptarë, jo vetëm që nuk hoqën dorë nga ideja për çlirimin nga zgjedha e huaj, por disa prej tyre zunë të luftonin me një hov e përkushtim të paparë në ngritjen e ndërgjegjes kombëtare, në përhapjen e programin e lëvizjes kombëtare, në përparimin e një programi të autonomisë e të pavarësisë, në pajtim e në harmoni, me frymën e Lidhjes së Prizrenit.

Nën ndikimin e Lidhjes së Prizrenit, rilindasit tanë, dishepujt e lirisë, të bashkimit, të arsimit e të pavarësisë kombëtare, një pjesë të veprimtarisë së tyre e zhvilluan në të përkohshmet dhe revistat shqipe që zunë të dilnin nëpër kolonitë shqiptare jashtë e larg trojeve ku jetonin ata.

Disa prej të përkohshmeve shqipe kanë qenë nën ndikimin aq të madh të Lidhjes së Prizrenit, sa që, në një farë mënyre, bëhen tribunë e vërtetë e rilindasve dhe mjet i vazhdimit të luftës për autonomi e liri. Më 6 shtator të vitit 1897, në të përkohshmen „Shqipëria" të Bukureshtit, një rilindas yni shkruante: „Kombi i cili s'ka një ditare shkruar në gjuhë të tij, nuk mund të dijë mirë, cili është e ku qëndron. Si gjaku e fryma që është shpirti i njeriut, ashtu edhe ditarja dhe mësimi janë shpirtrat e një kombi".

Më e vjetra e përkohshme shqipe, ajo e De Radës („L'Albanese d'Italia, 1848), s'do mend, nuk pati si ta përqafonte kauzën e madhe të Lidhjes së Prizrenit, mirëpo, „I foni tis Alvanias" („Zëri Shqipërisë", Athinë, 1879—1880) i botuar greqisht e shqip prej Anastas Kulluriotit, nuk harroi dhe nuk ngurroi, në mënyrën e vet, ta shënojë jehonën imediate të Lidhjes së Prizrenit.

Në numrin 21 të datës 16 shkurt të vitit 1880, redaksia e të përkohshmes „I foni tis Alvanias", pos të tjerash, shkruan: „Me 10 janar, një delegacion shkoi nga Peja në Prishtinë te valiu i Kosovës Nezir Pasha dhe i dorëzoi për Portën e Lartë një kërkesë me ketë përmbajtje: „Interesat më jetike të shqiptarëve duan zhvillimin politik dhe kombëtar të vendit të tyre(...) ... Pra kombi kërkon: 1) bashkimin e viseve shqiptare në një vilajet 2) formimin e një asambleje kombëtare, e cila do të ketë edhe disa të drejta legjislativë; 3) formimin e një këshilli të zgjedhur pranë vezirit; 4) caktim të njëhershëm të taksave; 5) ushtria shqiptare të qëndrojë në vatrat e saj dhe në kohë paqeje, të ketë për detyrë ruajtjen e rendit...". Afër mendsh, kjo e përkohshme, po i botonte me pak modifikime, kërkesat kryesore të Lidhjes së Prizrenit.

Ndërkaq e përkohshmja tjetër e De Radës „Flamuri i Arbërit" (1883—1887), sipas të gjitha gjasave, ishtë tribunë e vërtetë e Lidhjes së Prizrenit. Numrin e parë të së përkohshmes së tij, De Rada e hapi me një përshkrim tronditës mbi mënyrën e vrasjes së mareshalit turk, Mehrnet Ali pashës, në Gjakovë, nga forcat e Lidhjes së Prizrenit, kurse në çdo numër tjetër të „Flamurit të Arbërit" do të hasim në artikuj, shënime, komente, vështrime mbi historinë e shqiptarëve, kulturën, letërsinë, gjuhën, mbi zgjimin e shqiptarëve, mbi përpjekjet e tyre për autonomi, si edhe mbi luftën e çetave dhe të aradhave të shqiptarëve kundër reparteve të ushtrisë turke.

Është interesant të spikatet me këtë rast, se De Rada, (sikundër edhe kryengritësit) aradhat kryengritëse të shqiptarëve që përleshen me ushtrinë turke dikah në Luxnë, në rrethin e Gjakovës, të Prizrenit apo të Ferizajit, i konsideron si forca që luftojnë për t'i vënë në jetë disa nga kërkesat e Lidhjes së Prizrenit.

Në faqet e gazetës „Shqipëria", që dilte në Bukuresht, u botua një nga dokumentet më të rëndësishme të Lëvizjes kombëtare shqiptare. Në memorandumin e botuar në këtë të përkohshme, në nëntorin e vitit 1897, nen titullin: „Ndë embër të Llauzit (popullit) shqiptar", nga Turqia kërkohet që „të njohë të drejtat e Llauzit shqiptar dhe të japë autonominë administrative, të bashkojë viset shqiptare në një vilajet, i cili të ketë një qeveritar të pergjithshëm nga gjaku shqiptar... dhe të njohë gjuhën kombëtare shqipe si gjuhë zyrtare në të gjitha institucionet".

Në të vërtetë, kërkesa e memorandume të këtilla, me ndonjë modifikim apo element të ri, do të botojnë, herët a vonë edhe të përkohshmet e tjera të Rilindjes kombëtare, si nga fundi i qindyjetëshit të kaluar, ashtu edhe nga fillimi i qindvjetëshit tonë.
„Albania" e Brukselit botoi disa memorandume të ngjashme, natyrisht disa vite pas botimit të memorandumit të botuar në „Shqipëria". Më 7 korrik të vitit 1903 „Albania" me fare pak nderrime e riboton memorandumin e Bukureshtit me titullin „Një thirrje Evropës". Në të, pos të tjerash, kërkohet edhe hapja e shkollave shqipe, lirimi nga burgu i patriotëve shqiptarë, njohja e kombit shqiptar në suazën e Perandorisë Otomane dhe jashtë suazës së saj.

Në një numër tjetër të ,Albanias" të botuar në Londër, pas një viti, domethënë më 1904, botohet sërisht një kërkesë e ngjashme për autonomi. Në raste të tjera, fletorarët, rilindasit, intelektualët, poetët apo siikrimtarët tanë të periudhës qe pasoi fill pas Lidhjes së Prizrenit, duke u bërë zbatues konsekuent e dishepuj të patriotëve të Lidhjes së Prizrenit, nën ndikimin e ngjarjeve të Lidhjes së Prizrenit, e përkujtojnë me mburrje këtë lëvizje kombëtare. „Njëzet e pesë vjet u mbushën", shkruan „Besa" e Kajros në numrin 4—5 të saj, të vitit 1905, kur për të parën herë që kur ramë ndër duart e tur-kut, gjyshërit edhe etrit tanë u mblodhnë në Prizren në një mbledhje të përgjithshme". Sipas arfcikullit të kësaj të përkohshmeje, shqiptarët kanë kërkuar autonominë apo „veturdhërin" të udhëhe-qur nga Lddhja e Prizrenit". Dhe, „me të vërtetë", „thuhet në artikull", „Tre vjet me radhë Shqipëria u qeveris prej Ligës së Prizrenit dhe kurrë nuk qe qeverisur Shqipëria aq mirë e butë... Posa kryetarë tanë muarën vesh që s'del gjë nga Turqia, e cila i përqeshi liksht, atëherë nën krye të Abdyl Beut — Frashërit, ngritnë krye, kundrë saj. Po për fat të keq, kjo kryengritje s'dolli fatbardhë",„Kombi" i Bostonit vetëm gjatë vitit 1906 botoi një sërë arti-kujsh të gjatë mbi Lidhjen e Prizrenit. Më 13 tetor të vitit 1906, „Kombi" shkruan: „Sapo u hap Kuvendi i Berlinit, shqiptarët, myslimanë e të krishterë, ndjenë se interesat e kombit të tyre ishin në rrezik, ndjenë nevojën e të aferuarit njeri me tjetrin, panë se janë vëllezër prej gjaku. .. .Një erë e çuditshme zuri të fryjë nëpër Shqipëri, një erë që rrëfen furtunë, një zjarr zuri të pushtonjë zemërat e shqiptarëve." Me datën 29 tetor të të njëjtit vit, në numrin tjetër të„Kombit" vazhdon seria e artikujve mbi Lidhjen e Prizrenit. „Tri vjet me radhë, „shkruan në këtë numër", u mbajtën në këmbë ligat e Prizrenit e të Shkodrës, edhe me këtë kohë zemërat e shqiptarëve ishin ndreqtuar. Nga këto tre vjet, gjashtë muaj me radhë urdhëruan këto dy komitete ndë Shqipëri ndë vent të Turqisë... Një ushtëri e rregulluar ishte bërë ndë Gegëri, e cila gjendeshe nën urdhërimin të Komitetit të Shkodrës dhe kishte barrën me një anë të mbante vendin ndë qetim, dhe me tjatër anë të mbronje Shqipërinë..."

Jehona e Lidhjes së Prizrenit nuk bie në sy ndoshta sa duhet në artikuj të tillë, përkujtimorë e të rastit, sa në morinë e artikujve, të shënimeve, të trajtesave, polemikave, vështrimeve dhe kërkesave të tjera të botuara në faqet e dhjetra e dhjetra të përkoh-shmeve shqipe të kësaj periudhe ku, ndonëse, Lidhja e Prizrenit nuk përmendet, porosia e autorëve është në pajtim me tendencat e Lidhjes së Prizrenit, ose, përkon, e dendur edhe begaton aspiratat clhe synimet autonomiste e liridashëse të kësaj organizate politike, shoqërore e kombëtare.

Në faqet e të përkohshmeve shqipe të kësaj periudhe, pos te tjerash, fletorarët, publicistët e rilindasit tanë, shtrojnë nevojën e themelimit të një alfabeti unik shqiptar, kërkojnë hapjen e shkollave shqipe, shtrojnë kërkesën për krijimin e një gjuhe letrare shqipe, japin kushtrime liridashëse, ku mbisundon porosia e bashkimit, e lirisë, e vëllazërisë, e barazisë dhe e kryengritjes.

Në disa të përkohshme të tjera, dalin në dritë artikuj me ton polemizues, përmes të cilëve kërkohet haptazi autonomia, ose demaskohet politika antishqiptare të të huajve dhe të Perandorisë osmane, afirmohet kultura, letërsia, lashtësia dhe gjuha kombëtare, e njëherësh stigmatizohet përçarja fetare, veprimtaria reaksio nare e klerikëve dhe e çifligarëve.

Afër mendsh, pat edhe revista të atilla, ku përvidheshin edhe interesat e ndonjërit prej atyre monarkive apo vendeve ku dilnin revistat, mirëpo, megjithatë, rilindasit tanë, secili në mënyrën e vet, pa marrë parasysh a vepronte në Perandorinë osmane, apo në Amerikë, në Ballkan apo në Egjipt, u përpoq ta thellojë, ta pasurojë e ta përforcojë ndërgjegjen kombëtare, zhvillimin kulturorë, emancipimin kombëtar dhe idenë liridashëse.

Duke e pasuruar idenë e lirisë, të autonomisë e të pavarësisë me kalimin e kohës shumë rilindasë tanë, erdhën në përfundimin se kërkesat e autonomisë territoriale-administrative të Shqipërisë brenda kufijve të Perandorisë osmane nuk ishte e vetmja kërkesë e lëvizjes kombëtare shqiptare në fund të shekullit XIX e në fillim të shekullit XX.

Në fakt, rilindasit tanë, sidomos ata më largpamësit, duke e kuptuar gjendjen e vërtetë, formuan bindjen se Porta e lartë nuk mund t'i siguronte asnjë të drejtë popullit shqiptar, se vetë Perandoria osmane, i kishte ditët e numëruara, se ajo manevronte me shqiptarët sipas rastit e nevojës, dhe se nuk mjaftonte vetëm kërkimi i të drejtave arsimuese, kulturore, politike dhe ekonomike, por e vetmja rrugë e shpëtimit dhe e realizimit të plotë të auto-nomisë ishte kryengritja e armatosur.

Së këndejmi, ne artikujt e botuar në faqet e gazetave shqipe „Drita" e Sof jes, „Kombi,, i Bostonit, patriotët shqiptarë, ata që ende s'kishin formuar çetat kryengritëse dhe s'u ishin qepur maleve bënin thirrje „të dalim të gjithë si pleq e të ri, si të pasun e të vobekët, e të derdhim gjakun e kushtueshëm për liri të Shqiperisë". („Drita", nr. 8—9, 25 shtator 1907). Herave të tjera, jepej kushtrimi dhe rilindasi ynë shkruante se kishte ardhur koha që „me pushkë në dorë të çlirojmë Shqipninë" ("Albanija", Beograd, nr. 37, 11 shkurt 1905). Në të përkohshmen „Shpresa e Shqypnisë" të datës 16 janar 1907 poeti, rilindasi e patrioti, Hilë Mosi, sërish buçet: „Të gjithë muhamedan katolik e ortodoks si vllazën qi nji gjuhë e një gjak kena, të rrokim martinat kundra anmikut".

Thirrjet e kushtrimet e patriotëve, në përkim me luftën për autonomi e pavarësi të Lidhjes së Prizrenit, populli shqiptar, pas tridhjetë vitesh, i degjoi me vendosmëri dhe i frymëzuar nga patriotët demokratë, u hodh në kryengritjet masive, popullore dhe liridashëse të viteve 1910, 1911 e 1912, në përleshjen e pabarabartë kundër sundimit osman dhe, duke luftuar me armë në dorë për liri, ia doli mbarë ta shpallë pavarësinë.

