Intelektuale shqiptare

[D&G Feminine]

Nje nga opinionistet e mi te preferuar, Ardian Klosi ka shkruar kete artikull kaq te bukur per Robert Shvarc, nje nga te preferuarit e tij. Intelektualet qytetare shqiptare jane ata qe i mungojne me teper Shqiperise. Shpresoj se nuk do te jete e larget dita per te patur perseri njerez te kalibrit te Faik Konices qe eshte i pari i ketij lloji ne historine moderne te Shqiperise.


Robert Shvarci i qytetërimit tonë


Ardian Klosi

Personazhet kryesore të viteve ‘60-‘70 në Tiranë nuk kanë qenë të shumtë. Dua të them personazhet interesante, të cilat në njëfarë mënyre mbushnin jetën tonë qytetase, adoleshentë në shpërthim që me padurim donim ta mbushnim jetën tonë shpirtërore. Dhe duke qenë se shumica e shtigjeve ishin mbyllur dhe vazhdonin të mbylleshin (akti i fundit ndalimi i RAI-t, me përjashtim të lajmeve, por pa papën), aq më të pakta dhe legjendare bëheshin këto personazhe. Vetë, që kam qenë i thithur kryesisht nga librat, më dukej sikur karakteret që e popullonin Tiranën deri aty nga vitet ‘80 ishin në të vërtetë vetëm Skënder Luarasi, Petro Zheji, Ismail Kadareja (për Lasgushin e dija se banonte vetëm në Pogradec) dhe fare pak të tjerë. Mes të tjerëve, ai që u bë shkak për këto radhë, Robert Shvarci. Ishte po aq i veçantë sa të tjerët, po aq i karakterizueshëm (i vogël, i zeshkët, borsalino, cigare në cep të buzës, zakonisht i murrëtyer). Bile sot që e mendoj pak më thellë, kuptoj se Berti ishte njeriu më qytetas që kam njohur nga njerëzit e letrave. Ndërkohë që të tjerët ku më pak e ku më shumë e kishin një lidhje me natyrën, fshatin, Rilindjen, Berti nuk kishte asgjë të tillë: ishte përkthyesi e poeti i qytetit par excellence. Kishte lindur e kaluar fëmininë në Sarajevë, pastaj ishte shpërngulur në Shkodër për të ardhur më në fund në Tiranë; po s’ishte aq shpërngulja konkrete në disa nga qytetet më me emër të Ballkanit, por natyra e tij, ose ndoshta edhe pjesa hebreje e personalitetit të tij që e lidhte brez pas brezi me qytetin, poezinë e të cilit daç në shqipërime daç në poezi origjinale dhe në vetë mënyrën e të jetuarit e kërkoi gjithë jetën.
Brezit tonë, të rritur në periudhën e shtypjes më të rëndë të lirive themelore – por njëkohësisht edhe të etjes më të madhe për këtë liri dhe dritareve më të çuditshme për të shkuar atje – i ka munguar në të vërtetë kultura pop, ajo rrymë që shndërroi Perëndimin pikërisht në vitet ‘60-‘70 si kulturë proteste dhe rebelimi ndaj hierarkive të ngulitura shoqërore-familjare. Në thelb, kultura pop që arriti të depërtojë deri te ne, mbas mbylljes fantastike që Enver Hoxha arriti t’i bëjë Shqipërisë pas vitit 1961, ishin Adriano Çelentano dhe San Remo, Bitëlls (më vonë dhe shumë më vështirë), dy festivalet “e ndaluara” 2 dhe 11, “Ushtari i mirë Shvejk” dhe shqipërimet e Robert Shvarcit, në radhë të parë “Tre shokët”.
Një amalgamë shumë e çuditshme, pjesë që një mendje normale nuk arrin t’i bashkojë dot, por që një vend kaq anormal sa Shqipëria, për më tepër në periudhën më skizofrenike të vet, arrin t’i prodhojë. I quaj kulturë pop dhe kulturë proteste, sepse pikërisht këto ishin gjërat që deri-diku lejoheshin (si botime), por shprehin pikërisht gjërat që neve na ndaloheshin: na ndalohej të këndonim dhe kërcenim si Çelentano, nda ndalohej t’u flisnim oficerëve të zborit siç u fliste Shvejku gjeneralëve të rrjedhur të Austro-Hungarisë, na ndalohej të bënim jetën e kabareve dhe të merrnim femra nëpër shtëpi sikurse merrnin heronjtë e Remarkut. Në këtë kuptim edhe Shvarci ishte përfaqësues i kulturës pop.
Gjendja skizofrenike e Shqipërisë nuk mund t’i heqë asnjë gram meritë punëtorit të palodhur të letrave Robert Shvarc, përkundrazi në mes të asaj gjendjeje ai ndihmoi që skizofrenia shtetërore të mos kalojë edhe në kokat tona si skizofreni individuale, duke na treguar me një shqipe që ishte aq e rrjedhshme dhe e folur sa gjuha e disa të rinjve çakërrqejf te bar Kursali ose Kremlini, një jetë normale, dashurinë, miqësinë, vuajtjen dhe vdekjen në një qytet të madh të Perëndimit, shkurt lirinë.
