Levizja Kombetare neper vite

[StormAngel]

Fejton me nente pjese,besoj qe do ju intrigoj per te lexuar dhe komentuar:

Shqiptarët në lëvizjet revolucioanre të gjysmës së dytë të Shekullit XIX (1)


Gjoja të privilegjuar, por të nënshtruar

- Në kohën e Tanzimatit dhe tek populli shqiptarë fillon lufta për rilindje kulturore dhe popullore dhe paraqiten edhe rilindasit e parë shqiptarë si, Naum Veqilharxhi, Zef Jubani etj., të cilët e themeluan abetaren e parë në gjuhën shqipe, folklorin traditat etj(1844).

Shkruan: Mr.Fejzulla Ukshini

Sa i përket pozitës së popullit shqiptar dhe historisë së tyre të kaluar dhe të rëndë nën qeverisje të huaja dhe në robëri, e posaçërisht nën sundimin osman, mund të themi se ka qenë njëlloj, sikurse edhe për popujt e tjerë ballkanikë,e posaçërisht të popullit maqedonas i cili ka qenë i goditur nga shumë faktorë, ndikime, shtypje dhe padrejtësi. Kjo pozitë e njëjtë zgjat deri në fillim të shekullit XIX, deri në kohën e prapambeturisë, eksploatimit feudal dhe të padrejtë ndaj popujve të robëruar, me shkatërrimin e Perandorisë, por edhe me fillimin e reformave për ruajtjen e Perandorisë dhe me paraqitjen e elementeve të para të borgjeze-kapitaliste, si dhe me fillimin e lëvizjeve nacionale çlirimtare në pjesë të ndara të Turqisë evropiane, krijimi i letërsive të para autonome, Serbi, Greqi, Rumani etj.

Kur mundësitë dhe marëdhëniet shoqëroro-ekonomike dhe politike ndryshojnë në favor të popujve më të zhvilluar, fati i popullit shqiptar dhe atij maqedonas, bëhet më i rëndë dhe më i padurueshëm për shkak të keqësimit të pozitës socio-ekonomike, me rritjen dhe sjelljen e tatimeve të reja, shtypje dhe terror, si dhe për shkak të prezencës së Qeverisë turke në këtë pjesë të Perandorisë, si pozita më të rëndësishme ekonomike, politike dhe strategjike.

Me shfaqjen dhe veprimin e propagandave të ndryshme shkombëtarizuese në këtë periudhë për të cilën bëhet fjalë, nga ana e shteteve fqinje, si kryepeshkopia Greke e Konstantinopolit, Ekzarkia bullgare etj., ditë e më shumë po e rëndojnë dhe po e keqësojnë pozitën e shqiptarëve dhe maqedonasve me planet e tyre shkombëtarizuesee dhe politikës së kapshme ndaj Maqedonisë dhe Shqipërisë dhe për bashkimin e tyre kah shtetet e tyre.

Por, edhe gjatë pjesës së parë të shekullit të XIX edhe populli shqiptarë edhe ai maqedonas dhe popujt e tjerë të robëruar, lëvizjen e tyre çlirimtare e fillojnë me luftë kundër eksploatimit të vetëdëshirueshëm dhe të padrejtë feudal. Posaqërisht nga reformat e Gilhanit (1839) deri në fillim të krizës Lindore, gjegjësisht në kohën e Tanzimatit dhe tek populli shqiptarë fillon lufta për rilindje kulturore dhe popullore dhe paraqiten edhe rilindasit e parë shqiptarë si, Naum Veqilharxhi, Zef Jubani etj. të cilët e themeluan abetaren e parë në gjuhën shqipe, folklorin traditat etj(1844).

Mirëpo, pas reformave Gilhanaske, gjegjësisht pas luftës së Krimesë (1853-1856), atëherë kur Perandoria turke sa më shumë përhapej kah shtetet evropiane dhe me ecurinë e kapitalit të tyre dhe mallrave industriale në Perandori, me të, edhe përforcimi i marëdhënieve kapitaliste, u shfaqën ndryshime të reja ekonomiko-shoqërore dhe sociale, ndryshe në pjesë të ndara të vendeve në Perandori, e posaqërisht në Maqedoni dhe Shqipëri si vende tjera në Ballkan.

Për popullin shqiptar gjendje më të rëndë treguan disa karakteristika specifike, që ndryshojnë nga popujt tjerë në Perandori.1)njëherit populli shqiptarë ishte i ndarë në tre bashkësi konfesionale-përkatësi fetare: musliman, ortodoks dhe katolikë, e cila ndarje ndikonte jo njejtë nga ana e osmanëve, gjegjësisht shqiptarët muslimanë i konsideronte si turq dhe iu ipte më shumë të drejta.

Ndarja konfesionale e popullit shqiptarë i pengonte të prezentohej si bashkësi etnike 2.)si dhe në zhvillimin dhe në formimin më të shpejtë të vetëdijes nacionale gjatë shekullit të XIX. Prej kur Qeveria turke pas reformave prej vitit 1839 e këndej , gjatë Tanzimatit, iu pranonte edhe krishterëve shkollim në gjuhën e tyre amtare dhe hapjen e shkollave nacionale (komuna kishtare shkollore), popullit shqiptar kjo e drejtë iu mohonte vetëm për shkak të ndarjes së tyre konfesionale, të cilët ishin të identifikuar me nacionalitete tjera.3)Krahas këtyre rrethanave gjendjes së rëndë, rilindasit shqiptarë luftonin për unitetin e popullit shqiptar pa marrë parasysh përkatësinë e tyre fetare, ndërsa Naum Veqilharxhi kombit i ipte më shumë prioritet se sa fesë 4), e kjo ide e tij shihet edhe në librin e tij të abetares të vitit 1844 për përhapjen e kulturës në popullatë me qëllim të zgjimit kombëtar.

FILLIMET E PARA TË REZISTENCËS KUNDËR QEVERISJES SË HUAJ

Fillimet e rezistencës kundër qeverisjes-zyrtarëve turq, agallarëve dhe bejlerëve, kadive dhe autoriteteve tjera në disa pjesë të Kosovës, të banuar me shqiptarë, si në Prishtinë, Mitrovicë etj.paraqiten qysh në vitin 1822, përmes marsheve protestuese deri në Konstantinopol(Stamboll), si shprehje e revoltës, edhe atë si revoltë e organizuar e jo revoltë spontane 5),dhe disa peticione të drejtuara kah sulltani. Pastaj disa kryengritje spontane lokale dhe rezistenca të ndryshme që janë më të njohura.

Kjo periudhë historike e kulturës shqiptare dhe rilindjes popullore dhe luftë për çlirim kombëtar, siç është e theksuar, fillon që nga fillimi i shekullit XIX dhe zgjat deri në fillim të shekullit XX, deri në themelimin e Shtetit Shqiptar në vitin 1912 dhe ndahet në katër faza: prej vitit 1839 deri më 1875, në kryengritje të mëdha popullore kundër politikës qendrore të Perandorisë osmane, vite të përhapjes së ideve kombëtare, nga ana e përfaqësuesëve më të pikatur dhe më përparimtar të lëvizjes shqiptareç faza e dytë prej vitit 1875 deri 1881, në kohën e krizës lindore, kur lëvizja kombëtare forcohet për shkak të rrezikut nga ndarja e vendeve shqiptare, nga ana e disa shteteve fqinje ballkanase, të përkrahura nga fuqitë e mëdha. Në këtë fazë lëvizja kombëtare shqiptare, vepron lirshëm me programën e saj autonome dhe themelon organ të vetin udhëheqës- LIDHJA E PRIZRENIT - viti 1878ç faza e tretë fillon me ngulfatjen e Lidhjes së Prizrenit të vitit 1881 , dhe përfundon me fitoren e Revulucionit turkorinor të vitit 1908-1909, e cila karakterizohet me lëvizje të armatosur, në shkallë kombëtare dhe luftën e përgjithshme në sferën kulturore dhe ideologjike, si dhe në formimin e vetëdijes kombëtare, të shoqëruara me kryengritje lokale dhe masovike kundër administratës turke dhe përzierjes së forcave të jashtme. Dhe me fitoren e Revulucionit turkorinor fillon faza e katërt e lëvizjes revulucionare- çlirimtare dhe mbaron me shpalljen e Shtetit shqiptar.

(vazhdon

[StormAngel]

Lëvizja kombëtare nga gjysma e dytë Shekullit XIX deri në fillim të Shekullit XX (2)

Si lindi Lidhja e Prizrenit?

