A ndodhet ndonje ketu nga Zagoria?

[Jorgo Telo]

Jorgo S. TELO

E FOLMJA ZAGORITE
PORSI NJË FLLADITJE

(Meditime gjuhësore
dhe Humor ZAGORIT)


HYRJE

Prej vitesh më ngacmonte ideja e trajtimit sa më të hollësishëm e të pranueshëm të kësaj teme që ka në thelb “gjuhën e mëmës”, këtë gjuhë që na bën të komunikojmë lirshëm e bukur me veten, me pjesëtarët e familjes, të afërmit, miqtë, gjithë ata që kemi përqark afër e larg…
Me një ndjesi të tillë në shpirt, pas disa vitesh krijimtarie në rrafshin letrar, poezi e prozë, u vetëbinda, se, falë njohjes teorike të grumbulluar gjatë studimeve e më pas në mënyrë autodidakte, i plotësoja disa kushte minimale për një sipërmarrje të tillë modeste që veç meje, ndihmon gjithkënd që merret me shkencat filologjike e sidomos me krijimtari të mirëfilltë.
Shtysën më të hovshme ma jep fakti i pamohueshëm se krahina ku jam lindur e rritur ka nderin e veçantë të jetë kryezonjë e gjuhës letrare shqipe.
Këtë ndjesi ma përforcon ekzistenca e qartë e kufinjve gjuhësorë(izoglosave), të cilët në fakt u përngjajnë, sipas mendimit tim atyre dhëmbëzimeve që kanë pjesët e kafkës së kokës, që, për të siguruar ngjizjen, ingranohen përsosmërisht bashkërisht, duke mos lejuar kufinj si të prerë me thikë…
Nuk mund të ekzistojnë kufinj gjuhësorë nëndialektorë më prerje precise, siç ndodh me kufijtë shtetërorë.
Duke u nisur nga faktet fonetike, themi se më së shumti kemi të bëjmë jo me ndarje strikte, por me zona kalimtare me tendencë njësimi jo të plotë.
Siç ndahen ëmbël dy dialektet kryesorë me njëri-tjetrin ashtu, natyrshëm lidhen edhe nëndialektet.
Të folmen zagorite e gjejmë në mjaft nuanca të shqiptimit të përafërt me atë të zonës së Përmetit e deri në trevat e Korçës dhe Elbasanit (pra një shtrirje tepër e gjerë…)
Në këtë zonë të gjerë nëndialektore ku shtrihet toskërishtja, pa lënë mënjanë disa treva të jugut e labërisë më e qenësishme si veçori dalluese është shqiptimi…
Le të bëjmë një krahasim mbi bazën e një përfytyrimi: Vizatojmë një shirit të errët në letër apo në kompjuter, duke nisur nga e zeza e fortë tek e zeza e çelët, gati gri… Kështu ndodh dhe me shqiptimin e zanorës”ë”(të theksuar ose jo)nga labëria perëndimore drejt toskërisë lindore, pra vjen duke u shqiptuar drejt një artikulimi të zvetënuar, aqsa nuk dallon ndonjëherë, nëse je duke mëshuar tek”ë-ja” apo tek “a-ja” ose “e-ja”.
Duke e dëgjuar tjetrin pa e parë përmes telefonit, jemi në gjendje të dallojmë menjëherë se cilit nëndialekti i përket. Kështu themi: ky ose kjo është përmetar-korçar ose filani do jetë nga labëria e Vlorës apo ajo e Kurveleshit…
Ku e mbështes këtë mendim?
Realisht, duke e gjykuar në rrafshin etnolinguistik, krahina e Zagorisë ka nderin të jetë pjesë e denjë e dialektit tosk; madje si zogorit që jam do të shtoja nën arsyetimin subjektiv se nëndialekti zagorit duhet të përbëjë bërthamën e toskërishtes e pse jo edhe të krejt gjuhës letrare kombëtare…
Ngado që ta kapësh vështirë të gjesh trevë tjetër me këtë pastërti gjuhe sidomos në shumicën e sistemeve gramatikorë. Nëse ka ndonjë veçori të sajën në suazën e sistemit fonetik të të folurit, në aspektin shkrimor tendenca është tek vetëpastrimi e konsolidimi i pandërprerë, duke i merituar plotësisht tiparet e të qenit bërthamë e të folmes letrare zyrtare e më të pranueshme për shumicën e shqipfolësve e sidomos atyre që shkruajnë në shqip.
Ndodh jo rrallë që në zagoritçen e kthjellët , për shkaqe të panjohura saktë, të kenë depërtuar dhe lëmizhde, siç rastis që në rakinë ose verën “ekstra” të të kapë syri ndonjë mikrohedhurinë, që të bën të shtrembërosh buzët e të parathartosh fytyrën, para se të provosh pijen…
Po e shembëllzoj:
Si shqiptohet e si duhet shqiptuar emërtimi i krahinës sonë?
Mua më vret veshin, kur dëgjoj: “Jam nga Zagorieja” ose “Do vete në Zagorie” etj, kur më e pranushmja do ishte: “Jam nga Zagoria” ose “Do vete në Zagori”.Zagori(a)si Shqipëri(a).
E njëjta dukuri shtrembërimi ngjet edhe me toponimet e fshatrave përgjatë të folurit apo të kënduarit:
Dëgjojmë: “Alqi Kondi nivjanoti,
krahas me Themonë qe…”
Pa të ndalemi: Ç’do me thënë “nivjanoti”? Ne nuk kemi ndonjë fshat me emrin Nivjan, por Nivan, të cilit i shtohet prapashtesa përkitëse “-ioti”, që të drejtshqiptohet “nivanioti. Po fshatrat e tjerë? Le t’i përmendim:
Sheperi +iot (bie një “i” e mbetet “sheperiot)
Ndërani +iot (bie një “i” e mbetet normalisht “ndëraniot” e jo “ndërjanot”
Koncka + iot ( bie fonema bashkëtingëllore “k” me nyjen shquese e mbetet “konciot”)
Zheji +ot (bie fonema zanore e patheksuar “i” e mbetet (zhejot)
Lliari + iot (bie fonema zanore e patheksuar “i”e mbetet (lliariot)
Kurse Doshnica, Topova, Hoshteva pranojnë të tjera prapashtesa:
Hoshtevë + iat (hoshteviat) (duke rënë zan. “a”)
Doshnica + iar (doshniciar) (bie zanorja “a”)
Topova + it (bie fonema zanore e patheksuar “a” e bëhet (topovit)
Ndërsa kur duam të drejtshqiptojmë a drejtshkruajmë për krahinën, më e pranueshme do të ishte:

Vithuqi + ot (bie fonema zanore e patheksuar “i”e mbetet (vithuqot)
Sipas parapëlqimeve të vetë bonorëve të këtij fshati vihet re, se, meqë historikisht ka qenë fshati më i vogël i krahinës, quhet edhe “Fshati i Vogël”, ose disa e kanë konsideruar preardhjen e toponimit nga vithisjet që ishin të shpeshta e kësisoj i mbeti “Vithuq” ose “Vithyq”, tjetër që shpesh shqiptohet dhe gabim si ‘Bythyq”jo nga ndonjë e folme dialektore, por, ndoshta e shkaktuar nga e folmja e individit të veçantë, apo idiolektit.
Zagori-a + it (Siç veprojmë për “topovit”; mundet edhe “zagoriot”)
Na shtohet pëlqesa dhe krenaria kur këto emërtime bazë nuk i shohim të deformuara si në literaturë, në shkresa zyrtare, në shtyp etj e aq më keq kur na i dëgjon veshi…)
Jemi mësuar tashmë që folëset në televizion, nga që nuk i njohin trevat tona “ia këpusin katundit” sidomos në theksin që kanë realk,isht këto toponime. E vendosin theksuin bazë ku t’u teket e neve na vret veshin e na sëmbon një dukuri e tillë…
Kur duam të theksojmë gjatë shqiptimit emërtimin e toponimit ku jemi duke shkuar, atëherë ekzaktësisht do të dallojmë të pashquarën e secilit: Po shkoj në Zagori, Sheper, Nivan, Konckë, Vithuq, Hoshtevë, Zhej, Lliar, Topovë, Ndëran. E mbi këtë bazë krijohen rast pas rasti qoftë trajta e shquar, nëpërmjeët mbaresës, qoftë produktet gjuhësore të së folmes së emërtimeve të atyre që banojnë në këto vende e që prej tyre marrin dhe enërtimin objektiv të logjikshëm: Zagoria, Sheperi, Nivani, Koncka, Vithuqi, Hoshteva, Doshnica, Lliari, Zheji, Topova, Ndërani.
Më tej thirren në ndihmë prapashtesat fjalëformuese, më të cilat realizohen për bukuri e saktësisht: zagorit, topovit (vepron prapashtesa: -it), sheperiot, nivaniot, konciot, lliariot, vithuqot (vepron prapashtesa –ot); kurse për emërtimet : hoshteviat, doshniciar (veprojnë përkatësisht prapashtesat “-at” dhe “-it”)
Vihet re një dukuri e veçantë tek fjala “konciot”, ku duket sikur shpërbëhet paksa rrënja e fjalës “Konckë”, duke u “arratisur” bashkëtingëllorja “k”. Kjo me sa shihet vjen ngaqë del ì vështirësuar artikulimi po t’ì permbaheshim strikt rregullsisë së fjalëformimit. Sa e bezdissghme do të bëhej po të flitej “konckiot”!
Sipas përsiatjeve gjuhësore të mësuesit të merituar, Zotit Stefan Bulo, të trajtuara filimisht në gazëetën “Zagoria”, cilido lexues zagorit jep përgëzime e konsiderata vlerësuese të përligjura për qëmtuesin dhe studiuesin.


Meqë sapopërmendëm “idiolektin”, e shoh të udhës të shtjellohem tek disa veçanësi të të folmeve individuale, që mund të jenë rrjedhojë e nivelit kulturor e për më tepër për shkaqe anatomike të organeve të artikulimit. Po sjell dy-tre shembuj:
Një bashkëmoshatari im, kur isha nxënës në shtatëvjeçaren e Sheperit ishte në shqiptim deridiku “thuthuq” Ai kur donte të thoshte “çaj mali, çaj çobani…çaj me lule, çaj pa lule” e shqiptonte: “Thaj mali, thaj thobani, thaj me lule, thaj pa lule” Kur e pyesnim: “Si ja bën zogu?” na përgjigjej: “Dhogu ia bën thiu, thiu, thiu” në vend të “Zogu ia bën ciu, ciu, ciu!”
Kështu që natyrshëm e vetvetiu i mbeti nofka “Thiu.”
Në Nivan (siç më tregonte nëna ime) një djalë nga kondajt fonemën bashkëtingëllore “k” e konvertonte gjatë të folurit në “t” e sidomos kur i merrej pak goja: Thoshte: “To-tozma Tondi ta në toqe të tuqe në vesh.” (Kozma Kondi ka një **** të kuqe në vesh) Neve na dukej si lojë- shaka…
(këtë shëmbull nuk e kam cilësuar për të ofenduar ndokënd, por për të trajtuar shembuj të idiolektit. Kërkoj ndjesë)
Idiolektet nuk pranohen në fondin dialektor ose nëndialektor.
Kur isha i vogël më bënte përshtypje e folura e një plake në Zhej. Kur i thërriste djalit të saj, dëgjoja: “O Basil, po ku je boreee!” (O Vasil , po ku je moreee?)
Ka dhe mënyra të tjera të foluri, që nuk mund të fitojnë të drejtën të hyjnë në fondin e të folmes nëndialektore zagorite.
Vetëkuptohet që të folmen burimore do ta gjejmë më të saktë tek ato shtresa popullate që së paku kanë mbaruar shtatë e tetëvjeçaren, ndryshe do hasësh me persona që heqin apo i shtojë “ë-të” me vend e pa vend…
Ekzistojnë dhe imitime apo sajime grupindividësh, për të mos u kuptuar nga të tjerët, dmth, ashtu siç kanë lindur zhargonet, ashtu dhe këto, por duket sikur marrin më shumë trajtën e lojnave gjuhësore…
Le të përmendim disa shembuj:
Çdo fjalë copëtohet në rrokje e pas çdo rrokjeje me shqiptim të përshpejtuar shtohet qëllimisht një prapashtesë me mision ngjyrimi e gjymtimi të fjalës bazë, psh:
“A më do? (A-fa/ më-fë / do-fo?)
Ky lloj komunikimi individual realizon synimin e fshehtësisë, duke u artikuluar fjalët disi me një shjpejtësi më të dukshme se e folura e zakonte, që përbën njëfarësoj mashtrimi akustik apo sugjestioni iluzor përgjat lëshimit të frazave dhe aftësisë përthithëse të tyre në njësinë e kohës prej organit dëgjiomor të bashkëbiseduesit.
Ky synim mund të realizohet edhe me të tjera prapashtesa lodruese që mund t’ì përzgjedhë qoftë dhe për humor folësi, si:
“A më do sa të dua unë? (A-nxri / më-nxri /do-nxri, / sa-nxri, të-nxri,/ du-nxri/ a-nxri/ u-nxri/ në-nxri?) Siç shihet prapashtesat gjymtuese “-fa”dhe “-nxri” arrijnë ta ngatërrojnë dëgjuesin që ky të mos kuptojë që të rinjtë me këtë farsë komunikimi duan t’i shprehin ndjenjat njëri- tjetrin.
xxx