[Davius]

"LA FEDERATION BALCANIQUE" PËR LIDHJEN SHQIPTARE TË PRIZRENIT

Në „La Federation Balcanique" janë botuar artikuj dhe vështrime për të kaluarën e vuajtur por edhe të lavdishme, pas shumë shekujsh roberie ideja e çlirimit kombëtar përfshiu tërë popullin shqiptar në të gjitha trevat etnike.

Hakif Bajrami

„La Federation Balcanique" ishte organ i minoriteteve nacionale dhe i popujve ballkanikë të shtypur. Botohej në Vjenë në të gjitha gjuhët ballkanike, duke filluar prej vitit 1924 deri më 1931. Këtu janë botuar artikuj për lëvizjet çlirimtare dhe për problemet organizabivo-politike të lëvizjes shoqërore në përgjithësi në truallin e Ballkanit. Ka edhe vështrime për të kaluarën e vuajtur por edhe të lavdishme, për luftën që bënte populli shqiptar për identitet kombëtar.1

Në shtypin evropian, thuhet në komentet në „Federation Balcanique", flitet për Ballkanin si regjion të përshtatshëm për krijimin e kolonive në interes të kapitalit të fuqive imperialiste, ndërsa për popujt e kësaj treve thuhet se janë të pakulturuar, rrjedhimisht popujt e këtij gadishulli janë „vetëm shërbëtorë të mirë".Për ta arritur qëllimin e tyre Fuqitë e Mëdha evropiane nxitnin urrejtjen në mënyrë që të siguronin atë që dëshironin: depërtimin ekonomik dhe krijimin e tregjeve të reja për interesat e tyre. Mirëpo, popujt e Ballkanit për të gjithë pushtuesit ishin dhe mbetën „Arrë e fortë".2

Edhe pse në rrethana shumë të vështira, tek populli shqiptar, theksohet në „Federation Balcanique'*, nuk ka mundur të zhvillohet lëvizje e fortë shoviniste, sepse dihej fort mirë sesa e dëmshme është një dukuri e tillë. Populli shqiptar, thuhet po këtu, nuk ka pasur pretendime territoriale, por për të fituar lirinë kombëtare kishte luftuar pandërprerje.3

Shqiptarët gjatë shekujve u shfrytëzuan mjaft nga klasa feudale. Kjo jo vetëm qe i shfrytëzonte në mënyrën më të eger, por zotëronte edhe viset më pjellore, kështu që e varfëroi dhe e robëroi popullin shqiptar. Përveç kësaj, ishte edhe një vegël e sunduesve të huaj.4 Duke qenë në gjendje të vështirë, populli shqiptar u hodh i tëri në luftë të dyfishtë, kundër feudalizmit dhe kundër zaptuesve osmanlinj për një rend të ri shoqëror e liri kombëtare, pa i dëmtuar interesat e kombeve të tjera të Ballkanit,5 përfundon komenti.
Tragjedia e popullit shqiptar, thuhet në një koment të këtij organi, ishte varfëria dhe dhuna e feudalëve. Shqiptari kishte tre napoleona të ardhura për krye banori për një vit. Kjo është pasojë e faktit se Shqipëria nën sundimin e sulltanëve të Stambollit për më se katër shekuj vetëm sa rrënohej dhe gjatë kësaj kohe nuk kishte pasur progres ekonomik dhe lumturi kombëtare në kuptimin e plotë të fjalës.6

Përkundër kësaj gjendjeje të vështirë, Fan Noli thekson se: „Asnjë popull ballkanik s'ka luftuar aq fuqimisht për indipendencë kundër imperialistëve dhe shtypësve siç luftuan shqiptarët... Historia e Shqipërisë që prej shekullit XV e gjer në shekullin XX s'është veçse një sërë kryengritjesh kundër tiranisë turke.7

Lidhur me tiraninë turke „La Federation Balcanique", vinte në dukje: „Sikur me muejtë me i shtië me folë zallinat e Jemenit, gurët e fortesave të Beligradit, kodrinat e Plevnës apo krejt shkrepat e Ballkanit, kishte për t'na hyjë mënera: do të na dukej shofim një lum prej gjakut apo nji bjeshkë prej eshtnash e prej krenash... Vetëm këto dy f jalët e fundit mund t'a shkurtonin ma së miri historinë t'anë të vjetër për deri më 1880. Më këtë kohë, kur Kongresi i Berlinit vendosd t'a coptoj Shqipnin, populli i ynë mujti me kuptue qi psimet e tij nuk kishin sherbye veç se për t'a ranjue sundimin e të huajve dhe kërkoj nji rrugë të re e cila të siguroj vetëm e vetëm lirinë kombëtare. Prej këtij mendimi të ri leu Lidhja Shqiptare e Prizrenit. Aty në Prizren, në këtë skutë të Kosovës, Shqypnia e Re u betue mbi armet e veta dhe i tha botës mbarë: „Jo, nuk do të hyj në varr si nji qyqar. Deka do të më gjejë me pushkë në dorë".8

Nga kjo del se në faqet e organit „La Federation Balcanique Lëvizja Kombëtare Shqiptare, e në kuadrin e saj edhe Lidhja Shqiptare e Prizrenit, çmohej si Lëvizje e nxitur nga poshtë-lart, gjë që dëshmohej me luftërat e parreshtura popullore për çlirimin nga shtypja otomane dhe feudale në përgjihësi.

Përkundër rrethanave të vështira shoqërore që zotëronin nëpër fshatra, thuhet në këtë organ prapëseprapë në çdo kushtrim që lëshohej nga prijësit e Lëvizjes Kombëtare për luftë a vdekje kundër osmanllinjve, fshati ishte ai që regrutonte luftëtarë të patrembur e që dalloheshin në betejat që kishin karakter çlirimtar. Fuqitë e Mëdha dhe borgjezitë shoviniste të Ballkanit nuk e shikonin me sy të mirë luftën permanente të popullit shqiptar, luftë kjo që pengonte realizimin e qëllimeve imperialiste ndaj Ballkanit, sepse popujt tjerë në të shihnin shembullin e luftës për identitet nacional; por edhe populli shqiptar ka mësuar edhe prej popujve tjere të Ballkanit, „populli shqiptar nuk mund të mbetej jabanxhi e mos të dijë mirë për lëvizjet e kojshive".

Shqiptarët, theksohet në një vështrim të „La Federation", bëjnë një luftë çlirimtare, secilin trathtar dhe shtypës e përbuzin, përbuzin çdo vepër që e bën njeriun skllav, burrave të këtij kombi nuk u shkoi ndërmend t'i nënshtrohen tjetërkujt, vetëm dokeve dhe zakoneve të veta, të kërkojnë prej tjeterkujt ndihmë — veç prej armëve të veta.9

Duke pasur për bazë këtë qëndrim — se shqiptarët ishin gjithnjë e kudo të gatshëm për t'i rrokur armët, në komentet e organit në fjalë, Lidhja Shqiptare e Prizrenit çmohet si faqe e ndritur „dhe kulminante e luftës për liri". Vend të spikatur zënë sidomos forcat e armatosura të komanduara prej Lidhjes, që hudhën poshtë vendimet e Kongresit të Berlinit, që kishin për qellim robërimin e mëtejshëm të popullit shqiptar. Kundër vendimeve imperialiste të Shën Stefanit dhe Berlinit, shqiptarët, thuhet aty, ishin ngritur si një zgjue.10

Duke nxjerrë në plan të parë faktorin e brendshëm — popullin, prej nga rridhte Lëvizja. „La Federation..." çmon lart me të drejtë angazhimin e kolonive shqiptare, sidomos të asaj të Stambollit, lidhur me emancipimin kombëtar: „kolonitë shqiptare luajtën në luftën e indipendencës shqiptare nji rol kryesor në kohën e robërisë tyrke ku çdo lëvizje liriet ish e ndaluem që në të lemë, vatrat e lëvizjeve liridashëse e revolucionare ishin kolonitë shqiptare në dhe të huaj: këtu shtypeshin fletore, broshura e veprat historiet që u përndaheshin — kudo ku jetonin shqiptarët. Ndër kolonitë shqiptare ish e mundur me mbajtë mbledhje e me marrë vendime që ishte vështire dhe rrezik të mbaheshin në Shqipëri. Në këtë drejtim prej kolonivet shqiptare delnin protestat, apelet, memorandumet dhe u dërgoheshin burrave shtetërorë anë e mbanë botës. Prej kolonive patën dalë edhe shumë pris e intelektual që luftonin për lirimin e Shqipërisë..."." Evropës iu bë e qartë se Lidhja Shqiptare e Prizrenit tregoi që „Shqipëria është një tokë me zot dhe se sulltani nuk mund të nxjerrë në pazar asnjë pllambë toke prej saj pa pyetur për dëshirën e trashëgimtarëve që janë shqiptarët vetë".13

Pas shumë shekujsh roberie ideja e çlirimit kombëtar përfshiu tërë popullin shqiptar, saqë në „La Federation balcanique" thuhet: „Kurr më tepër se deri në këtë kohë i gjithe populli shqiptar nuk ishte ngritë i tëri si një në këmbë dhe, kurr më fuqishëm se ksajë radhe nuk e kishte rrokë armen për t'i mbrojtur vatrat e veta katragjyshe".18

Në vështrimet e „La Federation balcanique" gjejmë edhe konstatimin se Haxhi Zeka, Sylejman Vokshi dhe Ali Ibra ishin organizatorët e flakët të Lidhjes Shqiptare të Prizrenit, „ata me za të bindshëm folën në emër të popullit dhe kërkuan që menjëherë e pa vonim të shpallet indipendenca e Shqipnisë. Indipendenca, shpallja e sajë u pranua si me një za". Në vazhdim thuhet se heroizmi i Mic Sokolit tregoi se ketë popull askush nuk mund ta shtrojë me armë e as për ta vënë në zgjedhë të huaj prane cilësdo tryezë qoftë, pa i „konsultuar armët dhe qëndresën muskulare të tyre.14

Në artikullin „Katundari ballkanas", që e botoi „La Federation balcanique" theksohet se fshatarët e kësaj treve ishin ata që të huajit gjithmonë i dhanë grushtin, por edhe që në disa raste dëgjuan urdhrat e ndyta të trathtarëve te vendit dhe me vonë, së bashku me ta, përjetuan kataklizmat më te rënda.15

„La Federation balcanique" vë në dukje se shqiptari i Kosovës kishte për dashuri te vatres farën dhe pushkën dhe asgjë nuk do ta shtyjë këtë popull që t'i tradhtojë interesat e larta kombëtare, Sipas këtij organi faktori i parë e kryesor i zgjimit kombëtar ishte, është dhe do të jetë djersa që derdh populli për ta merituar jetën. Në zgjimin kombëtar kanë ndihmuar edhe këta fakt-rë: Lufta ruso-turke (1877—1878), çështja e emigrimit të popu-llsisë shqiptare prej Leskovcit, Prokuples, Kurshumlisë dhe Vranjes, që ishin sinjal i parë për shtypjen e mëtejshme te shqiptarëve.16

Në „La Federation balcanique" thuhet se Prishtina, Mitrovica, Peja, Prizreni, Gjakova etj., në pjesën e dytë të shekullit XIX ishin bërë qendra të rezistencës të popullit shqiptar në Kosovë. Luftërat për çlirimin kombëtar, të cilat i udhëhoqi Lidhja Shqiptare e Prizrenit krijuan një epope të gjallë në favor të zgjimit nacional. Kushtrimin „Shqipnia asht në rrezik", „Shqipnia po copëtohet" populli e kuptoi me seriozitet, rrjedhimisht nga „kjo del i tërë ai vrull nacionalçlirimtar kundër Mehmet Ali pashë Maxharrit dhe tendencave të Mark Milanit në Karadak".17

Pas shpërnguljes të shqiptarëve nga Toplica në Kosovë, popullsia e kësaj ane i tregoi botës së „interesuar" se çfarë solidarësie e rrallë mbretëronte në radhët e popullit shqiptar. Shqiptaret e Kosovës i pritën me dyer të hapura, u angazhuan dhe i ndihmuan për ndërtimin e kasollave si dhe të „shtroje-mblojes" si thoshte populli. Organizimin e punës e kryenin në kushte të vështira pleqësitë regjionale, që vareshin nga Pleqësia Qeveritare Qendrore në Prizren.13

Në zgjimin kombëtar në këtë kohë ndikuan indirekt edhe lidhjet e volitshme ekonomike: Kosovë-Selanik, Kosovë-Beograd, Kosovë-Sofje dhe drejtimet e tjera. Tregtari i Kosovës, thuhet në „La Federation balcanique", që eksportonte drith, bagëti e drurë dhe importonte konfeksion, kthehej në vendlindje me bindje të avancuar, që pastaj e përhapte në popull. Një vend, thuhet mëtej, që dërgon për çdo ditë nëpër vende të huaja me qindra njerëz, nuk mund të mos zgjohet e mos të dijë se çfarë të bëjë per të siguruar lirinë e vet.19