- Prapë se prapë, edhe përkundër situatës së krijuar me ambiciet shtetomëdha të Greqisë, Komiteti i Stambollit theksonte nevojën për mbajtjen e marëdhënieve miqësore të popullit shqiptarë me popujt e vendeve fqinje

Në kohën e krizës historike, gjegjësisht lufta ruso-turke e vitit 1877/78, kur pritej rënia e Perandorisë osmane, rivalët e saj bënin marrëveshje për interesat e tyre dhe sfera me përgjegjësi në këtë pjesë të Turqisë Evropiane, të cilët në marrëveshjet e tyre kanë paraparë edhe themelim të disa shteteve të pavarura ballkanike, mes të cilave do të ishte edhe Shqipëria. Duke e shfrytëzuar depërtimin e ushtrisë ruse dhe arritjet e saj kundër ushtrisë turke, Mali i Zi e filloi luftën kundër Turqisë duke hyrë dhe duke okupuar pjesë nga Shqipëria, ndërsa Serbia pjesë nga Serbia e Jugut. Kur Turqia përjetoi humbje dhe e nënshkruajti Marrëveshjen e San Stefanit (3.03. të vitit 1878) me të cilën, mes tjerave, ishte paraparë edhe themelimi i Principatës autonome të Bullgarisë, në kufijt e së cilës duhej të hynë Serbia Jugore, pjesë nga Shqipëria jugore dhe veriore dhe e tërë Maqedonia. Krijimi i kësaj principate, që në histori njihet edhe me emrin “Bullgaria e San Stefanit” shkaktoi pakënaqësi te popullata shqiptare dhe ajo maqedonase.

Por, Kongresi i Berlinit (13.06.1878) me vendimet e veta pengoi realizimin e planeve Sanstefaneske, duke hapur mundësi të reja (reforma administrative) për zgjidhjen e pyetjeve vitale të këtyre dy popujve, posaçërisht në bazë të nenit 23 nga marrëveshja. E kjo do të thotë se zgjidhja e disa pyetjeve të shqiptarëve dhe maqedonasve hyn në marëdhëniet ndërkombëtare.

Kur nga këto ngjarje populli shqiptar, ishte në pritje të çlirimit dhe autonomisë, para aktivistëve të lëvizjes politike, si problem u paraqit sigurimi i integritetit territorial të vendeve shqiptare, pastaj pyetja në lidhje me marëdhëniet me Turqinë, e në lidhje me këtë vihej edhe problemi të fitohet një aleat i cili do të kishte interes ta ndihmojë lëvizjen shqiptare.

Prej kur u bë e qartë politika aneksioniste dhe grabitçare e shteteve fqinje ndaj Shqipërisë dhe Maqedonisë, atë armiqësi të hapur e pamundësoi zhvillimi i mëtutjeshëm i bashkëpunimit mes shteteve të Ballkanit, të filluara në vitin 1876-1878 për themelimin e një fronti të përbashkët kundër “armikut të përbashkët”. Në këtë situatë për qarqet patriotike shqiptare si detyrë urgjente ishte të organizohej lëvizje spontane për vetmbrojtje dhe të shndërrohej në lëvizje të vetëdijësimit kombëtar, me një organ udhëheqës të vetin, e cila do të merrte në duart të veta shpëtimin e atdheut dhe ta prezentojë popullin shqiptar para botës. Por, këso grupesh patriotikeqë do të mund ta luanin atë rol, nuk kishte në vend por në Stamboll dhe Misir - po, të përbërë nga zyrtarë, tregtarë, funksionarë të lartë shtetëror, intelegjenca shqiptare e migrimit etj. Bërthamën e këtij grupi e përbënin Pashko Vasa, Jani Vreto, Sami Frashëri, Zija Prishtina dhe Abdyl Frashëri, ky i fundit kishte ardhur në Stamboll si deputet nga Janina. Ky grup më vonë do të emërohet- KOMITETI QENDROR për mbrojtjen e të drejtave të popullatës shqiptare.

Anëtarët e këtij komiteti ishin të mendimit se duhet të shfrytëzohet interesi i Portës për ruajtjen e territoreve të saj, por me të edhe të Shqipërisë, pra, kundër ndarjes së Shqipërisë. Për t'u arritur ky qëllim, lufta të ngritej deri në shkallën e sigurisë së autonomisë për Shqipërinë.

Për këtë qëllim Komiteti, përmes disa anëtarëve që kishin lidhje me rrethet e Portës, arriti të nxjerrë një dekret nga sulltani, i cili lejonte themelim të rradhëve të vullnetarëve shqiptar për mbrojtje lokale, të cilët do të ishin nën komandë të udhëheqësisë shqiptare, me focat e të cilave pritej edhe të realizohej autonomia. Nga ana tjetër, që nga viti 1877, filluan bisedimet mes përfaqësuesve shqiptarë dhe atyre grekë në Stamboll për rregullimin e kufijve shqiptaro-grekë dhe marëdhëniet midis këtyre popujve, kërkohej pranimi i integritetit territorial të Shqipërisë nga Greqia, e cila pretendonte në pjesë të Shqipërisë Jugore. Edhe pse bisedimet zgjatën deri në shkurt të vitit 1878, ato përsëri mbaruan pa ndonjë rezultat për shkak të kërkimit të Qeverisë greke që kufijtë shtetërorë të fillojnë nga vija në perëndim të qytetit të Vlorës etj. gjegjësisht, pjesë të Shqipërisë Jugore t'i takojnë Greqisë. Në këto kushte Komiteti hoqi dorë nga ideja për partneritet shqiptaro-grek.

Por, Komiteti vazhdoi me renditjen e memorandumeve të shpallura në shtypin evropian, ose të dorëzuara në qeveritë e huaja, me të cilin e ngriti zërin jo vetëm kundër ndarjes së Shqipërisë sipas marrëveshjes së San Stefanit, por edhe kundër ambicieve grabitqare të Qeverisë greke. Prapë se prapë, edhe përkundër situatës së krijuar, Komiteti i Stambollit theksonte nevojën për mbajtjen e marëdhënieve miqësore të popullit shqiptarë me popujt e vendeve fqinje. Në lidhje me këtë, Në Proklamaten e shpallur më 30 maj të vitit 1878, Komiteti deklaronte: Ne dëshirojmë ngrohtë të jetojmë dhe në paqe me të gjithë fqinjët tanë-Mali i Zi, Greqinë, Serbinë dhe Bullgarinë. "Ne nuk kërkojmë, nuk dëshirojmë asgjë nga ata, por do të mbrojmë gjithçka që është e jona"(përfundon citimi nga “Historia e popullit shqiptar”, faqe 120).

Marrëveshja e San Stefanit, gjithashtu shkaktoi një seri të protestave në Shqipëri. Nga shumë tubime që u organizuan në shumë qytete, u formuan komisione të shumta(lokale),të cilët vendosën t'i organizojnë forcat, kundër marrjes së tokave shqiptare nga ana e Serbisë dhe Mali i Zi. Ata kanë kërkuar ndihmë edhe për dhjetëra mijë muhaxherë shqiptarë, të cilët i kanë lëshuar vendet e tyre për shkak të veprimeve luftarake ose të dëbuar nga administrata e re e Serbisë dhe Malit të Zi.

Me domethënie të posaçme janë qëndrimet për realizimin e problemit të mbrojtjes, në mënyrë të organizuar dhe të përbashkët të veprojnë në arenën ndërkombëtare, me afrimin e mbajtjes së Kongresit të Berlinit. Me qëllim të krijimit të një qendre udhëheqëse, përfaqësues të vendeve të ndryshme të shqiptarëve organizojnë tubime të shumta. Rol të veçantë në këtë aksion luajti Ali bej Gucia (më vonë Ali-pasha), e Porta jo vetëm që i pengonte, atë gjithashtu e bënte edhe në Maqedoni dhe Bullgari, duke bërë shtytje tek muslimanët vendas t'u dërgojnë fuqive të mëdha telegrame protestuese kundër marrëveshjes së San Stefanit.

Në lidhje me këtë aktivitet, në kohën e luftrave 1876-1877/78, është krijuar Shoqëria politiko-letrare e arbanasve në Stamboll, e cila ka pasur edhe Kryesi të veten, e cila ka filluar, edhe pse fshehtë, që Arbania të çlirohet. Shpirti i kësaj Kryesie ka qenë Abdulla bej Frashëri dhe emra të ndryshëm eminent-thotë dr.J.H.Vasileviq. Në vazhdim thuhet se Kuvendi dhe mentaliteti i bashkombasve, në mënyra të ndryshme dhe agjitacione, t'i shtyjë shqiptarët të armatosen, të çlirojnë Shqipërinë nga Qeveria turke, dhe të formojnë Lidhjen Shqiptare. Ndërsa në burimet autentike, sipas Vasileviqit, në armpushimin mes Serbisë dhe Turqisë, deri në takimin e Kongresit të Berlinit, kanë kryqëzuar pas vilajetit kosovar dhe atij të Manastirit “grupe të organizuara të Arnautëve”.

(vazhdon)

[StormAngel]

Lëvizja kombëtare shqiptare nga gjysma e dytë e Shekullit XIX deri në fillim të Shekullit XX (3)

Në Prizren, me në zë kundër robërisë

-Në memorandum mes tjerash thuhej: ”Shqipëria nuk mund të prezentohet nga Qeveria e Turqisë. Shqiptari, qoftë katolik, ortodoks apo musliman e urren Qeverinë e Turqisë aq sa e urren çdo qeverisje tjetër...

