Kali i Gjeneralit

[Brari]

gsh

----


DOSSIER

Gëzim Erebara, regjisori i shquar i kinematografisë shqiptare, tregon për historinë e veçantë të realizimit të filmit "Pylli i lirisë" duke përdorur kalin e Petrit Dumes

Si u persekutua kali i famshëm i gjeneralit Petrit Dume


----------------------------------------------------------------

Fatos Veliu


Regjizorit Gëzim Erebara, i kujtohet mjaft mirë historia tragjikomike, që zbuloi ndërsa xhironte filmin "Pylli i Lirisë". Kishte dashur medoemos të kishte
në filmin e tij, kalin e njohur të racës arabe të gjeneral Petrit Dumes, por nuk e kishte patur të lehtë ta zbulonte. Shpallja e gjeneralit si armik, i kishte kushtuar shtrenjtë edhe kafshës së gjorë. Menjëherë pas dënimit të Dumes, kali ishte dërguar si i persekutuar në një nga kooperativat e thella të Përmetit. Atij i ishin qethur jelet dhe ishte dënuar të tërhiqte karrocën e kooperativës, pavarësisht se nuk ishte mësuar asnjë herë për këtë punë. Në intervistën e regjisorit, tregohen peripecitë e kaluara nga grupi i filmit për të gjetur kalin, i cili do të luante një nga filmat më të veçantë shqiptarë. Peripecitë që kaluan për të rehabilituar përkohësisht kalin "armik" deri në xhirimin e filmit dhe fati i mëtejshëm i kalit të mjerë kur mbaruan xhirimet. Këto dhe shumë hollësi të tjera do t'i ndiqni në intervistën e e regjisorit Gëzim Erebara.


Kur e filluat realizimin e filmit "Pylli i lirisë"?
Ishte viti 1976 kur unë mora në dorë skenarin e filmit "Pylli i lirisë". Ishte një skenar i kërkuar nga shumë regjisorë, kështu që e quajta favor që m'u dha mua.

Pse, ishte vështirë për të marrë skenarët?
Ç'thua!? Kishte raste që nuk përfilleshe, se ndikonin shumë probleme, siç ishin kritikat që mund të të ishin bërë për këtë apo atë problem, apo xhelozitë që mund të kishte për njërin apo tjetrin regjisor. Shkurt fjala, ishte punë privilegjesh, opinionesh dhe klanesh. Konsiderohej favor i madh në Kinostudio për atë regjisor që arrinte të merrte skenarin e një filmi, aq më shumë kur ishte një film i lakmuar nga shumë regjisorë të tjerë.

A ju ecte rroga në rast se nuk merreshit me prodhim filmi?
Patjetër. Por fjala nuk ishte te rroga, por te puna. Nëpërmjet ekranit kishe mundësinë të bëheshe i famshëm. Këtu e kishin më së shumti zanafillën edhe xhelozitë në radhët e njerëzve të Kinostudios, që ishin më të theksuara se në kolektivat e tjerë.

Marrjen e skenarit të filmit "Pylli i lirisë" e konsideronit fitore?
Si s'ishte fitore, kur të besohej prodhimi i një filmi që e kërkonin dhe shumë të tjerë! Prandaj dhe ne e morëm me qejf të madh dhe filluam menjëherë nga puna. Unë kisha disa favore, sepse kisha realizuar disa filma që ishin konsideruar të suksesshëm. Kështu, unë e mora atë film në vitin 1976, kur një vit më parë, pra në vitin 1975, kishim prodhuar filmin "Në fillim të verës", i cili kishte marrë shumë fjalë të mira nga kritika dhe opinioni. Kështu që e pata të thjeshtë marrjen e një skenari tjetër. Mirëpo duhej punë dhe përgjegjshmëri, se ndryshe e pësoje.

Filluat shpejt punën?
Patjetër. Unë të thashë që e mora me qejf atë skenar dhe për faktin që kishte të bënte me kuaj. Kjo mua më kujtonte që në kohën e adoleshencës sime ata filmat amerikanë me kuaj. Mirëpo këtu duhej të kishe kujdes se mos sillje padashur ngjashmërinë me ata filma që quheshin të një vendi revisionist, se e dije vetë pastaj ç'të priste. Madje, këtu kam dhe një episod, si mund ta quash disi komik, por edhe shqetësim. Kompozitori i filmit Feim Ibrahimi, i cili kishte bërë edhe muzikën e filmit tim të mëparshëm "Ngadhënjim mbi vdekjen", më thotë: "Të kemi kujdes se mos sjellim frymën e kaubojve të Amerikës, se e di unë që i ke shumë qejf ata. Në të vërtetë ashtu ishte, unë i kisha qejf dhe ndërkohë që kisha edhe frikë, pasi ata filma kishin jo pak ndikim te unë. Mirëpo, në një moment mund të akuzoheshe dhe politikisht. Ç'ta zgjas, se janë të tepërta gjithë sa themi për këto vogëlsira. E rëndësishme është që ne filluam punën për bërjen e filmit.