Në kushtet si hyn e del dimri në Zagori, ka ndikuar tek banorët për gjetje mundësish, për ta kaluar sa më këndshëm trishtimin që sjell moti i keq e nata e pambarimtë dimërore përqark vatrës me zjarr.
Lindën kështu disa lodra vendi gjuhësore:
Loja e përhapur gjithandej e “kungulleshkave” ka qenë parësore ndër të tillat.
E fillonte një pjesëmarrës, që merrte përsipër rolin e drejtuesit (-es) që ia niste: Tani do mbajë secili mend numurin e vet… “Kisha një kungullore e si i bëra ysmet, m’u bënë katër kungullore… “Pse katër? - ndërhyn shpejt numri katër. “Po sa? “Tetë.” “Pse tetë? – ndërhyn teta….
E kështu loja vjen rrotull. Digjet kush nuk ndërhyn shpejt e kush ngatërron numrin. që del jashtë loje.
2) Loja “Pe lepur?” Që ndikon në të folurit pa u ngatërruar…pra si lojna të tipit “Kupa me kapak, kupa pa kapak” të cilat Zagoria i ka të shumta…
E para: “Pe lepur?
E dyta: “pashë.”
E para: “kishte bisht?
E dyta: “pe lepur?
E para: “pashë”
E dyta: kishte bisht?”
E para: pe lepur?
E dyta: pashë.
E para: “Kishte bisht?
E dyta: “pe lepur?”
E kështu vijimësia e lojës varet nga ngatërrimi ose mosngatërrimi i partnerit të lojës dyshe…
Ndonjëherë brenda familjeve tona përsëritet dhe një zhargon (dogançe) i përcjellë si mënyrë për të ngacmuar të qeshura çlodhëse si:
“O gjitoneee!
“Orseeee!
“A më jep një çikë cilifuqin, ta fut në të kuqin, se më ka ardhë kokomblaqi i sime bije e do t’i bëj ca pemë *****?!

(“Okomshie!
“Urdhëro!”
“A më jep njëçikë tiganin, ta vë në zjarr, se më ka ardhë dhëndri e do t’i bëj ca vezë?)
“Llaf është ai? Eja ta marrç!

Kurse fraza e bashkim fjalësh që përdoren për përmirësim të artikulimit në ligjërim, krahina jonë ka disa:
E shumëpërhapura:
“Kupa me kapak, kupa pa kapak.
“Merr një gur e qëllo rrapin, merr dy gurë e qëllo rrapin, merr tre gurë….. (Kush e thotë pa u ngatërruar gjer tek dhjetë gurët, fiton lojën)
“Plepi plak palcë pak…plepi plak i plasur i plasur pak palcë pat pasur… (të përsëritet dhjetë herë pa u ngatërruar)
“Vdiq evgjiti, vdiq evgjiçka” (Dhjetë herë pa u ngatërruar)
“Hëngra dhinë e lashë minë, minë e lashë, dhinë e hëngra.” (Fiton kush e thotë sa më shpejt dhjetë herë pa u ngatërruar)
“Pashë një dele bythëpërputhur, pashë dy dele bythëpërputhura, (vazhdon gjer në dhjetë dele pa u ngatërruar, por edhe pa e prishur ritmin)
“E shes thesin, s’e shes thesin…”
“Një kra me dru një kra me shkarpa”
“Me më the e me të thashë, nuk ngrë dot një thes me kashtë…” (Disa herë)

Shënim:
Është e vërtetë që zagoriti nuk ka mundur të “honepsë” fonemën bashkëtingëllore, të shurdhtën “h” përmidis zanoresh, ndaj as që e shqipton fare: “Ik, ftou në tajare!” (kur e rregullt është “ftohu”)Nëse në shqiptimin e përditshëm mund të tolerohet përsa po themi për këtë fonemë, nuk mund t’ia lejojmë vetes në të shkruar e sidomos kur duam të bëjmë letërsi normale. Po kështu ne shqiptojmë, fshiu me peshqir, në vend të fshihu ose “fsheu, se të panë!” në vend të fshehu, “lejnë qëntë” në vend të lehin qentë etj.

