Jusuf Vrioni

[Xhuxhumaku]

INTERVISTA/Shkrimtarja Mimoza Ahmeti rrëfen për përkthyesin e madh “Marrëdhëniet e mia me Jusuf Vrionin”

Blerina Goce

E quan një nga thesaret më të mëdha të jetës së saj njohjen dhe miqësinë që ka pasur me Jusuf Vrionin. Edhe tani kur kanë kaluar më shumë se katër vjet nga vdekja e tij, shkrimtarja Mimoza Ahmeti i ruan ende të gjalla momentet e kaluara me të. “Ishte njeri me shumë etikë dhe shumë takt. Ishte shumë i kujdesshëm me femrat”, thotë Ahmeti në një intervistë për “Tirana Observer”, duke folur me një lloj nostalgjie që ndihet lehtë në zërin e saj.

Si e keni njohur Jusuf Vrionin dhe kur e keni takuar për herë të parë atë?
Më ka bërë një telefonatë para se të njiheshim me njëri-tjetrin, sepse kishte konsideratë për poezitë e mia, diku atje pas vitit 1992 në Lidhjen e Shkrimtarëve. Pastaj shoqëria me të vazhdoi se biseda me të ishte e pastër dhe me shumë interes.
Si e kujtoni atë?
Kishte shumë njohuri për marrëdhëniet ndërkombëtare, të drejtat e njeriut, shtetit, ligjit, mbi fenomenologjinë shoqërore. Përveç kësaj ishte njeri me shumë etikë dhe shumë takt. I pëlqente të provokonte gjithmonë e më tepër në fushën e njohurive njerëzore. Kishte shumë dhembshuri për njerëzit. I pëlqente që ishte në një pozitë të tillë që i shihte njerëzit nga lart-poshtë. Nuk i interesonte shumë fama dhe mund të jetonte shumë bukur dhe pa të.
Nuk ishte asnjëherë për kryengritje, revolucione, por ishte për rrugë paqësore të zhvillimit, për ruajtjen e shtetit dhe ruajtje të vlerave. Ishte për zhvillim paqësor, megjithëse më shumë se askush i kuptonte arsyet e çdo konflikti.
Po në jetën e përditshme si ishte?
Në jetën e përditshme vishej bukur, hante me shumë kujdes dhe jo çdo lloj ushqimi, por ushqim të pastër, nëse mund të shprehem kështu. Kishte shumë stil, qoftë edhe në mënyrën se si e mbante thikën. Më kujtohet që më thoshte se këpucët më të lira e më të mira s’mund t’i gjesh kurrë poshtë 100 dollarëve. Ishte person i asaj shtrese që edhe në Francë quhej ekzemplar i rrallë. Sepse janë zhdukur njerëz të tillë që përfaqësojnë botën klasike, të kompletuar në të gjitha drejtimet. Një tjetër gjë që mbaj mend është sqima që ai kishte ndaj gazetarëve, sepse i shpërdoronin fjalën. E mbaj mend shpesh të mërzitur e që më thoshte: “Shiko çfarë kanë shkruar”. Nuk i pëlqente të dilte në televizion. Kishte aftësi dhe njohuri të jashtëzakonshme të gjuhës shqipe dhe vlerësonte talentin e aftësitë gjuhësore që kishin të tjerët. Kështu, për shembull, e vlerësonte shumë Edi Ramën, sepse njeh sintaksën dhe shenjat e pikësimit, më thoshte.
Cili është momenti më i veçantë që ruani nga takimet me të?
Moment i veçantë ishte kur u takuam në hotel “Rogner”, menjëherë pasi kishte ardhur nga Franca. Kishte parë një ditë më parë politikanët shqiptarë duke biseduar. “I pashë duke biseduar, por kuptova që ishte një pajtim formal. Nuk kemi arritur akoma të komunikojmë si në botë, që politikanët tanë të bashkëpunojnë në mënyrë konstruktive. Kam shumë keqardhje që nuk dinë e nuk duan të bashkëpunojnë”, më tha Jusuf Vrioni.
Kur e keni takuar për herë të fundit?
Mbaj mend që më ka bërë një telefonatë në fund të kohës së fushatës, në qershor të 2001-shit dhe tha se ishte i sëmurë me veshka. Megjithatë nuk e mendoja që të ishte i sëmurë aq rëndë. U trondita kur mora vesh, madje nuk arrita ta besoja që kishte ikur nga kjo botë. Mbaj mend që në atë bisedë të fundit bëri pak ironi me mua. Iu duk provokuese dhe zhgënjyese që kisha hyrë në politikë. Megjithatë ti e bën më tha. Nuk ka gjë në botë që ti nuk mund ta bësh me këtë karakter që ke.
A ju tregonte Jusuf Vrioni për jetën e tij intime?
Nuk kam qenë unë mikesha më e ngushtë e tij. Ai kishte impresione të forta për mua, por mikeshat e tij ishin të tjera.
Ai ishte shumë i kujdesshëm me femrat. Merakosej për Mira Meksin dhe Ornela Vorpsin. Kurse mua atëherë mbaj mend që më thërriste “Puma”.

JETA

Jusuf Vrioni lindi më 16 mars të vitit 1916
Në Francë ai përfundoi studimet në tre universitete dhe u diplomua për Shkenca Politike, Ekonomi dhe Jurisprudencë.
Në vitet e rinisë studentore, ai shkëlqeu si artist, por edhe si sportist. Ka luajtur tenis dhe hokej, ku është dalluar si një lojtar i shkëlqyer.
Më 5 gusht 1939, ai kthehet në Shqipëri dhe menjëherë emërohet si punonjës i Ministrisë së Jashtme në Romë.
Në mars të vitit 1945, atij i jepet urdhri i mobilizimit duke e emëruar partizan në Brigadën e 16-të Sulmuese.
Në vitin 1947 fillon punën si përkthyes në organizatën e grave. Po në këtë kohë, më 13 shtator 1947, Jusufi futet në burg dhe në të njëjtën kohë i internojnë të ëmën në Fier. Në gjyq del pas tre vjetësh dhe dënohet me 15 vjet heqje lirie, por lirohet më 3 dhjetor 1959 për sjellje të mirë.
Skënder Luarasi i jep Jusufit të përkthejë Migjenin në frëngjisht
Jusufi kthehet në njeriun e preferuar të Partisë së Punës për përkthime të veprave komuniste. Kjo histori nis me Kongresin e 5-të për të arritur kulmin në 1980-ën, kur vetë Enver Hoxha e emëroi në ambasadën tonë në Stokholm, me detyrë për të redaktuar veprat e tij në frëngjisht.
Në vitin 1989 ai ftohet zyrtarisht në Paris nga Akademia Franceze. Katër vjet më vonë, ditën kombëtare të Francës, Jusufit i dorëzohet dekorata e lartë “Kavalieri i letrave dhe i artit”.

25 Maj 2001 ndahet nga jeta në kryeqytetin francez.

Më 4 korrik 2001 trupi i Vrionit udhëton për në atdhe, ku prehet edhe sot.

Kur përkthente “Gjeneralin e ushtrisë së vdekur”

Ishte viti 1963, kur i lindi ideja të përkthente romanin “Gjenerali i ushtrisë së vdekur”. Para se të niste përkthimin e romanit, ai u takua me Kadarenë dhe i foli për projektin. Ismaili s’mungoi të shfaqte kënaqësinë e tij të madhe. “Për atë libër kisha lexuar një artikull shkruar nga Javer Malo, të cilin unë e çmoja si gazetar. Sipas tij, ai ishte i vetmi roman i kohës, i cili mund të ngjallte ndonjë interes të mundshëm për lexuesit e huaj. Ta konstatoje e ta shkruaje atë mendim publikisht, padyshim që ishte një gjest mjaft kurajoz. Kështu, mendova t’i futesha punës për përkthimin e tij”, rrëfen në librin me kujtime “Botë të harruara”, Jusuf Vrioni. “Atëherë unë nuk e njihja fare Ismail Kadarenë, edhe pse ai kishte krijuar një farë emri. Si shumë të rinj, edhe Agi ishte admiruese e atij autori. Ajo, madje, më kishte bërë dhuratë edhe një përmbledhje të tij me poezi, të titulluar “Shekulli im”. Aso kohe kishte njerëz që thoshin se Kadareja qe një Heminguej i dytë, të nisur ndoshta nga fakti se ai kishte preferencë të veçantë për atë autor dhe kishte përkthyer në shqip edhe novelën e tij ‘Plaku dhe deti’”, kujton më tej Vrioni në këtë libër të përgatitur nga Erik Faye.

VLERESIME NGA

Ismail Kadare


“Ajo që pa dyshim më befasoi në takimin e parë me përkthyesin tim Jusuf Vrioni, ishte jo vetëm eleganca e tij, nostalgjia për Francën e talenti i veçantë, por edhe 12 vjetët që ai kishte vuajtur nëpër burgjet e llagëmet komuniste. Njohja jonë u bë në fillim të viteve ’60, kur Vrioni kishte nisur të përkthente “Gjenerali i ushtrisë së vdekur”.

Edmond Tupja

“Kur përkthenim ndonjë vepër të Enver Hoxhës mbizotëronte një klimë stresuese: duhej përkthyer shumë shpejt dhe njëkohësisht shumë mirë. Tre vetë në një zyrë, e nisnim menjëherë përkthimin e tekstit. Por kur nuk gjenim zgjidhje të përshtatshme, atëherë i drejtoheshim Jusuf Vrionit, i cili, gjithë duke përkthyer, u jepte përgjigje pyetjeve tona”.


