Esat Toptani: Ju tregoj komplotin ndaj meje

[Albo]

Kujtimet e personazhit të njohur historik mbi ngjarjet e viteve 1913-1914 në Shqipëri

Esat Toptani: Ju tregoj komplotin ndaj meje

Lavdosh AHMETAJ

Jetëshkrimi i Esat Pashës

Emri: Esat
Mbiemri: Toptani
Datëlindja: 13 qershor 1863
Vendlindja: Tiranë
Aktiviteti:
Ishte mbështetës i xhonturqve, si dhe deputet i Parlamentit turk nga pala shqiptare.
Gjatë luftërave ballkanike ishte komandant i forcave otomane në hapësirën Shkodër - Mali i Zi.
Ministër i Brendshëm për pak kohë gjatë qeverisjes së princ Vidit
Arrestohet nga regjimi i Vidit për trazira.
5 tetor 1914 pas largimit të Vidit dhe vendosjes së influencës së tij në Tiranë, ai deklarohet kryeministër i Shqipërisë.
13 qershor 1920 ekzekutohet nga Avni Rustemi në Paris, me motivin se tradhëtoi vendin


Gazeta “Tirana Observer” boton për herë të parë pjesë nga kujtimet e personazhit të njohur historik, Esat Pashë Toptani. Ish-kryeministri i qeverisë së katërt të shtetit modern shqiptar, tregon ngjarjet e viteve të trazuara 1913-1914. Toptani fokusohet në ardhjen e princ Vidit në Shqipëri dhe ngjarjen e arrestimit të tij në Durrës. Revoltën e Shqipërisë së Mesme, apo dhe largimin në Paris. Duke treguar gjendjen e trazuar politike të atyre viteve, Esat Toptani shkruan për rikthimin e tij në atdhe, marrjen e drejtimit të shtetit të asaj kohe dhe ditët e vështira të pushtetit. Të gjitha këto, të shkruara në frëngjisht dhe të siguruara në kryeqytetin e Francës, Paris.

Në vazhdim të luftërave ballkanike, Fuqitë e Mëdha u gjendën përpara dilemës së rregullimit të çështjeve të Ballkanit, duke gjetur rastin e shumëpritur për të pushtuar Shqipërinë me manifestacionet turbulluese dhe situatat kronike të kaluara në pesë shekujt e mëparshëm, duke ringjallur shqetësime ne popullin shqiptar. Pas negociatave të gjata, ambasadorët u mblodhën në Londër, duke vepruar në emër dhe nën instruksionet e qeverisë që përfaqësonte krijimin e një principate shqiptare të pavarur, autonome dhe të trashëgueshme. Disa muaj më vonë ata zgjodhën princ Vidin në krye të fronit të ri. (Konferenca e Londrës 1913). Në këtë moment, dy qeveri ndanin qeverisjen e administratës së Shqipërisë: 1- Ajo e Vlorës me në krye Ismail Qemalin dhe 2) – Ajo e Durrësit me në krye Esat Pashë Toptanin. Qeveria e Vlorës përbëhej nga bashkërendimi i punës së disa burrave, në të kundërt ajo e Durrësit përfaqësonte vullnetin e lirë të popullit e shprehur gjatë një mbledhjeje në të cilën secili përfaqësues i çdo rajoni të Shqipërisë Qendrore dha lirisht votën e tij. E tillë ishte situata për momentin në Komisionin Ndërkombëtar të Kontrollit dhe mbledhja e dytë e Konferencës së Londrës u mbajt në tetor 1913.