VAZHDON

[Jorgo Telo]

KREU I PARË

SKICIM I SHPEJTË GJEOGRAFIKO-HISTORIK I ZAGORISË

Sipas studiuesve të mirëfilltë Evien Peri, Dhame Çapi, Stefan Bulo, Ilia Laska e studimeve vetiake, sidomos sipas realitetit, gojdhënave e trashëgimisë folklorike krahina e Zagorisë ka qenë e banuar që në periudhat prehistorike. Janë gjetur dokumente materiale që vërtetojnë prejardhjen ilire të këtyre trevave që gjeografikisht i përkasin lartësive juglindore të Shqipërisë. Si zonë e banuar prej shekujsh ka qenë e lakmuar për pasuritë natyrore e njerëzore prej administratash të ndryshme; kryesisht ka qenë nën administrimin që zotëronte Gjirokastrën e Tepelenën; veç kurrë nuk arriti t’i përulej administrimit otoman.
Historia në këtë rrafsh nuk lë pa përmendur (ndonëse historianët nuk kanë arritur të nxjerrin në pah faktet historikë që e dëftejnë Zagorinë një kështjellë të pamposhtur , që bëri qëndresë të admirueshme ndaj hordhive osmane e bashkëpunëtorëve të tyre, ku si monument shembullor qëndrese, rezistence e vetmohimi mbeti kapedani legjendar Kiço Vlashi nga Hoshteva, kapedanë të tjerë si Ndreu, Llania etj, i cili me çetën e vet luftoi deri sa ra në fushë të luftës, duke mbrojtur Zagorinë nga hordhitë turke e nga rrjepja përmes taksave të shumta.
Kapedanë në shekullin XVII-XVIII nxori pothuajse çdo fshat. Jo më kot zagoritët u lidhën dhe me Ali Tepelenën; fakt që rrëfen zgjuarsinë e vendasve për t’u mbrojtur nga më të egrit barbarë…Shembull për lidhje të rafinuara me Alinë ishte dhe mbeti i shquari Dedë Gjoni nga Ndërani, ku, siç e ka përshkruar dhe intelektuali potencial, ndëranioti z. Viktor Dervishi, del në pah jo vetëm mençuria e zagoritit përballë situatash të befta. Dedë Gjoni arriti ta shfrytëzojë “dobësinë” e përkohshme të Ali Tepelenës, jo për interesa të ngushta vetiake meskine, por për të evidentuar realisht edhe shpirtin bujar të zagoritit edhe për të krijuar terren favorizuas për të ardhmen e fshatit e krejt krahinës, siç ndodhi në të vërtetë, kur Aliu me pushtet të fortë arriti që mirësinë ta shpërblente me mirësitë që i shkonin përdorë, duke lënë disa ura, mullinj bloje, manastirin e Nivanit, shtëpi në Doshnicë, Ndëran e Hoshtevë etj.
Duke u nisur nga lartësia në relievin brenda këtij “djepi” krahina jonë ka dhe një nëndarje më dysh: Zagori e sipërme, ku përfshihen fshatrat Sheper, Nivan, Ndëran, Konckë, Topovë, Vithuq e që vijën ndarëse me Zagorinë e poshtme e përbëjnë përroi Pacomiteve nga perëndimi e përroi Prasek nga lindja, ku bëjnë pjesë Vithuqi, Hoshteva, Doshnica, Lliari dhe Zheji.
Që të hysh në luginë natyra ka konturuar katër “porta”simbolike që përkojnë përkatësisht me katër grykat e qafat e vargmaleve shekullorë e konkretisht: Qafa e Çajupit, gryka e Selckës, Gjurmëmushka, qafa e Dhëmbelit dhe ajo e Pirros në zonën ku bashkohet lumi Dhëmbel me Vjosën e që i takon Malëshovës.
Mbrojtja fizike e Zagorisë ndikoi katërcipërisht edhe në mbrojtjen e ruajtjen e gjuhës, zakoneve, fesë ortodokse (kur po përhapej e përqafohej gjithandej feja islame), pra u mbrojt me qëndresë të fuqishme edhe trashëgimia burimore shpirtërore e këtij populli që ai e dinte se si mbijetonte në ato skërka e gërxhe, ku “hante pula strall” e ku uratën e kish marrë ferra e rigoni…
Janë të pallogaritshme vlerat mendore, shpirtërore të burrave e sidomos grave burrëresha zagorite, që arritën të sfidojnë kundërshtarë natyrorë, njerëzorë e sidomos izolimin prej vendndodhjes si zona më e thellë e trevave të Gjirokastrës.
Gruaja zagorite, veç vlerave të lindura e të trashëguara arriti të përftonte të tjera vlera brilante fizike e shpirtërore, duke u kalitur me halle e vështirësi mbijetese, duke u pozicionuar edhe në rolin e mashkullit të shtëpisë në mjaft procese brenda e jashtë shtëpisë, gjer tek mirërritja dhe edukimi i fëmijëve me frymën atdhetare e me tiparet e kulturës së mirëfilltë, për t’u krijuar brezave të rinj konceptin e të jetuarit me frutet e djersës së ballit e jo me grabitje e të tjera vese…
Ajo s’e lëshonte naxhaken nga brezi, për të ruajtur familjen e gjenë e gjallë…
E imagjinoj veten në një helikopter, nga dritarja e të cilit kundroj krahinën tonë të bekuar e të pazëvendësueshme për cilindo zagorit.
Brenda një kuadrati prej 15 kilometrash gjatësi e mesatarisht 6-7 kilometra gjerësi syri i etur arrin të rrokë në fokus një luginë në trajtën e një djepi gjigand, ku për parete të tij shërbejnë dy vargmalet më të përmendur të kësaj zone gjeografike e konkretisht nga lindja kurorëzon vargmali Trebeshinë- Dhëmbel- Nemërçkë e nga perëndimi vargmali tjetër vigan: Shëndëlli-Lunxhëri-Bureto.
Duke kundruar me ëndje të veçantë të krijohet pandehma sikur pllaja famoze e Çajupit kryen e mban pozicionin e “nënës” që mbështetet kokën pas djepit, duke i përkundur ëmbël të dhjetë fshatrat përkundruall njëri – tjetrit, si të vendosur me dorë në pozicion valleje, ashtu, të zënë dorë për dorë duke ia shkulur këngës në valle, duke kujtuar historinë, duke këngëzuar femrën e bukur zagorite, ujin e kristaltë, erën flladidëse, puhizën e beharëve të papërsëritshëm dhe begatinë e florës shumëngjyrëshe e tejet të larmishme…
Këngë në valle, ku shpresa motivon lëkundjen e trupit, flatrimin e fustanit e fustanellës, ku ëndrrat e mëtimet për begati e liri, i japin eshkë e strall tokës, për t’u përndezur nën këpucët me xhufkë.