Fatos Lubonja

“Mendoj se modeli i suksesit dhe i autoritetit që ushtron Kadareja nisur nga suksesi i tij jashtë shtetit ka çuar shumë tek ky motivim pseudokulturor i krijuesve shqiptarë që lidhet edhe me kërkesën e gjetjes së një përkthyesi për të pasur sukses jashtë shtetit”.

Një histori që përsëritet

Ishin të lidhur ngushtësisht me Francën dhe të dy mbyllën sytë atje, afër “Harkut të Triumfit” në Paris. I ati i Jusufit, Iliazi, njihej si një intelektual i klasit të parë. Për të tilla merita, mbreti Ahmet Zogu e emëroi ambasador në Francë për të përfaqësuar shtetin shqiptar. Por, për Iliazin veprimtaria nuk zgjati shumë. Në vitin 1932 ai vdes duke lënë jetim djalin ende të parritur. Por, për meritat e tij, shteti francez e dekoroi me titullin “Oficer i Lartë i Legjionit të Nderit”. Dhe përsëri gati e njëjta histori. Një avion solli në atdhe trupin e Iliazit dhe më pas ai u varros në vendlindje, në Berat.

Marre nga Tirana-Observer.

[Brari]

Bisedë me Jusuf Vrionin





Luan Rama, Ish-ambasador në Francë(jo ky polici i Nanos)