Zhvillimi i mjeteve të komunikacionit brenda vendit siguroi lidhje shoqërore dhe ekonomike të ngushta saqe qytetarët dhe fshatarët „ishin gjithnjë në kontakt me shoqi-shojnë dhe afroheshin e grumbulloheshin aq me kujdes saqë ishin në gjendje të realizonin një bashkëpunim të ngushtë në çdo lëmi të jetës".
Në pjesën e dytë të shekullit XIX, thekson „La Federation balcanique" një prishtinas, „nuk ishte jabanxhi" në Pejë, Mitrovicë, Prizren, Gjakovë apo në Shkup. Sidomos në radhët e drejtuesve të fatit të vendit, pari e intelektualë, mbretëronte një miqësi nga më të rrallat".20

Marrëveshjet, besëlidhjet bëheshin me fjalë të shkurtëra, të rrumbullakëta e shpeshherë i merrshin vendimet „fët e fët" si thonë në Kosovë dhe shpërndaheshin pa pasë nevojë „të bëjnë bujë të madhe" thuhet në „La Federation balcanique".21

Vendimet ishin bërë njëfarë zakoni për të cilat diskutohej shumë. Nëse ndokush kundërshtonte vendimin e marrë i thuhej: „Zotni ka pas vytë me mendue para se të vendosin. Ke mbetë vonë". Pastaj theksohet se tradhtari nuk kishte vend as ndër burra e as ndër gra.22

„La Federation Balcanique", lidhur me dështimin e Lidhjes së Prizrenit jep këtë konkludim: „Kur u desht me i dhanë fund sundimit të Sulltanit, Lidhja e Prizrenit u shkatërrue më 1881 sidomos për këto dy arsye: 1. pse një pjesë e parisë së Kosovës e të Shqipnisë u mashtrue me rytbe e me nishane qi iu premtoi Stamolla dhe trathtuen besën e dhanë, 2. një pjesë e popullit, fare e vogël, u hoq prej lidhjes për t'i mbetë besnik asaj parie që trathtuan Lidhjen". Mëtej thuhet: „Qysh në këtë dakik fusha të tana u transferuan në një lëmë luftet, e ndër malet t'anë ma se 30 vjet rresht (1880—1912), gjimuan topat mizorë të pushtuesit: fika nau kërcënua pa pra, vargi i dëshmorëve mrriu me nje numër të mnershëm, e Kosova e shkretë njehi në tymë e në flakë. Por, ma në fund pushtuesi i lëshoi amët, e Shqipnisë trime iu vu në krye dafina e ngadhnimit (1912)".33

------------------------------------
1 La Federation Balcanique, nr. 1, nr. 4—5, 1924. për Lidhjen e Pm-renit, shih gjerësisht: Ali Hadri, Prilog rasvetljavanju Prizrenske lige 1878—1881, „Përparimi", nr. 1, 1967.
2 Po aty.
3 Po aty.
4 Po aty, nr. 20—21.
5 Po aty.
6 Po aty, nx. 105.
7 Po aty, nr. 105, f. 2300.
8 Po aty, nr. 24.
9 Po aty. Lidhur me luftën që bëri Lidhja Shqiptare, shih gjerësisht: Ali Hadri, v. c, f. 45—58.
10 La Federation Baleanique, nr. 24.
11 Po aty, nr. 55.
12 Vendimet e Iidhjes Shqiptare të hartuara nga Komiteti i Stambollit, pika 1 — (2) — 7, fotokopje.
13 La Federation Balcanique, nr. 78—84.
14 Po aty, nr. 84.
15 Po aty, nr. 100/28.
16 Po aty, nr. 117/18.
17 Po aty, nr. 117/18.
18 Po aty, nr. 70/27.
19 Po aty, nr. 117/8.
20 Po aty.
21 Po aty.
22 Po aty.
23 Po aty, nr. 24/25.

[King_Gentius]

New York Times gjithashtu ka botuar gjithashtu artikuj interesante gjate asaj periudhe qe flasin per Lidhjen e Prizrenit. Shum nga keta artikuj mund ti gjeni ne linkun e meposhtem:

http://www.forumishqiptar.com/showthread.php?t=52214

[Albo]

Dosjet dhe valixhet “e pambledhura” të Lidhjes Shqiptare të Prizrenit


Për Lidhjen Shqiptare të Prizrenit është shkruar mjaft deri sot, janë botuar monografi, studime dhe vëllime me dokumente e dorëshkrime, por, megjithatë ka mbetur një pjesë e madhe e burimeve arkivore, lëndë kjo e dorës së parë, e pa botuar dhe pa hulumtuar.
Studiuesit dhe specialistët e kësaj periudhe i pret një lëndë mjaft voluminoze dorëshkrimesh, dokumentash, raportesh, relacionesh dhe materiali tjetër në disa arkiva, siç janë ato të Vjenës, Romës, Vatikanit dhe Zagrebit. Ne, gjatë viteve të kalura, kemi shfrytëzuar pjesërisht disa nga fondet e këtyre arkivave dhe si kontribut modest, për ndihmesë studiuesve shqiptarë dhe të tjerë, ju ofrojmë rezultatet e kërkimeve tona, me dëshirë që ato të shkojnë edhe më tutje, veçanërisht në përvjetorët tjerë të Lidhjes Shqiptare të Prizrenit.
Nuk jemi ndalur kësaj radhe për të analizuar arkivat veç e veç, fondet apo përmbajtjen e dokumentave. Në një studim të mëvonshëm, i cili është në përgatitje e sipër, do të bëjmë një gjë të tillë, duke shtjelluar lëndën arkivore të konsultuar nga arkivat e përmendura. Një pjesë të kësaj lënde, respektivisht asaj nga Arkivi Shtetëror i Zagrebit, në formë të skanuar dhe të stampuar, ja kemi dhuruar Arkivit Qendror Shtetëror. Pjesën tjetër, me të përfunduar studimi monografik, po ashtu do ta dorëzojmë në institucionet përkatëse për t’iu kursyer kohën si dhe për t’iu lehtësuar punën studiuesve dhe historianëve të cilët nuk kanë nevojë të udhëtojnë në arkivat përkatëse ngase këto burime mund t’i shfrytëzojnë në institucionet e cekura.
Arkivat e Romës, Vatikanit dhe Zagrebit, asnjëherë deri më sot, nuk janë studiuar në mënyrë sistematike, për periudhën e Lidhjes Shqiptare të Prizrenit, ndërsa situata është më ndryshe me Arkivin Shtetëror të Vjenës, por edhe nga ky arkiv, pas konsultimeve të fondeve përkatëse dhe krahasimeve me vëllimet e dokumentave të botuara, u vërrejt se ka ende mjaft lëndë arkivore origjinale të pa botuar. Kjo lëndë burimore nga të gjitha këto arkiva, pas përgatitjes së saj për botim, nga studiues dhe specialistë të fushave përkatëse, duke përdorur metodat bashkëkohore kritike të botimit të dokumenteve të tilla, veçanërisht atë krahasuese, do të hidhte dritë në disa segmente ende të pandriçuara sa duhet për veprimtarinë e Lidhjes Shqiptare të Prizrenit, kohën e themelimit, rrethanat politiko-shoqërore, ndikimet, kontributet dhe pengesat e ambasadave dhe konsullatave të huaja me veprimet e tyre gjatë viteve 1877-1881, si dhe mbi disa nga personalitetet më kyçe të cilat drejtuan Lidhjen.

Arkiva e Vjenës për eventin shqiptar

Në Arkivin Shtetëror të Vjenës është një numër i madh fondesh, në të cilat ka shumë material burimor për Lidhjen e Prizrenit dhe periudhën në të cilën ka vepruar ajo. Këto fonde janë “Politisches Archiv” të ashtuquajturat “Gehemie Akten” që fillojnë në vitin 1839 dhe vazhdojnë deri në vitin 1918; pastaj fondet: “Bulgarien,” 1879-1918, dosjet: XV/1-123; “Griechenland,” 1848-1917, dosjet: XV/l-96; “Montenegro” për vitet 1879-1914, dosjet XVII/35, veçanërisht: Haupakten der albanischen Liga, për vitet 1878-1881; “Rumanien” 1879-1918; “Serbien,” 1879-1914, dosjet: XIX/1-94; “Turkei” dosjet I-XII, “Albanische Liga” dosja XII/236B, vitet 1880-1881; “Varia”- Gusinje Frage dhe Albanesische Liga, për vitet: 1878-1880; “Zivilkommisariat Plevle,” vitet 1880-1888, dosjet 111-121. Ndërkaq, kujdes të veçantë i duhet kushtuar fondit: “Konsulate” 1848-1918, dosjet: I-XXXVIII, me 89 libra të protokollit për vitet: 1853-1918; ndërsa në fondin “Akten” të konsullatave austro-hungareze në vende të ndryshme të Gadishullit Ballkanik, dosjet janë të renditura në bazë të alfabetit, gjë që lehtëson shumë punën e kërkuesve dhe studiuesve. Disa nga dosjet e këtij fondi të konsullatave janë: Antivari, për vitet: 1877-1878; Beogradi për vitin 1878; Cetinja për vitin 1878; Dubrovniku, për vitin 1878; Janinë për vitin 1878; Manastiri për vitet 1878-1881; Mostar për vitin 1878; Prizreni, për vitet 1869-1914; Sarajeva 1878-1879; Selaniku për vitet 1878-1881; Shkodra, për vitet: 1878-1881, etj.

Volumet arkivore në Romë

Në Romë në: “Archivio Storico del Ministero degli Affari Esteri,” që gjendet në ndërtesën e quajtur Farnesina, janë disa fonde në të cilat ka dokumente për Lidhjen Shqiptare të Prizrenit. Ato fonde janë: “Turchia-raportti in arrivo” vëll. 1-23; pastj fondi: Pacc. ser. 1460-1472, vëll. I, 21 dhjetor 1877-5 prill 1879; Scutari/ Questione albanese; dhjetor 1877; pastaj: vëll. II, korrik 1878; vëll. III, tetor 1878; vëll. IV, dhjetor 1878; vëll. V, 15 dhjetor 1878-15 shkurt 1879; vëll. VI, vitet 1879-1880), vëll. VII, vitet 1880-1881; dhe vëll. VIII, vitet 1881-1882. Ndërsa në: “Serie terza: Divisione “Politica,” për vitet 1867-1888, janë të ruajtura raportet e konsujve dhe ambasadorëve italianë nga Bullgaria /Sofje/; Greqia, /Athinë, Selanik/; Rumania, /Bukuresht/, Serbia, /Beogradi/ etj.

Pasuria e Vatikanit

Në Vatikan, një rëndësi të veçantë kanë posaçërisht arkivat si: Archvio Segreto Vaticano, respektivisht fondet: “Archivio della Delegazione Apostolica di Albania; Visite Apostoliche; Archivio della Nunciatura di Albania; Libri litterarum visitationum sacrorum liminum; dhe Arkivi i Propagandës Fide, përkatësisht fondet: Scritture Originali Riferite nelle Congregazioni Generali; Scritture Riferite nei Congressi; Lettere della Sacra Congregazione “de Propaganda Fide”; Acta della Sacra Congregazione “de Propaganda Fide” etj.

Arkiva dhe 24 kutitë e Zagrebit

Në Zagreb, në Arkivin Shtetëror Kroat, në fondin: 435, “Akten des K. K. General-Commandos Zagreb Grenz Verëaltungs – Presidial, për vitet 1878-1881; ruhen raporte të konsullit austro-hungarez, në Shkodër, F. Lippich-ut dhe dokumente të tjera origjinale dhe kopje të dubluara në 24 kuti, psh. dosja XVIII, num. act. 619-1307; dosja XIX, num. act. 4-967; dosja XX, num. act. 970-1899; dosja XXI, num. act. 1905-3246; dosja XXII, num. act. 14-3999; dosja XXXIII, num. act. 4028-5073 dhe 104-3588, etj. Ky fond, por edhe disa të tjera, janë konsultuar nga M. Panxhiq, D. Marjaniq dhe ne, gjatë viteve 2002-2004.


12 Qershor 2007
Albania

[no name]

Lidhja e Prizerenit

VEPRIMTARIA DIPLOMATIKE E DELEGACIONIT TË LIDHJES SHQIPTARE NË PRANVERËN E VITIT 1879



Lidhja Shqiptare e Prizrenit, krahas organizimit të veprimeve me armë në dorë përdori në shkallë të gjerë edhe veprimet diplomatike. Një vend të rëndësishëm në këtë drejtim zë veprimtaria diplomatike që zhvilloi delegacioni i Lidhjes Shqiptare nëpër kryeqytetet e fuqive pjesëmarrëse të Kongresit të Berlinit, në muajt prill—qershor të vitit 1879.
Për shkak të qëndresës së vendosur dhe të organizuar të popullit shqiptar, deri në praverën e vitit 1879, nuk kishte qenë e mundur të zbatoheshin vendimet e Kongresit të Berlinit. Sido-mos i mprehtë ishte bërë protalemi në Jug, në lidhje me përcaktimin e vijës së re kufitare greko-turke që kishte rekomanduar Kongresi. Lidhja Shqiptare ishte shqetësuar thellësisht nga fakti se qarqet shoviniste greke, nuk i fshihnin synimet ekspansioniste mbi gjithë vilajetan e Janinës, në të cilën popullsia shqiptare përbënte pjesën më të madhe dhe më kompakte të banorëve të saj. „...në sferat qeveritare (greke), raportonte ministri austriak në Athinë, Konti Dubski, ushqehet dëshira për t'i dhënë një shtrirje sa më të madhe"1 vijës kufitare të rekomanduar. Aneksimi i Shqipërisë së Jugut shihej si një „garanci e sigurt për të ardhmen (e helenizmit)".