Në fund pas të gjitha lëvizjeve të bëra, këmbënguljeve, tubimeve dhe aktivitete të ndryshme çlirimtare, si vend të qëlluar për takime patriotët e zgjodhën Prizrenin. Më 10 qershor të vitit 1878 para fillimit të Kongresit të Berlinit, u mblodhën përfaqësues të vendeve të ndryshme dhe nga struktura të ndryshme sociale, si feudalë të qifliqeve, përfaqësues malësorë, elemente borgjeze, por edhe njerëz të thjeshtë nga radhët e popullit. Kanë marrë pjesë edhe feudalë - muslimanë nga Bosnja dhe Hercegovina, Sanxhaku, Novi Pazari, të cilët gjithashtu ishin të interesuar për shkëputje nga Turqia. Dr.Vasileviqi shkruan: “Kanë filluar të arrijnë në Prizren arnautët nga e tërë Shqipëria, rreth 300. Kështu në Prizren janë mbledhur krerët e fiseve dhe klaneve prej Plave, Gucie, Gjilani, Prishtina, Vushtria, Mitrovica, Novi Pazari, Peja, Gjakova, Tirana, Elbasani, Manastiri, Ohri, Prilepi, Dibra, Berati, Korica, Gostivari, Tetova, Gostivari dhe Prizreni. Ata kanë qenë njerëz të qetë - njerëz shtëpiakë dhe asnjë të keqe nuk kanë kryer ndaj serbëve të krishterë”.

Tubimin e hapi dhe fjalë rasti mbajti Abdyl Frashëri, I cili i ftoi të gjithë të pranishmit të bashkohen para këtij rreziku për mbrojtje të vendit. Puna e parë në tubim E propozuar nga Abdyl Frashëri ishte që nëpërmjet një protestë, të ngritet zëri kundër ndarjes së atdheut.

Tubimi i përgjithshëm vendosi të formojë një organizatë me karakter politik dhe ushtarak, me një qendër udhëheqës dhe me degë përkatëse në krahina të ndryshme në vend etj. Kështu filloi me veprimtari "Besëlidhja" (“itifak”), e cila më vonë u emërua "Lidhja Shqiptare" ose “Lidhja e Prizrenit” dhe për organ të saj më të lartë u caktua Këshilli Qendror, dhe për kryetar të saj u zgjodh Iljaz Pashë Dibra.

Vendimet që u sollën në tubimet e para janë të lidhura me “Kararname” (libri i vendimeve) e cila hyri në fuqi prej 18 qershorit të vitit 1878. U shfaq “Besa” (fjalë e dhënë) dhe u ndaluan të gjitha “hakmarrjet e përgjakshme, ndërsa për ata që e thejnë “besën” parashiheshin dënime të ashpra.

Mes tjerash, të gjithë delegatët kanë qenë për ruajtjen e sovranitetit të sulltanit ndaj Shqipërisë, duke e parë atë si garancë për ruajtjen e vendit në tërësi. Nga kjo del qartë roli qeverisës i feudalëve dhe elementeve tjera konzervative si dhe ndikimi i Portës ndaj vendimeve të Lidhjes, të cilat më vonë do të kenë pasoja negative për qëllimet revolucionere të Lidhjes. Atëherë, nga Konstatinopoli(Stambolli), pavarësisht nga vullneti i Portës, erdhën Abdyl bej Frashëri dhe Jani Vreto, të cilët sollën programin, të cilin e kanë vënë në shqyrtim të Kongresit, sipas të cilit Shqipëria duhej të përbëhej nga katër pashallaqe. Theksohet se ka pasur edhe mosmarëveshje “mes arnautëve” nga rrethe të Kosovës dhe Dibrës me ata të Shqipërisë jugore, sepse veriorët nuk donin që t’u lëshohen territore Serbisë dhe Malit të Zi, që ata vetë të vendosin për përfaqësuesit e vet dhe mos t'i paguajnë tatim sulltanit, derisa ata të Shqipëria e mesme dhe e jugut kanë kërkuar më shumë, që për Shqipërinë të fitohet pavarësi e plotë dhe të terhiqet çdo nënshkrim ndaj sulltanit.

Mirëpo, për këto ide që para takimit në Prizren, ishte urdhëruar nga organet shtetërore që “të kenë kujdes” dhe të jenë syçelë se çfarë bën Abdyl Frashëri dhe “Arbanasit tjerë” nga Shqipëria e mesme dhe jugore. Abdyl Frasheri dhe njerëzit e tij, kur lëshuan pe nga kërkesat e tyre, u themelua Keshilli kryesor dhe është vërtetuar lista e besimtarëve, të cilët kanë pasur detyrë që, nëpër “Arnautlluk”(siç e quanin atë kohë Shqipërinë), të krijohen nënkëshilla për ta përhapur idenë e kongresit.

Kështu, lëvizja për autonomi e arriti kulminacionin me organizimin e Lidhjes Shqiptare në vitin 1878. Atëherë kur delegati turk, Mehmet Ali pasha në Kongresin e Berlinit ankohej për shkak të privilegjeve dhe të drejtave të posaçme të klaneve shqiptare, përfaqësuesit e të gjitha vendeve u mblodhën në Kuvend të përgjithshëm në Prizren, dhe në takimin publik më 5 qershor kërkuan:”Lidhja të angazhohet me të gjitha forcat që t'u kthehet shqiptarëve autonomia e marrë para më shumë se 100 vjet, do të thotë të mos u dërgohen më zyrtar nga Stambolli dhe të mos i emërojë më sulltani dhe Porta e Madhe, por vet t'i zgjedhin mes vete dhe sulltani të mos kërkojë më nga ata ushtri”. Ky vendim është shkruar në formën Muazara(peticion) në dy ekzemplarë, dhe në dy ekzemplarët janë vënë më shumë se 4000 nënshkrime dhe “myhyre” (vula), me të cilën një ekzemplarë menjëherë i është dërguar sulltanit dhe tjetri i është dedikuar Kongresit të Berlinit. Janë zgjedhur dy deputetë shqiptarë për dorëzimin e Muazarës në Kongresin e Berlinit (Abdyl Frashëri dhe Jani Vreto). Kongresi i ka ftuar edhe serbët e Prizrenit (30) të venë nënshkrimet e tyre dhe “myhyret” në Mauzar për Kongresin e Berlinit.

Mirëpo, ekziston edhe varianti tjetër në lidhje me dërgimin e “muazer-it”. Thuhet se udhëheqësia e patriotëve të Lidhjes, duke realizuar lëvizjen e tyre, kanë përgatitur memorandum të nënshkruar nga 500 persona dhe është dorëzuar më 13 qershor të vitit 1878 në emër të të gjithë shqiptarëve deri te kryetari i delegacionit anglez në Berlin, Lordi Bikonsvild. Në memorandum mes tjerash thuhej: ”Shqipëria nuk mund të prezentohet nga Qeveria e Turqisë. Shqiptari, qoftë katolik, ortodoks apo musliman e urren Qeverinë e Turqisë aq sa e urren çdo qeverisje tjetër...”. Në vazhdim memorandumi i bën kritikë të ashpër politikës ekspansioniste të Rusisë dhe marrëveshjes së Sanstefanit, duke kërkuar nga Shqipëria t’i jepet autonomi dhe të caktohet një Komision ndërkombëtar i kontrollit i cili do të garantojë pranim të reformave si në Kretë dhe Bullgari.

(vazhdon)

[StormAngel]

Lëvizja kombëtare shqiptare nga gjysma e dytë e Shekullit XIX deri në fillim të Shekullit XX (4)

Dëshpërimi i shqiptarëve nga Kongresi i Berlinit

-Karakteri i vendimeve të padrejta të Konresit të Berlinit, në mënyrë të veçantë shprehej negativisht në lidhje me çështjen shqiptare, sepse asnjë nga fuqitë e mëdha nuk i paraqiti në Kongres reagimet e shqiptarëve kundër ndarjes, dhe as që i përmbajti kërkesat për njohje të autonomisë së Shqipërisë

Shkruan: Mr.Fejzulla Ukshini

Reagim të ngjashëm kundër coptimit të vendit dhe kërkimin e autonomisë në bazë të parimeve të kombeve, përmbante edhe memorandumi i dorëzuar më 20 qershor 1878 ministrit të Austro-Hungarisë, Andrashi, nga ana e Komitetit shqiptarë të Stambollit (Sami Frashëri,J.Vreto dhe të tjerë) me të cilin kërkohej që të formohej një Komision ad-hok për këtë qëllim të (posaçëm) nga shqiptarët, i cili pa cënim të sovranitetit të Sulltanit, duhej të hartohet një rregullore juridike(një lloj ligji elementar për administrim autonom të krahinave shqiptare etj.). Në anën tjetër, elementet reaksionare shqiptare, të nxitur nga Porta, i drejtohen Kongresit duke kërkuar që në Shqipëri të mos lejohet asnjë ndryshim i administratës ekzistueseç ndërsa në të njëjtën kohë Porta provokonte konflikte të armatosura në Shqipërinë veriore, Kosovë dhe Bullgari, për të krijuar situatë më konfuze në këtë pjesë të Ballkanit dhe para vendimeve të Kongresit të prezentohet si mbrojtës i të njejtëve.

Në anën tjetër, Komiteti drejtues i Lidhjes ndërmori masa përgatitore dhe më 2 qershor i shpalli "udhëzimet ushtarake" (Talimat)me të cilën vihej në dijeni se pjesë veriore dhe lindore të Shqipërisë dhe Bosnjës, janë bashkuar me qëllim ta mbrojnë vendin e tyre dhe të rikthejnë vendet e marrura nga ana e Malit të Zi dhe Serbisë. Pastaj jepeshin udhëzime për formimin e 5-6 korpuseve me rreth 100 mijë njerëz - ushtarë, të komanduar nga një Qendër, e cila duhet të veprojë sipas një plani të përbashkët. Dhe kështu, Lidhja i priste vendimet e Kongresit të Berlinit.