Kjo ishte edhe mençuria e veçantë e Robertit: me instinktin e vet qytetas ai kuptoi se edhe në Shqipëri ka qytetarë dhe se ata s’mund të ngopeshin thjesht me klasikët e letërsisë botërore, pa çka se Homeri, Shekspiri, Servantesi, Balzaku e Tolstoi na vinin shqip përmes penash mjeshtërore, por kishin nevojë për një letërsi të qyteteve të kohës, pa le të mos ishte Remarku në kalibrin e Gëtes dhe Fojhtvangeri në atë të Tomas Manit. Kështu erdhi puna që përkthimet e Robertit, jo vetëm ato të botuarat si “Tre shokë”, “Novelat” e Cvajgut ose “Çifutja e Toledos”, por edhe ato që i mbetën dorëshkrim si “Asgjë të re nga fronti i perëndimit” ose “Harku i Triumfit” u bënë hite të vërteta, të kalonin dorë më dorë sikur të ishin samizdat, literaturë e hapur kundër regjimit. Këtë guxim në zgjedhje e shoqëroi, siç e përmenda, me guxim gjuhësor, duke përdorur zhargonin e të rinjve kryeqytetas në librat e shqipëruara, edhe më parë se ta bënte këtë bie fjala Kadareja; shumëkush e përçmoi atëkohë si zhargon, ama ishte qytetas dhe kjo e dyta i bënte Bertit një nder të veçantë. Sepse nënteksti ishte: kjo gjuhë qenka jo pak e aftë të shprehë edhe situatat e night-clubeve dhe trotuareve të ndriçuara me neon, edhe degjenerimin e ëmbël të mashkullit në prehërin e femrës mbasi ka pirë gota të panumërta konjaku ose kalvadosi, që dashur pa dashur e projektonin Berlinin e viteve ‘20-‘30 në Tiranën e shkretë që jetuam.
Theksova deri këtu ndoshta vetëm njërën anë të personalitetit të Robert Shvarcit (pikërisht atë që e bëri të famshëm) si shqipërues dhe njeri i letrave. Por të mos harrojmë që ka përkthyer me mjeshtëri edhe poezi klasike nga Gëteja (Mbreti i pyllit, Këngëtar) apo Hajneja (Gjermania. Përrallë dimri), e sidomos drama e këngë nga Bertolt Brehti, për të ardhur te përkthimet më të vona nga Hajnrih Bëli e Garsia Markezi ose shqipërimi i jetës së tij, siç e quante, vepra që përshkruan kalvarin e popullit ebre, “Ekasod” i Leon Urisit, të cilin gati e mbaroi deri sa mbylli sytë vjet në pranverë.
Është një jetë, një fat e një personalitet kaq i veçantë sa meriton pa dyshim një monografi, së paku një studim karakteri. Neve që e kemi njohur e kemi punuar përditë me të na vjen shumë hidhur që s’jeton më, sepse kishte shumë për t’i zbuluar së afërmi që nuk ia zbuluam dot, megjithëse qe aq i çiltër; ishte nga ata njerëz që lënë vepër të ngjashme me atë të një mozaiku që duhet t’i rrish larg për t’i kuptuar trajtat dhe vlerat – e pra duhet të të ndajë, për fat të keq, vdekja. Për bindjen time personaliteti i Bertit ka është pasqyrë e njeriut të ardhshëm: jo vetëm qytetar por edhe kozmopolit, anacionalist, shumëkulturësh. Janë të pakët, edhe sot, njerëzit që bartin në vete dy e më shumë nacionalitet, dy e më shumë kultura, dhe të mos e shpërfillin apo edhe ta fshehin njërën nga këto përbërëse. Kurse Berti, në gjithë jetën e tij (me veprën, jo me shpallje) ishte krenar për të gjitha kulturat dhe prurjet që ishin thurur në atë qënie të vogël përgjithësisht të nxehur: krenar që ishte ebre, krenar që ishte shqiptar dhe prej Shkodre bile, krenar për prejardhjen bosnjake, madje krenar edhe që ishte nga ebrejtë sefarditë dmth. të Spanjës deri në shekullin e 15.
Këto anë të ndryshme të personalitetit të tij e bënë pra edhe të shkruante si shkodran tingëllima aq të bukura për Shkodrën (në gegënisht), si fëmijë i dikurshëm boshnjak elegji aq të ndjera për Sarajevën, si pasardhës i sefarditëve ta përkthejë aq bukur “Çifuten” e Toledos, si ebre që humbi pjesën më të madhe të familjes në kampet naziste të përqendrimit të bëjë një përkthim titanik me “Eksodin”, por sollën edhe satirën therëse antihitleriane të Brehtit dhe Tuholskit, për të ardhur pastaj te përkthimet e tij qytetare-kozmopolite, ku është e kotë të kërkosh nacionalitete e kultura të veçanta, nga Remark, Bël, Markez etj.
Shumë vepra, shumë autorë, sa nuk të del vendi t’i numërosh. E pastaj të përfytyrosh se ia shfrytëzuan deri në palcë talentin për gjuhë duke e vënë të përkthejë në gjermanisht veprat e Enverit, lajmet e përditshme në Radio për sukseset e kooperativave bujqësore dhe gjithfarë marrëzirash të tjera, përfshi letërsinë e realizmit socialist nga shqipja në gjermanisht. Veprën që i dekantoi pas një jete në mundim por edhe me dritë të fortë kur kujton popullaritetin që gëzonte, e ka shkruar ndoshta në 5-10% të kohës së tij efektive të punës.
Tani që nuk është më vëmë re se edhe ky dekantim qenkësh mjaft i madh, e që ka një kuptim të thellë, pasi tregon në fund të fundit historinë e një qytetërimi që vërtet është i ri, por që është megjithatë... qytetërim.

[nursezi]

Robert Shvarcin une e njoh nepermjet perkthimeve qe ai i ka bere Remarkut. Librat e ketij te fundit me kane bere shume pershtypje, por edhe menyra se si jane perkthyer ka qene shume cilesore per mendimin tim. Ne parathenie Shvarci flet per simpative e tij te thelle per Remarktu, simpati e cila per mendimin tim e shtyu te bente ato lloj perkthimesh.