Përballë këtij rreziku edhe në Jug, ashtu si në krahinat e tjera të Shqipërisë, nën udhëheqjen e Lidhjes, po zhvillohej një veprimtari e fuqishme edhe e gjithanshme për të kundërshtuar me armë shovinistët grekë, bile edhe vetë Portën, në rast se ajo do të bënte qoftë edhe një lëshim të vogël lidhur me territoret shqiptare. Në protestat, thirrjet, memorandumet që iu drejtuan Fuqive të Mëdha dhe Portës së Lartë, shprehej vendosmëria e paepur e mbarë popullit shqiptarë për të bërë çdo sakrificë dhe për të mbrojtur deri në vdekje kombësinë dhe trevat e tij jugore.

Duke vlerësuar situatën e krijuar, konsulli francez në Selanik raportonte se „ ... shqiptarët janë shumë të acaruar dhe i shpallin me krenari qëllimet e tyre për të kundërshtuar çdo lloj aneksimi" dhe se „ Greqisëdo t’i duhet të përballojë një rezistencë shumë serioze në qoftë se ngul këmbë në pretendimet e sotme".2 Porta e Lartë, e interesuar për të ruajtur të pa prekura territoret e Perandorisë, megjithëse hyri në bisedime me Greqinë, nuk donte të merreshin si pikënisje linjat e rekomanduara në protokollin e 13-të të Kongresit të Berlinit. Vendimet e Kongresit ajo nuk i quante të detyrueshme dhe vijën Kalamas—Selemvria, të rekomanduar prej tij, e konsideronte të papranueshme. Por, e paaftë për t'i bërë ballë presionit të Fuqive dhe për t'iu kundërvënë atyre, përpiqej të përdorte si argument qëndresën e fuqishme të shqiptarëve. Ndërsa qeveria greke ngulte këmbë në zbatimin e linjës së rekomanduar.

Në këto kushte bisedimet e komisionit greko-turk që u zhvilluan në Prevezë në muajt shkurt—mars, e që u zvaritën ditë të tëra, nuk mund të jepnin e nuk dhanë asnjë rezultat.
Qarqet sunduese greke të ndodhura përballë qëndresës së vendosur të Lidhjes Shqiptare dhe të pakënaqura nga rezultati i bisedimeve kërkuan ndërmjetësimin e Fuqive nënshkruese të Traktatit me qëllim që të siguronin përkrahjen e tyre për aneksimin e tokave që aspironin.
Në gjendjen e krijuar Lidhja ndërmori hapa të rinj dhe zhvilloi një veprimtari diplomatike intensive për të ndikuar aktivisht në favor të çështjes shqiptare pranë Fuqive të Mëdha, dhe për të krijuar një opinion publik botëror, i cili ishte mjaft i dezinformuar nga armiqtë e Shqipërisë.

Në mars të 1879-ës, mbledhja e Komitetit të Lidhjes i Prevezës vendosi të dërgonte një delegacion në Evropë, për të mbrojtur të drejtat dhe interesat e kombit shqiptar. I kryesuar nga udhëheqësi i Lidhjes Shqiptare dhe diplomati i shquar Abdyl Frashëri, delegacioni në muajt prill—qershor 1879 vizitoi krye-qytetet e pesë Fuqive të Mëdha, nënshkruese të Traktatit të Berlinit (Romën, Parisin, Londrën, Berlinin e Vjenën) si edhe Stambollin. Si përfaqësues i mbarë popullit shqiptar, ai mbrojti me guxim dhe vendosmëri pranë kabineteve evropiane të drejtat legjitime të shqiptarëve, tërësinë territoriale e paprekshmërinë e Shqipërisë dhe u deklaroi atyre se të gjithë shqiptarët, të bashkuar si një trup i vetëm do të luftonin në rast se Evropa do të lejonte aneksimin e një pjese të vendit të tyre nga ana e Greqisë, edhe sikur vetë Porta të detyrohej ta pranonte këtë aneksim.3

Anëtarët e delegacionit, megjithëse kishin marrë përsipër një detyrë „shumë të guximshme nga të gjitha pikëpamjet", e kishin për nder dhe ishin të vendosur që ta përmbushin misionin e diplomatëve të parë të kombit shqiptar pa u dekurajuar. „Ne do të trokasim në të gjitha dyert, pa humbur zemër"4 — deklaronte Abdyl Frashëri.

Nisja e delegacionit ndeshi qysh në fillim, në Prevezë, në qëndrimin negativ të zëvendës konsullit të Francës si dhe të konsullit austro-hungarez, të cilit iu duk si „arrogancë" dhe „e habitshme"5 që Lidhja po niste një delegacion për të mbrojtur të drejtat e kombit shqiptar.

Aksioni diplomatik i Lidhjes Shqiptare shkaktoi gjithashtu shqetësim në qarqet qeveritare të Athinës dhe në Portën e Lartë. Të dy palët reaguan dhe u përpoqën për ta penguar veprimtarinë e delegacionit shqiptar.

Me insistimin e madh të Athinës, u nis një delegacion „epirotas" në po ato kryeqytete, si kundërpeshë për të luftuar përçapjet e misionit shqiptar dhe për të neutralizuar efektin që mund të bënte ai në Evropë.

Po kështu, Porta e Lartë, e vendosur në politikën e saj antishqiptare, për të ruajtur të paprekur sundimin e vet mbi Shqipërinë dhe popullin shqiptar nuk mund të pranonte që ky të për-faqësohej nga dikush tjetër përveç asaj, dhe aq më tepër që shqiptarët të vepronin në mënyrë të pavarur në arenën ndërkombëtare. Prandaj përpjekjet e delegacionit ajo i konsideronte si veprime „të pahijshme" dhe të „paarsyeshme". Në telegramet që ministri i Punëve të Jashtme të Perandorisë Osmane u drejtonte ambasadorëve të vet në Romë, Paris, Berlin, Vjenë, i porosiste të vepronin në mënyrë të tillë që përfaqësuesit shqiptarë „të heqin dorë nga misioni që kishin marrë përsipër".6

Përpjekjet e Portës së Lartë për të penguar veprimtarinë diplomatike të Lidhjes në arenën ndërkombëtare, janë një aspekt tjetër që hedh poshtë pikëpamjet e asaj historiografie që e paraqet Lidhjen Shqiptare si pjellë të Portës dhe nismat e saj si të nxitura e të organizuara nga ajo.

Me gjithë këto pengesa, delegacioni shqiptar nuk u tërhoq nga rruga e nisur, i ndërgjegjshëm se vetëm ai kishte të drejtën dhe ishte në gjendje të mbronte interesat më jetike të popullit shqiptar. „Porta e Lartë flet si qeveri e cila është e lidhur gjer në një farë mase me Traktatin e Berlinit" — deklaronte Abdyl Frashëri, ndërsa ne „kemi ardhur në perëndim me qëllim që të parashtrojmë gojarisht vendimin e një populli të tërë... e t'i japim të kuptojë Evropës se preferojmë të vdesim të gjithë me armë në dorë duke luftuar kundër atyre që duan të pushtojnë vendin tonë".7 Kjo ishte përgjigjja që përfaqësuesit shqiptarë i dhanë Portës së Lartë.

Misionin e vet delegacioni e zhvilloi nëpërmjet memorandumit me shkrim që iu dorëzoi kabineteve të Fuqive të Mëdha dhe Portës së Lartë, si edhe me anë të parashtrimit gojarisht të kërkesave shqiptare në takimet me personalitete të larta zyrtare të tyre. Në këtë memorandum, ngrihej zëri i protestës ndaj vendimeve të padrejta të Kongresit të Berlinit, i cili kishte mohuar dhe cënuar rëndë të drejtat e kombit shqiptar.

Në të shpreheshin qartë në emër të popullit shqiptar kërkesat themelore të lëvizjes: ruajtja e tërësisë tokësore dhe njohja e kombit shqiptar, si një komb që kishte luftuar për të ruajtur atdheun e vet, kombësinë e vet, gjuhën dhe zakonet. „Një komb kaq trim dhe kaq i lidhur me truallin e tij, thuhej në memorandum, — nuk duhet lejuar, të sakrifikohet... pa asnjë arsye të ligjshme".8 Duke kërkuar nga Fuqitë e Mëdha që të hiqnin dorë nga vendimet e padrejta të Kongresit të Berlinit, në memorandum shprehej vendosmëria e paepur e të gjithë popullit shqiptar për të mbrojtur me gjak atdheun dhe kombësinë përballë rreziqeve që i këcënonin.

Në fillim delegacioni i Lidhjes Shqiptare shkoi në Romë, ku u takua me kryeministrin si dhe me personalitete të tjera politike.Kërkesat shqiptare gjetën një farë përkrahje në qarqet qeve-ritare italiane. Vetë kryeministri u pohoi atyre se pretendimet e padrejta të Greqisë (mbi Epirin) nuk do të merreshin parasysh.9 Ky pohim fliste për një kthesë në politikën italiane ndaj çështjes së kufirit greko-turk, në krahasim me qëndrimin e mbajtur në Kongresin e Berlinit, ku Italia jo vetëm kishte treguar „simptoma aq të ngrohta për Greqinë", por për më tepër ishte bashkuar me Francën në përkrahje të rivendikimeve greke. Tani ajo sugjeronte që mbretëria greke të dëmshpërblehej në Tesali. Kjo kthesë padyshim nuk buronte nga „dëshira e mirë" për të njohur luftën e popullit shqiptar për të drejtat e tij kombëtare, por kishte të bënte kryesisht me interesat e Italisë në Shqipëri.

Nga informatat që kishte marrë qeveria italiane ishte bindur se realizimi i pretendimeve greke do të ndeshte në një rezistencë shumë të ashpër nga ana e shqiptarëve, gjë që do të çonte padyshim „në komplikacione të rënda", duke krijuar një gjendje shqetësuese për atë. Prandaj ajo ishte e interesuar, që të mos krijohej „një situatë (e tillë) nga e cila, Austria", rivalja e saj kryesore në Ballkanin Perëndimor, „do të përfitonte dhe me pretekstin e rivendosjes së qetësisë do të okuponte edhe Shqipërinë".10

Italia, duke e konsideruar shkatërrimin e Perandorisë Osmane vetëm si çështje kohe, jo vetëm përpiqej të evitonte vendosjen definitive të Austrisë në bregdetin për karshi, por për të realizuar në të ardhmen synimet e saj preferonte që Epiri më mirë të mbetej nën Perandorinë, se sa të bashkohej dhe të asimilohej nga një shtet tjetër.

Megjithatë, Italia duke mos qenë në gjendje të luante një rol më vete, dhe nga frika se mund të izolohej krejt në „koncertin evropian", nuk mori asnjë angazhim zyrtar ndaj delegacionit. Ajo e përcolli atë me fraza të përgjithshme se protestat e tij do të merreshin në konsideratë, se ishte duke u biseduar çështja e ndërmjetësimit të fuqive, prandaj shqiptarët nuk duhej t'u shkaktonin vështirësi Fuqive të Mëdha.11

Ndryshe nga ç'ndodhi me qarqet qeveritare, kërkesat e drejta të delegacionit tërhoqën vëmendjen e rretheve demokratike si dhe të shtypit përparimtar italian, të cilat ngritën zërin në mbrojtje të të drejtave të kombit shqiptar dhe i bënë thirrje qeverisë italiane që të mos bashkëpunonte për të shtypur një kombësi në interes të një tjetre.
Nga fundi i prillit delegacioni u drejtua për në Paris. Për përfaqësuesit e Lidhjes Shqiptare ishte e qartë se ato do ta kishin shumë më të vështirë realizimin e misionit të tyre në Francë.

Në Kongresin e Berlinit ishte pikërisht përfaqësuesi francez Vadingtoni që, në përkrahje të pretendimeve greke, kishte rekomanduar vijën e lumenjve Kalamas—Selemvria si bazë për rregullimin e kufirit greko-turk. Edhe më pas, Franca nguli këmbë pranë Fuqive të Mëdha për të vënë në veprim protokollin e 13-të të Kongresit, e për ta detyruar Portën që të hynte në bisedime me komisionin grek. Pasi bisedimet e komisionit në Prevezë nuk dhanë rezultat, ajo jo vetëm shprehu gadishmërinë e plotë, por edhe shpresën se kërkesa e Athinës për ndërmjetësimin e fuqive në favor të saj, do të pritej me dashamirësi.12

Megjithëkëtë delegacioni kishte iluzionin se argumentet e tij të drejta, të mbështetura me qëndresën e organizuar të popullit shqiptar, do të ndikonin për një ndryshim në qëndrimin e Francës, e cila, ndonëse ishte përkrahëse e pretendimeve greke ashtu si dhe Fuqitë e tjera, nuk ishte e interesuar për prishjen e statuskuosë në Ballkan.