VAZHDON

[SERAFIM DILO]

keto nuk jane histori te sajuara, por esht nje pjese e atyre vuajtjeve pa ane e udhe qe hoqi familja jone ne kohen e diktatures , ne menyre krejt te pa drejte .E keto qe lexon ,o Serafim i dine dhe pjesa me e madhe e ketyre qe i lexojne keto qe shkruajme ne keto faqe, por qe cuditerisht (akoma s'jane shkeputur nga e kaluara e afert), ndaj dhe preferojne heshtjen!
Qe njeriu te behet NJERI do vite e kohe, nuk mund te ndryshoje menjehere!

EDUART,JAM I BINDUR QE NUK JAN HISTORI TE SAJUARA DHE E DI QE PJESA ME E MADHE E ZAGORITEVE JAN NE DIJENI TE NGJARJEVE QE NDODHEN NE ATE KOH,TI DO TA QUASH KOHEN E DIKTATURES,NDERSA MUA ME PELQEN TA QUAJ KOHA E NJEREZVE PA NDER,O SI DHE KOHA E TANISHME QE ESHTE KOHA E NJEREZVE PA TE KALUAR.
TI MOS KERKO PERKRAHJEN E KETYRE PERSONAVE,SE ATA KAN FRIK.NUK KAN FRIK NGA NGJARJET QE NDODHEN,KAN NJE FRIK AKOMA ME TE MADHE,KAN FRIK SE NUK ARIN TE NDRYSHOJN DOT TE VERTETEN,KJO GJE I TMERON.
NJERIU NUK KA FRIK PO TI TREGOSH GABIMIN,TMEROET PO TE SHFAQESH TE VERTETEN.

[SERAFIM DILO]

Eduart Ne Keta Zagorit Mezi I Kemi,se Perndryshe Do Kishim Vetem Colen.
Me Qe Ra Fjala Per Mledhjet E Frontit Do Te Tregoj Nje Histori.
Ne Tiran Ishte Nje Plake Qe Rinte Vetem,dhe Kur U Prishen Me Kinezet, Ne Mledhje Filluan Te Shanin Kinezet,vetem Plaka Rrinte Ne Qetesi E Nuk Hapte Gojen.mbasi Folen Te Gjith,pan Plaken Qe Nuk Fliste E I Than:
He Mi Nene Po Ti Cfar Do Thuash
Plaka U Cua Ne Kembe E U Pergjigj
E Cfar Te Thot Nena Se Mos Di Gje Un
Ata Kemgulnin,po Thuaj Ndonje Gje Kunder Kinezeve
Plaka U Mendua Njecik E Tha:
Po Mir Me Qe Qenka Keshtu,nena Ka Nje Komplet Filxhanash Kinez Neser Po I Thyej.

[Lakrori21]

"NJE ARMIK POPULLI"
C'KAM PARE C'KAM DEGJUAR......
Per fat te keq kam qene ne mbledhjen e organizuar per demaskimin e Mihal Dilos nga fshati Sheper
Nuk mund te harrohet data e 9 Dhjetorit 1979 per ata qe jetuan nga afer ate skene e cila te kujton inkuzicionet e mesjetes me te vetmin ndryshim se inkuzitori ne kete rast eshte fshatari yt,gjitoni yt njerezit qe ne momente te veshtira u ke dhene doren dhe ndihmen pa shperblim . Dhe ja shperblimi!
Mbasi mora lajmerimin u nisa per ne Sheper me disa te tjere me nje parandjenje
seper dicka te keqe po na mbledhin.Njerzit drejtoheshin drejt Sheperit ashtu sic shonin ne festen e clirimit te krahines me ndryshimin se nuk ishte mengjes por mbremje.
Kur lexova shkrimin e mesiperm kujtimet filluante me vijne ne mendje te fresketa sic i pershkruan i ndjeri Mihal Dilo Nuk ka mendje t'i honepsi te gjitha c'o leshuan aty. Veshin ta cponin gjithnje te njejtat fjale: Armik i popullit,armik i klases,Jani Dilo,t'u shtypet koka....etj fjale keto te leshuara nga njerez te potositur
Me kujtohet nje moment kur Aristidh Muzha(sekretari i ardhshem i zones) qe ndodhej ne karriket e rreshtit para meje ne kohen kur te gjithe u ngriten me kembe dhe filluan te broborisnen parti-enver ju drejtua njerit qe kishte ne krah:Po ti pse rri? Pse nuk duartroket? Dhe tjetri deshi sdeshi nga frika u ngrit dhe
beri c'benin te tjeret
Eshte veshtire te pershkruash gjendjen dhe qendresen ne ato momente te nje plako 80 vjecar qe i kishin hequr bastunin nga dora e nje njerio puntor e duararte qe deri ne Zhej e Hoshteve kishte shkuar per tu ardhur ne ndihme njerezve si veteriner qofte edhe si mjek dhe kishte shpetuar jete njerzish Megjithate ai nuk u perul per moshen qe kishte nuk e leshoi veten por qendroi si trim duke mos pranuar asnje nga akuzat e rreme. Gjithashtu me kujtohe se si nipi i tij ardhur nga Nivani u ngrit pa ju bere syri terr dhe filloi te mbronte xhaxhane duke hedhur poshte c'do akuze Mmbaj mend qe nje gruaje i ra te fiket .Me von mesova qe ajo ishte Agllai e Mandit nga Sheperi.
U degjuan zera qe thoshnine kthehen te gjithe femijet e armikut ne fshat me c'do kusht.Por djemte e Males nuk u kthyen kurre ne fshat se ata ishin njeri me i mire nga tjetri,te nderuar dhe te respektuar nga te gjithe ne punerat e tyre ku ishin ne gjithe shqiperine,se Shqiperia nuk ishte e gjithe si zagoria.U perpoqen fshataret si K.Ngjela,Lipe e Vasil Nashi, sekretaret e partive te te gjithe pesevjecareve etj me letra e telefone por nuk u eci,se ne kete dynja ka edhe njerez qe dine te vleresojne njerine dhe jo si nivjanotet qe i trajtuan djemte e Dilos(Te shkelqyer dhe me kulture te gjere)thjeshte si qenje te gjalla.
Po pse valle duhet ti kthenin ne fshat?.Per denim? d.m.th. ata qe jetonin ne fshat vuanin?Keshtu thosh partia? Komunistet binin vete btenda me ato qe thoshnin.
Me kujtohet se kur mbaroi mbledhja dhe dolem jashte neper rruge njeriu i veremosur i permendur ne tregimin e Male Dilos,duke u kollitur pershperiste me ze: Heres tjeter e ka radhen nje grua. C'fare pangopesie! Ktheheshim rruges dhe te ftohtet na kishte hyre ne palce.Ate nate nuk vura gjume ne sy.Mendohesha dhe thoshja me vete:Sa poshte ka rene Sheperi i Cajupit me te cilin krenohet nje komb i tere.
Kohet e fundit me ra ne dore libri me autor Lame Capi shkruar per Sheperin me titull qesharak"C'KAM LEXUAR,C'KAM PARE,C''KAM DEGJUAR"Aty nuk pashe te permendeshin ngjarjet rrenqethse te demaskimeve publik te ndodhura ne Sheper si dhe krimi makaber i shkalles kombetare qe u be ne deren e Dilos dhe qe tronditi jo vetem Zagorine por dhe me tjute.
Keto ngjarje z. Lame mire qe nuk i ka pare.....Por nuk i ka degjuar?.... Mire qe nuk i ka degjuar por nuk i ka lexuar?....C'jane keto! Dielli nuk mbulohet me shoshe.Populli nuk eshte budalla dhe ti haje te tera. Shkrime te teoricieneve te tille historia do ti shuaj.Historia e nje kombi,e nje populli,e nje fshati apo e nje njeriu tevetem shkruhet sic eshte me te mirat dhe me te keqiat bashke dhe e verteta kurre nuk humbet gjithmon do dale ne drite.Populli i Zagories se shpejti do ta gjeje rrugen e vet. Te pakten z Lame te kishte gjetur nje titull tjerer per librin e tij.
ARMIKU I POPULLIT

