Bujar Muēaj
Nafta dhe ulliri
Mund tė harrosh gjėra tė tjera pa pėrmendur, por binomin naftė-ulli kurrsesi, se pa kėtė binom nuk mund ta njohėsh Mallakastrėn e sotme. Jo mė kotė e pėrmėndėm nė fillimet e librit¹ Nimfeun e famshėm, por duhet tė pėrmėndim edhe njė nga emblemat e Muzakėve qė kishin tė gdhendur dhe dy rrėkeza nafte, duke na treguar qė qysh nė ato kohė banori i kėtyre trojeve, bylyni apo mallakastrioti e myzeqari i mėpasėm e dinte se jetonte mbi kėtė xhevair tė ēmuar. Ndėrsa pėr ullirin kėtė hyrje do tė doja ta ilustroja me disa vargje tė poetit Xhevahir Spahiu.
Raport lufte
I perėndishmi Padishah!
Zjarri i xhehnemit
mbi Arbėrinė ra.
Dhjetė mijė frymė
I dėrguam nė atė botė:
Shtatė mijė arnautė,
Tre mijė ullinj tė moēėm.
Tė paudhėt
I shkuam me shpatė,
Drurėt
I dogjėm tė gjithė tė gjallė.
Tre ditė e tre net: ēaromė profetike
E njė flake ylberore,
Veē tė ishe aty.
Zoti im!
Shėrbėtori yt i pėrunjur
Ibrahim
E kundėrta ka ndodhur me njė pushtues tjetėr, me gjermanėt e pikėrisht nė Mallakastėr diku midis Hekalit e Kashit ku ishte disklotuar njė repart. U ishin mbaruar drurėt apo qymyri dhe nuk dinin me ēfarė tė gatuanin. Njė mik ideali i tyre nga anėt tona e mori vesh seē kėrkonin, i papėrtuar rrėmben sopatėn dhe nisi tė presė ullirin mė tė afėrm. Nga ēadra ku pushonte i madhi i tyre doli njė britmė, e cila sa nuk e rrėzoi nga pema mikun shqiptar.
-Nein!
Ulliri i shpėtoi ndėshkimit tė egėr, nuk u pre dhe guzhina pėrdori pėr gatim ca arka tė boshatisura municioni nga Ruhri i largėt.
Dy shėmbuj diametralisht tė kundėrt qė flasin shumė nga kohė tė ndryshme, nga pushtues qė vinin njėri nga lindja e tjetri nga perėndimi, tė dy superfuqi tė kohės sė tyre. Diku kam lexuar se ullinjtė e Hekalit janė ndėr mė tė vjetrit e Shqipėrisė e tė Ballkanit. Ullinjtė e moēėm mund ti shohėsh nė ēdo fshat tė tejendanė Mallakastrės. Ėshtė gjė e rrallė ose e pamundur tė gjesh shtėpi nė kėtė krahinė qė tė mos kultivojė ullirin. Me nam tė mirė janė ullinjtė e Cakranit, Hekalit, Kashit, Greshicės, Ruzhdies, Gjinoqarės, Siqecės, Visokės, Kuqarit, Margėlliēit, Aranitasit, Dukasit, Rrerėsit, Kashit, Fratarit etj.
Nė librin austriakut Voith Lufta e Durrėsit midis Qezarit dhe Pompeitna tregon mė sė miri sipas studimeve tė tij se:
Nė kohėn e Qezarit Mallakastra merrej me blektori dhe me kultivimin e ullinjve...
Nė fillim nafta sikur i prishi qetėsinė shekullore ullirit, por mė pas pema e lashtė u mėsua, duke e pranuar e duke patur dashur pa dashur njė lloj armonie me tė. Nga kohė e vjetėr e mė pas na kanė arritur disa toponime edhe pėr ullinjtė:
http://<font color="Black">Ullinjtė ...al etj.</font>
Nuk mund tė shikosh njė pejsazh me ullinj pa njė sondė nafte midis tyre apo anasjelltas. Atė ekollogji qė dogjipakujdesia e tė nxjerrit tė arit tė zi i lashti ulli pėrpiqet ta ēojė nė vend pak nga pak, me durim e kėmbngulje.