Në takimin që patën me ministrin e Jashtëm Francez, Vadingtonin, përfaqësuesit e Lidhjes Shqiptare i deklaruan atij se protokollet e Kongresit të Berlinit lidhur me kufirin jugor kishin sjellë shqetësime në të gjithë Shqipërinë, dhe, pasi kundërshtuan bindjen e Vadingtonit se cedimet në favor të mbretërisë greke nuk do të shkaktonin kundërshtim nga ana e popullsisë, ata shprehën vedosmërinë e popullit shqiptar për t'i dalë zot vendit të tyre „në rast se nuk do të merreshin parasysh protestat dhe nuk do të njiheshin të drejtat e tij".13

Përgjigjja zyrtare që Vadingtoni i dha delegacionit tregonte se kabineti francez njihte Portën e Lartë si të vetmin autoritet me të cilën mund të bisedohej për këtë problem dhe, e përcolli atë te Konferenca e Stambollit me „premtimin" se „do t'i jepte udhëzime ambasadorit të tij në Stamboll që të mos u bëhej ndonjë padrejtësi të dyja palëve".14

Shprehje akoma më e hapur e këtij qëndrimi ishte paraqitja e shtrembëruar e problemit shqiptar në gazetën zyrtare „Republica Franceze" e cila e konsideronte kombësinë shqiptare „vetëm një endërr të disa kokëkrisurve".15

Duke iu përgjigjur kësaj gazete dhe indirekt edhe qarqeve qeveritare franceze në artikullin e botuar në „Monitër Universel", në maj 1879, Abdyl Frashëri shkruante: „Franca qan gjithmonë humbjen e krahinave të saj. Banorët e Alsasë dhe Lorenës rënkojnë kur kujtojnë privimin e kombësisë së tyre. Përse një gazetë franceze i gjen qesharakë shqiptarët, të cilët përpiqen të evitojnë rrezikun e një fatkeqësie të tillë"?16

Në maj të 1879-ës, delegacioni shqiptar vizitoi kryeqytetin e Anglisë, Gjermanisë dhe të Austro-Hungarisë. Këto fuqi, ishin mbrojtëse më të vendosura të parimit të ruajtjes së Perandorisë Osmane, parim që u shërbente atyre për të ndaluar depërtimin e mëtejshëm të Rusisë dhe influencës së saj në Ballkan dhe për të vazhduar vetë grabitjen e Turqisë. Rrjedhimisht ato ishin kundër çdo lëvizjeje çlirimtare që mund ta prishte statuskuonë e me të edhe Perandorinë. Si pasojë edhe qëndrimi i tyre ndaj përfaqësuesve të Lidhjes Shqiptare ishte pothuajse i njëjtë dhe negativ. Kabineti anglez, i interesuar për të evituar „trazimet e kom-plikimet" e paparashikuara dhe të padëshirueshme për të në Ballkan, si dhe për të qenë „korrekt" me zotimet e fshehta që kishte marrë ndaj Portës në çastin e marrjes së ishullit të Qipros, ishte bërë, sipas shprehjes së një gazete të kohës „garancia më e sigurtë"17 për Turqinë.

I trembur nga një kryengritje shqiptare, kabineti anglez mendonte se mbretërisë greke i duheshin dhënë ato territore që mund ta forconin atë, por jo ato që ajo nuk mund t'i nënshtronte e t'i sundonte në rrugë paqësore. Prandaj ai përdori tërë ndikimin e vet që mbretëria greke të hiqte dorë nga pretendimet mbi Janinën dhe mbi territoret e Shqipërisë Jugore, të cilat ajo nuk mund t'i merrte dot pa luftë. Nga ana tjetër Anglia nuk ishte e interesuar aspak që të përkrahte qoftë edhe moralisht çështjen shqiptare. Ishin këto arsyet që nën maskën e ruajtjes së statu-kuosë, „të paqes dhe të drejtësisë", nuk u prit zyrtarisht dele gacioni shqiptar. Lord Salisbëri më në fund „denjoi" ta priste delegacionin shqiptar, jo në Forejn Ofis, por në shtëpinë e tij. Pasi përfaqësuesit shqiptarë i parashtruan dëshirat e kombit të tyre dhe i dorzuan memorandumin, ai u mundua „t'i qetësonte" ata duke u deklaruar se për këtë çështje do t'i jepte udhëzime ambasadorit të tij në Stamboll, dhe se shpresonte se nuk do t'i jepej (Greqisë) ndonjë gjë nga Epiri.18 Pra Anglia i përcolli emisarët shqiptarë pa marrë përsipër asnjë angazhim në përkrahje të të drejtave të popullit shqiptar.

Akoma më i keq qe qëndrimi që mbajtën ndaj delegacionit Gjermania dhe Austro-Hungaria, të cilat nuk denjuan as ta prisnin fare atë.

Kabineti i Berlinit, vazhdonte të ishte për „inkurajimin e perspektivave" të zmadhimit të mbretërisë helene edhe në kurriz të tokave shqiptare, për ta përdorur atë si kundërpeshë ndaj pan-sllavizmit, këtij rreziku serioz" për Evropën Lindore. Me këtë shpjegohet edhe fakti që qarqet qeveritare gjermane nuk pranuan të zhvillonin kurrfarë bisedimesh me përfaqësuesit nga Shqipëria, e cila sipas Bismarkut nuk ishte veçse një „shprehje gjeografike". Siç shprehej sekretari i shtetit Bulov, ndaj delegacionit shqiptar do të mbahej një qëndrim mjaft mospërfillës.

Kabineti i justifikoi qëndrimin e vet duke deklaruar se „nuk ishte i interesuar drejtpërdrejtë në punët që i përkisnin Lindjes" (gjë që nuk ishte aspak e vërtetë) dhe se meqë „nuk kishte pra-nuar gjer tashti asnjë përfaqësues që kishte ardhur nga (vendet) e Lindjes",19 nuk mund të priste as delegacionin shqiptar. Përsa i përket memorandumit që iu dorëzua, Bulovi nuk ngurroi ta cilësojë me cinizëm si „aspak interesant" dhe se „në çdo radhë" të këtij ai shihte „vulën e një ekzagjerimi tendencioz".20

I njejti qëndrim iu rezervua delegacionit edhe në kryeqytetin e Perandorisë Habsburge në Vjenë. Austro-Hungaria, e interesuar jo vetëm për ruajtjen statuskuosë por njëkohësisht edhe si një fuqi me synime të drejtpërdrejta në Ballkan, aspironte të shtrihej në pjesën Perëndimore të tij, duke përfshirë edhe tokat shqiptare deri në Vlorë. Si rrjedhim ajo e orientonte politikën e vet kundër lëvizjes shqiptare.

Në këto kushte kancelari i Rajhut dhe Kont Andrashi, ashtu sikurse kabineti i Berlinit, nuk i pritën përfaqësuesit e Lidhjes Shqiptare nën pretekstin se nuk ishin pranuar as përfaqësuesit e Rumelisë Lindore.21

Ky qëndrim i kabineteve të Berlinit dhe të Vjenës ndaj emisarëve shqiptarë, që nuk ndryshonte në thelb nga ai i kabineteve të tjera dëshmonte se qarqet zyrtare të Fuqive të Mëdha vazhdonte me konsekuencë politikën e mosnjohjes së popullit shqiptar si komb më vehte,duke i konsideruar thjesht si shtetas të Perandorisë Osmane.

Lidhja Shqiptare nuk u tërhoq përballë këtij qëndrimi armiqësor e mospërfillës të Fuqive të Mëdha ndaj interesave të popullt shqiptar.Ajo iu përgjegj kësaj mospërfilljeje duke luftuar me armë në dorë për të mbrojtur të drejtat e kombit shqiptar.
----------------
1 Hans-Hof-und Staatsarchiv, Politisches Archiv (më tej do të citohet HHStA PA) Raport i ministrit austro-hun^arez në Athinë dërguar Minis-trisë së Punëve të Jashtme në Vjenë, më 26 !rrik 1878.
2 Archives du Ministere des affaires Etrangëres, Correspondence polir tique et consulaire (më tej do të citohet AMAE) Raporti i konsullit fran-cez në Selanik dërguar më 12 shkurt 1879 ministrit të Punëve të Jashtme Vadingtonit në Paris.
3 Lidhja Shqiptare e Prizrenit në dokumentet osmane 1878—1881. Për-gatitur nga Kristaq Prifti. Tiranë 1978, dok. 12 fq. 31.
4 AMAE, Raport i z/konsullit të Francës në Janinë, dërguar ministrit të Punëve të Jashtme, Vadingtonit në Paris më 26 mars 1879.
5 HHStA, PA, Raport i konsullit austro-hungarez në Janinë dërguar baronit von S c h w e g e 1, më 30 mars 1879.
6 Lidhja Shqiptare e Prizrenit..., dok. 13, fq. 32, dok. 23, fq. 42.
7 Pa aty, dok. 15, fq. 33.
8 Akte të Rilindjes Kombëtare Shqiptare (1878—1912) Përgatitur nea Stefanaq Pollo dhe Selami Pulaha, Tiranë 1978, fq. 86.
9 Basvelaket Arsivi. Jildiz esas evraki kisin nr. 14, evrak no-88/7 zarf nr. 88, karton nr. 12 (më tej do të citohet BVA).
10 Po aty.
12 PAV?%' T^tër e Vadingtonit, kr-'eministër dhe ministër i Pit nëve të Shtm^tfFrancës, dërfuar Tiso, ministrit të Francës ne Athme
më ^ffldlfaShqivtare e Prizrenit..., dok. 17, fq. 35.
14 BVA dok. i cituar.
15 Arkivi Qendror Historik i RPSSH, Fondi i D e R a d ë s. Dosja 54/1 dok. 267—268.
16 Shih — A. B u d a, Shqiptarët përballë krizës lindore, në rev. „Studime Historike", 1978, nr. 1.
17 AMAE, Raport i të ngarkuarit të përkohshëm te Francës në Athinë, dërguar ministrit të Punëvs të Jashtme Vadingtomt, më 25 qer-shor 1879.
18 BVA. Dok. i cituar.
19 Po aiy.
20 Politisches Archiv des Auswartingen Amtes. Njoftlm i sekretarit të shtetit Bulov, drejtuar madhërisë së tij Perandorit dhe mbretit, Berlin, 23 maj 1879.
31 BVA, Dok. i ci .uar.

[brooklyn2007]