Është e njohur se në Kongresin e Berlinit fjalën kryesore e kanë pasur gjashtë fuqi të mëdha , ndërsa përfaqësuesit e Turqisë nuk i kishin të drejtat e njejta me ata, me një fjalë përfaqësuesve të shteteve ballkanike u ishte e lejuar vetëm të nxjerrin në pah dukjet e tyre. Kongresi ka sjellë vendime të shumta për rregullimin e marrëveshjes së Sanstefanit dhe për rregullimin e gjendjes në Ballkan, duke zbatuar parimet e vetpërcaktimit të popujve. Sipas vendimeve të Kongresit të Berlinit, mes tjerash, shteteve ballkanike, fuqitë e mëdha jo vetëm që u pranuan pavarësi të plotë, por u mundësuan edhe zgjërime të reja territoriale në dëm të popullit shqiptar dhe atij maqedonas, të cilët edhe më tej mbeten nën sundimin osman.

Me marrëveshjen e Berlinit janë paraparë masa për banorët joturk në Perandori, ndërsa sipas nenit 23 nga marrëveshja, thuhej se Portës i jepet detyrë të krijojë komisione të veçanta, në të cilët "duhet të prezentohet në mënyrë të gjërë elementi vendas" që të vendosë "reglemente" speciale, të cilët do t'u sigurojnë krahinave një administrim autonom. Por karakteri i vendimeve të padrejta të Konresit të Berlinit, në mënyrë të veçantë negativisht shprehej në lidhje me çështjen shqiptare, sepse asnjë nga fuqitë e mëdha nuk i paraqiti në Kongres reagimet e shqiptarëve kundër ndarjes, dhe as që i përmbajti kërkesat për njohje të autonomisë së Shqipërisë. Përkundrazi, fuqitë evropiane e kanë mohuar në tërësi çështjen shqiptare, duke e konsideruar Shqipërinë thjesht si një "shprehje gjeografike", dhe kështu e shndëruan në objekt për tregti. Edhe politika ruse nuk rrinte anash dhe Shqipërinë e konsideronte si një vend rezerv për kënaqësi të kërkesave të shteteve ballkanike dhe kinse sigurimin të ndikimit të tij dhe pozicion në këtë pjesë të Turqisë Evropiane.

Rifillimi i Lidhjes

Sipas dispozitave të Marrëveshjes së Berlinit është vendosur disa territore të Perandorisë osmane - të banuara me popullatë shqiptare t'i lëshohen dhe dorëzohen Serbisë dhe Malit të Zi. Për kryerjen e vendimit të përmendur, është caktuar afat. Ndërkohë, Ambasadori austriak ka ardhur te Porta dhe ka deklaruar gjithçka dhe popullata e këtyre territoreve që do t'i dorëzohet Serbisë dhe Malit të Zi, ata do të bëjnë rrezistencë, sikur rezistenca boshnjake kundër Austrisë etj.

Pas përfundimit të Kongresit të Berlinit dhe kthimin e deputetëve të Portës, Porta për t'i kënaqur fuqitë nënshkruese të Kongresit të Berlinit, ka caktuar autorizues të vetin për ta vërtetuar linjën kufitare mes Malit të Zi e Turqisë dhe Serbisë e Turqisë. Për kufirin Mali i Zi - Turqi, Porta e ka caktuar "mushirin" e vet, Mehmed Ali Pashën (emri i tij ishte Karl de Troa). Detyrë e tij kryesore nuk ka qenë të bëjë dorëzimin e Pllavës dhe Gucisë, Malit të Zi, por sa më mirë t'i armatosë Arnautët dhe të propagojë nëpër "Arnautllëk"...,dhe Portës t'i japë mundësi t'i bindë fuqitë nënshkruese të Marrëveshjes së Berlinit dhe opinionit publik evropian, se ato "toka të arnautëve" nuk mund t'i dorëzohen Malit të Zi. Mirëpo, ai është pritur keq në Prizren dhe në vendet tjera, me rezistenca të ndryshme dhe në Gjakovë, në mënyrë brutale është vrarë.

Pyetja për zgjedhjen e kufijve Mali i Zi-Turqi, Greqi-Turqi dhe Serbi-Turqi vazhdon edhe më tej gjatë viteve 1879, 1880-1881 edhe atë në mënyra të ndryshme të nënshkruesve të marrëveshjes së Berlinit dhe Portës, dhe shqiptarët me shtetet fqinje ballkanike, të cilët ishin këmbëngulës që sa më shumë të grabisin në këto raste, ndërsa shqiptarët, ashpër luftojnë kundër atyre aspiratave.

Mirëpo, edhe pse shqiptarët fillojnë edhe më intenzivisht të përgatiten për mbrojtje, të ndihmuar edhe nga Porta (gjithashtu për shkak të qëllimeve të tyre territoriale), me intervenimet e tyre fuqitë e mëdha, Austro-Hungaria, Anglija Franca etj., kanë ndërmjetësuar në mënyra të ndryshme për zgjidhjen e atyre pyetjeve, por kryesisht në dëm të popullit shqiptar, dhe më në fund në vitin 1881, Lidhja shqiptare u ngulfat. Por, shqiptarët gjatë këtyre ngjarjeve fillojnë të grupohen në grupe të mëdha në Pllavë dhe Guci, ashtu që në mars të vitit 1879, kanë qenë afro 9.000 persona të armatosur vetëm me martinkë(pushkë publike turke). E në këtë kohë është më e fortë Lidhja shqiptare, deri në qershor të vitit 1879, ndasitë e shqiptarëve e arrijnë kulminacionin e vet, dhe vetëm është pritur shkuarja në Mal të Zi. Por atëherë kanë ndodhur trazira të mëdha në Prizren, Mitrovicë dhe në vendet tjera dhe nuk arritën deri te realizimi i aksionit të përgatitur.

(vazhdon)

[StormAngel]

Lëvizja kombëtare shqiptare nga gjysma e dytë e Shekullit XIX deri në fillim të Shekullit XX (5)

Veshët e shurdhër të Portës ndaj kërkesave shqiptare

-Për më tepër, ajo e shtypi kryengritjen dhe përsëri vendosi pushtetin e vet

Shkruan: Mr.Fejzulla Ukshini

Mirëpo pasi kjo nuk mund të durohej, të gjithë nënshkruesit nga Berlini e thirrën Portën, që t’i ndalë këto trazira, dhe Porta me komandantët e vet edhe e bëri. Dhe tash ndodh një përballje e madhe, përplot luftëra të armatosura dhe kryengritje mes popullatës shqiptare dhe ushtrisë turke deri te ngulfatja e Lidhjes.

Njëkohësisht, udhëheqësia e Lidhjes vazhdon me reagim aktiv kundër vendimeve të Berlinit dhe memorandumeve të ndryshme, protestave dhe vendimeve të programuara me kërkim të autonomisë dhe përballim me tërë teritorin e Shqipërisë, të cilët i udhëzojnë deri tek sulltani dhe përfaqësuesit e tij të llojllojshëm në pjesë të ndryshme të Perandorisë. Për këtë shkak Porta gjithnjë e më tepër është kujdesur dhe është shqetësuar nga këto protesta, kundërshtime dhe manifestime antiturke.Pas dispozitave të Berlinit, lëvizja shqiptare merr karakter të lëvizjes organizative revolucionare, me dispozita revolucionare, të udhëhequra nga patriotët më të theksuar shqiptarë dhe të përmbajtur nga pjesa më e madhe e popullatës. Njëra nga luftërat më të ashpra nga intervenimi turk, për të vendosur rend dhe për të sjellë dispozitat e Berlinit, është lufta e Mehmed Ali-pashës dhe Abdulla Pashë - Drenit nga Gjakova, kur në konak pasha turk ishte i rrethuar me 3.500 persona (31.10.1878) kurse më datën 6 është kryer sulmi i fundit, kur kryengritësve iu bashkangjitën dhe dezerterët turk, e dogjën konakun dhe dy autoritetet e larta turke u vranë, lufta i kushtoi të dyja palëve sepse u vranë dhe u plagosën rreth 1000 luftëtarë..