[EDilo]

Fatin e MIHAL ILIA DILO-S , e kish pesuar dhe burri i mire sheperjot ODHISE KOCI, te cilit i bene dy demaskime publike po te ketij lloji, pa asnje shkak; duke e bere sic thuhet "pacavure"!!! Xha Sevja, nje burre me kulture dhe jo i lig nga shpirti ,(kur kishte ne dore),sic ishin pjesa tjeter e parise ne fshat, u mbrojt me dinjitet dhe nuk i pranoi akuzat fallco qe hesteriket - bashkefshatare cirreshin e pellisnin ne "Pallatin e Kultures", aty prane bustit te Cajupit e shtepise se tij,i cili thone "filloi te luante nga vendi ",kur degjoje keto demaskime ... (te Xh. Seves dhe te Xh. Males...!!)
Ishte ai Odhise Koci qe edhe luften e kish ndihmuar ,e Misioni Anglez ish strehuar ne shtepine e tij(ne mbledhje e akuzuan si spiun dhe te Anglezeve,ose me sakte te aleateve!),ishte ai Odhise qe ishte nga te paret antare te kooperatives dhe nder drejtuesit e pare te saj,punuar aq kohe dhe si brigadjer, e me von, (ne kohen e diskretitimit),punonte shites ne mapon e sheperit! Qe ne ate kohe ,(ndaj me cudit kjo heshtje tani), pati zera qe flisnin "se nuk diskretituan as Malen e as Seven, por veten e tyre me keto qe bene!"Gjithashtu thuhej se qysh sheperjotet rane aq poshte dhe bene keto mbledhje turpi ne fshatin e tyre,keto njolla te zeza qe ua imponoi sa Sigurimi aq dhe "kapetani ezmer Agron Llaziku"?!!!!

[EDilo]

Nje shkrim Brilant (do te ma quante , njeriu i mire , trimi Kolonjar SEFER MUJO LUARASI, kur ma dhuroi), shkruar nga Dr. Jani Dilo per Kole Tromaren dhe Bahri Omarin.