Po citoj pėrsėri Xhevair Spahiun poetin e dashuruar marrėzisht pas ullinjėve nė poezinė e shkurtėr por tė dhimbėshme Mallakastra nė librin Ferrparajsa nė faqen 84.
Valėzim i valėzuar
i njė shkretimi tė shkretuar-
kėto brigje.
Pikėllimin kullosin kopetė e ullinjve.
Burimi i parė i naftės nė kėtė zonė u ēel mė 19 korrik 1926 nga shoqėria Anglo-Persiane nė Patos, e cila kishte marrė me konēension pėr tė kėrkuar naftė 220 000 ha dhe pėr tė shfrytėzuar 60 000 ha . Njė shoqėri tjetėr amerikane qė kishte futur kthetrat nė naftėn shqiptare ishte dhe Standart Oil, e cila kishte marrė me konēension 51 000 ha . Mė pas kjo zonė u shfrytėzua nga italianėt tė cilėt blenė konēensionet e shoqėrisė Anglo-Persiane. Shoqėritė italiane ishin Agipdhe Aipa. Duke folur nė librin e tij Politika e Italisė nė Shqipėri mėkėmbėsi i mbretit nė Shqipėri Jakomoni kur flet pėr pėrparimin teknik nė trugun e lashtė tė traditave perndimore ndėrmjet tė tjerave shkruan:
...Berati, nė kėmbėt e malit tė Tomorrit, vendbanimi legjendar i perėndive, nė truallin e tė cilit gjenden shtresėmbajtėset e naftės sė Devollit e tė Patosit ...
Pėr nxjerrjen e naftės janė mbajtur statistika tė rregullta nga viti 1929 e kėtej. Nė vitin qė thamė ėshtė nxjerr vetėm 100 ton. Viti rekord i nxjerrjes sė naftės mbahet viti 1974 me shifrėn 2 248 227 ton. Rezervat e llogaritura nė zonėn Patos-Marinėz dhe asaj tė Visokės tė mara sė bashku janė 280 270 219 tonė, duke nxjerrė prej tyre 24 662 296 tonė. Edhe rėra bituminoze qė gjendet nė zonėn e Patos-Kasnicės nė njė territor prej disa hektarėsh ėshtė njė pasuri qė mendohet deri 15 000 000 m3 . Nė ditėt e sotme kapaciteti nxjerrės ka arritur deri nė 50 000 tonė nė vit. Venburimi i gazit metan nė Frakull i zbuluar nė vitin 72 ėshtė shfrytėzuar deri nė vitin 88-tė dhe mendohet se sasia e pėrgjithėshme e vendburimit arrin nė 107 233 893 N. m3. Nga vendndodhja e dikurshme e zjarrit tė famshėm tė Nimfeut ėshtė nxjerrė sasia 101 841 158 N.m3. Nė pėrfytyrimin popullor nafta mendohet se ėshtė njė lumė ku njė degėz e tij kalon edhe ndėr ne dhe po tė ecėsh me magjinatėn popullore pak a shumė bindesh sikur je para njė tė vėrtete. Naftė ka nė rrethinat e Kuēovės, ndjekim rrugėn duke zbritur nė Myzeqe tė Beratit nė zonėn e Kozare - Arrėzės, kalojmė nė Myzeqe tė Lushnjės nė Divjakė ku ka gaz hidhemi nė tė Fierit drejt Povelēės, bėjmė njė kthesė gjarpėrushe si lumi i Semanit, por nė tė kundėrt drejt Frakullės, sulemi disa gradė kthesė pėr nė Kallm -Verri, nė bregun tjetėr pastaj duke filluar nga Jakodina, Belina, Marinza, Sheqishta, Zharrėza, marrim pėrpjetė Kuqarit, Patosit, Dukasit, Banajt, Rusinjės, Margėlliēit, Rrerėsit, Gjorgozit, Visokės, Patosit-Fshat, Belishovės, Ballshit, Drenovės, Kashit, Hekalit, Mollajt, Poēemit, hidhemi