• PROF. KRISTO FRASHËRI

Historia e Lidhjes Shqiptare të Prizrenit, është e lidhur aq ngushtë, me emrin e Abdyl Frashërit, sa që kur shqiptojmë emrin e saj, na shfaqet para syve, silueta e patriotit frashërlli. Në të vërtetë Lidhjen Shqiptare të Prizrenit nuk e themeloi Abdyl Frashëri, dhe askush tjetër, nga ata që morën pjesë në mbledhjen historike të Prizrenit, më 10 Qershor 1878. Lidhjen Shqiptare të Prizrenit e themeloi, e çimentoi dhe e përjetësoi Rilindja Kombëtare Shqiptare, më saktë, vrulli patriotik i shtresave të gjera shqiptare, të cilat iu përgjigjen kushtrimit që erdhi nga ndërgjegjja historike, për të kundërshtuar rrezikun e copëtimit të trojeve amtare dhe në të njëjtën kohë për të realizuar të drejtat kombëtare, ashtu siç i kishin fituar kombësitë e tjera të Gadishullit Ballkanik.
Abdyl Frashëri, ka meritën e madhe se ishte i pari ndër të parët intelektualë që perceptoi madje e parashikoi rrezikun për Kombin shqiptar, që sillte me vete, kriza lindore e viteve shtatëdhjetë, shek. XIX.
Siç dihet, krizën lindore të viteve shtatëdhjetë, e provokoi Rusia Cariste, në interes të lakmive të saj ekspansioniste, për të mbisunduar në Gadishullin Ballkanik dhe për të dalë në ujërat e ngrohta të Detit Mesdhe.
Jo vetëm Abdyl Frashëri, por të gjithë faktorët politikë shqiptarë, ishin të bindur, se me fitoren e armëve Ruse, Shqipëria jo vetëm nuk do të fitonte asnjë të drejtë kombëtare, por ç’ishte më e keqja, trojet e saj pasi të shkëputeshin nga Perandoria Osmane, do të copëtoheshin midis monarkive ballkanike aleate të Rusisë. Si rrjedhim, sapo Perandoria Ruse, i shpalli luftë, më 23 Prill 1877, Perandorisë Osmane, mbarë qarqet politike-shqiptare u vunë në lëvizje. Por qëndrimi që ato mbajtën, kur filloi lufta, nuk ishte i njëjtë. Pashallarët shqiptarë, që gëzonin mjaft influencë politike në krahinat e tyre, vendosën të prisnin, për të parë, se nga do të anonte kandari i fitores. Madje, jo pak prej tyre, vrapuan së bashku me forcat lokale luftarake, në frontin e luftës, në ndihmë të ushtrisë Osmane, kundër ushtrive Ruse. Përkundrazi Abdyl Frashëri, së bashku me një grup patriotësh demokratë, e kuptuan se kishte trokitur ora e aksionit çlirimtar, pavarësisht se kush do ta fitonte luftën: Rusia apo Turqia.
Me këtë rast, Abdyl Frashëri, shpalosi një platformë të re politike dhe ideologjike, për Lëvizjen Kombëtare Shqiptare, e cila në fillim pati pak përkrahës, por shumë shpejt, atë e përqafuan shtresat e gjera të popullit. Platforma që hartoi Abdyl Frashëri i kundërvihej platformës që përpunuan qarqet Sulltaniste të Stambollit. E para, platforma e Abdylit, u drejtohej vetëm shqiptarëve, pavarësisht nga përkatësia fetare dhe krahinore dhe synonte mbrojtjen e interesave Kombëtare të Shqipërisë. E dyta, ajo e Sulltanistëve u drejtohej myslimanëve të kombeve të ndryshme të Ballkanit dhe synonte mbrojtjen e kufijve të Perandorisë Osmane në Evropën Juglindore. Platforma e Sulltanistëve, qe tepër e rrezikshme për interesat kombëtare shqiptare. Së pari ajo, se nuk e shtronte fare çështjen e kombësisë shqiptare si subjekt i të drejtave kombëtare. E dyta ajo, i i konsideronte shqiptarët myslimanë, si pjesëtarë të kombësisë islamike ballkanike. E treti ajo, i nxiste shqiptarët të luftonin për të qëndruar edhe në të ardhmen nën zgjedhën shekullore Osmane, dhe e fundit, e thellonte edhe më tej përçarjen e shqiptarëve të besimeve të ndryshme. Përkundrazi, platforma e Abdyl Frashërit, ishte ndërtuar mbi ideologjinë e Rilindjes Kombëtare, në përshtatje me kushtet e brendshme dhe të jashtme të Shqipërisë. Platforma e tij, e cila u miratua nga Komiteti Shqiptar i Janinës, në maj të vitit 1877, fill pasi filloi lufta Ruso-Turke, mbështetej mbi katër pilastra.
Platforma, mund të kuptohet, po të kemi parasysh, se kur filloi kriza lindore, Shqipëria ndodhej prej katër shekujsh, nën zgjedhën e Perandorisë Osmane, se ajo nuk gëzonte asnjë nga të drejtat kombëtare, të shpallura në shek. XIX, se shqiptarët e besimeve të ndryshme, nuk trajtoheshin si pjesëtarë të një kombësie të vetme, se krerët e krahinave të ndryshme, ishin në rivalitet me njëri-tjetrin, se në arenën ndërkombëtare, shqiptarët shiheshin nga fuqitë e mëdha me syrin e njerkës, se monarkitë fqinje ballkanike kishin lidhur marrëveshje për copëtimin, në favor të tyre, të trojeve të saj, dhe më në fund se miratimi i platformës Sulltaniste islamike, do ta komprometonte më keq, pozitën e Shqipërisë në arenën ndërkombëtare. Për të kapërcyer situatën e ndërlikuar, të brendshme dhe të jashtme, Abdyl Frashëri kërkonte në radhë të parë bashkimin e të gjitha rrëkeve të rezistencës shqiptare, në frontin e madh të lëvizjes kombëtare dhe realizimin e tij, nëpërmjet traditave të lashta shqiptare, të besëlidhjeve krahinore, për të arritur në besëlidhjen kombëtare. E dyta; në frontin e përbashkët, të merrnin pjesë të gjithë shqiptarët, pavarësisht nga dallimet fetare dhe krahinore për të vepruar si një komb i vetëm dhe për të dëshmuar ekzistencën e tij, si një komb i lashtë. E treta; besëlidhja shqiptare, të veçohej nga Administrata Perandorake, të pajisej me atribute pushtetore, me administratë dhe ushtri të veçantë dhe të luftonte, jo për kufijtë e Perandorisë Osmane por vetëm për mbrojtjen e trojeve shqiptare. E katërta; të shtronte si synim politik, bashkimin e mbarë trojeve shqiptare, të shpërndara në atë kohë në katër vilajete të Ballkanit Perëndimor –Vilajete të Kosovës, Shkodrës, Manastirit dhe Janinës, - në një vilajet të vetëm, me emrin “Vilajeti i Shqipërisë”, i cili, do të shndërrohej në kushtet e favorshme, në një shtet autonom ose të pavarur shqiptar. Me realizimin e këtyre, katër parimeve, Komiteti Kombëtar i Stambollit, i cili u krijua në dhjetor të vitit 1877, nën kryesinë e Abdyl Frashërit, kishte besim se do ta thyente, qëndrimin prej njerke, të diplomacisë Evropiane, ndaj çështjes shqiptare, dhe se do ta realizonte më në fund aspiratën e madhe të Rilindjes Kombëtare – krijimin e shtetit shqiptar të pavarur. Disfata që pësoi Perandoria Osmane nga ushtritë Ruse dhe nënshkrimi prej saj më 3 mars 1878, i traktatit të Shën Stefanit, me të cilin parashihej copëtimi i trojeve shqiptare, në favor të tre shteteve sllave të Ballkanit, e ngriti peshë mbarë opinionin publik shqiptar. Në rrethanat e këtij shqetësimi të përditshëm, platforma e hartuar, nga Abdyl Frashëri, e cila tani mbante vulën e Komitetit Kombëtar të Stambollit, në këto rrethana u përqafua edhe nga mjaft pjesëtarë të qarqeve feudale shqiptare. Megjithatë, reaksioni sulltanit islamik, nuk u nënshktrua. Ballafaqimi i dy platformave, vazhdoi gjatë gjithë pranverës së vitit 1878.
Veprimtaria që zhvilloi Abdyl Frashëri, gjatë asaj pranvere, ka qenë e jashtëzakonshme. Asnjë nga personalitetet politike të botës shqiptare, nuk na ka lënë gjurmë, në fushën e shkrimeve si Abdyl Frashëri. Ne kemi sot në dorë, një varg shkrimesh, të botuara brenda dhe jashtë Perandorisë Osmane, shkrime në frëngjisht, turqisht, greqisht (ka gjurmë dhe të shkrimeve shqip, por për fat të keq kanë humbur), të cilat trajtojnë çështjen kombëtare shqiptare në gjithë diapazonin e saj politik, historik, linguistik, etnografik dhe diplomatik. Janë shkrime që tregojnë kulturën e gjerë të këtij Rilindësi të madh; thellësinë e admirueshme të mendimit të tij, patriotizmin e rrallë të veprimeve të tij, të cilat tregojnë se ky Frashërlli i madh, shkoi në Kuvendin Kombëtar të Prizrenit, më 10 Qershor 1878, me një përgatitje politike, me një qartësi ideologjike dhe me një militantizëm të begatshëm e të pasur si askush tjetër.
Siç dihet, më 10 Qershor 1878, në Prizren në kryeqendrën e Vilajetit të atëhershëm të Kosovës, u themelua Lidhja Shqiptare e Prizrenit, me kryetar Iliaz Pashë Dibrën, kurse Abdyl Frashëri, u ngarkua me funksionin e përgjegjësit, për punët e jashtme. Në bazë të detyrës që mori përsipër, Abdyli u nis menjëherë në Berlin, në krye të delegacionit shqiptar, për t’i parashtruar Kongresit të Fuqive të Mëdha, që u hap më 13 Qershor 1878, peticionin me të cilin kërkohej respektimi i të drejtave kombëtare të shqiptarëve – në radhë të parë paprekshmërinë e trojeve të tyre amtare. Ndërkohë, u vu re se qarqet Sulltaniste të Stambollit, nuk kishin hequr dorë nga platforma e tyre Islamiste. Me nxitjen e tyre në Kuvendin e Prizrenit erdhën edhe delegatë të popullsive myslimane, turke, boshnjake dhe pomake, të cilët me përkrahjen e shefave të Administratës Perandorake dhe me premtimin e ndihmave që do të jepte Porta e Lartë, mundën të bindnin shumicën e delegatëve të Kuvendit, të miratonin më 16 Qershor 1878, një statut me germë dhe me frymë islamike. Statuti me titullin “Karar-name” (libri i vendimeve), përmblidhej në tre parime: Organizata që u krijua quhej jo Lidhja Shqiptare,por “Xhemijet islamik” (komitet islamik), merrte përsipër të luftonte për mbrojtjen e mbarë kufijve të Perandorisë Osmane dhe se myslimanët e Gadishullit Ballkanik, nuk do të ndaheshin kurrë nga Sulltani.
“Karar-name”-ja, shkaktoi ashtu siç pritej, kundërshtimin e zjarrtë të qarqeve patriotike shqiptare. Me sa dimë, të parët që reaguan, qenë delegatët Shkodranë, të cilët morën porosi nga komiteti i tyre krahinor, të mos e nënshkruanin statutin, madje as të merrnin pjesë në Organizatën e Prizrenit, në rast se ajo nuk do të hiqte dorë nga programi i saj islamik. Në fakt, si pasojë e këtij kundërshtimi të përgjithshëm, më 2 Korrik 1878, pasi kishin arritur edhe delegatët nga viset e tjera të Shqipërisë, përfshirë edhe delegacionin e kryesuar nga Abdyl Frashëri, Kuvendi i Përgjithshëm i Lidhjes, e hodhi poshtë “Karar-namë”-në. Në vend të saj, Kuvendi miratoi një program të ri, me frymë thellësisht kombëtare, një statut i ngjashëm, me platformën e Abdyl Frashërit.
Në vështrimin historik, programi i 2 Korrikut 1878, e vuri Lidhjen e Prizrenit, në shinat e Rilindjes Kombëtare. Për këtë arsye, Lidhja Shqiptare e Prizrenit, korri sukseset e saj historike në të tri drejtimet e mëdha të Lëvizjes Rilindëse: i detyroi Fuqitë e Mëdha të hiqnin dorë, disa herë nga vendimet e tyre të padrejta, për e shqiptarët, veç kësaj i detyroi kancelaritë e tyre, që tani e tutje të kishin parasysh çështjen shqiptare, si subjekt i të drejtave kombëtare. Së dyti, e tronditi që nga themelet pushtetin shekullor Osman në Shqipëri, duke shpejtuar, tatëpjetën e sundimit të saj shekullor, në viset shqiptare. E treta: e çimentoi bashkimin e mbarë shqiptarëve, pavarësisht nga përkatësia shoqërore, fetare dhe krahinore, rreth synimit përfundimtar të fitores së Pavarësisë Kombëtare dhe krijimit të Shtetit të Pavarur.
Vendin kryesor, si ideolog i këtyre tre fronteve kryesore të Lidhjes Shqiptare të Prizrenit, e zë pa dyshim, Abdyl Frashëri. Kjo është arsyeja përse emri i këtij Frashërlliu të madh, i cili nuk qe asnjëherë kryetar i Lidhjes Shqiptare të Prizrenit, është i lidhur ngushtë me historinë e saj.


Revista Milosao

[Mexhid Yvejsi]

Mexhid YVEJSI, Gjakovë

131 vjetori i Lidhjes së Prizrenit

ROLI I ULEMAVE NË
LIDHJEN PRIZRENIT
(1878-1881)


All-llahu i Madhëruar e ka përcaktuar se kush janë besimtarë:
“Besimtarë janë vetëm ata që i besuan All-llahut, të dërguarit të Tij, e mandej nuk dyshuan dhe për hirë të All-llahut luftuan me pasurinë dhe me jetën e tyre. Të tillët janë ata të vërtetët.” (Kur’an, 49:15)

Hyrje

“Haj medet për kit Shqipni,
Shtatë krajla n’ta janë hi:
Karadaki me Serbi…”
-Popullore

Lidhja Shqiptare e Prizrenit (1878-1881) është një nga ngjarjet më të rëndësishme historike të kombit shqiptar. Rëndësia e madhe historike e Lidhjes Shqiptare të Prizrenit shtrihet jo vetëm në të gjitha trojet shqiptare, por edhe në Ballkan, madje edhe në tërë Europën.
Lidhja Shqiptare e Prizrenit e zgjoi, e zhvilloi dhe e përparoi vetëdijen
kombëtare shqiptare. Ajo me përpjekje të mëdha e ngriti këtë veprimtari në
shkallën më të lartë, duke e oganizuar edhe luftën për autonomi-pavarësi…
Lidhja Shqiptare e Prizrenit e çoj , e ngriti për herë të parë çështjën
kombëtare shqiptare në arenën ndërkombëtare.
Trajtimi i drejtë i Lidhjes Shqiptare të Prizrenit përmban njohjen
e kushteve dhe marrëdhënjeve politike, ekonomike, shoqërore, kulturore
dhe në veçanti atë fetare.
Feja, në veçanti feja Islame, prej shumicës së studiuesve, historianëve,
nuk është përfillur. Nuk janë përfillur as institucionet e saj, as objektet e saj:
xhamitë, teqetë, mejtepet, medresetë, ku janë zhvilluar veprimtari të ndryshme
gjatë Lidhjes Shqiptare të Prizrenit…
Nuk janë përfillur as titujt e nderuar fetar si myfti, kadi, haxhi, myderriz,
hafiz, shejh, hoxhë, imam, mulla, dervish etj.
Gjithashtu, nuk janë përfillur as dijetarët e saj ose ulematë shqiptarë…
Ulematë shqiptarë, jo vetëm që nuk janë përfillur, por janë përbuzur,
janë nënçmuar, madje edhe janë akuzuar si “turkoshak”, “turkofil”, “turkoman”
“sulltanistë” edhe me emra tjerë edhe më të pistë…!
E vërteta është se, ulematë shqiptarë ishin mendja, zemra dhe
shpirti i Lidhjes Shqiptare të Prizrenit.