Kanë kaluar pesë vjet dhe portreti i mikut tim ka mbetur i pa fshirë nga kujtesa ime dhe kjo ndoshta sepse pikëtakimet tona në Paris ishin të shumta, me miq të përbashkët dhe një punë të përbashkët, ditë e vite ku u ngjiz një miqësi e vërtetë, që do të rrezatonte gjithnjë mirësi, respekt, mirënjohje, duke mbetur për mua njëkohësisht një referencë filozofike për jetën, vlerën e njeriut, se ç’përfaqëson në vetvete ajo dhe ç’është itinerari i një njeriu në këtë botë, ç’është pushteti, modestia dhe ç’është të qenit human. Pesë vjet kanë kaluar shpejt, sikur të ishte thjeshtë një stinë. Ndoshta kjo ndodh sepse këto çaste jam në Paris dhe më bie të shkel dhe në Avenue Victor Hugo, ku Jusufi kishte jetuar në vitet ‘20-‘30, dhe në Rue de Grenelle, ku pas tij unë jetova në të njëjtin apartament tre vjet me radhë, apo kur mblidheshim në shtëpinë e ëmbël të Liri Begesë dhe të Luc Barnier, në ambasadë apo UNESCO, e gjer në apartamentin e tij të fundit në Rue Croix-Nivert pranë Porte de Versailles, atje ku do të kalonte dhe ditët e fundit të jetës së tij. Një stinë e nxehtë e mbushur me njerëz, takime intime, konferenca, biseda për letërsinë dhe artin, për të bukurën në tërësi, pasi Jusufi kishte një shpirt tepër sensibël ndaj së bukurës. Qindra kujtime e biseda si miq dhe kolegë, si njerëz në udhët e Evropës, të dashuruar pas Francës dhe lirisë, gjithnjë me sytë nga Shqipëria.
Pesë vjet më parë Vrioni kishte vdekur një mëngjes të bukur, të dielltë, kur ndoshta ai kishte menduar të shëtiste në Saint-Germain-des-Près, me shpresën se shëndeti po merrte për mbarë. Një ditë para vdekjes më thirri në shtëpi. Diçka donte të më thoshte, por që përsëri nuk e tha. Kishte mall për Shqipërinë, kishte dhimbje. I trishtë, i lodhur, ai kërkonte paqe. Paqe me botën që jetoi, paqe me jetën. Paqen që aq shumë e kishte dashur me të gjithë njerëzit, madje dhe me inkuizitorët e tij. Paqe…
Atë mëngjes, telefoni i Agit, gruas së tij të dashur, më bëri të rend me makinën drejt shtëpisë së tij, në Rue Croix-Nivert, diku pranë Porte de Versailles.
- Eja shpejt, nuk di se ç’ka, Jusufi nuk më përgjigjet!
Me të mbërritur, ngjita ashensorin me një frymë dhe hyra në dhomën e gjumit. Trupi i Jusufit kishte lëvizur lehtë nga shtrati, duke formuar një kryq me krevatin dhe fytyra e tij nuk di pse menjëherë më kujtoi figurat e zbehta, por mjaft shprehëse në pikturat e El Grekos. I fola, i vura dorën në qafë, i preka duart, këmbët…Por jo, Jusufi nuk do të përgjigjej. Me sytë e hapur, veshur në rroba të kaltra, ai vështronte në zbrazësirën e pajetësisë.
- Agi, Jusufi na ka lënë...Ka shkuar !
Agi nuk donte ta besonte që vdekja mund të ishte aq e paqtë dhe pa fjalë:
- Po ai është i ngrohtë, - më pëshpëriste e hutuar, duke mos dashur ta besonte dhe duke ardhur rrotull pa ditur ç’të bënte :
- Jusuf! Jusuf! - kërkonte ajo ta zgjonte nga ai gjumë i rëndë, i përjetshëm. Figura e El Grekos, në dritën e bardhë të mëngjesit, me duart e hapura në formë kryqi, nuk u përgjigj më. Kishte diçka të shenjtë. Në krahë, tavolina e tij e punës, librat, fjalorët e panumërt, ordinatori, tekstet e fundit dhe dy dosje ku shkruhej: Mira Meksi! Ishin tregimet e fundit që po përkthente nga mikesha e tij…
Rasti e solli që Jusuf Vrionin ta shoqëroja të vdekur për në atdhe.
Fluturonim çuditërisht mbi Harkun e Triumfit, nga ku jo larg shquhej kulla Eiffel, kupola e Akademisë Franceze dhe ajo e kishës tek “Hôtel des Invalides”, Sena dhe anijet mbi lumë. Jusuf Vrioni kurrë nuk e kishte parë nga lart dhe kaq afër këtë qytet aq të dashur ku kishte kaluar rininë e tij. Po fluturonte pa jetë, në një udhëtim që kurrë nuk e kishte dëshiruar, në një udhëtim që i trembej gjithnjë ato muajt e fundit dhe që refuzonte ta mendonte: kthimin e tij i vdekur. Në ambasadë, shkrimtari Ives Mabin dhe mik i shumë shqiptarëve, pak kohë para se të niseshim, më kishte lënë një shënim të shkurtër për Jusufin, ku mes të tjerash shkruante: - «Jusuf shqiptari! Ne s’kishim asnjë arsye të takoheshim, të njiheshim. Rrethanat që zakonisht janë të panevojshme, ishin të mbara për miqësinë tonë. Sapo u pamë, u bëmë miq. Miq për gjithnjë. Miq të një miqësie ku kuptohemi pa qenë nevoja të flasim, të shpjegohemi, të justifikohemi. Ne admironim të njëjtat vlera. Ne iu jepnim preferencë të njëjtave ndjenja, prioritete. Qeshnim me të njëjtat pretendime që kishim. Ishim të mallëngjyer nga të njëjtat ngjarje. Ne dinim gjithashtu të qeshnim së bashku….Ti e doje vendin tënd. Shqetësoheshe për të. Ai ishte gjithnjë në thelb të zëmrës tënde”.
- Comment vas-tu mon cher? (Si shkon, i shtrenjti im?) - më thoshte shpesh në telefon apo kur vinte të pinim një uiski. Me Jusufin biseda ishte gjithnjë e këndshme. E admiroja frëngjishten e tij të përsosur dhe elegante, një frëngjishte që kishte mbetur në tonet aristokratike të viteve ‘40-‘50, por që ishte një gjuhë e pastër dhe mjaft e rafinuar. Kur binte fjala për rininë e tij apo për epokën kur ai kishte jetuar në Francë, sytë i merrnin një dritë të veçantë dhe nostalgjia e mbërthente. Ajo kohë e rrëmbente me magjinë dhe intensitetin e kujtimeve, të jetës që kishte jetuar, thua se ajo të kishte qenë pjesa më e bukur e jetës së tij.
Ai kishte zbarkuar në Paris një ditë të vitit 1925, kur babai i tij, Iljaz Vrioni, ish-kryeministër dhe ministri i Jashtëm i Shqipërisë, ishte caktuar ambasador i Shqipërisë në Francë. Ahmet Zogu sapo ishte zgjedhur President i Republikës së re shqiptare. Legata ishte vendosur në fillim në «Rue de la Pompe», por më pas, ambasadori Vrioni bashkë me familjen ishte vendosur në 11, bis, «Avenue Victor Hugo», shumë pranë sheshit të «L’Arche de Triomphe». Pikërisht atë kohë Jusufi do të fillonte jetën e tij pariziane: studimet në një nga licetë më të famshme të Parisit «Lycée Janson-de-Sailly», ku në një klasë paralele studionte André Maurois; sporti në fushat e tenisit në Bois de Boulogne; pushimet familjare në Evian, Bretagne, në kështjellat buzë Loire apo në Merlimont pranë Touquet, në veri të Francës. Shkrimtarët e tij të preferuar të kësaj kohe ishin Proust, Claude Mauriac, de Monterlant, Gide, etj. Edhe pas 70 vjetëve, atij i kujtoheshin ato ditë kur lexonte «La condition humaine» të Gide, apo «Voyage au bout de la nuit» («Udhëtim në fund të natës» të Celine. Jusufi do të ishte padyshim një nga shqiptarët më të integruar në shoqërinë franceze të asaj kohe. Jeta e tij ishte pasionante, me etje për dije, për të njohur shkencën e artin, enigmat e matematikës dhe të kimisë. Ato vite ai luante hockey dhe skuadra e tyre me kapiten Jacques Lacarrière do të dilte kampione e Francës. Papritur, kur ai mbushte 16 vjeç, një ditë më vonë, më 17 mars 1932, babai i tij do të vdiste nga ceroza. Trupi i tij do të përcillej plot nderime nga qeveria franceze, e cila e kishte nderuar me dekoratën e lartë «Officier de la Legion d’Honneur». Pas vdekjes së Iliaz Vrionit, familja do të vazhdonte të qëndronte në Francë. I riu Vrioni ishte një student i përkryer dhe i njohur në rrethet pariziane. Kështu ai njohu Coco Chanel, aktoren Micheline Presle dhe personazhe të tjerë të mondanitetit francez. Pas liceut, ai vazhdoi studimet në «Hautes Etudes Commerciales» (HEC) një nga shkollat më të famshme të Francës. Pas një licence në «HEC», ai u regjistrua në shkencat politike si dhe për një doktoraturë në Drejtësi (en Droit). Por në këtë kohë erërat e luftës po afroheshin. Në pranverën e vitit 1939 ai u detyrua të lërë me dhimbje shkollën dhe Parisin.