Ngjarjet në Gjakovë mundësduan shkatërimimin e plotësishëm të administratës turke në rreth, ndërprenë të funksionojnë organet e pushtetit, dhe u ndërruan me njerëz të cilëve popullata u besonte. Ata poashtu sipas kërkesave të tjera, detyra e mbajtjes së rendit dhe paqes kërkuan që ta marrë vet Lidhja dhe ta plotësojnë nëpërmjet një “bese rë popullit”, në të cilën do të përfshihet dhe popullata krishtere. Në lidhje me këto ngjarje përfaqësuesit e konzullatave të Austro-Hungarisë dhe Rusisë nga Prizreni dhe Shkodër raportonin me qendrat e tyre, se në Gjakovë pushteti gjendet në duart e shtresës më të “ulët” të popullatës, të cilën e realizojnë me komunën e Parisit. Për patriotët shqiptarë tash u dhanë kushte të mira për të shtruar në mënyrë zyrtare kërkesës së autonomisë së Shqipërisë për të gjithë shqiptarët, kurse për vendimet të sjellura nga Janina 1878 në këtë kohë, Komiteti i Stanbollit e formon projektin për autonomi, i cili shtypej më 27.09.1878 në gazetën “Tergjumani shaerk”, në Stanboll nga Sami Frashëri. Ndërkohë Lidhja në Prizren i ftoi delegatët nga të gjitha krahinat për mbledhjen e këshillit të përgjithëm, dhë më 27.11.1878, pas diskutimeve të gjata, në lidhje me autonominë, u vendos që të hartohet dhe të dërgohet memoranadum deri tek Porta. Memorandumi fillonte me numërimin me krahinat, të cilat sipas hartuesve të vet e përbënin Shqipërinë, dhe më pas e theksonte fajin e pushtetasve të mëparshëm, për shkak se vobektësia dhe padituria në Shqipëri ishin shumë më të mëdha se në cilindo nga vendet e Perandorisë. Dhe pastaj thuhet se shkatërimi i Shqipërisë do të ishte në dëm të Perandorisë dhe muslimanizmit, dhe ashtu ishte patjetër që nga Perandoria, që të lejonte nga pesë pikët të cilat i vendosi memorandumi:

1. të gjitha krahinat e Shqipërisë të përfshihen në një vilajet dhe qendra e tij të jetë një nga qytetet në mesin e Shqipërisë.

2. nëpunësit të cilët do të shërbejnë në këtë vilajete, duhet të dijnë gjuhën shqipe

3. shkollimi duhet të zgjërohet në të gjitha anët dhe të mësohet në gjuhën shqipe

4. duhet të formohet një këshill i përgjithshëm , i cili do të takohet katër herë në qendër të vilajetit dhe do të formojë ligje në interes të vendit

5. një pjesë e mjaftueshme nga të ardhurat duheshin të shfrytëzohen për detyra të botimeve

Edhe pse kishte vështirësi nga ana e feudalëve reakcionarë për politikë autonome, në një mbledhje në Dibër u emëruan 9 delegatë ndër të cilët ishin edhe Sheh Mustafa Tetova, Abdyl Frashëri, Mustafa Pash Vlora, Mihal Kristo nga rrethina e Gjirokrastrës dhe të tjerë. Dhe ashtu, nën udhëheqjen e Abdyl Frashërit, delegacioni kaloi në Stamboll në fund të janarit të vitit 1879. Mirëpo, Porta edhe këtë herë, duke shpresuar se lëvizjen shqiptare ta vendosë në shërbim të vet kundër Austro-Hungarisë dhe shteteve ballkanike, për ngjarjet në Gjakovë nuk ndërmori masa ndaj delegatëve shqiptarë të cilët kaluan në Stamboll dhe premtuan se kërkesat e drejtuar pushteti turk do të shikohen me vullnet të mirë.

Mirëpo, shumë shpejt u tregua se Porta nuk iu përgjigj delegacionit i cili i dërgoi kërkesë për autonomi të popullit shqiptar, dhe në atë vend pushteti turk pas një stabiliteti filloi të dërgojë përsëri funkcionerë në vende të ndryshme për të vendosur rend dhe mbledhje të të dhënave. Kjo sjellje e administratës turke edhe më tepër e vështirëson edhe ashtu situatën e vështirë. Dhe për këtë shkak marrëdhëniet dhe kundërshtimet midis pushtetasve turk dhe popullit shqiptar edhe më tepër keqësohej dhe lëvizja kundër pushtetit të huaj dhe për autonomi vazhdon në vende të ndryshme të Shqipërisë dhe Kosovës, përmes mbledhive, kërkesave dhe lejimit të pushtetit turk. Ashtu që më datën 7 maj të vitit 1879, 27 delegatë të Lidhjes në Prishtinë kërkuan valiu kosovar të drejtën që ata vetë të administrojnë me gjyqet, ndërsa në lidhje me Ligën e Prizrenit, më datën 19 maj të të njejtit vit e përsëritën kërkesën jo vetëm për gjyqet por edhe për administratën e shtetit në përgjithësi. Për kohë të shkurtër gjyqet shqiptare u hapën në shumë qytete në Kosovë, në Shkup, Kumanovë etj.

(vazhdon)

[StormAngel]

Lëvizja kombëtare shqiptare nga gjysma e Shekullit XIX deri në fillim të Shekullit XX (6)

Porta donte t’i korruptojë disa udhëheqës të Lidhjes

-Disa udhëheqës pranuan “ofertat joshëse” nga Stambolli, por të tjerët u mbetën besnikë idealeve të Lidhjes dhe vazhduan rezistencën-Në të njëjtën periudhë, pati disa lëvizje çlirimtare edhe te popullata maqedonase në Maqedoni

Shkruan: Mr.Fejzulla Ukshini

Pikërisht për shkak të ekzistimit të elementeve të tilla reaksionare, Porta në Shqipëri dërgoi personalitete të larta me detyrë që t’i korruptojnë udhëheqësit e Lidhjes me të holla, me premtime dhe me dekorime. Ata të njëjtit i bindnin shqiptarët se sulltani ka urdhruar që të fallen, se do të zbatohen “reforma” në Shqipëri si dhe se do të shapllet autonomi për Shqipërinë e bashkuar me Bosnjen etj. Korrupsioni, premtimet dhe shtypjet e Portës deri diku kishin sukses, sepse ishin feudalë të mëdhenj, si Ilaz pashë Dibra, Hasan pashë Tetova, Ali pashë Gucia etj, të cilët “u ambientuan” në politikën e Portës. Kurse Komiteti Drejtues i Lidhjes, i cili në disa mbledhje plenare ka vepruar si organ në Shqipëri, tash e humb atë funksion prezentues, kurse roli udhëheqës kaloi në duart e degëve të veçanta dhe të disa grupeve të patriotëve. Në fakt, edhe pse u mbajt emri Lidhja Shqiptare apo Lidhja e Prizrenit, në fakt kanë ekzistuar ca lidhje, me qendër në Shkodër, në Janinë dhe Prizren.

Derisa Porta ka tentuar të neutralizojë lëvizjen shqiptare, patriotët e vazhduan aktivitetin e tyre, veçanarisht grupi në Stamboll që ta ngrejë zërin për autonomi të Shqipërisë. Shpresën për realizimin e autonomisë, ata e lidhën me nenin 23 i cili parashikonte që Porota për një kohë të shkurtër të shpallë projekte për Statusin e administratës për krahina joturke. Më 9 korrik të vitit 1979 Komiteti i Stambollit sulltanit i dërgoi një Memorandum, me të cilin kërkohej që jo vetëm të ndalohet coptimi i tokave shqiptare, por edhe të shqyrtohet kërkesa për “një ligj organik” që duhej t’i ambientohet karakterit dhe nevojave të shqiptarëve. Në vazhdim të Memorandumit thuhet se kjo do t’i ndihmojë popullit shqiptar “afër 2 milionë” që të jetojë, të civilizohet dhe të hyjë në rrugën e zhvillimit dhe të shtohet, se memorandumi i cili u zgjerua në Evropën Perëndimore përmes komiteteve të arbëreshëve (emigrantëve shqiptarë – F.U.)në Itali, ishte në dëshmi e re për bërthamën e lëvizjes për fitimin e autonomisë së Shqipërisë.

Në mënyrë të veçantë duhet të thuhet se ato ngjarje janë zhvilluar në kohën e krizës lindore, për të cilën, akademiku Luben Lape, në mes tjerash thotë se periudha e krizës lindore është njëra nga periudhat më të vështira në historinë e shtetit dhe popullit maqedonas. Ajo është periudha e demonstratave të gjata të sfiduara prej shtpypjeve të mëdha të aparatit shtetëror turk, bandave kriminele, periudhë e përpjekjeve revolucionare për çlirimin e popullit maqedonas nga okupimi turk dhe kryengritjen boshnjako-hercegovase si shenjë e parë kundër udhëheqjes jo të drejtë të shtetit turk, fillon kriza lindore, si dhe popujt tjerë të robëruar të Ballkanit i fillojnë organizimet për lëvizjet revolucionare për çlirim. Pas kryengritjes boshnjako-hercegovase, Serbia dhe Mali i Zi i shpallin luftë Turqisë si dhe lufta ruso-turke e vitit 1977/78. Në kuadër të këtyre luftrave, pati kryengritje të reja, si kryengritja e prillit në Bullgari, në Pijanec dhe kryengritja e Malishevës në maj të vitit 1876. Pastaj kryengritja kumanovare-krivollakase në fund të vitit 1878 dhe më e rëndësishmja kryengritja e Kresnenit e vitit 1878/79. Në Maqedoninë Lindore, në krye me Dimitar Por Georgiev dhe udhëheqës tjerë të kryengritjes maqedonas.

Në lidhje me kryengitjen e Kresnenit, dr. Ivan Katargjievi, në mes tjerash thotë: më 5, respektivisht më 19 shtator të vitit 1878, një grup i kryengritësve maqedonas me sulmin mbi garnizonin turk, e shpallën fillimin e kryengritjes – fillimin e luftës për çlirimin nga robëria e imperisë turke, nga pushteti dhe feudalizmi osman, për krijimin e shtetit të lirë maqedonas.