Zbulimi i komplotit
Gjatë zbulimit të komplotit, i cili kërkonte të ngrinte myslimanët e Shqipërisë kundër vendimeve të Fuqive të Mëdha në favor të Esat Pashë Toptanit, Ismail Qemal Bej u detyrua të jepte dorëheqjen dhe të linte postin e tij. Komisioni Ndërkombëtar i Kontrollit mori përkohësisht drejtimin e Shqipërisë në vend të qeverisë që sapo dha dorëheqjen. Duke dëshiruar që t’ia linte vendin një administrate të bashkuar dhe për të shmangur të gjitha përçarjet, komisioni me dashamirësi më kërkoi të jepja dorëheqjen nga funksioni im. Por, megjithatë, unë lirisht do t’i shprehem bashkëqytetarëve të mi, që unë kurrë nuk kam hezituar të pranoj kërkesën që shpreh qartë vullnetin e Fuqive të Mëdha, të po atyre që më zgjodhën në krye të delegacionit shqiptar për t’i ofruar fronin princit të sapozgjedhur. Dokumentet zyrtare që buruan nga komisioni i bënë homazhin që unë e kisha bërë gjatë presidencës sime dhe patriotizmit që unë tregova. Ngjarjet që unë ju kujtova, do t’ju lejojnë, zotërinj, të kuptoni që, ditën e parë të krijimit të Principatës Shqiptare, unë kam vetëm një merak: atë të plotësimit të të gjitha dëshirave të Fuqive të Mëdha. Për momentin, komisioni më ngarkoi të kthehesha në Neuwied, unë e dija me siguri që myslimanët përbënin mazhoritetin e popullsisë shqiptare, të cilët njëkohësisht nuk ishin të kënaqur nga zgjedhja e bërë nga Evropa, por unë gjithashtu, dija që influenca e autoritetit tim me të cilin unë veprova me cilësi si shef i principatës së familjes më të vjetër shqiptare, jo vetëm që u diktoi qetësi dhe paqe bashkëfetarëve të mi, por gjithashtu, pranuan që Evropa më ngarkoi të zbatoja dhe realizoja çdo gjë që ata më ngarkonin. Vetëm një veprim modest e bëri Komisionin e Kontrollit që unë të bëhesha personi i vetëm në Shqipëri, i cili mund të ndërhynte dhe të qetësonte pakënaqësitë e popullit. Unë e dija gjithashtu, që kjo do të më vinte në një pozitë të tillë me bashkëqytetarët e mi, që do të krijoja mjaft armiqësi.

Ardhja e princ Vidit
Në shkurt 1914, princ Vidi zbarkoi në Durrës. Mungesa e përvojës e njohurive mbi: zakonet, traditat, servilizmi në qëndrime të caktuara, ngathtësia e gabimet zgjuan pakënaqësitë popullore, të cilat nuk ishin fashitur plotësisht. Disa javë pas zbarkimit në Durrës, revolucioni i detyroi Fuqitë të dërgonin një flotë në Portin e këtij qyteti si shkak i aspiratave dhe pakënaqësive. Për fat të keq, i bindur në kontrollet e përfaqësuesve diplomatikë austro-hungarezë, princi bëri një veprim që unë nuk do të guxoja ta komentoja, pasi ai më bëri një vizitë personalisht. Natën e 19 maj 1914, një bateri (armë) e instaluar në kopshtet e pallatit, qëlloi kundër shtëpisë sime në qendër të qytetit, gjatë të cilave disa dëshmitarë panë trupat austriake teksa hynë në banesën time dhe shefi i tyre, oficeri holandez i ngarkuar nga Evropa për organizimin e xhandarmërisë, isha me urdhër arresti në shtëpi. Në atë kohë, unë isha ministër i Luftës, ministër i Ministrisë së Brendshme dhe president i Këshillit të Ministrave. Unë pranova, por me kusht që ministria italiane të më merrte në mbrojtje në gjykatën Shqiptare. Kështu, rrodhën ngjarjet që më detyruan të lija postin tim dhe të largohesha si refugjat në Romë e më pas në Paris. Ky akt i shtoi akoma dhe më shumë pakënaqësitë. Ndërhyrja e vazhdueshme e pjesëtarëve të Komisionit të Kontrollit nuk e qetësoi aspak gjendjen. Durrësi pushoi se pasuri lidhje me pjesën tjetër të Shqipërisë dhe autoriteti i princit ishte në fuqi vetëm brenda një perimetri 2 – 3 km. Kjo ishte situata para se të shpërthente Lufta e Parë Botërore.