- « Më kujtohet si tani ajo mbrëmje e fundit, kur isha me një mikeshën time në një restorant të njohur buzë Senës, në « Tour d’Argent », tregonte ai. Të nesërmen, bashkë me vëllain, Aliun, ne shkuam në Gare de Lyon. Të përmalluar dhe me një ndjenjë të çuditshme nga ky largim, ne puthëm kalldrëmin e stacionit dhe u nisëm drejt Romës. Ishte një lloj lamtumire.. »
Më 5 gusht 1939 Vrioni zbarkon në Shqipërinë e pushtuar nga Italia fashiste… “Atëhere kishte filluar lufta dhe Jusufin e takova në Nice, - më kishte treguar një ditë një nga miqtë e Jusufit, Robert Durant-Vienne, ish student me të në HCE. - Çdo bësh tani që u pushtua Shqipëria? - e pyeta. - Do shkoj në Shqipëri, - m’u përgjigj menjëherë ai, vendi im është atje! »…Kjo përgjigje e tij më befasoi.
Sa atdhetar që ishte Jusufi, aq dhe evropian ishte ai, pasi jeta e tij u gatua në një qerthull ku përziheshin kulturat, gjuhët, shoqëritë. Me të drejtë Ives Mabin më kishte shkruar: «Jusuf Francezi! Ti e doje Francën, kulturën e saj që e njihje aq mirë, gjuhën që e përdorje në mënyrë të admirueshme, siç e dëshmojnë përkthimet e veprës së një prej shkrimtarëve më të mëdhenj botëror mes të gjallëve, mikut tënd dhe tonit, Ismail Kadare. Ti e doje atë dialog të vështirë, të rreptë, të pasur, midis gjuhës së nënës tënde dhe gjuhës franceze. Ti e doje aq shumë këtë gjuhë sa siç më ke thënë, kur ishe në burg, në dhomën e izolimit, ti flisje me vete frëngjisht që të mos çmendeshe. Sa kompliment i bukur për një gjuhë që ishte gjithashtu tëndja, pasi ti ishe po aq francez, si gjithë ata francezë që flasin këtë gjuhë dhe që duan këtë vend, mbrojtës të lirive dhe të të drejtave humane...“
Jusufin e kisha takuar në Francë në vitin 1991 kur ministri shqiptar i Kulturës të Shqipërisë do të bënte një vizitë zyrtare në Paris. Në sallën e bukur të Ministrisë së Kulturës, në «Rue Valois», ministri i atëhershëm Jack Lang shtroi një drekë, ku ishin ftuar dhe Ismail Kadareja e Jusuf Vrioni, si dhe shkrimtarë francezë si Bosquet, Nourissier, Ives Mabin e Robert Escarpit, dy libra të të cilit ishin përkthyer dhe botuar në shqip. Yves Mabin ishte atje, pranë Jusufit. Kishte qenë pikërisht ai që kishte bërë të mundur që për herë të parë, pas pesë dekadash, Jusufi të mund të shkelte përsëri në rrugët e Parisit. Kjo kishte ndodhur pikërisht me rastin e veprimtarive të 200-vjetorit të Revolucionit Francez, i cili u festua me madhështi në gjithë Francën.
Më kujtohet gjithashtu dimri i vitit 1992-1993 kur bashkë me Liri Begenë dhe Luc Barnier, shkuam në aeroportin «Charles De Gaulle» për të pritur Jusufin. Kësaj radhe ai vinte i ftuar nga botuesi i Kadaresë, Claude Durand. Nga aeroporti shkuam drejt e në shtëpinë e Lirisë ku do të vendosej për një kohë të gjatë dhe ku do të gjente një kënaqësi e prehje të jashtëzakonshme. Mbrëmjeve mblidheshim mes miqsh të ndryshëm, mes të cilëve gjithnjë Edi Rama, dhe Jusufi niste nga ligjëratat dhe kujtimet e tij. Kishe dëshirë ta dëgjoje. Sapo shkelte në Paris, dukej sikur kryeqyteti francez e thithte plotësisht me hijeshinë dhe magjepsjen e vet, me miqtë e tij të dikurshëm, intelektualët e ndryshëm, rrugët që i njihte me pëllëmbë, kujtimet e rinisë, kafenetë e Saint-Germain-dès-Près apo të Montparnasse. Në shkurt të vitit 1993, Jusufi do të rivinte përsëri në Paris. Tashmë ishte krijuar një «shkuarje-ardhje» e përhershme, Tiranë-Paris dhe Paris-Tiranë.
Në fundin e vitit 1997 Jusuf Vrioni, ish-i burgosuri politik i kohës totalitare, u emërua ambasador i Shqipërisë në UNESCO dhe një vit më vonë, Akademia Franceze e vlerësoi me çmimin e Frankofonisë. Pak muaj më vonë ai do të nderohej nga Ministria e Kulturës franceze me Urdhrin e Kalorësit të Legjionit të Nderit. Në qenien e Jusufit një ndër gjërat që spikaste më shumë ishte thjeshtësia e tij. Ndoshta nga që gjithnjë ai kërkonte që çdo gjë të ishte në perfeksionin e vet, çka ishte kthyer tek ai në një vlerë absolute dhe e pa arritshme. Modest në shfaqjen e tij, modest për të mos u dukur në podiumet, i rezervuar për të mos thënë gjithnjë «unë», edhe kur kishte të drejtë ta thoshte këtë, vështirë se mund të gjeje një tjetër aq të thjeshtë e fjalëpakë sa ai. Vështirë se mund të merrje një intervistë, pasi gjithnjë përgjigja e tij do të ishte: „E ç’mund të them unë? E ç’di unë më shumë se të tjerët? Për një kohë të gjatë regjisori Jean-Louis Berdot dhe producenti Michel Faure, autorë të disa filmave dokumentarë mbi Shqipërinë, u përpoqën të realizonin një film dhe për jetën e Vrionit. - „Thuaj pak Jusufit, - më thonin ata, - përse vallë nuk pranon ta filmojmë?!“ Një ditë ata mundën ta bindin që ta incizonin gjatë dy orëve në sallën e poshtme të ambasadës në „Rue de la Pompe“, por kur i kërkuan ta xhironin përgjigja e Jusufit ishte negative. - „Një film për mua? E kush jam unë? Kujt do t’i vlejë ky film”? - ju kishte thënë ai me të qeshur, duke u rrahur krahët miqve të tij. Një tjetër herë isha me kineastin Luc Barnier, të cilin ai e admironte. Edhe ai donte të realizonte një film për Jusufin. - Kushedi, mbase e bindim, - më tha një ditë Luc. Morëm një makinë, një llambë ndriçimi, një manjetofon, kameran dhe bashkë me Jusufin u nisëm për në shtëpinë e një miku të tij të kohës së burgut, një refugjat politik i ardhur në Paris në vitin 1990. Lavdosh Sulo, një vlonjat i urtë e bujar, që banonte atë kohë në „Bulevarde Paniatowski“, në periferi të Parisit. Bashkë me Jusufin ngjitëm shkallët gjer në katin e fundit të ndërtesës dhe hymë në banesën e vogël të mikut të tij, me të cilin kishin kaluar disa vjet në kampin e punës së detyruar në Shtyllas të Fierit. Takimi i tyre ishte vërtet emocionant. Ata nisën të kujtonin vitet e burgut, shokët e tyre, ata që ishin gjallë dhe ata që kishin ikur nga kjo botë, episode të ndryshme dhe të dhimbshme. Luc xhironte dhe unë incizoja, duke mbajtur atë llambë të vogël ndriçimi. Pas atij takimi, Luc donte të vazhdonte të xhironte përsëri episode të tjera të jetës së përditshme të Jusufit, por gjithçka u bë e pamundur. Jusufi refuzonte gjithnjë.
Më kujtohet gjithashtu historia dhe aventura e librit të tij „Botë e shlyer“ («Mondes effacés»), që shkroi në bashkëpunim me mikun e tij francez Eric Fay, romancier dhe kritik letrar. Një ditë Jusufi më tregonte se ishte penduar që kishte marrë paradhënie për shkrimin e këtij libri nga shtëpia botuese, madje për këtë ishte bërë shkas vetë François Nourissier. «Sigurisht, atë kohë kisha nevojë për para, por nuk më bëhej që të tregoja e të shkruaja për veten time. E ç’do të thoshin të tjerët?» Kështu, ai filloi të kthejë mbrapsht paratë e marra më parë si paradhënie. Por shtëpia botuese kurrë nuk ja pranoi. Lexuesi francez dhe më pas ai shqiptar, patën fatin të lexojnë nga ai atë libër mjaft interesant dhe që përshkruante tërë itinerarin e jetës së tij. «Ja fati i jashtëzakonshëm i këtij njeriu, pinjoll i një familjeje të madhe shqiptare të perandorisë otomane, - do të shkruante në pasthënien e librit të tij botuesi i i « Editions Jean-Claude Latteès », - njeri i cili ka përshkruar trazirat kryesore të Evropës së sotme. Një dëshmi pasionante, ajo e rënies dhe pastaj e ngritjes, dëshmi e një aktori e njëkohësisht viktimë e lëvizjeve kulturore e politike të shekullit». Po, „Mondes effacés“ ishte një libër impresionant, ku gjithçka ngjall kureshtje, interes: kthimi i tij në Tiranë, takimi me nënën e tij dhe jeta e tyre e përbashkët në hotel «Dajti», ku nga dritarja e hotelit shquhej bulevardi i madh me emrin «Musolini», mimozat që mbushnin rrugët e atyre ditëve, pastaj kapitullimi i Italisë, hyrja e gjermanëve duke mbushur hotelin, ashtu të ngjeshur plot armë, ikja e të dyve nga hoteli dhe çlirimi i Tiranës.