Lëvizja çlirimtare shqiptare e kishtë patjetër të zgjerohet edhe në veprimtaritë kulturore-arsimore në mënyrë më të organizuar që duhej të shtojë veprimtarinë politike të Lidhjes. Iniciativën për aksion e mori Komiteti i Stambollit, i cili mendonte se me zhvillimin e vetëdijës kombëtare te masat e gjera, mund të realizohet nëpërmjet shoqërive kulturore dhe shtypit ditor në gjuhën shqipe, nëpërmjet zhvillimit të letërsisë në shpirtin kombëtar edhe nëpërmjet shkollave shqipe.

Në fund të vitit 1879 dhe në fillim të vitit 1880, situate bëhet më konfuze dhe më aktuale, për shkak të coptimit territorial të Shqipërisë, respektivisht kur Turqia tentonte, sipas dispozitave të Marrëveshjes së Berlinit disa vende të Shqipërisë, si Plava, Gucia etj, t’i jepen Malit të Zi, ose këto vende të kompenzohen me ndonjë krahinë tjetër të Hercegovinës (Sipas propozimit të Rusise dhe forcave tjera). Ky lajm për çarjen e fuqive të mëdha rreth shteteve të banuara me shqiptarë edhe më tepër e forcoi bindjen se duhet t’i forcojnë radhët e tyre për mbrojtje të vendit.

Në konstalacion të këtillë të ngjarjeve, ky moment revoltues u shfrytëzua nga ana e më militantëve të Lidhjes për agjitacion në dobi të autonomisë shqiptare. Në lidhje me këto ngjarje, nënkëshilli i Lidhjes në Shkodër më 24-25 mars të vitit 1880 thirri një mbledhje të përgjithshme me qytetarët dhe e zgjodhi Komitetin e Shkodrës. Në emër të Lidhjes, ky komitet kishte për detyrë që malësorve të Hotit, Grudës dhe Kelmendit, t’u japë ndihmë ushtarake dhe materiale për mbrojtje. Në lidhje më këtë, gazeta ruse “Novoe vreme” ka shkruar se në këtë tubim në Shkodër u shpall autonomia dhe që një ushtar shqiptar e hodhi flamurin turk, dhe në vendin e tij e vëndoi flamurin kombëtar shqiptar. Gjithashtu, në këtë kohë, në Shkodër, në gazetën e vilaetit u botua një proklamacion, ku ndërmjet tjerash shkruante “Prej kur Shqipëria përfundoi së qeni nën okupimin turk, të gjthë nëpunësit joshqiptarë do të largohen nga puna dhe nga shteti dhe thirrej populli shqiptar që prej tani e tutje t’u nënshtrohet vetëm urdhrave të Lidhjes.

(vazhdon)

[StormAngel]

Lëvizja kombëtare shqiptare nga gjysma e shekullit XIX deri në fillim të Shekullit XX (7)


Shqitparët kishin synim të qartë

-Luftëra çlirimtare të popullit shqiptar të viteve 1905 -1908 deri në revolucionin turk të ri, respektivisht deri në shpalljen e shtetit të pavarur – 1912.-

Shkruan: Mr.Fejzulla Ukshini

Pas kryengritjes së pasuksesshme të Ilindenit dhe ngulfatjes së Republikës së Krushevës,në Maqedoni situata politike, sociale e ekonomike u bë më rendë për shkak të hakmarrjes, terrorit nga ana e ushtrisë turke dhe nga pushteti turk, kundër “rajës”, kurse kjo gjendje ishte edhe më e vështirë për shkak të bandave të ndryshme kriminele të cilët vepronin në atë kohë. Por, edhe përpos vështrirësive, lufta e popullit maqedonas, atij shqiptar dhe të popujve tjerë nuk ndalet, ajo vazhdon në forma të ndryshme dhe në kushte specifike.

REFORMAT E MIRCSHTAGE-UT

Pas kryengritjes së Ilindenit, fuqitë e mëdha, veçanarisht Austro-Hungaria dhe Rusia përsëri përgatitën reformat ë reja, të a.q. Reforma Mircsthege dhe ia propozuan sulltanit t’i zbatojë në Maqedoni, si dhe për kryengritjet shqiptare deri në vitin 1912. Ato reforma nuk i pranuan as populli maqedonas, e as ai shqiptar, duke i gjykuar si të pavlefshme dhe të rrezikshme për lëvizjet e tyre çlirimtare..

Në mes tjerash, sipas vendimeve të Mircshtegut, nga Turqia kërkohej që, pas qetësimit të situatës, të bëhet një ndryshim në kufijtë territorialë të njësive administrative, në lidhje me grupimin e rregullt të kombësive të ndryshme. Në të vërtetë kjo kërkesë u bë burim i përçarjeve të reja kombëtare në Ballkan.

Rrethet nacionale bullgare, serbe dhe ato greke filluan të japin statistika të atilla për karakterin etnik të popullatës maqedonase, me çka shfaqnin pretendimet teritoriale edhe ndaj popullatës shqiptare. Si pasojë e atyre të dhënave të shtrembuara, u ripërtrinë përleshjet e përgjakura ndërmjet çetave kombëtare, të cilët me aksionet e tyre terroriste dhe me propagandat shoveniste sfiduan trazira dhe konflikte të reja në Maqedoni dhe në Shqipëri.

Në këto kushte, ishte patjetër të bëhet reorganizimi i lëvizjes kombëtare shqiptare për bashkimin e popullit shqiptar dhe focimin e vetëdijes kombëtare që ta detyrojë Turqinë, nëse duhet edhe me luftë të armatosur, ta njohë popullin shqiptar. Por, për realizimin e këtyre detyrave, duhej të krijohej një organizatë e fshehtë revolucionare.

Në këtë kohë, në mes të lëvizjes kombëtare shqiptare, ka filluar të përzihet dhe të ushtrojë ndikimin e vet një rymë e partive demokratike-revolucionare, të cilat prejardhjen e kishin nga shtresat fshatare dhe ato qytetare dhe, përfaqësuesit e tyre e morën në dorë organizimin e lëvizjes dhe krijimin e organizatës së fshehtë. Ashtu, në nëntor të vitit 1905, me iniciativë të Bajo Topulit – zëvendësdrejtor në gjumnazin turk në Manastir, u formua këtu një komitet i fshehur “për çlirimin e Shqipërisë” në të cilin kanë marrë pjesë Halit Berzeshta, Gjergji Qiriazi, Fehim Zavalani etj. Komiteti ka aprovuar edhe status (kanonizim), në të cilin, sipas nenit të parë ndër të tjera thuhet: Qëllimi kryesor i këtij komiteti është ngritja e Shqipërisë, duke mbjellë vëllazërim, dashuri, bashkim dhe duke e zgjeruar rrugën e civilizimit me ndihmën e librave, duke mbajtur njerëz në mal për qëllimin e komitetit dhe duke përdorur çdo lloj mjeti për mbrojtjen e popullit etj. Në vazhdim thuhet se për këto qëllime, sipas kanonizimit, komiteti do të rekrutojë në radhët e tij patriotë, burra dhe gra, të cilët duhet të japin besën, betimin ta ruajnë fshetësinë, pa kusht t’u nënshtrohen urdhrave të komitetit dhe të paguajnë një herë në muaj kuotë që të do të derdhen në arkën e komitetit dhe do të përdoren për nevojat e tij. Komiteti fillon menjëherë t’i organizojë degët e tij të fshehta, komitetet lokale, kurse në radhë të parë, në ato rajone me popullsi shqiptare, të cilat ishin objekt i qëllimeve shoveniste në shtetet ballkanike.

PËRPJEKJET E INTELEKTUALËVE TË SHQUAR TË KOHËS

Në këtë kohë, lëvizja çlirimtare patriotike zgjerohej gjithnjë e më tepër edhe në kolonitë emigrante në shtetet fqinje dhe në shtetet jashtevropiane dhe me forma dhe mënyra të ndryshme të aktiviteteve. Ata, përmes shoqërive të ndryshme, botuan libra, gazeta, revista dhe publikime tjera dhe me hapjen e shkollave shqipe, me ndihmat e tyre materiale punon për zhvillimin dhe ngritjen e vetëdijes kombëtare të popullit shqiptar dhe e ndihmonin lëvizjen çlirimtare për formimin e shtetit shqiptar të pavarur (1912). Atëherë, në SHBA, një numër i madh i shoqërive: në vitin 1906 në Bufallo u krijua shoqëria “Dashuri ndaj atdheut”, në Nju-Jork “Kohë për liri”, më 1907 në Boston shoqëria “Besa Besë” etj. Një rol të rëndësishëm në organizmin e këtyre shoqërive ka luajtur Petro Nini Luarasi, Sotir Peci dhe Fan Noli. Po ashtu më vitin 1907 në Buenos-Aires u formua shoqëria “Lidhja shqiptare” dhe në vititn 1908 në Bukuresht me bashkimin e shoqërive “Dituria”, “Drita” dhe “Shpresa” u krijua shoqëria “Bashkimi”.