Largimi i princ Vidit
Katër javë më vonë ( shtator 1914 ) Vidi braktisi vendin duke u larguar me një akt italian për në Venecia. Të gjithë pjesëtarët e kabinetit e shoqëruan. Në këtë kohë unë isha në Francë. Duke kuptuar se prania dhe pozicioni im do të luante një rol të rëndësishëm, i rrethuar nga armiqësi, të cilat donin të më bënin pre të ndikimeve që unë disaprovova, unë lashë Parisin menjëherë dhe nga Shqipëria u nisa për në Athinë e më pas në Nish. Pasi arrita në Dibër, mua më ndanin ende disa orë nga Shqipëria dhe kur unë hyra në Durrës u mirëprita nga masat e gjera të pakënaqura të popullsisë. 24 orë më pas, senati me unanimitet me emëroi president të qeverisë, funksion që kishte aprovimin e Fuqive të Mëdha.

Dy kampet
Në atë kohë vendi ishte ndarë në dy kampe ndikimi: 1)atë të austriakëve dhe 2)atë turk, i cili përfshinte një masë më të gjerë. Unë isha kundër të dyjave. Mua më takonte detyra të rivendosja rregullin, qetësinë, sigurinë. Drejtimi im më siguroi aprovimin dhe përgëzimet e përfaqësuesve diplomatikë të mbetur në Shqipëri pas largimit të princ Vidit (arkivat e qeverive të ndryshme mund ta vërtetojnë këtë). Gjatë kohës që merresha me situatën e brendshme të vendit, nuk humba as rolin që kisha në luftën që sapo kishte filluar. Pas një orë të mbërritjes sime në Durrës, diplomatët austro–hungarezë u mbështetën në miqësinë e vjetër të qeverisë, për të më ofruar mrekullira, nëse do të shpallesha pro Bllokut Qendror. Unë e refuzova kategorikisht këtë ofertë. Ju lutem, zotërinjtë e mi, të rikujtoni që ishim në tetor 1914, agjentët diplomatikë bullgarë më afirmuan vendimin e sapomarrë kundër Fuqive dhe pra kundër Serbisë. Por unë prapë refuzova kategorikisht dhe në të njëjtën kohë informova Ministrin e Punëve të Brendshme të Francës për qëllimet e Bullgarisë.
Vendimet e mia ia lexova Fuqive, të cilat vendosën të mblidheshin solemnisht për të njohur kombësitë e vogla dhe duke marrë vendime të menduara drejt dhe mirë. Ishte në këtë moment që unë guxova të veproja me kurajë. Situata militare e aleatëve nuk ishte në gjendje të përkryer, marina viktoriane ishte e panjohur akoma dhe unë nuk gjeta mjaft përkrahje ndaj partisë që zgjodha dhe adaptova. U trondita paksa nga arsyetimi i tyre pesimist, por kurrë nuk e vura në dyshim triumfin final të aleatëve.