Jusuf Vrioni ishte arrestuar në një dite vjeshte të vitit 1947, në sheshin e Tiranës, tek shkonte në një takim me të dashurën e tij. « Ishte 13 shtator... Kur u lirova nga burgu unë shkova ta kërkoj atë vajzë. Por ajo nuk më priste. Ishte martuar... Atë periudhë Partia Komuniste përgatiste Kongresin e saj të Parë të vitit 1948. Ngado dëgjoheshin breshërima. Pas gjashtë muajsh pyetje në qeli, ata sajuan një proces për spiunazh në shërbim të Francës…U dënova 15 vjet burg. Të burgosurit i shërbenin rindërtimit të vendit, - psherëtiu Jusufi duke buzëqeshur, duke kujtuar siç duket vite të tëra që kishte punuar, duke gërmuar për tharjen e kënetës së Maliqit, në kanalet e vaditjes, minierat, ndërtimin e pistës së aeroportit të Rinasit, etj.
Olivier Deprez, producent filmash e spektaklesh, më kishte treguar një ditë një histori të çuditshme, por të vërtetë. Atë ditë të vitit 1997, kur ai po kthehej nga Shqipëria për në Paris bashkë me mikun e tij Jusuf Vrioni. Po kalonin doganën e Rinasit, kur një nga policët i kërkoi Jusufit të paguante taksën e kalimit, një dhjetë dollarësh, çka atë kohë ju kërkohej të gjithëve. Jusufi ishte befasuar nga kjo kërkesë dhe pas një hezitimi, i kishte thënë policit se nuk do e paguante. Polici këmbëngulte, por edhe Jusufi këmbëngulte nga ana e tij, gjersa me në fund i kishte thënë:-Nuk kam pse të paguaj taksë për një aeroport që e kam ndërtuar me këto krahë si i burgosur politik!“… Polici ishte shtangur dhe e kishte lënë të kalonte.
Jusufi ishte njeri i paqtë dhe e donte shumë muzikën. Madje jo çdo lloj muzike. I pëlqente shumë xhazi, të cilin e kishte ndjekur veçanërisht në rininë e tij. Mbaj mend disa mbrëmje, kur Jusufi, në fillim me ndrojtje, ngrihej të kërcente, por brenda disa minutave i mahniste të gjithë me elegancën e kërcimit të tij. Një drekë, në shtëpinë e një miku, Simon Antoine, në Aulnay-sur-Bois, pranë Parisit, me të dëgjuar një «bluz», u ngrit dhe i dehur nga muzika filloi të kërcente. Sigurisht e ndoqëm dhe ne më të rinjtë.
Veç një merak kishte Jusufi: vuajtjen e nënës së tij gjatë kohës që ai ishte në burg dhe ajo e internuar, si dhe varri i përdhunuar i babait, kockat e të cilit ishin hedhur në lumë vitin e parë të pas çlirimit të Shqipërisë. Një ditë, pas daljes nga burgu, duke lexuar një shkrim rreth romanit «Gjenerali i ushtrisë së vdekur», ku thuhej se ky roman meritonte të përkthehej, ai kërkoi ta lexojë menjëherë, dhe që në faqet e para ai e kuptoi gjeninë e shkrimtarit, të cilin nuk e njihte: ishte Ismail Kadare. Dhjetë vjet rresht, përpara makinës së shkrimit, Jusuf Vrioni u shndrua në një hije apo fantazmë që përkthente veprat e shkrimtarit të madh. Askush nuk e dinte se kush i përkthente ato romane «Made in Albania», nga « Gjenerali i ushtrisë së vdekur», tek «Tamburet e shiut» e me radhë, si «Kronika e qytetit të gurtë», «Dimri i madh», « Perëndimi i zotërve të stepës », etj. Me romanin « Prilli i thyer » dhe « Ura me tri harqe » u shfaq për herë të parë emri i përkthyesit-fantomë. Madje atij i kërkuan të përkthente dhe botime politike e në radhë të parë vepra të Enver Hoxhës, të cilat sigurisht s’mund t’i refuzonte, ndryshe duhej të rikthehej në qelitë e dikurshme. Një nga miqtë e afërt të Jusufit ishte studiuesi dhe romancieri francez Eric Fay, me të cilin dhe punoi për botimin e librit „Mondes effacés“ apo «Botë e shlyer». «Para se të njihesha me Jusufin, - shkruan ai, - kisha njohur dhe kisha përjetuar mjaft nga vendet ku ai kishte jetuar dikur: në Romë, Durrës, Tiranë, në qytetin e tij të lindjes, në Berat, ku një gidë na kishte treguar një ndërtesë ku kishte ndenjur familja e tij e që tashmë ishte kthyer në «Muzeu Historik i Luftës Nacionalçlirimtare». Në prill të vitit 1990, kur gjendesha në Tiranë për bashkëbisedimet e mia me Ismail Kadarenë, më prezantuan përkthyesin e tij, atë «djalosh shtatëdhjetepesë vjeçar». Gjatë takimit tonë rreth një kafeje në hotel „Dajti“, shumë shpejt e kuptova se gjendesha përballë një njeriu me një histori të jashtëzakonshme. Gjatë viteve, një miqësi e thellë u lidh mes nesh. Kur ai më kërkoi ta ndihmoja që të sistemonte kujtimet e tij për t’i hedhur në letër, unë u gjenda përballë të papriturave. Evropa dhe historia e saj e sotme a mund të prodhojë fate kaq marramendëse, të fuqishme, të gjymtuara e të pasura sa kjo e këtij njeriu? Një fëmijëri si e Nabokovit, «rini e artë», me studime të gjata që gatuan një shpirt të aftë për të interpretuar situata shumë të ndryshme, për të arsyetuar dhe luftuar në një mori fushash, kampet staliniste të llojit të Solzhenicinit, pastaj gjithë ajo ngjitje e ngadaltë drejt jetës, në një botë që nuk e zgjodhi ai, me të cilën ju desh të adoptohej çdo ditë, gjer në rinjohjen e tij përmes universit letrar, një rinjohje që ju bë shumë vonë për të shijuar vërtet dhe me dhimbjen e viteve të humbura. »
Mjeshtëria e përkthimit të Jusuf Vrionit është vlerësuar padyshim nga gjithë kritika letrare franceze e shqiptare. Kjo është vënë në dukje disa herë në « Assises Européenne de la traduction littéraire », ku krahas përkthimeve të autorëve të mëdhenj si Proust, Sarraut, Duras apo Bodelaire, është folur dhe për përkthimet e tij nga veprat e Kadaresë. Për këto vlera atij ju dha më 1995 në Arles, në jug të Francës, çmimi i njohur në botën e përkthyesve « Helperine-Kaminsky », nga «Shoqëria e Letrave të Francës », të themeluar nga Hugo, Balzac, Dumas dhe George Sande. Një vit më vonë, po në Arles, kryetari i bashkisë Michel Vauzel, ish-ministër i Drejtësisë në epokën e Miteranit, e nderoi atë me titullin « Qytetar Nderi » i Arles. Pas dekorimit të tij me titullin „Chevalier de l’Ordre des Arts et lettres“, ai ishte dekoruar me „Urdhrin Naim Frashëri » dhe « Penda e Argjendtë », në Tiranë më 1998.
Pesë vjet kanë kaluar nga dita kur ka vdekur Jusuf Vrioni. Vetëm një stinë. Kujtoj Jusufin dhe nuk e di pse përsëri në mend rivijnë fjalët e mikut të tij francez, poetit Ives Mabin : «Jusuf Fisniku, Jusuf Shqiptari, Jusuf Francezi. Kur ne shëtisnim në Paris për herë të parë, kur ti u lejove të rivije pas aq vjet ndalimi e mungese, ti më the se ishe „xhaxhai“ im, por që dhe unë isha „xhaxhai“ tënd. Në fakt, ti ishe vëllai im. Vëllai im më i madh në moshë, në mençuri, në eksperiencë të dhimbshme, por shpesh vëlla i vogël, kur ti më kërkoje ndonjë këshillë dhe kur unë të shihja aq të gjallë, si një i ri i përjetshëm. Ne ishim vëllezër Jusuf dhe vëllezërit dinë që në të gjallë ta njohin njëri-tjetrin. Por dhe të vdekur dinë të pikëtakohen. Mirupafshim së shpejti Jusuf!...“