Roli i ulemave në Lidhjen Shqiptare të Prizrenit

Roli i ulemave në Lidhjen Shqiptare të Prizrenit do të kuptohet më mirë kur të kuptohen, pranohen dhe zbatohen, në jetën e përkohëshme tokësore, porositë e përhershme hyjnore.
Religjioni ose feja, sipas enciklopedistëve anglo-amerikanë, është faktor përcaktues për jetë a vdekje, qoftë si individ apo si shoqëri, dhe në gjirin e saj ajo përfshinë gjërat më themelore: rregullin dhe domethënien e jetës…
Feja, sipas William James-it, psikolog amerikan, na jep siguri dhe lumturi në jetë, në marrënënie me të tjerët është burim dashurie.
Mungesa e besimit, e dashurisë sjellë urrejtje. Urrejtja sjellë sëmundje. Njerëzit e sëmur kanë nevojë për t’u shëruar dhe jo për të shkruar histori të shtrembëruar…!
Traktati i Paqës, i imponuar, ndërmjet Perandorisë Ruse dhe Perandorisë Osmane i shkëpuste rreth 80 përqind të territorit që Turqia kishte në Gadishullin Ballkanik, gjysmën e trojeve shqiptare…
Me nënshkrimin e Traktatit të Shën Stefanit me 3 mars 1878, me vendimet e Kongresit të Berlinit, 13 qershor-13 korrik 1878, Perandoria Osmane përjetoi tronditje të mëdha politike, bashkë me te edhe shqiptarët që ndodheshin në përbërje të saj…
Kombit shqiptar dhe trojeve të tyre etnike nuk ju dhanë kurrfarë rëndësie prej kancelarive të Fuqive të Mëdha, madje ata e kërcënonin se do ta coptonin…
Thënia që i atribuohet Bismarkut se : ” Nuk ka komb shqiptar, Shqipëria është vetëm një shprehje gjeografike” e dëshmon gjendjen e shqiptarëve shumë katastrofike…
Në fakt, ky problem i ruajtjes së tërësisë së Shqipërisë kishte filluar në vitet e Krizës Lindore 1875-1878…
Shqiptarëve rreziku më i madh i vinte prej vendeve fqinje: Italia, Greqia, Bullgaria, në veçanti nga Sërbia dhe Mali i Zi…
Poeti i madh, prifti i lartë katolik-françeskan, Gjergj Fishta, duke e parë rrezikun nga fqinjtë, te kryevepra e tij “Lahuta e Malcis” u drejtohet shqiptarëve:

“Por, pse na të vogjël jemi
Pse fis e vlla nuk kemi
Na sod shkjaut s’mund t’i bajmë ballë
Qi po do t’na përpijë gjallë,
Prandej, thom se e lyp e mara
Qi dhe sot na, si përpara,
Të rrim njit me mbret t’Stambollit
Për me i bamun ballë Nikollit…”

Poeti i madh i kombit, prifti i lartë i Kishës Katolike, Gjergj Fishta, vetë e shikonte Mbretin, Sulltanin, Turqinë, Stambollin, në atë periudhë të vështirë për shqiptarët dhe trojet e tyre, si shpëtimtar dhe si një faktor i bashkimit kombëtar, përballë fqinjëve serbo-malazezë…
Në këto rrethana shumë të ndërlikuara, ulematë shqiptarë me veprimtari e dëshmuan atë që besuan.
Ulematë shqiptarë ishin zhveshur nga gjërat e kota, që rrjedhin nga bota; ata me shembullin e vet, me besim, me dituri, me pasuri, dëshmuan me devotshmëri se për shqiptar nuk ka jetë pa Shqipëri…
Ulematë shqiptarë i filluan përgatitjet për themelimin e një lëvizje politike-ushtarake, që në muajin mars të vitit 1878. Mbledhjet u mbajtën nëpër xhami, teqe, mejtepe dhe medrese…
Kuvendi themelues, Kuvendi i Përgjithshëm i Lidhjes Shqiptare të Prizrenit u organizue prej ulemave. Ulematë ishin mendja, zemra dhe shpirti i Lidhjes Shqiptare të Prizrenit. Të gjitha komitetet e Lidhjes, apo degët e saj, që ishin themeluar në të gjitha qytetet shqiptare, ishin organizuar prej ulemave, prej Gjakovës deri në Shkodër, nga Prishtina deri në Dibër, që u përhapen me të shpejtë edhe në Shqipërinë e Jugut, deri në Janinë…
Në Kuvendin e Përgjithshëm të Lidhjes Shqiptare të Prizrenit, ku muarrën pjesë rreth treqind përfaqësues, edhe nga Sanxhaku e Bosna, prej tyre dihen emrat e rreth 150 përfaqësuesve, 96 ishin nga Kosova, 26 nga Vilajeti i Shkodrës, të tjerët nga Vilajeti i Manastirit dhe i Janinës, shumica prej përfaqësuesve ishin ulema…
Dega e Gjakovës kishte shumë ulema, prej tyre dallohen, Kadiu i Gjakovës, Ahmed Efendi Korenica, Myfti i Gjakovës, Ismail Efendi Yvejsi, Myderriz Hasan Efendi Shllaku, Baba Ademi i Bektashinjve, Shejh Emini i Sa'adive…
Dega e Shkodrës kryesohej nga Myderriz Daut Efendi Boriçi (1825-1896) i cili kishte mbështjetje nga Myftiu Jusuf Efendi Tabaku.
Dega e Ulqinit kishte në kryesi dy veprimtarë të shquar, Hafiz Salih Hylja dhe Hafiz Tamizin…
Dega e Pejës përfaqësohej nga Myderriz Haxhi Zeka…
Dega e Prizrenit kryesohej nga Myderriz Ymer Efendiu.
Dega e Mirovicës nga Myderriz Osman Efendiu dhe Myderriz Ali Efendiu…
Dega e Prishtinën përfaqësohej nga Myftiu Zejnel Abedini.
Bajrakun e Lubinës e kryesonte Mulla Hasani
Tetova përfaqësohej nga Shejh Mustafa
Dega e Dibrës kishte veprimtarë Hoxhë Moglicën dhe Shejh Hysenin…
Dega e Shkupit kishte veprimtar të dalluar Myderriz Abdyl Efendiun, i cili ishte myderrizi kryesor i Shkupit, që u burgos me Abdyl Frashërin në muajin prill, 1881 në burgun ushtarak, në Kalanë e Prizrenit, kur Dervish Pasha hyri në Prizrenin…
Në të gjitha degët e Lidhjes Shqiptare të Prizrenit, në katër vilajetet shqipare, ulematë ishin shtylla kryesore e tyre. Disa ishin, siç thuhet sot, më të moderuar, disa më konservatorë, disa të tjerë më radikal. Por, secili prej tyre ishte i veçant…
I veçant ishte Myderriz Haxhi Ymer Prizreni, me tipare luftarake, por edhe me ndikim të madh shoqëror, kulturor e pedagogjik, i përafërt ishte edhe Myderriz Haxhi Zeka, dy nga figurat më të shquara të ulemave në Lidhjes Shqiptare të Prizrenit.
Ulematë shqiptarë përveç organizimit, drejtimit dhe fuqizimit të Lidhjes Shqiptare të Prizrenit, zhvilluan edhe veprimtarinë kulturore-pedagogjike.
Prej themelimit, prej Kuvendit të Përgjithshëm të Lidhjes Shqiptare të Prizrenit, i cili i zhvilloj punimet në Xhaminë Bajrakli, jo aty në atë shtëpinë e vogël, e cila ishte mejtep (mësojtore), dhe deri në shuarjen e saj me luftë, prill-maj, 1881, ulematë ishin ata që i shkruan
shumicën e akteve, peticionet, memorandumet, shkruan, përpiluan, hartuan, Kararnamen (Akt-vendimin), Talimatin (Urdhëresat) etj. Prej këtyre shkruesve dallohen ulematë pedagogë, që ishin puntorë të arsimit, pra ishin myderrizët, si myderriz Ymer Prizreni, myderriz Ismail Efendi Yvejsi, myfti nga Gjakova, myderriz Ali Efendiu nga Mitrovica, Myderriz Daut Efendi Boriçi nga Shkodra etj.
Ulematë ishin frymëzuesit, organizuesit, e protestave kundër vendimeve të Kongresit të Berlinit, që po vendosnin të coptonin trojet shqiptare. Ulematë ishin frymëzuesit, kur e lypte nevoja, edhe të luftës së armatosur. Ngjarjet e Gjakovës, që e tronditën Europën, shtator, 1878, ku u vra përfaqësuesi i Turqisë, gjenerali Mehmet Ali Pasha me Abdullah Pashë Drenin, mikpritësin nga Gjakova, dhe qindra të tjerë, ishin frymëzuar nga Myderriz Ymer Prizreni, nga Kadiu i Gjakovës, Ahmed Efendi Korenica dhe disa ulema të tjerë…
Kështu ndodhi edhe në mbrojtjen e Plavës, Gusisë, të Ulqinit. Në luftën që u zhvillue në Slivovë e Shtimle, prill, 1881, ku u vranë dhe u plagosën rreth 1200 luftëtarë, mes tyre edhe Mic Sokoli, aty u zue gjallë Mulla Hyseni, i cili u ekzekutue pa gjyq, me Ali Nimanin, oficier, dhe Sefë Kosharën…
Shpirtin luftarak të ulemave, pa dyshim, e përfaqëson, përveç të
tjerëve, Myderriz Haxhi Ymer Prizreni.
Aristoteli (384-322) thoshte se poezia është më filozofike, më e vleshme se historia, sepse poezia priret të shpreh të përgjithshmën, kurse historia të pjesërishmën.
Në një poezi, këngë trimërie popullore, që i kushtohet Myderriz Haxhi Ymer Prizrenit, para betejës në Qafë t’Morinës, afër Gjakovës, pranverë, 1881, mendoj se shprehet mjaft bukur e përgjithshmja për ulematë…

Kush ja jep mretit ni plum

(Kushtuar Myderriz Haxhi Ymer Prizrenit)

Ymer Efenija, trim shqiptar,
Sylejmani ni komandar,
I tubuan tre mi’ luftarë,
Tanë malsorë, n’plisa t’bardhë,
N’Qafë t’Morinës kokan dalë,
Sylejmani majti fjalë:
- Ngoni ju vllazën shqiptarë,
Do t’i dalim turkut përballë;
Dervish Pasha n’Gjakovë a ardhë,
Për m’i zanë krent, m’i vjerr’ vet,
Me coptue kët ven t’shkretë.
- Efeni, çka me ba,
A ban turkut pushkë m’i ra?
Myderrizi kish pas thanë:
- Kur asht fjala për vatan,
Jo veç turkut e atij tjetrit,
Po ni plum kush ja jep mretit,
Ka me shkue n’lule t’Xhenetit!
Fjalët e hoxhës kur i nguen
Të tanë burrat n’kam u çuen,
Lidhën Besë e pajtuen gjaqe,
- Me ven tonë s’ka pazarllaqe...!

All-llahu i Madhnueshëm e ka përcaktuar kush janë besimtarë:
“Besimtarë janë vetëm ata që i besuan All-llahut, të dërguarit të Tij, e mandej nuk dyshuan dhe për hirë të All-llahut luftuan me pasurinë dhe me jetën e tyre. Të tillët janë ata të vërtetët.” (Kur’an, 49:15)

Me pak fjalë, ky ishte roli i ulemave në Lidhjen Shqiptare të Prizrenit, këtë nuk duhet harruar, as nuk duhet lejuar të tjerët ta harrojnë, sepse e harrojmë vetveten….

Mexhid YVEJSI, Gjakovë

[Mexhid Yvejsi]

Mexhid YVEJSI, Gjakovë

ROLI I ULEMAVE NË LIDHJEN PRIZRENIT
(1878-1881)



Hyrje

“Haj medet për kit Shqipni,
Shtatë krajla n’ta janë hi:
Karadaki me Serbi…”
-Popullore

Lidhja Shqiptare e Prizrenit (1878-1881) është një nga ngjarjet më të rëndësishme historike të kombit shqiptar. Rëndësia e madhe historike e Lidhjes Shqiptare të Prizrenit shtrihet jo vetëm në të gjitha trojet shqiptare, por edhe në Ballkan, madje edhe në tërë Europën.
Lidhja Shqiptare e Prizrenit e zgjoi, e zhvilloi dhe e përparoi vetëdijen
kombëtare shqiptare. Ajo me përpjekje të mëdha e ngriti këtë veprimtari në
shkallën më të lartë, duke e oganizuar edhe luftën për autonomi-pavarësi…
Lidhja Shqiptare e Prizrenit e çoj , e ngriti për herë të parë çështjën
kombëtare shqiptare në arenën ndërkombëtare.
Trajtimi i drejtë i Lidhjes Shqiptare të Prizrenit përmban njohjen
e kushteve dhe marrëdhënjeve politike, ekonomike, shoqërore, kulturore
dhe në veçanti atë fetare.
Feja, në veçanti feja Islame, prej shumicës së studiuesve, historianëve,
nuk është përfillur. Nuk janë përfillur as institucionet e saj, as objektet e saj:
xhamitë, teqetë, mejtepet, medresetë, ku janë zhvilluar veprimtari të ndryshme
gjatë Lidhjes Shqiptare të Prizrenit…
Nuk janë përfillur as titujt e nderuar fetar si myfti, kadi, haxhi, myderriz,
hafiz, shejh, hoxhë, imam, mulla, dervish etj.
Gjithashtu, nuk janë përfillur as dijetarët e saj ose ulematë shqiptarë…
Ulematë shqiptarë, jo vetëm që nuk janë përfillur, por janë përbuzur,
janë nënçmuar, madje edhe janë akuzuar si “turkoshak”, “turkofil”, “turkoman”
“sulltanistë” edhe me emra tjerë edhe më të pistë…!
E vërteta është se, ulematë shqiptarë ishin mendja, zemra dhe
shpirti i Lidhjes Shqiptare të Prizrenit.