Toptani i shpalli luftë Austrisë
Në emër të qeverisë në të cilën unë jam president, unë i deklaroj luftë Austrisë. Unë nuk vonova të gjendesha përballë një lëvizjeje të re të brendshme. Turqia u radhit në Bllokun Qendror dhe shpalli luftën e shenjtë. Dihet që pjesa më e madhe e popullsisë shqiptare ishte myslimane dhe ashtu si unë e paramendoja, ata u ndikuan mjaft nga kjo deklaratë, sipas së cilës shkrimet e Kuranit ishin detyra të domosdoshme për t’u zbatuar. Unë u shpalla kundër myslimanëve të mi, me të gjitha energjitë që kisha, një lëvizje popullore u deklarua kundër meje dhe po në të njëjtën kohë Gjykata Ndërkombëtare e Kostandinopojës, më dënoi me vdekje dhe informoi gjithë botën islamike për këtë. Por unë nuk u shqetësova si nga njëra anë edhe nga tjetra.
Me energjinë që unë shpalosa, përmasat që mora, përfundova duke i dhënë një arsye lëvizjes, e cila ishte pritur se do të sillte pasoja të mëdha, duke mos u kompromentuar kurrë nga detyrat për të cilat unë u vetësakrifikova. Në këto rrethana shtypëse, unë munda të kapja rreth 30.000 pushkë dhe municione klandestine të futura në Austri. Nëse këto armë do të binin në duar jo të sigurta, ato me siguri do të ktheheshin kundër Serbisë. Veprimi im largoi rrezikun. Trupat serbe ranë përpara forcave shtypëse të armikut dhe kërkuan të tërhiqeshin, kundër procesionit armik, unë duhet t’u shërbeja, në të njëjtën kohë më erdhën falënderimet nga aleatët, nga ana e Francës e Anglisë, të shoqëruara me ngritje në gradë me një urdhër ndërkombëtar. Disa javë më vonë, unë lehtësova aktivitetin e këtyre trupave mbi portin ku do të zbarkonin, në Korfuz. A duhet ta ndieja nevojën të insistoja mbi rëndësinë e bashkëpunimit tim në këto rrethana? Trupat serbe të rraskapitura nga marshimet nëpër malet e mbushura me dëborë, duke duruar nozullimet, shpartallimet, përndjekjet e partizanëve austriake do të ishin pre e lehtë e armikut dhe do të ishte pjesë e një marrëveshjeje të çmueshme. Princi Regant i Serbisë, gjatë një pritjeje zyrtare nuk nguroi të proklamonte me kryelartësi që nuk do të pranonte kurrë të bënte pjesë në marrëveshjen që unë solla në këto rrethana tragjike, në anën tjetër, Franca më ofroi mirëkuptimin e saj. Meqenëse unë e rikujtova këtë detaj, kjo nuk është absolutisht në qëllim për të titruar fitore, por për të treguar ndihmën që unë mundësova atëherë.

Ngjarjet e Durresit

Kriza e parë e rëndë e qeverisë së princit ndodhi më 19 maj. E nisur si një incident i vogël, si një revoltë fshatarësh, falë një sërë keqkuptimesh, mosmarrëveshjeve e dyshimeve, brenda pak orësh do të shndërrohej në një konflikt kompetencash ndërmjet xhandarmërisë ndërkombëtare dhe qeverisë shqiptare, për të degjeneruar shumë shpejt në akuza të ndërsjella tradhtie, që shpunë në arrestimin dhe syrgjynosjen e Esat Pashës. Më 17 maj, në Shijak, një fshat midis Durrësit dhe Tiranës, banda shqiptarësh të armatosur ishin ndeshur me një kompani të veçuar të xhandarmërisë. Mesa dukej, ata kërkonin përjashtimin nga shërbimi ushtarak për një dhjetëvjeçar ndoshta edhe largimin e Esatit dhe, pas të gjithë gjasave, synonin të hynin në Durrës për të paraqitur kërkesat e veta. Esat Pasha i dha urdhër majorit Sluys të vendoste dy mitraloza në rrugë për të mbrojtur kryeqytetin. Sluys refuzoi ta zbatonte dhe iu përgjigj se merrte urdhra vetëm nga princi ose eprorët e tij holandezë. Kjo ishte një fyerje, që një ministër i Luftës, i porsaemëruar gjeneral nga vetë princi dhe, për më tepër, kreu i një fisi me influencë dhe pasha osman, nuk mund ta duronte. Për pasojë, Esati i kërkoi princit ta shkarkonte oficerin. Kur Vidi refuzoi ta pushonte, duke argumentuar se kishte nevojë për majorin holandez, madje i këshilluar edhe nga ministri i Italisë, Aliotti, vendosi t’i japë leje për një kohë të papërcaktuar dhe më pas për ta transferuar në Shkodër, Esati dha dorëheqjen nga qeveria. Princi e ktheu prapa dorëheqjen e ministrit të tij, por në këtë pikë u vu re një përmbysje pozicionesh krejt e beftë dhe e papritur. Pasi u prit nga princi, Sluys arriti ta bind që pashai ishte tradhtar dhe e shtyu që të merrte ndaj tij masën e arrestit. Më 19 maj, Sluys i ngarkuar të kryente arrestimin, rrethoi shtëpinë e Esatit. Pas disa shkëmbimesh zjarri pashai u dorëzua.