DY EMRA -NJE SHPIRT / NGA DR. JANI DILO
....Deshmoret nuk dallohen njeri nga tjetri. Sikurse drita e bardhe e Diellit ,qe esht e perbere nga shume ngjyra te bashkuara,ashtu edhe deshmoret te bashkuar perbejne driten e bardhe ,te shndriteshme , driten qe ndricon rrugen e lirise se Atdheut.
Sot do te kujtojme dy martire,vecanerisht te skalitur ne zemrat tona , sepse i kemi njojtur personalisht: Kole Tromaren dhe Bahri Omarin. Dy emra ,nje ide e vetme ; dy trupa,nje shpirt i vetem. Popujt ,fytyrat e Deshmorevet i skalisin ne gur te mermerte per te perjetesuar kujtimin e tyre dhe per t'ua dhene trashegimbrezave te ardhshem.
Kole Tromara dhe Bahri Omari nuk kane ne Atdhe asnje permendore. Emrat e tyre nuk jane skalitur ne asnje pllake mermeri ose bronci ,por ndodhen ne zemrat dhe mendjen tone; emrat e tyre ne i kendojme te shkruar dhe te qendisur ne krahet e Shqiponjes Shqiptare. Kole Tromara dhe Bahri Omari kane qene nga themelonjesit e Vatres se Amerikes krah per krah me Pecin, me Nolin dhe me Konicen. Kur , pas Luftes se Pare Boterore , Shqiperia doli me te vertete me vete "per inat te djallit e te armikut" si thote poeti,Kole Tromara dhe Bahri Omari u kthyen ne Atdhe dhe u vune ne sherbim te Tij. Vazhduan , me fjale te tjera sherbimin ne paqe e ne qetesi per perparimin e shpejte te vendit, i cili ,i shtypur gjate qindra vjetesh, kishte mbetur pas. Kole Tromara si prefekt ne Gjirokaster ne vitin 1920,ka qene nga qeveritaret me te shquar e me te holle , duke vepruar ne ate kohe akoma te rrezikeshme.Ne Gjirokastren e shenjte e te shtrenjte per gjithe shqiptaret , ne Gjirokastren e Cercizit si ne Korcen e Themistokli Germenit dhe te Mihal Gramenos ,njihesh mire Kole Tromara ,patriot i shquar, goje-embel, paqedashes dhe shqiptar i kulluar. Me vone te dy Kole Tromara e Bahri Omari,ndodhen ne Parlamentin e Pare te Kombit tone per te mbrojtur gjene me te shtrenjte, pas lirise se Atdheut, lirine e popullit.Ne fund te vitit 1924 detyrohen te dy te mergohen ne dhe te huaj dhe pas pushtimit fashist, qe aq i hidhur na ka mbetur ne zemer, kthehen si nenshtetas te thjeshte privat ne vatanin e helmuar. Ne moshe te shkuar qe te dy, nuk i ka mposhtur asnje fat i keq, nuk jane lodhur nga rruga e gjate plot lot e mergimit dhe fatkeqesive. I pervishen punes perseri,i vihen nje detyre te re dhe mbase shume me te rende se cdo detyre tjeter qemoti: clirimi i Atdheut te lidhur me prangat e zeza te nje fashizmi gjithmone me te pangopur. Qe te dy perkrah Lumo Skendos , te dy flamurtare, te dy trima, te dy kandidate therore , kandidate deshmore: vetem per Shqiperine dhe asgje tjeter. Komunistet , kur i cuan te lidhur ne sallen e kasaphanes , nje gje kishin ndermend dhe thane: "Keta te dy populli i quan patriote. Ne do t'i poshterojme dhe do t'i akuzojme per cdo gje te pandereshme..."
Po me kot . Me sa njolloset xhevairi, aq njolloset nje patriot. ...
....Xhelati mbeti i shtanget, si i ngrire. Ngriti doren perpjete dhe donte te thoshte :"Zjarr", por asnje ze nuk doli nga goja e tij, vetem buzet levizi.Dhe Kole Tromara e Bahri Omari thirren me ze te larte:"Rrofte Shqiperia!" Nje batare plumbash i shpoi tej per tej. Brenda ne varr rane dy trupa, nje zemer, nje shpirt, nje ideal.
Vellezer e motra, Keshtu vdesin Deshmoret!Te cohemime kembe per nderuar kujtimin e tyre. Te jemi kryelarte qe kemi lindur ne token Shqiptare, sepse nje toke si kjo qe ka pjelle Kole Tromaren e Bahri Omarin ,esht e shenjte,nje toke qe nuk mund te jete kurre e roberuar. Dhe ne kete dite perkujtimore , nderin me te madh qe mund te tregojme ndaj Deshmoreve tane, esht te therrasim edhe ne si KOLE TROMARA E BAHRI OMARI:"RROFTE SHQIPERIA!"

[Lakrori21]

Ka ardhur koha te shtrohet pyetja per te gjithe ata zagorite qe ndjekin kete faqe(qe sic duket nuk jane te paket):SI DO FLASIM KUR TE VDESIM? Vleresimet e pergjigjeve me te mira morale mbase dhe materjale do t'i japi nje nga veteranet e kesaj faqeje Serafim Dilo.
Faleminderit

[SERAFIM DILO]

"NJE ARMIK POPULLI"
C'KAM PARE C'KAM DEGJUAR......
Per fat te keq kam qene ne mbledhjen e organizuar per demaskimin e Mihal Dilos nga fshati Sheper
Nuk mund te harrohet data e 9 Dhjetorit 1979 per ata qe jetuan nga afer ate skene e cila te kujton inkuzicionet e mesjetes me te vetmin ndryshim se inkuzitori ne kete rast eshte fshatari yt,gjitoni yt njerezit qe ne momente te veshtira u ke dhene doren dhe ndihmen pa shperblim . Dhe ja shperblimi!
Mbasi mora lajmerimin u nisa per ne Sheper me disa te tjere me nje parandjenje
seper dicka te keqe po na mbledhin.Njerzit drejtoheshin drejt Sheperit ashtu sic shonin ne festen e clirimit te krahines me ndryshimin se nuk ishte mengjes por mbremje.
Kur lexova shkrimin e mesiperm kujtimet filluante me vijne ne mendje te fresketa sic i pershkruan i ndjeri Mihal Dilo Nuk ka mendje t'i honepsi te gjitha c'o leshuan aty. Veshin ta cponin gjithnje te njejtat fjale: Armik i popullit,armik i klases,Jani Dilo,t'u shtypet koka....etj fjale keto te leshuara nga njerez te potositur
Me kujtohet nje moment kur Aristidh Muzha(sekretari i ardhshem i zones) qe ndodhej ne karriket e rreshtit para meje ne kohen kur te gjithe u ngriten me kembe dhe filluan te broborisnen parti-enver ju drejtua njerit qe kishte ne krah:Po ti pse rri? Pse nuk duartroket? Dhe tjetri deshi sdeshi nga frika u ngrit dhe
beri c'benin te tjeret
Eshte veshtire te pershkruash gjendjen dhe qendresen ne ato momente te nje plako 80 vjecar qe i kishin hequr bastunin nga dora e nje njerio puntor e duararte qe deri ne Zhej e Hoshteve kishte shkuar per tu ardhur ne ndihme njerezve si veteriner qofte edhe si mjek dhe kishte shpetuar jete njerzish Megjithate ai nuk u perul per moshen qe kishte nuk e leshoi veten por qendroi si trim duke mos pranuar asnje nga akuzat e rreme. Gjithashtu me kujtohe se si nipi i tij ardhur nga Nivani u ngrit pa ju bere syri terr dhe filloi te mbronte xhaxhane duke hedhur poshte c'do akuze Mmbaj mend qe nje gruaje i ra te fiket .Me von mesova qe ajo ishte Agllai e Mandit nga Sheperi.
U degjuan zera qe thoshnine kthehen te gjithe femijet e armikut ne fshat me c'do kusht.Por djemte e Males nuk u kthyen kurre ne fshat se ata ishin njeri me i mire nga tjetri,te nderuar dhe te respektuar nga te gjithe ne punerat e tyre ku ishin ne gjithe shqiperine,se Shqiperia nuk ishte e gjithe si zagoria.U perpoqen fshataret si K.Ngjela,Lipe e Vasil Nashi, sekretaret e partive te te gjithe pesevjecareve etj me letra e telefone por nuk u eci,se ne kete dynja ka edhe njerez qe dine te vleresojne njerine dhe jo si nivjanotet qe i trajtuan djemte e Dilos(Te shkelqyer dhe me kulture te gjere)thjeshte si qenje te gjalla.
Po pse valle duhet ti kthenin ne fshat?.Per denim? d.m.th. ata qe jetonin ne fshat vuanin?Keshtu thosh partia? Komunistet binin vete btenda me ato qe thoshnin.
Me kujtohet se kur mbaroi mbledhja dhe dolem jashte neper rruge njeriu i veremosur i permendur ne tregimin e Male Dilos,duke u kollitur pershperiste me ze: Heres tjeter e ka radhen nje grua. C'fare pangopesie! Ktheheshim rruges dhe te ftohtet na kishte hyre ne palce.Ate nate nuk vura gjume ne sy.Mendohesha dhe thoshja me vete:Sa poshte ka rene Sheperi i Cajupit me te cilin krenohet nje komb i tere.
Kohet e fundit me ra ne dore libri me autor Lame Capi shkruar per Sheperin me titull qesharak"C'KAM LEXUAR,C'KAM PARE,C''KAM DEGJUAR"Aty nuk pashe te permendeshin ngjarjet rrenqethse te demaskimeve publik te ndodhura ne Sheper si dhe krimi makaber i shkalles kombetare qe u be ne deren e Dilos dhe qe tronditi jo vetem Zagorine por dhe me tjute.
Keto ngjarje z. Lame mire qe nuk i ka pare.....Por nuk i ka degjuar?.... Mire qe nuk i ka degjuar por nuk i ka lexuar?....C'jane keto! Dielli nuk mbulohet me shoshe.Populli nuk eshte budalla dhe ti haje te tera. Shkrime te teoricieneve te tille historia do ti shuaj.Historia e nje kombi,e nje populli,e nje fshati apo e nje njeriu tevetem shkruhet sic eshte me te mirat dhe me te keqiat bashke dhe e verteta kurre nuk humbet gjithmon do dale ne drite.Populli i Zagories se shpejti do ta gjeje rrugen e vet. Te pakten z Lame te kishte gjetur nje titull tjerer per librin e tij.
ARMIKU I POPULLIT