.............................

[Albo]

Jusuf Vrioni, nga burgjet komuniste tek përkthimi

Alma Mile

“Në kohën kur po iu jepja dorën e fundit këtyre kujtimeve, me të drejtë mund të shpresoje që përpëlitjet, që pasuan daljen nga një shtet totalitar nuk do të ishin aq të forta sa që të tronditnin jetën e njerëzve. Mirëpo, megjithatë, në fillim të 1997, në Shqipëri shpërtheu një krizë aq e mprehtë saqë të bën, pasi ka ndodhur, të zhytesh në disa mendime dhe të ndjell pyetje rreth shkaqeve të thella të saj”. Ngasja prej intelektuali e shtynte të kthente kokën pas e të shihte kah jeta e tij. E mbushur plot ngjarje, jeta e Jusuf Vrionit, njërit prej kolosëve të përkthimit shqiptar. Një jetë, e cila na rrëfehet nga ai vetë në librin “Kujtimet e një evropiani - Psherëtima fati”. Kjo vepër, e cila këto ditë i është shtuar tregut të librit, nga shtëpia botuese “Albimazh” është përgatitur nga studiuesi dhe romancieri francez Eric Fay dhe përkthyer nga frëngjishtja në shqip nga Viktor Kalemi. Siç rrëfen faj në një parathënie të shkurtër, hedhja në letër e këtyre kujtimeve është shoqëruar me orë të gjata bisedash e regjistrimesh, gjatë cilave ai zbuloi një njeri të madh. “A mundet vallë që Evropa e sotme, historia bashkëkohore, të sjellin fate kaq të vetëtimta dhe çoroditëse, të çrregullt dhe të pasur si ai i këtij njeriu? Fëmijni si ato që përshkruan Nabokovi, rini të artë, e shoqëruar me studime të gjata, të cilat përpunuan një mendje të aftë për të interpretuar situata shumë të koklavitura dhe për të arsyetuar, debatuar në një sërë disiplinash, burg stalinist si ata që përshkruan Solzhenicini, pastaj një ngjitje e ngadaltë drejt jetës në një botë, që nuk e kishte zgjedhur vetë dhe së cilës duhej t’i përshtatej dita ditës, deri sa erdhi mirënjohja, nëpërmjet universit të letërsisë, mirëpo ishte një mirënjohje aq e vonuar saqë nuk mund të shijohej me të vërtetë, me gjithë atë vrer të viteve të shkuara”, - shkruan Faj.
Kujtimet e Vrionit nisin me një hyrje nga ai vetë mbi kohën kur shkroi këto kujtime. Më tej, vijon me momentin e arrestimit në vitin 1947, që siç thotë ai, do të ndryshonte gjithë jetën e tij. Teksa priste të niste një kalvar të gjatë vuajtjesh, si në një “kaleidoskop të shpejtë” sjell ndër mend gjithë jetën e deriatëhershme. Familjen e tij, paraardhësit, fëmijërinë, largimin nga Korfuzi, vendosjen në Berat, pastaj kontakti me perëndimin, vendosja në Paris, studimet atje, qëndrimi në Romë, kthimi në Shqipëri, përpjekjet e para për t’u përfshirë në Partinë e Ballit Kombëtar, më tej angazhimi si përkthyes, deri në momentin e arrestimit, si spiun. Përmes kujtimeve ai sjell trajtimin çnjerëzor që u bëhej të arrestuarve në burgjet e sigurimit e më tej në qelitë e burgjeve. Ai tregon për torturat që ka pasur dhe njerëzit që e merrnin në pyetje. Pas daljes nga burgu dhe ecejaket nga njëri kamp pune në një tjetër, do të rimerrte aktivitetin e tij si përkthyes, gjë që nuk ishte e thjeshtë, për një ish të dënuar. Por për shkak të gjenisë së tij, do t’i besoheshin edhe fjalime e vepra të Enver Hoxhës, të cilat konsideroheshin tepër të vështira. Puna e tij kolosale për të përkthyer në frëngjisht vepra të Ismail Kadaresë e shumë të tjerëve mbetej në hije, sepse ai ishte një ish i dënuar, “njollë” kjo, e cila do të mund të “shlyhej”, kur vetë Enver Hoxha e përgëzoi për përkthimin e një prej veprave të tij. Kujtimet e tij vijnë deri pas viteve ’90, kur më në fund Shqipëria është e lirë e përkthyesi i madh, mund të rikthehej në vendet ku kaloi fëmijërinë dhe rininë. Nga kujtimet e Vrionit, kemi shkëputur kohën e largimit të tij nga Shqipëria gjatë krizës së vitit 1997, një hyrje që paraprin librin dhe momentin e arrestimit të tij në vitin 1947 në Tiranë.Dilema e largimit nga Shqipëria në vitin 1997
...Qysh më 11 mars, duke qenë se vendi ishte bërë preh e një pasigurie gjithmonë e më shumë në rritje, gruas sime, e cila punonte në Hotel “Rogner”, vend takimi i shumë personaliteteve publike shqiptare dhe e një numri të madh gazetarësh të huaj që kishin vërshyer në Tiranë, i shkonte nëpër mend ideja për të ikur. Po e ndjenim që gjërat po rëndoheshin pranë nesh, mirëpo unë, për veten time, nuk mendoja ende të largoheshim nga vendi. Megjithatë, të pasnesërmen, ngjarjet do të na detyronin ta merrnim këtë vendim. Qysh prej disa javësh, ishte vendosur ndalim-qarkullimi, duke filluar nga ora nëntëmbëdhjetë. Dhe pikërisht në një atmosferë të tillë shumë të nderë mbërriti Agi, gruaja ime, atë mbrëmje, nga hoteli ku punonte. Nuk kishin kaluar as pesë minuta pas ardhjes së saj, kur pothuajse poshtë dritareve të shtëpisë sonë u dëgjua një breshëri automatiku, e pasuar nga disa të tjera. Drejtori i Burgut qendror, duke parë se nuk e siguronte dot më kontrollin brenda tij, hapi dyert. Kështu, disa prej të burgosurve që tashmë ishin të lirë, mesa dukej kishin ardhur në lagjen tonë. Të afërmit e tyre festonin në këtë mënyrë lirimin e tyre: të armatosur me kallashnikov, qëllonin në ajër, por unë, duke ndjerë goditjet në muret e shtëpisë sonë, kuptova se ata shtinin edhe në drejtim të saj. Më vonë do të vija re se tjegullat e çatisë sonë ishin bërë shosh nga plumbat dhe se në dhomat e katit të sipërm hynte shiu…
Në atë kohë, po e përsëris, unë nuk kisha ndërmend të largohesha prej vendit. Mirëpo duke parë se gruan time po e zaptonte paniku, po nguroja. Siç binte mbrëmja, të shtënat nuk pushonin. Gjendja u rëndua akoma edhe më shumë pasi morëm dy telefonata anonime dhe kërcënuese, mesa dukej nga ndonjë i përmalluar i së kaluarës, i cili po ndjente se po afrohej çasti për t’u hakmarrë. Ne morëm në telefon disa miq që banonin në lagje të tjera, dhe ata u munduan të na qetësonin. Megjithatë, në disa pika të ndryshme të kryeqytetit, tensioni, i cili qysh prej disa ditësh ishte i lartë, arriti kulmin. Nuk e pata të lehtë të vendosja. Pyesja veten se me këtë largim mos bëja diçka të ulët. Jo se po braktisja vendin e punës, sepse nuk kisha më ndonjë të tillë. Qysh prej 1989, kisha bërë disa udhëtime në Francë, në këtë vend në të cilin më mbajnë pranë gjithë ato lidhje. Por vetë rrethanat e këtij mërgimi më bënin të nguroja. Gruaja më tha se nuk mundej aspak të qëndronte më. Një çast mendova ta lija të ikte vetëm ajo, mirëpo ajo nuk pranonte të më linte vetëm në atë gjendje. Më në fund e morëm vendimin. Do të iknim. Mirëpo, si dhe në çfarë kushtesh. Tri ditë para tetëdhjetëenjëvjetorit tim më dëshpëronte mendimi se do të largohesha prej strehës që kishim ngritur, prej atyre kujtimeve, disa fotografive të fëmijnisë që nëna ime e gjorë kishte arritur t’i shpëtonte nga tallazet e njëpasnjëshme që kishim pësuar...
Mbrëmja kur u përmbys jeta ime
Më kujtohet ajo ditë si një plagë, bërë me sëpatë moshës sime tridhjetë e dyvjeçare. Ishte e shtunë, 13 shtator 1947, një ditë para një ndeshjeje futbolli midis Shqipërisë dhe Jugosllavisë, për të cilën kisha një biletë. E prisja me padurim këtë takim të Lojërave Ballkanike, por gjithashtu edhe me frikë, sepse para dy vjetësh, në Beograd, para syve të mi, Shqipëria ishte rrahur 11 me 2. Por, në radhë të parë, prisja një vajzë me të cilën do të kaloja mbrëmjen. Sahati i qytetit shënonte pothuajse orën njëzet. Pas një pranvere dhe një vere gjithë arrestime në rritje, Tirana po priste me ankth dhe fatalizëm dimrin.
Pasi kisha mbërritur më herët, po bëja ecejake në vendin e takimit tonë, aty ku 20 vjet më vonë do të ngrihej statuja me kalë e Heroit Kombëtar shqiptar, Skënderbeut. Po binte nata dhe në gjysmerrësirë shquhej silueta e bardhë e minares së xhamisë. Papritmas, behën mbrapa meje katër veta, të cilët mu drejtuan me ashpërsi: “Ti je Jusuf Vrioni? Do vish me ne! Kemi ca pyetje për të bërë”. I tronditur nga toni i tyre, si dhe nga formulat që përdorën dhe që tashmë ishin bërë të njohura për shumëkush në Shqipëri, e kuptova menjëherë dhe u zbeha. Ishte koha kur zhvillohej “procesi i deputetëve”, i cili do të përfundonte, ashtu siç do ta mësoja më vonë me 18 dënime me vdekje. E kisha ndjekur këtë farsë makabër nga zyra ime (në atë kohë isha përkthyes tek Bashkimi i Grave Shqiptare), prej nga e dëgjoja ritransmetimin e procesit nëpërmjet altoparlantëve të vendosur në shesh. Mjaft nga miqtë e mi, ndër ta edhe kushëriri im Aziz, ishin futur në burg me arrestimet masive gjatë muajit maj dhe nuk kishim asnjë lajm prej tyre. Shpejt mendova se mikesha ime do të më priste gjatë, shumë gjatë, në qoftë se donte të më takonte përsëri, si dhe se gjithçka po përmbysej në jetën time. Eca pas atyre njerëzve, duke menduar për nënën time, të cilën e kisha lënë vetëm në dhomën ku jetonim. Duhej të ishe tepër naiv që të pandehje se mund të shkoje në ambientet e Sigurimit për një hetim të thjeshtë, pastaj të liheshe i lirë!
Mbërritëm tek Seksioni i Brendshëm, vend famëkeq i Tiranës për qelitë dhe bodrumet e tij, paradhoma të vdekjes, ku të pyesnin, të provokonin e të torturonin. Të gjithë e dinin se ishte një vend i llahtarshëm. Megjithatë, mua më pritën me një ton, njëkohësisht qesëndisës dhe tinëzisht të përzemërt: “Hë more Jusuf, ç’kemi ndonjë gjë të re? Ç’thonë anglezët? Po amerikanët?”. Këto pyetje që mu bënë aty për aty, me një ton gjase gazmor, nënkuptonin marrëdhëniet e mia, ndeshjet e tenisit me punonjësit e misioneve të huaja. Ishin fjalë me rëndësi kapitale: nëpërmjet tyre merrej me mend se në ç’drejtim do të vazhdonin hetimet, në atë të spiunazhit për llogari të një fuqie ideologjikisht armike… Më çuan tek një personazh i kobshëm, Skënder Kosova, anëtar i një tresheje djallëzore që mbillte terror në Tiranë, ku bënte arrestime masive natën. S’kishte njeri në atë kohë që të mos kishte frikë, po të dëgjonte xhipin e këtyre djajve të vdekjes tek ndalonte para derës së shtëpisë në mes të natës! Të tre këta vrasës bënin nga një kontroll të shpejtë dhe kafshëror të banesës dhe, në përfundim të tij, merrnin me vete një apo disa fatkeqë. Këta çoheshin në vende të ndryshme të qytetit, nganjëherë drejt e në burg, nganjëherë në një nga ndërtesat e Seksionit të Brendshëm, ku punonte ajo që nuk quhej ende në atë kohë Sigurimi, por Garda e Popullit.
M’i hoqën gjithçka kisha në xhepa, pastaj më çuan, duarlidhur mbrapa shpine, në krye të një shkalle të errët, e cila zbriste në një bodrum. Mesa dukej, kjo ishte përçapja e parë e presionit. Donin të më tregonin se çfarë më priste. Dëgjova një pllaquritje që vinte nga poshtë shkallës. Pastaj më qartazi, një zhurmë zinxhirësh të shoqëruar me rënkime. Dikush po lëngonte në një bodrum, pasi ishte torturuar gjatë e gjatë. Kush ishte? Ndofta ndonjë nga miqtë që ishin arrestuar muajt e fundit? Më lanë rreth 2-3 orë aty, në krye të shkallëve. Po fillonte një fazë e re e jetës sime, ndërsa bodrumet ishin preludi i saj… Në atë çast mu shfaq në kujtesë, si e copëtuar, e reflektuar nga një kaleidoskop i vetëtimtë, gjithë rinia ime. Sado mundohesha t’ia mbushja mendjen vetes se në çdo rrethanë ngelet gjithmonë një shpresë, qoftë dhe e dobët, se s’ka asgjë të palëvizshme në histori, prapëseprapë nuk më shqitej bindja se regjimi shtypës në fuqi do të qëndronte gjatë dhe se duhej të rezistoja, të gjeja forca, diku brenda vetvetes, për t’i përballuar sprovat, të cilat ende nuk i përfytyroja dot saktë. Mos vallë ishte fundi i gjithçkaje?! I pikëlluar, po vështroja shkallën e zbritjes sime në ferr. Nuk isha vallë unë ai që vajtoja tashmë jetën në një qeli të lagësht? Papritmas, nisën të më shfaqen portretet e njerëzve të mi: nëna e cila ndofta nuk e dinte ende që më kishin arrestuar; babai, i vdekur prej kohësh; vëllai dhe motra, të cilët kishin mbetur në perëndim, si dhe miqtë e tanishëm apo të mëparshëm, të lirë apo si mua të futur në burg. Në kujtesën time pasonin njëra-tjetrën pamje të vendeve ku kisha jetuar. Parisi, Roma, Londra apo Montrëja, si dhe fëmijëria ime. Pastaj Korfuzi, fëmijëria e fëmijërisë. Sa çaste të çmuara kisha parë të kalonin si yje që këputen, përpara se të arrija këtu?!