pastaj matanė Vjosės drejt Labėrisė, nė Karbunarė, Gorisht, Amonicė, duke ju shtuar lumit dhe rrėkeza e Drashovicės qė na kujton se pusi i parė i ēpuar pėr naftė nė Shqipėri ėshtė pikėrisht aty, nė vitin 1916 nga italianėt. Nė Amonicė pėrpara na del masivi shkėmbor i maleve duke e pėrfunduar pėrfytyrimin popullor nė Finiq tė Sarandės. Ndėrsa pėr specialistėt ėshtė krejt ndryshe dhe shkencėrisht kanė pėrcaktuar thellėsitė e shtresave tė ndryeshme, llojin e naftės qė nxirret nė ēdo vendburim, katet e tyre etj. Pėr naftė ėshtė shpuar gjithandej Mallakastrės edhe nė Aranitas, Panahor, Kalenjė, Metoh e gjetkė, por pa dhėnė ndonjė rezultat. Pėr kuriozitet po shtojmė se pėr dekada me radhė nė linjat tona detare dhe ndėrkombėtare ishte njė anije ēisternė me emrin Patosi. Uzina e pėrpunimit tė thellė tė Naftės nė Ballsh, e cila bėnė pjesė sot nė shoqėrinė aksionere ARMO, ėshtė njė uzinė ndėr tė paktat e mė cilėsoret qė i rezistoi ekonomisė sė tregut dhe furisė vetvrasėse tė nėntėdhjetė e shtatės. Si pėrfundim, Nafta dhe Ulliri janė dhe mbeten dy nga pasuritė mė tė ēmuara tė krahinės e tė vendit. Dhe pėr tė dyja kėto pasuri Mallakastra mbanė kreun paēka se nė ndonjė shkrim ose studim shkencor e ndonjė shkencėtar flokėthinjur e sup rėnė nga pesha e gradave tė marra kohėt e fundit e quan me tė pa drejt krahinė e prapambetur.
Figura tė shquara nė vite nė naftė mund tė pėrmėndim:
Lipe Nashi*, Kapllan Hajdari, Sotir Skorovoti, Hysni Ajasllari, Uani Ēapo, Avni Liēaj, Zarif Saliaj, Barjam Shehu, Qemal Rrapushi, Kiēo Kasapi, Sokrat Pitushi,**Myrteza Kepi, Muhamet Shehu, Sheme Mara, Napolon Mėrtiri, Sabri Hoxha, Nexhip Xhuveli, Haki Fejzo, Adil Zotaj, Pjetėr Leka, Feruze Nepravishta, Beqir Alia, Ramiz Xhabia, Miti Dhamo, Petro Olldashi, Ilia Karaduni, Piro Bozdo, Bahri Shanaj, Protoko Murati, Nebi Sulkaj, Enriko Veizi***, Abib Pasha, Koēo Plaku****, Milto Gjikopulli*****, Kamber Brezhani, Sulo Kamberi, Nikodhim Shtrepi, Skender Elbasani, Belul Kamberi, Fatmir Shehu etj. Ndėrsa nga tė huajt qė i dhanė aq shumė nxjerrjes sė naftės nė vendin tonė e veēaėnrisht nė Mallakastėr ėshtė inxhinieri polak Zuberi****** i cili ėshtė i pari qė bėri hartėn gjeologjike tė Shqipėrisė dhe njihet si zbulues i vendburimit tė Patosit. U eksekutua nga rregjimi komunist si sabotator nė zonėn e naftės Kuēovė. Kanė dhėnė kontributin e tyre plot specialistė nga Italia, Anglia, Jugosllavia, Hungaria, Ēekia, Bashkimi Sovjetik, Rumania, Kina etj. Nė kohė tė komunizmit nė Patos dilte njė revistė shkencore e titulluar Nafta dhe Gazi(1972-1991) e cila ishte e njė cilėsie tė lart.