Roli i ulemave në Lidhjen Shqiptare të Prizrenit

Roli i ulemave në Lidhjen Shqiptare të Prizrenit do të kuptohet më mirë kur të kuptohen, pranohen dhe zbatohen, në jetën e përkohëshme tokësore, porositë e përhershme hyjnore.
Religjioni ose feja, sipas enciklopedistëve anglo-amerikanë, është faktor përcaktues për jetë a vdekje, qoftë si individ apo si shoqëri, dhe në gjirin e saj ajo përfshinë gjërat më themelore: rregullin dhe domethënien e jetës…
Feja, sipas William James-it, psikolog amerikan, na jep siguri dhe lumturi në jetë, në marrënënie me të tjerët është burim dashurie.
Mungesa e besimit, e dashurisë sjellë urrejtje. Urrejtja sjellë sëmundje. Njerëzit e sëmur kanë nevojë për t’u shëruar dhe jo për të shkruar histori të shtrembëruar…!
Traktati i Paqës, i imponuar, ndërmjet Perandorisë Ruse dhe Perandorisë Osmane i shkëpuste rreth 80 përqind të territorit që Turqia kishte në Gadishullin Ballkanik, gjysmën e trojeve shqiptare…
Me nënshkrimin e Traktatit të Shën Stefanit me 3 mars 1878, me vendimet e Kongresit të Berlinit, 13 qershor-13 korrik 1878, Perandoria Osmane përjetoi tronditje të mëdha politike, bashkë me te edhe shqiptarët që ndodheshin në përbërje të saj…
Kombit shqiptar dhe trojeve të tyre etnike nuk ju dhanë kurrfarë rëndësie prej kancelarive të Fuqive të Mëdha, madje ata e kërcënonin se do ta coptonin…
Thënia që i atribuohet Bismarkut se : ” Nuk ka komb shqiptar, Shqipëria është vetëm një shprehje gjeografike” e dëshmon gjendjen e shqiptarëve shumë katastrofike…
Në fakt, ky problem i ruajtjes së tërësisë së Shqipërisë kishte filluar në vitet e Krizës Lindore 1875-1878…
Shqiptarëve rreziku më i madh i vinte prej vendeve fqinje: Italia, Greqia, Bullgaria, në veçanti nga Sërbia dhe Mali i Zi…
Poeti i madh, prifti i lartë katolik-françeskan, Gjergj Fishta, duke e parë rrezikun nga fqinjtë, te kryevepra e tij “Lahuta e Malcis” u drejtohet shqiptarëve:

“Por, pse na të vogjël jemi
Pse fis e vlla nuk kemi
Na sod shkjaut s’mund t’i bajmë ballë
Qi po do t’na përpijë gjallë,
Prandej, thom se e lyp e mara
Qi dhe sot na, si përpara,
Të rrim njit me mbret t’Stambollit
Për me i bamun ballë Nikollit…”

Poeti i madh i kombit, prifti i lartë i Kishës Katolike, Gjergj Fishta, vetë e shikonte Mbretin, Sulltanin, Turqinë, Stambollin, në atë periudhë të vështirë për shqiptarët dhe trojet e tyre, si shpëtimtar dhe si një faktor i bashkimit kombëtar, përballë fqinjëve serbo-malazezë…
Në këto rrethana shumë të ndërlikuara, ulematë shqiptarë me veprimtari e dëshmuan atë që besuan.
Ulematë shqiptarë ishin zhveshur nga gjërat e kota, që rrjedhin nga bota; ata me shembullin e vet, me besim, me dituri, me pasuri, dëshmuan me devotshmëri se për shqiptar nuk ka jetë pa Shqipëri…
Ulematë shqiptarë i filluan përgatitjet për themelimin e një lëvizje politike-ushtarake, që në muajin mars të vitit 1878. Mbledhjet u mbajtën nëpër xhami, teqe, mejtepe dhe medrese…
Kuvendi themelues, Kuvendi i Përgjithshëm i Lidhjes Shqiptare të Prizrenit u organizue prej ulemave. Ulematë ishin mendja, zemra dhe shpirti i Lidhjes Shqiptare të Prizrenit. Të gjitha komitetet e Lidhjes, apo degët e saj, që ishin themeluar në të gjitha qytetet shqiptare, ishin organizuar prej ulemave, prej Gjakovës deri në Shkodër, nga Prishtina deri në Dibër, që u përhapen me të shpejtë edhe në Shqipërinë e Jugut, deri në Janinë…
Në Kuvendin e Përgjithshëm të Lidhjes Shqiptare të Prizrenit, ku muarrën pjesë rreth treqind përfaqësues, edhe nga Sanxhaku e Bosna, prej tyre dihen emrat e rreth 150 përfaqësuesve, 96 ishin nga Kosova, 26 nga Vilajeti i Shkodrës, të tjerët nga Vilajeti i Manastirit dhe i Janinës, shumica prej përfaqësuesve ishin ulema…
Dega e Gjakovës kishte shumë ulema, prej tyre dallohen, Kadiu i Gjakovës, Ahmed Efendi Korenica, Myfti i Gjakovës, Ismail Efendi Yvejsi, Myderriz Hasan Efendi Shllaku, Baba Ademi i Bektashinjve, Shejh Emini i Sa'adive…
Dega e Shkodrës kryesohej nga Myderriz Daut Efendi Boriçi (1825-1896) i cili kishte mbështjetje nga Myftiu Jusuf Efendi Tabaku.
Dega e Ulqinit kishte në kryesi dy veprimtarë të shquar, Hafiz Salih Hylja dhe Hafiz Tamizin…
Dega e Pejës përfaqësohej nga Myderriz Haxhi Zeka…
Dega e Prizrenit kryesohej nga Myderriz Ymer Efendiu.
Dega e Mirovicës nga Myderriz Osman Efendiu dhe Myderriz Ali Efendiu…
Dega e Prishtinën përfaqësohej nga Myftiu Zejnel Abedini.
Bajrakun e Lubinës e kryesonte Mulla Hasani
Tetova përfaqësohej nga Shejh Mustafa
Dega e Dibrës kishte veprimtarë Hoxhë Moglicën dhe Shejh Hysenin…
Dega e Shkupit kishte veprimtar të dalluar Myderriz Abdyl Efendiun, i cili ishte myderrizi kryesor i Shkupit, që u burgos me Abdyl Frashërin në muajin prill, 1881 në burgun ushtarak, në Kalanë e Prizrenit, kur Dervish Pasha hyri në Prizrenin…
Në të gjitha degët e Lidhjes Shqiptare të Prizrenit, në katër vilajetet shqipare, ulematë ishin shtylla kryesore e tyre. Disa ishin, siç thuhet sot, më të moderuar, disa më konservatorë, disa të tjerë më radikal. Por, secili prej tyre ishte i veçant…
I veçant ishte Myderriz Haxhi Ymer Prizreni, me tipare luftarake, por edhe me ndikim të madh shoqëror, kulturor e pedagogjik, i përafërt ishte edhe Myderriz Haxhi Zeka, dy nga figurat më të shquara të ulemave në Lidhjes Shqiptare të Prizrenit.
Ulematë shqiptarë përveç organizimit, drejtimit dhe fuqizimit të Lidhjes Shqiptare të Prizrenit, zhvilluan edhe veprimtarinë kulturore-pedagogjike.
Prej themelimit, prej Kuvendit të Përgjithshëm të Lidhjes Shqiptare të Prizrenit, i cili i zhvilloj punimet në Xhaminë Bajrakli, jo aty në atë shtëpinë e vogël, e cila ishte mejtep (mësojtore), dhe deri në shuarjen e saj me luftë, prill-maj, 1881, ulematë ishin ata që i shkruan
shumicën e akteve, peticionet, memorandumet, shkruan, përpiluan, hartuan, Kararnamen (Akt-vendimin), Talimatin (Urdhëresat) etj. Prej këtyre shkruesve dallohen ulematë pedagogë, që ishin puntorë të arsimit, pra ishin myderrizët, si myderriz Ymer Prizreni, myderriz Ismail Efendi Yvejsi, myfti nga Gjakova, myderriz Ali Efendiu nga Mitrovica, Myderriz Daut Efendi Boriçi nga Shkodra etj.
Ulematë ishin frymëzuesit, organizuesit, e protestave kundër vendimeve të Kongresit të Berlinit, që po vendosnin të coptonin trojet shqiptare. Ulematë ishin frymëzuesit, kur e lypte nevoja, edhe të luftës së armatosur. Ngjarjet e Gjakovës, që e tronditën Europën, shtator, 1878, ku u vra përfaqësuesi i Turqisë, gjenerali Mehmet Ali Pasha me Abdullah Pashë Drenin, mikpritësin nga Gjakova, dhe qindra të tjerë, ishin frymëzuar nga Myderriz Ymer Prizreni, nga Kadiu i Gjakovës, Ahmed Efendi Korenica dhe disa ulema të tjerë…
Kështu ndodhi edhe në mbrojtjen e Plavës, Gusisë, të Ulqinit. Në luftën që u zhvillue në Slivovë e Shtimle, prill, 1881, ku u vranë dhe u plagosën rreth 1200 luftëtarë, mes tyre edhe Mic Sokoli, aty u zue gjallë Mulla Hyseni, i cili u ekzekutue pa gjyq, me Ali Nimanin, oficier, dhe Sefë Kosharën…
Shpirtin luftarak të ulemave, pa dyshim, e përfaqëson, përveç të
tjerëve, Myderriz Haxhi Ymer Prizreni.
Aristoteli (384-322) thoshte se poezia është më filozofike, më e vleshme se historia, sepse poezia priret të shpreh të përgjithshmën, kurse historia të pjesërishmën.
Në një poezi, këngë trimërie popullore, që i kushtohet Myderriz Haxhi Ymer Prizrenit, para betejës në Qafë t’Morinës, afër Gjakovës, pranverë, 1881, mendoj se shprehet mjaft bukur e përgjithshmja për ulematë…

Kush ja jep mretit ni plum

(Kushtuar Myderriz Haxhi Ymer Prizrenit)

Ymer Efenija, trim shqiptar,
Sylejmani ni komandar,
I tubuan tre mi’ luftarë,
Tanë malsorë, n’plisa t’bardhë,
N’Qafë t’Morinës kokan dalë,
Sylejmani majti fjalë:
- Ngoni ju vllazën shqiptarë,
Do t’i dalim turkut përballë;
Dervish Pasha n’Gjakovë a ardhë,
Për m’i zanë krent, m’i vjerr’ vet,
Me coptue kët ven t’shkretë.
- Efeni, çka me ba,
A ban turkut pushkë m’i ra?
Myderrizi kish pas thanë:
- Kur asht fjala për vatan,
Jo veç turkut e atij tjetrit,
Po ni plum kush ja jep mretit,
Ka me shkue n’lule t’Xhenetit!
Fjalët e hoxhës kur i nguen
Të tanë burrat n’kam u çuen,
Lidhën Besë e pajtuen gjaqe,
- Me ven tonë s’ka pazarllaqe...!


Me pak fjalë, ky ishte roli i ulemave në Lidhjen Shqiptare të Prizrenit, këtë nuk duhet harruar, as nuk duhet lejuar të tjerët ta harrojnë, sepse e harrojmë vetveten….

Mexhid YVEJSI, Gjakovë

[puroshkodran]

Poeti i madh, prifti i lartë katolik-françeskan, Gjergj Fishta, duke e parë rrezikun nga fqinjtë, te kryevepra e tij “Lahuta e Malcis” u drejtohet shqiptarëve:

“Por, pse na të vogjël jemi
Pse fis e vlla nuk kemi
Na sod shkjaut s’mund t’i bajmë ballë
Qi po do t’na përpijë gjallë,
Prandej, thom se e lyp e mara
Qi dhe sot na, si përpara,
Të rrim njit me mbret t’Stambollit
Për me i bamun ballë Nikollit…”

Poeti i madh i kombit, prifti i lartë i Kishës Katolike, Gjergj Fishta, vetë e shikonte Mbretin, Sulltanin, Turqinë, Stambollin, në atë periudhë të vështirë për shqiptarët dhe trojet e tyre, si shpëtimtar dhe si një faktor i bashkimit kombëtar, përballë fqinjëve serbo-malazezë…

Ne ket pjese te Lahuta e Malcis behet fjale per Lidhjen e Prizrenit.
Eshte Ali Pashe Gucia qe i thot kto fjale per me i mbushe mendjen Mar Luls, i cili nuk dote me luftu kunder shkjaut perkrah turqve.
Edhe ne vargjet ne vazhdim Ali Pasha i thot qe mbas shkjave merrna me turqit

Mos i merrni vetem pjeset qe i'u interesojne per me i dhane kuptim tjeter

[biligoa]

LIDHJA ËSHTË GJALLË - TA FESTOJMË SË BASHKU 131 VJETORIN E LSHP’së