Në veprimtarinë botuese rol të rëndësishëm luajti shtypshkronja “Mbrothësia” në Sofje, e drejtuar nga Kristo Luarasi. Karakteristikë për aktivitetin e shoqërisë patriotike në emigracion, të cilat luftuan edhe për përhapjen më të gjerë të qenies shqiptare në arenën ndëkombëtare, dhe me këtë rast shfrytëzuan konferencën e dytë të paqes në Hagë më vitin 1907, duke çuar disa memorandume, me të cilat kërkohej nga fuqitë e madhe që shqiptarët të njihen si kombi veçantë, pa marrë parasysh dallimet fetare.

Me lëvizjen revolucionare shqiptare në fillim të shekullit 20 mjaft ndikoi revolucioni borgjez demokratik në Rusi në vitin 1905 për të cilin shkroi gazeta “Drita”, “Shresa e Shqipnisë”, që botohej në Ragi, ndërsa më vonë në Triestë dhe Romë. Në periudhën e vetëdijës revolucionare në Rusi, shtypi progresiv shqiptar filloi të informojë për revolucionin. “Drita” bëri shumë pyetje për nevojën që të aplikohet në Shqipëri përvoja revolucionare e popullit rus dhe shqiptarëve u sugjeronte që me vendoshsmëri ta tregojnë guximin e tyre jo vetëm derdhjen e gjakut vëllazëror, por për ta fituar lirinë nacionale.

(vazhon)

[StormAngel]

Lëvizja kombëtare shqiptare nga fundi I Shekullit XIX deri në fillim të Shekullit XX (8)

Lufta i miqësoi çetat shqiptare dhe ato maqedonase

-Revolucioni i xhonturqëve, që e kishte bërthamën pikërisht në Maqedoni, i shtoi shpresat e popujve të shtypur…

Shkruan: Mr.Fejzulla Ukshini

Në vitet e para të shekullit 20 në Shqipëri u shfaq edhe një lëvizje kombëtare dhe punëtore nga struktura fshatare-zejtare, punëtorë në numër të vogël, jo të bashkuar në formë të duhur dhe pa vetëdije të plotë. Punëtorët, që t’i detyrojnë punëdhënësit e tyre t’ua rritin pagat dhe ta zvoglojnë ditën e punës, organizuan greva. Greva e parë e punëtorëve u organizua në Durrës në vitin 1904, pastaj në maj të vitit 1905, 60 punëtorë organizuan grevë në Shkodër etj. Zhvillimi i lëvizjes revolucionare u shpreh edhe në manifetimin e Një Majit të vitit 1905 në Shkodër dhe në qytete të tjera. Mirëpo, pas vitit 1907, Lëvizje punëtore filloi të bie, por, bazë më të fortë merrte Lëvizja popullore e çlirimit kombëtar.

Megjithatë, deri në vitet 1905-1907, Lëvizja çlirimtare akoma nuk kishte karakter gjithëpopullor, por gjithça rridhte spontanisht dhe jo aq e bashkuar. Megjithatë, gjatë viteve 1906-1907, në Vilajetin e Kosovës dhe në Shqipërinë e Mesme, nën udhëheqjen e nënkomiteteve shpërthyen kryengritje të reja të armatosura kundër qeverisjes turke. Lëvizja shqiptare kishte karakter më organizativ dhe më të ndërgjegjshëm. Lëvizje çlirimtare kishte edhe në Shqipërinë Jugore, ku çetat udhëheqeshin nga komitetet e fshehta. Por, shumë shpejt, pushteti turk e zbuloi Komitetin e Manastirit “Për çlirimin e Shqipërisë” dhe filloi të ndërmarrë masa të ashpra kundër anëtarëve dhe ndaj atyre që kishin të njëjtin mendim me të Komitetit, duke burgosur, duke ndjekur dhe duke bërë internime të shumë patriotëve shqiptarë e ngjashëm. Për këtë shkak Komiteti i Manastirit ishte i detyruar që selinë e vet ta bartë në Bukuresht dhe me këtë edhe themeluesin e vet Bajo dhe vëllaun e tij Çerçis Topuli, u nisën në Bukuresht (1906). Në këtë kohë edhe pse bërthama e lëvizjes ra, ndeshjet e armatosura nuk pushuan, veçanarisht në Shqipërinë e Jugut, jo vetëm kundër forcave turke, por edhe kundër bandave të armatosura të andartëve grekë.

Porta i dha për detyrë gjeneralit Shemsi Pasha qe ta shtypë levizjen dhe që ta likuidojë çdo paraqitje më të vogël të idesë për pavarsi të Shqipërisë. Çeta shqiptare, e udhëhequr nga Çerçiz Topull-revolucionar i dalluar shqiptar, gjatë veprimtarisë së tij rajonin e Korçës në kontakt edhe me çetat maqedone, të cilat luftonin jo vetëm kunder Turqisë, por edhe kunder qellimeve greke në Maqedoni. Lufta kunder armikut të përbashkët i miqësoi shqiptarët dhe maqedonasit në këtë rajon.

Lëvizja shqiptare për çlirim kombëtar, politik, dhe ekonomik, pas 1908 u forcua dhe paraqet kontinuitet të lëvizjes së filluar çlirimtare-revolucionare për për çlirim. Fitorja e revolucionit xhonturk dhe proklamimi i lirive kushtetutuese(“Hyrijet”)pati ndikim pozitiv ndaj lëvizjeve çlirimtare shqiptare. Me fitoren e kushtetutese filloi një etapë më e lartë edhe për lëvizjen shqiptare.Është e njohur se revolucioni i xhonturqve prej korrikut të vitit 1908, i pregatitur dhe i organizuar nga organizata revolucionare e xhonturqve “Bashkim dhe përpërim”(Ittihad ve teraki)filloi ne Maqedoni-Resnjë, Manastir, Selanik… Kryengritësve dhe garnizoneve turke së shpejti iu bashkangjitën edhe fshatarë dhe kryengritës shqiptarë e diku edhe maqedonas. Nijazi beu, udhëheqësi i revolucionit, me prejardhje shqiptarë nga Resnja, pas veprimeve të suksesshme, për ca ditë arriti qe të vendos pushtetin kryengritës në pjesët e Maqedonisë Perëndimore-Prespë, Strugë, Dibër, Ohër si dhe një pjesë të Shqipërisë. Pas çlirimit të Manastirit dhe pas marrjes së pushtetit, kryengritësit i çliruan të gjithë të burgosurit politik, të cilët më shumë ishin maqedonas. Pastaj në Kërçovë u formua policia kryengritëse, e përbërë prej xhonturqve maqedonas dhe shqiptarë, dhe në rrugën përmes Prilepit kah Manastiri, gjithkund nëpër rrugë e proklamonte Hyrietin dhe i hiqte nga pushteti pushtetarët e deriatëhershëm.

Në shumë qytete të Maqedonisë u organizuan mitingje manifestive dhe demonstrata, nga shumë nacionalitete. Në ato ditë të fitores së kryengritjes së xhonturqve të rinj, ne Selanik erdhi edhe Jane Sandanski, i cili u solidarizua me Xhonturqit. Në Selanik, si qendër kryesore e rvolucionit, Jane Sandanski mbajti fjalim para një mase të madhe njerëzish, duke i thirrë popujt e Turqisë për miqësim. Kthimi i kushtetutës i prokamuar nga sulltan Hamiti i Dytë që nga viti 1876 i detyruar nga lëvizja progresive xhonturke,e pastaj vet e suspendoi para 30 viteve, ishte e një rëndësie të madhe dhe pritej edhe manifestimi me një gëzim të madh nga të gjitë popujt e robëruar e demokrat. Erdhen ditë shpresash dhe lehtësimesh, të miqësimit të maqedonëve me banorë turko-musliman dhe shqiptarë. Në ato momente të gjithë banorët i jepen gëzimit dhe argëtimit, dhe në fitoren e revolucionit të Xhonturqve të rinj e shihnin Kushtetutën-shkruante konzulli austro-hungarez, Posvjan, më 1908. Qendër e parë politike u bë Selaniku,ku lëvizja filloi me kërkim të kushtetutës nga ana e oficerëve dhe udhëheqësve xhonturq, veçanërisht kunder apsolutizmit Hamitian dhe venosjen e rendit parlamentar-kushtetues në Perandorinë Turke.

Pjesëmarja e çetave dhe kryengritësve maqedonas dhe shqiptarë në revolucionin e Xhonturqve të rinj i dha kontibut të madh vet revolucionit e forcoi dhe e legalizoi levizjen nacional çlirimtare kunder tiranisë osmane, ndërsa për lirinë kushtetuese-demokratike gjegjësisht për autonomi të plotë për popullin shqiptar dhe maqedonas si dhe kombësitë e tjera. Duhet të theksohet se bartësit e aksioneve fillestare të revolucionit të Xhonturve të rinj në Maqedoni dhe Shqipëri, siç potencon Dr.M Pandevski,ishin në radhë të parë njësitë kryengritëse shqiptare nën komandën e oficerit Ahmed Nijazi beu. Ai, e më vonë edhe shumica e udhëheqësve shqiptarë afirmimin e popullit shqiptarë, e kërkonin në suazat e bashkësisë së rirregulluar turke, por së shpejti u tregua politika e tyre jokonsekuente dhe e pariparueshme.