(Shkëputur nga libri “Kujtimet e një evropiani -Psherëtima fati” i Jusuf Vrionit)

(vijon neser..)

Panorama

[Albo]

Dëshmia e rrallë e Jusuf Vrionit: Më mbajtën të varur 15 ditë, që të pranoja spiunazhin

Netëve pa gjumë ai përkthente veprat e Ismail Kadaresë, ndërsa në zyrat e izoluara me hekura të shtëpisë botuese, veprat e diktatorit. Përçonte në gjuhën frënge dy botë të ndryshme. Jusuf Vrioni është padyshim një nga përkthyesit më të mëdhenj shqiptarë. Emrin e tij mbajnë përkthimet në gjuhën frënge të një pjese të mirë të romaneve të Kadaresë, që nga “Gjenerali i ushtrisë së vdekur”, “Kështjella”, “Kronikë në gur”, “Dimri i madh”, etj. Por përmes tij kanë kaluar edhe veprat e Enver Hoxhës. Megjithatë, kjo nuk e bënte atë më pak “të rrezikshëm për shoqërinë”. Kishte bërë 12 vjet burg dhe punë të rëndë në burgje e kampe pune në gjithë Shqipërinë. Ka duruar në trup e në shpirt torturat më çnjerëzore për akuza, që asnjëherë nuk u vërtetuan. Vuajtjet e viteve të dënimit dhe ankthin e viteve që pasuan, teksa përkthente, Vrioni i ka hedhur në letër. Prej pak ditësh ka dalë në qarkullim libri me kujtime “Kujtimet e një evropiani”, përgatitur nga studiuesi francez Eric Fay dhe sjellë në shqip nga frëngjishtja nga Viktor Kalemi. Edhe sot kemi shkëputur nga ky libër kujtimesh, disa pjesë që përshkruajnë kalvarin e jetës së këtij njeriu të madh. a.m
Isha në pritje dhe stuhia po tërbohej në kokën time. Radha për t’u hetuar më erdhi shumë shpejt. Nisa me guxim të thosha gjithë siguri se nuk dija asgjë. Më bombarduan me grushte, shuplaka, shkelma në pjesët e ndjeshme të trupit, mes sharjesh të ndyra. Pastaj, duke e rritur shkallën e vuajtjes, ma veshën me goditje të tmerrshme kopaçeje, më bënë goditje elektrike dhe, së fundi më bënë torturën e jelekut. Pasi të lidhnin duart prapa shpine, të fusnin një shkop të gjatë midis krahëve dhe kurrizit, të shtrinin përtokë, ku ishe i pafuqishëm dhe plotësisht i ekspozuar, me këmbët përmbi dy anët e shkopit, të godisnin me kopaçe të trashë sa krahu, të shtypnin pjesët e ndjeshme, të kërkonin të flisje, duke të bërë pyetje konkrete. Kështu do të vazhdoja të torturohesha 6 ditë në javë, tetë muaj rresht, me një farë ndryshimi në ashpërsinë e seancave. Edhe kur më kthenin në qeli, duart i kisha të lidhura mbrapa shpine. Duhej të flija kështu siç isha dhe, duke qenë se i kisha shpatullat e gjera dhe gjithë muskuj, kjo ishte një tjetër torturë më vete. Më zgjidhnin vetëm kur haja bukë.
Më e tmerrshmja ishte periudha 15-ditore dhe 15-netëshe, përjashtuar në mënyrë të pashpjegueshme një të diel në mes, periudhë gjatë së cilës qëndroja varur nga duart, me 30 deri në 35 kile zinxhirë rreth qafës. Mezi e arrija dyshemenë dhe isha i detyruar të mbështetesha vetëm me majën e gishtërinjve të këmbëve. Gjithçka ishte llogaritur, sigurisht, që të mos mbështetesha me thembra. Më zgjidhnin vetëm 3-4 orë në ditë, 2-3 herë në ditë, për të shkuar në nevojtore; gjithë kohës tjetër isha i varur natë e ditë me atë peshë..
Mu bë një hetim i thelluar, por në fillim nuk m’i përmendën francezët. Pyetjet drejtoheshin rreth anglezëve, amerikanëve, rreth marrëdhënieve të mia me shefat e misioneve ushtarake në Tiranë, si dhe me oficerët e tjerë vartës. Më kërkuan me ngulm se ç’informata u kisha dhënë atyre. Nganjëherë hetimi merrte një drejtim krejt tjetër. Përpiqeshin të nxirrnin prej meje shpjegime rreth qëndrimit tim politik kur u zhvilluan zgjedhjet e para, të ashtuquajtura “demokratike” të dhjetorit 1945, të më detyronin të tregoja kush ishte nxitësi, kush ishin anëtarët e tjerë të grupit tonë, si dhe cilat ishin temat e mbledhjeve tona. Unë mjaftohesha duke mohuar sistematikisht, duke pranuar një fakt të vetëm: qëllimi ynë i vetëm ishte të krijonim një opozitë të ligjshme, ashti siç e parashikonte ligji zgjedhor. Këtë e përsërisja pa bërë as më të voglin koment, për të mos implikuar askënd dhe mundohesha. Mirëpo, vallë a ia vlente një gjë e tillë, që të vërtetoja se një opozitë e tillë nuk kishte asgjë të dënueshme nga na juridike? “Cili ishte rrethi yt shoqëror? Me kë shoqëroheshe? Çfarë thoshit me njëri-tjetrin? Në ç’datë je takuar me filanin?”. Pyetjet më bombardonin në të njëjtën kohë me goditjet, mirëpo më habiti fakti që nuk u përpoqën asnjëherë të nxirrnin prej meje ndonjë pohim, nëpërmjet premtimeve për një trajtim të mirë, praktikë mjaft e përhapur kjo, që mori më qafë shumë nga ata që ranë në atë kurth.
Nga shtatori deri në nëntor qëndrova në të njëjtën qeli bashkë me 4-5 të burgosur të tjerë. Pastaj u transferova në një tjetër, në burgun e vjetër, ku kisha vetëm një shok. Në qelinë fqinje ndodhej shkrimtari i madh shqiptar Mitrush Kuteli- me emrin e vërtetë Dhimitër Pasko, i cili më recitonte, duke pëshpëritur poshtë derës, poemën e tij të gjatë “Kosova”...
Në shkurt të 1948-ës nisi për mua periudha e izolimit të plotë, e cila do të zgjaste 27 muaj. Më çuan në burgun e ri të Tiranës, në një birucë disi më të madhe, por aq e zymtë saqë dukej si varr. Asgjë prej gjëje, asnjë shpirt njeriu, asnjë send; kishte vetëm një baxhë 15 me 15 cm, nëpërmjet së cilës kalonte një dritë e zbehtë, si dhe një tavan shumë i lartë, më shumë se katër metra nga dyshemeja. Disa muaj me radhë e pata të pamundur të merrja dhe njoftimin më të vogël nga jashtë. Më e keqja ishte se qelia ime ndodhej pranë lumit dhe unë e dija që të gjitha ekzekutimet bëheshin në brigjet e tij. Për më tepër, kisha kuptuar që në këto qeli fusnin kryesisht të dënuarit që do ët pushkatoheshin, një apo dy herë në javë dëgjoja të përsëritej e njëjta skenë: gardianët ndaleshin para ndonjë dere, e hapnin, talleshin me të burgosurin, pastaj i thoshin: “Dhe tani hajde me ne! Do të të çojmë në dasmë”. Pas një gjysmë ore buçisnin, pa një pa dy, automatikët. Pastaj gardianët ktheheshin e shkëmbenin fjalë, si: “E pe si përpëlitej, para se të binte përtokë?!” dasma kishte marrë fund, deri sa të vinte tjetra. Vdekja në këto mjedise të burgut të ri ishte gjithmonë e pranishme. I burgosuri kishte vetëm një pyetje në mendje: A do të shpëtonte apo jo kokën?
...Pas 8 muajve të parë në hetuesi, më lanë disa javë të qetë. Pastaj filluan përsëri të më pyesnin, isha gjithmonë në burgun e ri, rreth një teme që më habiti shumë në fillim, sepse deri atëherë nuk më kishin ngacmuar në këtë drejtim: marrëdhëniet e mija me oficerët e misionit ushtarak francez në Tiranë. U befasova shumë, ngaqë regjimi nuk i kishte sulmuar asnjëherë qeverinë dhe shërbimet franceze; një Zot e di se Parisi kishte aq halle saqë s’kishte nge të merrej me spiunazh në Shqipëri!
... Fjala spiunazh mbulonte në mendjen e tyre një fushë jashtëzakonisht të gjerë dhe... të pamat. Fakti i thjeshtë që unë kisha thënë më 1945-ën, se Partia Komuniste drejtonte gjithçka, ndonëse ajo nuk ishte përmendur asnjëherë publikisht, çka ishte një sekret që e dinin të gjithë, u quajt krim i rëndë politik. Më vonë, gjatë procesit tim, dikush do të akuzohej se “u kishte treguar” francezëve çmimin e gjalpit në Shqipëri. Hetuesit gjykuan se në këtë rast bëhej fjalë për një informatë ekonomike me rëndësi shumë të madhe. Pasi një nga të akuzuarit reagoi, duke thënë se çmimi i këtij lloji prodhimi ushqimor dihej nga të gjithë, u kundërshtua me arsyetimin se ai e parashtronte gabim problemin dhe se kërkonte ta dëmtonte pushtetin, duke nxjerrë në pah dobësinë e mekanizmave ekonomike...
Një ditë papritmas, më nxorën nga qelia e madhe e katit përdhes, ku po kalbesha qysh prej tetë muajsh dhe më ngjitën në katin e parë, ku më rrasën në një si birucë disi të ndriçuar mirë. Pata një ndjenjë absurde çlirimi. Aty ndenja afërsisht 6 javë. Duart nuk i kisha më të lidhura me ato prangat e tmerrshme “italiane” (ishim mësuar t’i dallonim 2-3 llojet e këtyre veglave), por me zinxhirë nga përpara, çka m’i lehtësonte shumë lëvizjet. Nëpërmjet një kanali, që do ta përshkruaj më tej, mësova se kishin filluar të sulmonin Koçi Xoxen. Në Komitetin Qendror po niste një periudhë paqëndrueshmërie. Ishte koha e prishjes me Titon dhe gjithçka që mund të pranohej se kishte qenë gabim, i vishej atij. Me rënien e ministrit të Brendshëm u krijua një atmosferë e zbutur, si për të treguar që Xoxe, shërbëtor i jugosllavëve, ishte i vetmi përgjegjës i gjithë mizorive të bëra deri në atë kohë. U zbut disi trajtimi i të burgosurve, mirëpo kjo klimë përmirësimi ishte e përkohshme.