Ferdinando Salleo per Esat Toptanin

Më 12 shkurt, Esati u nis nga Shqipëria për të kryer misionin e vet solemn, pasi kishte mbajtur një fjalim himnizues për princin. Tri ditë pas vizitës së Vidit në Romë pa ia bërë syri tërr, pashai deklaroi para gazetarëve në Romë se “vetëm pak ngatërrestarë kishin arritur për një moment ta shtynin Evropën të besonte se në Shqipëri ekzistojnë përnjëmend përçarje”, dhe u shpreh krenar e mirënjohës për misionin që e kishin ngarkuar, duke shtuar: “Delegacioni që unë kryesoj është manifestimi i parë i ndërgjegjes kolektive që populli shqiptar ka dëshmuar që nga koha e Skënderbeut”.
Esati e siguroi princin se “të gjithë shqiptarët, pa asnjë përjashtim, do të jenë nënshtetas të Madhërisë Suaj dhe përherë të gatshëm për t’ju ndihmuar në përpjekjet tuaja për ta shpënë Shqipërinë drejt një të ardhmeje të begatë e të lavdishme”, dhe e përfundoi fjalimin me shprehjen rituale “Rroftë mbreti!”.
Ndërkohë, rrugës së kthimit për në Durrës, Esat Pasha qëndroi në Vjenë, ku më 1 mars, sipas të njëjtit ritual që ndoqi edhe në Romë, u prit nga perandori plak dhe Berchtold-i, i cili e dekoroi me Kryqin e Urdhrit të Franc Jozefit. Këtu kemi një hollësi interesante, por jo të padobishme për të kuptuar konkurrencën ndërmjet austriakëve dhe italianëve. Po atë ditë, ambasadori italian në Vjenë, Avarna, e ftoi Esatin në ambasadë dhe i dorëzoi medaljen e Kavalierit të Kurorës së Italisë. Ndërkohë, pështjellimi në Shqipëri sa vinte dhe rritej. Në Durrës u organizua një manifestim patriotik ortodoks në përkrahje të Vidit, ku, myftiu i popullsisë myslimane, nga ana e tij, mbajti një fjalim himnizues rreth bashkimit të shqiptarëve pa dallim feje dhe besimi. Në të njëjtën kohë, Zografosi i telegrafonte Komisionit të Kontrollit nga Korfuzi, ku i bënte të ditur se “një kuvend i epirotëve”, i mbajtur në Gjirokastër, kishte vendosur të mos e njihte sovranitetin e Shqipërisë dhe se e konsideronte akt armiqësor hyrjen e trupave shqiptare në “Epir”. Udhës për në Durrës, Princi u prit në mënyrë festive më 5 mars, në Trieste, jo vetëm nga autoritetet austriake, por edhe nga ofiqarët katolikë shqiptarë të lidhur me Austrinë, arqipeshkvi Bianchi, si dhe kanoniku i fuqishëm i kryeqytetit, imzot Kaçorri. Pas hipjes në “Taurus” që kishte ngritur flamurin shqiptar dhe vizitës në kështjellën e Miramare-s, kujtime ogurzeza prej Maksimilianit të Habsburgasve- i përshëndetur sipas ritit me të shtëna topi.