LAKROR ESHTE SHKRIMI ME I BUKUR E ME ME LLOGJIK I KETIJ FORUMI KU SHKRUAJM,ESHT SHKRIM QE MERITON RESPEKT SEPSE KA LLOGJIK E SI CTHON
LLOGJIKA ESHT ANATOMIA E MENDIMIT, TE LUMT.

[SERAFIM DILO]

Fatin e MIHAL ILIA DILO-S , e kish pesuar dhe burri i mire sheperjot ODHISE KOCI, te cilit i bene dy demaskime publike po te ketij lloji, pa asnje shkak; duke e bere sic thuhet "pacavure"!!! Xha Sevja, nje burre me kulture dhe jo i lig nga shpirti ,(kur kishte ne dore),sic ishin pjesa tjeter e parise ne fshat, u mbrojt me dinjitet dhe nuk i pranoi akuzat fallco qe hesteriket - bashkefshatare cirreshin e pellisnin ne "Pallatin e Kultures", aty prane bustit te Cajupit e shtepise se tij,i cili thone "filloi te luante nga vendi ",kur degjoje keto demaskime ... (te Xh. Seves dhe te Xh. Males...!!)
Ishte ai Odhise Koci qe edhe luften e kish ndihmuar ,e Misioni Anglez ish strehuar ne shtepine e tij(ne mbledhje e akuzuan si spiun dhe te Anglezeve,ose me sakte te aleateve!),ishte ai Odhise qe ishte nga te paret antare te kooperatives dhe nder drejtuesit e pare te saj,punuar aq kohe dhe si brigadjer, e me von, (ne kohen e diskretitimit),punonte shites ne mapon e sheperit! Qe ne ate kohe ,(ndaj me cudit kjo heshtje tani), pati zera qe flisnin "se nuk diskretituan as Malen e as Seven, por veten e tyre me keto qe bene!"Gjithashtu thuhej se qysh sheperjotet rane aq poshte dhe bene keto mbledhje turpi ne fshatin e tyre,keto njolla te zeza qe ua imponoi sa Sigurimi aq dhe "kapetani ezmer Agron Llaziku"?!!!!

MEQE E KENI NISUR ME MBLEDHJET,PO DAL PAK NGA TEMA E PO JU TREGOJ NJE HISTORI TE NJE GRUAJE ZAGORITE,E QUAJTUR SOFI MARKO LITA O SI NJIHNIN NE TOPOV KOCAJT.
E FTUAN NE NJE DASEM,E COHEN TE GJITH BURRAT QE ISHIN NE DASEM E I THON TE ZOTIT TE SHTEPIS,O TE IKI SOFIA O DO IKIM NE,NUK RRIHET NE DASEM ME GRUAN E ARMIKUT, I ZOTI I SHTEPIS BRAVO I QOFTE NUK PRANOI,E KAM FTUAR UN E KETU DO RRI U PERGJIGJ.
PSE E TREGOJ KETE HISTORI?
E PARA,KUR DUA TE TREGOJ ZAGORITET NDONJE ZAGORITI,TREGOJ KETE HISTORI.
E DYTA,ME VJEN KEQ QE NUK DI EMERAT E ATYRE ZAGORITEVE QE ISHIN NE DASEM,DHE EMERIN E TE ZOTIT TE SHTEPIS,SE HER MBAS HERE NXJER EDHE ZAGORIA BURRA.(PO DO PYES ME FALNI PER INJORANCEN)
DHE E FUNDIT,SA HER PYESJA GJYSHE SOFIN,KU JETOHET ME MIR NE TOPOV APO NE DURRES ME PERGJIGJEJ,SE CKAM VUAJTUR NE FSHAT VARRIT DO TJA TREGOJ,EDHE NE DURRES KAM VUAJTUR PO KAM VUAJTUR NGA NJEREZ QE PAGOHEN PER KETE PUN.
TRAGJEDIA E ZAGORIS DHE E ZAGORITEVE NDAJ NJEREZVE TE MIR NUK ESHTE SE I PERKULEN
,PO I THYEN.