Gjatë kësaj periudhe zbutjeje, njëri nga gardianët më tha se ishte një miku i familjes së një gruaje që unë e njihja, bashkëshortja e një shkrimtari të njohur në atë kohë, i cili ishte gjithashtu i arrestuar. Ai më dha fshehurazi një copë letër dhe një laps që t’i shkruaja asaj, nëse kisha dëshirë. Me duart e lidhura nga përpara me zinxhirta, që më lejonin t’i lëvizja disi, arrita të shkarravis. Kështu shkrova për Safon një poemë, me pseudonimin “I marri”, e cila fillonte kështu: “Siluetë e brishtë me hijeshi fisnike...”.
...Minjtë përziheshin me frikën, frika ime po merrte pamjen e minjve. Frikë nga vdekja, frikë nga e ardhmja. Në këtë qeli, pak kohë pasi ndodhesha aty, provova të vrisja veten, duke prerë venat. Por i vetmi mjet që kisha, unazat e nallaneve, të bëra me një metal “të butë”, doli i padobishëm. Shenjën e kam sot e kësaj dite në kyç. Gardianët që e vunë re në kohë tentativën time, më vunë fashë, ndërsa mjeku që më vizitoi më tha se ndodhesha jashtë rrezikut për jetën. Natyrisht, ai porositi të më shtohej mbikëqyrja...
Koha e perkthimeve
...Përkthimet e teksteve zyrtare nuk bëheshin gjithmonë pa shkaktuar probleme, të cilat reflektoheshin tek unë, sipas rëndësisë që kishin, herë me mërzi kalimtare, herë me shqetësime të mirëfillta. Më kujtohet një gazetar dhe botues francez, i quajtur Patrik Kesel, i cili erdhi në Tiranë për të përgatitur në Francë Volumin XIX të veprave të plota të Enver Hoxhës, që mbanin titullin “Divergjenca e madhe” dhe që trajton prishjen me revizionistët. Për të kishim përkthyer lloj-lloj dokumentesh: procesverbale të mbledhjeve të anëtarëve të Byrosë Politike, tri fjalime të Hoxhës (atë të Bukureshtit në qershor 1960, atë të Konferencës së 81 partive Komuniste në Moskë, në nëntor të po atij viti, si dhe një tjetër, që ai e mbajti kur u kthye nga kryeqyteti sovjetik). Këtyre teksteve, mjaft të gjalla me ngjyrime, i shtohej edhe shkëmbimi i korrespondencës midis Mehmet Shehut dhe numrit një, midis këtij të fundit dhe Hysni Kapos dhe, së fundi, midis Enver Hoxhës dhe Ramiz Alisë. Keseli kishte si bashkëpunëtor Misto Treskën, kryetarin e Komitetit të marrëdhënieve Kulturore me botën e jashtme dhe frankofon. Pasi i kaluan në sitë tekstet tona, na i kthyen të mbushura me vërejtje, duke vënë në dukje, diku një të ashtuquajtur kuptim të rremë, diku tjetër një kundërkuptim. Gjithë ndryshimet që bënë ata u çuan në sferat e larta, dhe kështu nisi pritja.
Ndërkohë unë, i shtyrë nga skrupujt, por gjithashtu ndofta edhe për të qetësuar frikën që më kishte zaptuar, ia dhashë ta lexonte tekstin e plotë një francezi, i cili në atë kohë punonte në Radio Tirana. Reagimi i tij ishte i shpejtë: “Ata janë të marrë! Nuk ka kuptime të rreme, as kundërkuptime. E shumta, mund të flasim për ngjyrime kuptimi!”.
Pritja u zgjat. Nëndrejtoresha e shtëpisë botuese më njoftoi se ky problem do të shqyrtohej në Komitetin Qendror. Sigurisht, kjo çështje, në realitetin e atëhershëm, bënte pjesë në të pathënat dhe do të shihej, mesa dukej, nga Nexhmije Hoxha, bashkëshortja e Enverit, e cila do t’ia parashtronte këtij të fundit. Ndjeva se ekzistenca ime po ndodhej përsëri në udhëkryq. E dija se disa prisnin shkasin më të vogël për të më dhënë goditjen përfundimtare. Me prejardhje dhe me formim “të kundërt”, ata më quanin mua “uzurpator”.
Pas dy ditë e gjysmë pritjeje, nëndrejtoresha thirri ekipin tonë të vogël. Nëndrejtoresha, e cila në fund të fundit ishte komuniste, ishte një nga njerëzit më të drejtë dhe më të ngrohtë që kam njohur. Ajo më qetësoi menjëherë. Kisha pasur fat, më tha ajo, sepse kisha shpëtuar për qime. KQ ia linte gjykimit tonë, (d.m.th., timit) versionin përfundimtar të tekstit....
Gjatë kësaj periudhe pati disa episode të tjera, që vërtetonin rëndesën e kontrollit të ushtruar ndaj meje, sidomos lidhur me një libër, të cilin Enver Hoxha e kishte titulluar “Eurokomunizmi është antikomunizëm”. Ishim në vitin 1980. Në këtë vepër, Sekretari i Parë i partisë sulmonte me tërbim rrymën eurokomuniste që ishte shfaqur në Evropën Perëndimore, sidomos në Francë, në Itali dhe në Spanjë. Ai e quante Santiagi Karilon “Renegati Karilo”. Hoxha nuk kursente as udhëheqësit komunistë dhe shkrimtarët francezë; të gjithë e kishin nga një damkë, që nga “Zorzh Marsheja, i cili përqafoi teorizimet e Rozhe Garodisë, dhe na del këtu si një pasardhës i Titos”, e deri tek shkrimtarët dhe “ish-mbrojtësit e realizmit socialist, si Aragoni, Andre Stili, Andre Vyrmser, të cilët, jo vetëm e drodhën, por ia shitën gjithashtu shpirtin dhe lëkurën revizionizmit”...
Libri ishte përkthyer dhe ishte bërë gati për shtyp. I vetmi problem që kisha ishte titulli. T’i vija, apo të mos i vija presje (L’Eurocommunisme, c’est de l’anticommunisme)? Në shqip nuk kishte presje, por unë kisha parasysh veprën e Prudonit, “la proprieté c’est le vol) (Prona është vjedhje). Në disa botime ky titull ka presje, në disa të tjera jo... E vura titullin frëngjisht.. Pas disa ditësh, më telefonuan në zyrë nga Komiteti Qendror, ku kishin çuar kapakun e librit. “Ç’është kjo presje?”, më pyeti një zë autoritar. Unë u përpoqa ta argumentoja zgjedhjen që kisha bërë, jo në rrafshin gramatikor, por duke folur për ritmin, kadencën. Reagimi i zyrtarit ishte i prerë: “Jo, jo! Presja duhet hequr!”. KQ dha urdhër të ktheheshin në karton 50 mijë kapakët e shtypur, sepse ishte e pamundur ta fshije atë dreq presjeje nga letra e lustruar. U porosit një kapak tjetër pa shenjë pikësimi dhe libri u botua. Nga ana personale nuk pata ndonjë pasojë të veçantë. Për fat të mirë, nuk ishin në ato kushte që dikton Siorani kur shkruan: “Ëndërroj për një botë ku mund të vdesësh për një presje”...
...Një ditë tetori të 1980-ës më thirri drejtori në zyrë, ku ndodhej një përfaqësues i Komitetit Qendror, i cili donte të më takonte. “Pa shihni!,- më tha ai sapo hyra, dhe më dha një kopje të përkthimit frëngjisht të “Hrushovianëve” të Enver Hoxhës. Lexoni çka brenda!”, - vazhdoi ai. Pasi ktheva faqen e parë, vura re, me habi të madhe, një kushtim nga vetë autori. Njëshi i partisë dhe i shtetit, udhëheqësi historik i Shqipërisë socialiste më përgëzonte për përkthimet e mia. E kishte fjalën vetëm për përkthimet politike? Jam i prirë të mendoj se, kur ia kishte lexuar “Dimrin e madh” dhe kapitullin që flet për të, diçka kishte shkrepur në mendjen e tij. Me siguri e kishte lexuar. Pikërisht në atë çast, mendova unë, ai ishte nisur të bënte këtë gjest... natyrisht ata që u mërzitën nga ky lloj suksesi u munduan të më zhysnin në hije, duke nxjerrë në pah meritat e përkthyesve të tjerë, për bashkëpunëtorët e Sigurimit, fakti që unë kisha përkthyer Enver Hoxhën nuk e ndryshonte fare shkallën time të “rrezikshmërisë shoqërore”. Fshehurazi, ata pëërpiqeshin të më paraqisnin sa më keq, duke lënë të nënkuptohej se, duke punuar me përkujdesje për përkthimet e mia, mundohesha të bëja, nuk e di se çfarë mashtrimi... fakti që përktheja Kadarenë në frëngjisht më vinte gjithashtu, në një pozitë delikate, sepse në atë kohë ai nuk shihej me sy të mirë nga disa struktura të pushtetit. Atë e kritikonin për trajtimin subjektivist që i bënte historisë, si dhe për përdorimin, krejtësisht personal, sipas tyre, të fondit mitik të Shqipërisë. Shefi i redaksisë, i kishte zët lidhjet e mia, madje mjaft të rralla me Kadarenë. “Po e kalon kohën duke përkthyer Ismailin, - më thoshte ai. Ka libra shumë më të rëndësishëm që presin të përkthehen!” Kështu, pra ndodhesha në një gjendje paradoksale: nga njëra anë përktheja një mjeshtër të imagjinares dhe poezisë dhe, nga ana tjetër, mishëruesin e ashpërsisë dhe të fundin përfaqësues të “vijës së pastër”. Jepja në frëngjisht dy botë antagoniste, të cilat u drejtoheshin dy lloj lexuesish, shumë larg njëri-tjetrit. Për Kadarenë punoja hapur në shtëpinë time, ndërsa për Enver Hoxhën përkthimi rrethohej nga një atmosferë paranoje dhe sekreti tipik për regjimin. Na porosisnin vazhdimisht se nuk duhej të nxirrnim asgjë nga përmbajtja e teksteve. Drejtoria kishte vënë hekura te shkalla e katit, ku punonin përkthyesin e Njëshit; ne ishim të veçuar nga pjesa tjetër e shtëpisë botuese. Në mbrëmje, tekstet e Enver Hoxhës futeshin nëpër kasaforta. Ndihej konkretisht mania e sekretit, frika e përhershme nga spiunazhi. Nuk e di se ç’mund të kishin bërë “revizionistët” e gjorë me këto tekste, në rast se do të ishin përpjekur t’i shtinin në dorë; na thoshin që, në rast se ndodhte një gjë e tillë, do të ishte e tmerrshme. Sikur ato shkrime të ishin përçues të formulave të shenjta, vendimtare për të ardhmen e botës!

Panorama