E një rëndësie të veçantë për lëvizjen shqiptare gjatë këtij revolucioni, është ajo se, liritë kushtetuese mundësuan krijimin e klubeve politike, të cilat u formuan në shumë qytete të Shqipërisë dhe të Maqedonisë-në Shkup, Manastir, Selanik dhe Dibër, ndërsa jashtë Maqedonisë, rol domedhënës luajtën, përveç klubeve në Shqipëri ,edhe klubi në Stamboll. Klubet shqiptare paraqisnin formë të rëndësishme përmes të cilëve manifestohen synimet kulturore dhe politiko-kombëtare të popullit shqiptar. Por, klubet shqiptare edhe prëkundër tentimeve serioze, nuk arriten që të krijojnë as udhëheqje të përbashkëet, as program unik. Aktiviteti i tyre për detyrime dhe qëllime të përbashkëta, u zhvillua veçanërisht në kongreset e tyre të përgjithshme, të mbajtura gjatë viteve 1908 dhe 1909 në Manastir,Dibër dhe në Elbasan. Aktiviteti i tyre veçanaisht u shpreh në planin kulturor: për hapjen e shkollave shqipe, për themelimin e alfabetit latin – si alfabet i vetëm i popullit shqiptar, për afirmimin e gjuhës shqipe dhe kërkesa tjera të sferës kombëtare.

(vazhdon)

[StormAngel]

Lëvizja kombëtare shqiptare nga fundi I Shekullit XIX deri në fillim të Shekullit XX (9)

Xhonturqit bënë kompromise në dëm të shqiptarëve

Kryengritësit shqiptarë, që kanë numëruar afër 10 mijë persona, në mënyrë demonstrative kanë hyrë në Shkup, madje ata nuk kanë pasur rezistencë. Disa njësi nga Kosova, të formuar nga shqiptarë dhe turq, u janë bashkangjitur kryengritësve, kurse disa aradha, gjithashtu, pa rezistuar kanë hyrë edhe ne Veles dhe I kanë liruar të burgosurit shqiptarë në këtë qytet

Për fat të keq, kundër alfabetit shqiptar, e më pas edhe kundër lëvizjes kombëtare shqiptare, janë ngritur edhe xhonturqit dhe pas mbylljes së dhunshme të klubeve shqiptare, ëvizja çlirimtare shqiptare ka vazhduar edhe më tutje kryengritjet me të cilat, më në fund është arritur liria dhe krijimi i shtetit shqiptar në vititn 1912.

Në të vërtetë, në të gjitha kërkesat programore të klubeve shqiptare, në plan të parë janë theksuar kërkesat e përbashkëta, që njëherit, gjithë lëvizjes i kanë dhënë shenjë kombëtare dhe është dëshiruar që të fitohen këto gjëra: njohja e shqiptarëve si popull i veçantë, hapja e shkollave shqipe me mësim në gjuhën shqipe, arritja e autonomisë krahinore për Shqipërinë, në të cilën territori shqiptar do të hynte në Turqi si njësi e ndarë, shërbim rajonal në ushtrinë turke etj.

Prej problemeve dhe kërkesave të paraqitura kombëtare, ka pasur ngjashmëri të madhe ndërmjet kërkesave të shqiptarëve dhe të atyre të maqedonasve, e këtë e ka theksuar edhe Dervish Hima në një intervistë në shtypin e kohës. Në kuptim të asaj që thamë, kërkesa të ngjashme midis shqiptarëve dhe maqedonasve, klubet shqiptare kanë pasur kontakte edhe me NFP-në, e cila ka dalë nga krahu revolucionar i VMRO-së në vitin 1909, me të cilën ata kanë bashkëpunuar si dy lëvizje nacionalo-çlirimtare, respektivisht prej vitit 1908 deri në vitin 1910, janë vërejtur edhe disa kontakte në krahun progresiv të udhëheqësisë shqiptare me organizatën revolucionare maqedonase, të cilat janë mbajtur kryesisht në Selanik. Një grup i deputetëve shqiptarë kanë bashkëpunuar edhe në Parlament edhe në iniciativa të ndara politike me Dimitar Vllahovin si deputet i NFP-së.

Po ashtu, është më rëndësi të theksohet se vullnetarë shqiptarë dhe maqedonas kanë marrë pjesë në fushata të ndryshme luftarake kundër reagimit të Stambollit, kur Sulltan Hamiti e ka shfrytëzuar të drejtën e tij kushtetuese dhe dobësinë e pushtetit kushtetueso -parlementare të xhonturqve dhe politikën e tyre joparimore ndaj përfitimeve revolucionare. Edhe pse kundërrevolucioni i sulltanit dhe i opozitës reaksionare ishte ngulfatur, kurse sulltani ishte i shfronësuar dhe kishte ardhur në fuqi Sulltan Mehmet Reshati, i ashtuquajturi Mehmed V, edhe pse forcat kushtetuese u treguan shumë të rrepta që ta pamundësojnë kthimin e apsolutizmit hamidovit, përsëri xhonturqit nuk ishin në mënyrë të duhur të aftë dhe nuk kishin vendim të prerë që t’i zbatojnë dhe t’i mbrojnë përfitimet kushtetuese të revolucionit. Udhëheqësia e re xhonturke, nuk u tregu konsekuente në detyrat e saj, e as që ishte e përgatitur në sakrifica të reja, që njëherë të mundësonte t’i forcojë frytet, apo thënë ndryshe nuk ishte në gjendje ta udhëheqë revolucionin, përkundrazi, ajo u frikësua nga aksionet revolucionare të masave dhe kërkoi kompromis me forcat e vjetra udhëheqëse në Turqi. Me pavendosshmërine e tillë, ata e humbën edhe besimin dhe përkrahjen e masave demokratike në Maqedoni, në Shqipëri, thënë më saktë, në përgjithësi.

Prej kur xhonturqit kthyen politikën e tyre kundër interesave të masave popullore dhe të drejtat e tyre kushtetuese, në Maqedoni dhe në Shqipëri krijuan paknaqësi të reja, të cilat, në Shqipëri, përsëri u shëndërruan në kryengritje të armatosura, madje qysh në pranverë të vitit 1909. Kjo kryengritje mori përmasa të hatashme, kur pushteti turk, në pjesën më të madhe në Shqipëri, në Kosovë dhe në Maqedoninë Perëndimore, faktikisht u hodh poshtë. Ashtu që, lufta e armatosur shqiptare vazhdon, kurse udhëheqësia politike ndaj kryengritjes në mënyrë ultimative ka kërkuar formimin e shtetit shqiptar të pavarur. Kryengritësit shqiptarë, që kanë numëruar afër 10 mijë persona, në mënyrë demonstrative kanë hyrë në Shkup, madje ata nuk kanë pasur rezistencë. Disa njësi nga Kosova, të formuar nga shqiptarë dhe turq, u janë bashkangjitur kryengritësve, kurse disa aradha, gjithashtu, pa rezistuar kanë hyrë edhe ne Veles dhe I kanë liruar të burgosurit shqiptarë në këtë qytet. Kryengritjet e popullit shqiptar kanë vazhduar me fitore, dhe me këtë, Lëvizja nacional-çlirimtare revolucionare, më në fund, ka përfunduar me çlirimin e robërisë turje dhe krjimin e shtetit shqiptar në vitin 1912.

Edhe për Maqedoninë dhe për popullin maqedonas, revolucioni xhonturk dhe përfitimet e tij, kishin rëndësi të veçantë, që gjithessi në vend të parë duhet të theksohet zbatimi i të drejtave kushtetuese-politike, qytetare dhe personale, mundësinë për organizimin politik dhe luftën për demokraci të jetës shoqëoro-politike me kushte më të mira për luftë për çlirim kombëtar, respektivisht, krijimin e organizatës shtetërore maqedonase në kuadër të Turqisë, si dhe mundësitë tjera për gulfatjen e lëvizjes çlirimtare dhe pavarësi.

Sipas kësaj që thamë më lartë, si përfundim mund të thuhet kjo: pjesëmarrja e popullit shqiptar në Lëvizjen revolucionare prej gjysmës së dytë të shekullit XIX deri në fillim të shekullit XX, respektivisht deri te fitorja e revolucionit xhonturk, paraqet pjesë integrale të lëvizjeve kombëtare-çlirimtare dhe revolucionare, jo vetëm të popullit shqiptar, por edhe të popullit maqedonas dhe të popujve tjerë, kombësive dhe grupeve etnike, në pjesën evropiane të Perandorisë osmane.

E kaluara historike e popullit shqiptar ka qenë po aq e rëndë si edhe te popujt tjerë që kanë qenë nën sundimin turk, madje edhe më e rëndë, për shkak të rrethanave specifike si dhe për shkak të faktorëve të brendshëm dhe të jashtëm, të cilat negativisht kanë ndikuar në zhvillimin historic. Lufta e popullit shqiptar kundër armiqve të përbashkët në këtë pjesë të Ballkanit, ka filluar thuajse në periudhën e njëjtë dhe në kushte të ngjashme gjatë shekullit XX, e veçanarisht në gjysmën e dytë të shekullit XIX, kur prej paknaqësive dhe kryengritjeve lokale, fillon periudha e lëvizjes më të organizuar revolucionare, që, në fillim të shekullit XX, të marrë karakter më të organizuar çlirimtar gjithëpopullor.

(fund)