*Emrat me tė zeza janė Heronj tė Punės Socialiste. Lipe Nashi ish drejtor i pėrgjithshėm i naftės. Me rastin e festave tė ēlirimit nėntor 1974 merr titullin Hero i Punės Socialiste. Pak muaj mė pas nė mars tė vitit 75 arrestohet dhe dėnohet si armik i popullit, si sabotator nė naftė. Pas daljes nga burgu nė njė intervistė dhėnė gazetės Nimfeu 1 tetor 1991, Lipe Nashi do tė shprehej:
Nga regjimi 46-vjeēar, ndėr tė tjera u cilėsova si shumė shokė tė mi, si armik dhe sabotator nė naftė. Kėtė akuzė ma bėri Enver Hoxha, tė cilit tė mos ja hamė hakun, ishte i zgjuar ...pėr poshtėrsi, por jo si shkencėtar, siē mundohej tė tė paraqitej nėpėrmjet njė matriali tė gjerė qė la tė shkruar dhe qė unė sdi se sa ju shėrbeu pasardhėsve. E vėrteta ėshtė se veēanėrisht nė fushėn e naftės padituria e tij ishte totale pėr tė mbuluar kėtė padituri e mėndjemadhėsi qė pasqyrohej rrėnqethshėm nė ekonomi, ai fabrikoi armiq e sabotatorė sipas cikleve tė pėrcaktuar vetėm nga njė mėndje e ēmendur.
Mbas vdekjes sė Lipe Nashit njė nga sheshet kryesore tė Patosit mban emrin e tij.
Emrat e nėnvizuar u akuzuan nė vitin 75 si sabotatorė nė naftė, duke u shpallur armiq tė popullit e tė Partisė.
**Myrteza Kepi nga Preza e Tiranės dhe Muhamet Shehu nga Bicaj i Kukėsit ranė nė krye tė detyrės nė Linas tė Elbasanit pas njė shpėrthimi tė njė nėnstacioni pompimi qė dėrgonte naftėn nė rafinerinė e Cėrrikut. Emrin e Myrtezait e mbanė njė shkollė e mesme nė Kuēovė, ndėrsa tė Muhametit njė shkollė nė Patos. Pėr kujtim tė dy heronjėve rruga pėr nga qendra e Patosit, deri nė Stadiumin e futbollit mbanė emrin Heronjtė e Linasit
***Enriko Veizi specialist i mirfilltė nė insitutin e kėrkimeve tė naftės, njė nga karikaturistėt mė tė mėdhenj qė ka nxjerrė Shqipėria.U dėnua me grupin e pėrfolur sabotator nė naftė duke parė lirinė me ardhjen e demokaracisė. Pa ju gėzuar mirė lirisė ndėrroi jetė mė 1992. Nga njerėz tė ndryshėm tė artit e tė kulturės ėshtė propozuar qė ti ngrihet njė monument nė Patos, Fier apo dhe Himarė qė ishte vendlindja e tij.
****Koēo Plaku njė nga specialistėt gjeologė mė tė mirė qė kishte nafta, vėllai i tė njohurit Panajot Plaku, u dėnua me vdekje, kur skishte as tre muaj qė ishte martuar. Kishte zbuluar vendburimin e Gorishtit dhe atė tė Cakranit. Para se tė arrestohej kam punuar me tė nė Pusin Verria 33 nė zonėn e ēpimit Kallm Verri.
*****Milto Gjikopulli njė nga specialistėt mė tė mirė qė kish gjeologjia shqiptare dhe ajo e naftės nė veēanti. U dėnua me vdekje si sabotator nė sektorin e naftės.
******Zuberi, inxhinier polak, njė nga gjeologėt mė tė mėdhenj tė botės. Kishte zbuluar venburimin e Bakusė nė Bashkimin Sovjetik nė kohė tė Leninit. Mė vonė u angazhua me Shoqėrinė Anglo Persiane nė Gjirin Persik e mė pas erdhi nė Shqipėri. Kudo ku shkeli hartoi dhe pėrpiloi me saktėsi hartat gjeologjike. Dha njė kontribut tė madh nė zonėn e Kuēovės dhe ėshtė zbuluesi i zonės naftėmbajtėse tė Patosit. Nė njė nga bormbadimet e aviacionit Anglo - Amerikanė i vritet gruaja nė Kuēovė. Nė Shqipėri si para lufte e mė pas punoi me pėrkushtim. Hartat gjeologjike tė Zuberit referohen edhe sot nė shumė vende tė botės.
¹Kjo pjesė ėshtė shkėputur nga libri i pabotuar Aranitasi dhe Mallakastra midis legjendės dhe tė vėrtetės tė Bujar Muēės.
Krijoni Kontakt