Nga e nisët punën?
Puna, jo vetëm e filmit që ne filluam të prodhonim, por në çdo film, fillonte me fazën përgatitore. Kjo kishte të bënte me gjetjen e të gjitha elementeve të filmit, duke filluar që nga aktorët, kostumet, mjetet e tjera që do të ndihmonin në zbardhjen e subjektit, e deri te ambientet ku do të shtrihet subjekti i filmit. Në përgjithësi regjisori, si studionte materialet, kërkonte të kompletonte personazhet me aktorë të cilët në të shumtën e rasteve ishin shumë të angazhuar në teatër, i cili jepte pothuajse çdo natë shfaqje. Pasi e përzgjedh këtë apo atë person për një apo për një tjetër rol, bën përpjekjet e duhura që ta marrësh në dispozicion të filmit. Kjo zgjidhej, siç të thashë, përgjithësisht jo dhe aq shumë lehtë. Zakonisht përcaktohej një listë me aktorë nga Ministria e Kulturës, të cilët mbaheshin të lirë. Në emrat e kësaj liste u jepej më shumë mundësi regjisorëve të përzgjidhnin aktorët e filmit të tyre. Ishin me një fjalë procedura të lodhshme për një regjisor. Mirëpo me filmin e ri që do të prodhonim, ne, dashur pa dashur, na dilte hero një kalë.

Në ç'kuptim?
Gjithë subjekti i filmit përshkohej nga një kalë, i cili do të ishte në çdo moment bashkëlidhur me personazhin kryesor, Vlashin. Kështu që natyrshëm u angazhuam të gjithë të gjenim kalin e duhur që do të na mundësonte zbardhjen e një subjekti tepër interesant. Ishte e vështirë, se kërkohej një kalë i mësuar dhe që duhej të bënte të mundur realizimin e skenave specifike. Ku ta gjenim! Aty, si rastësisht, por edhe si me fat si i thonë kësaj pune, një person i ardhur me punë në Kinostudio, që kishte qenë dikur oficer dhe që quhej Xhemal Koçi, na dha një rekomandim të mirë. Ai thotë se te lazareti i kuajve të Ministrisë së Mbrojtjes, që ndodhej te "Rrapi i treshit", është kali i gjeneralit Petrit Dume, që quhet Kaprolli. Të them të drejtën, kisha dëgjuar diçka për Kaprollin e gjeneralit, i cili e merrte sa herë shkonte në mal për stërvitje apo për çdo gjë tjetër.

Atëherë ishte shpallur gjenerali "armik"?
Po, po, kishte dy vjet që ishte goditur grupi puçist në ushtri, që në 1974-n. Mirëpo lazareti ku mbaheshin kuajt e tyre vazhdonte të ishte te "Rrapi i treshit". Aty trajtoheshin, ushqeheshin mirë, kashaiseshin, bënin stërvitje etj. Kuptohej që i kishim rënë pikës. Vendosëm që Kaprollin e Petrit Dumes ta merrnim në kinoprovë. Se kështu veprohet me çdo person apo element që do të përbëjë subjektin e filmit, para se të fiksohet merret në kinoprovë. Për aktorë, p. sh., merren fillimisht disa dublantë dhe pas kinoprovës përcaktohet vetëm njëri.

E patët problem për të marrë kalin?
E kuptoj që ju e keni fjalën për procedurat burokratike që mund të të hapnin probleme. Te ne në Kinostudio nuk ndodhnin këto gjëra. Ne na hapnin derën menjëherë dhe na vihej ne dispozicion gjithçka që të kërkonim në një kooperativë bujqësore apo ndërmarrje shtetërore, kudo qoftë. Është fjala se ishte orientim atëherë për këtë gjë, për faktin se filmat, ashtu si gjithë arti, konsideroheshin përçues të frymës së Partisë në masa. Kështu që dhe kali me emrin Kaproll, që e kishte pasur njëri nga gjeneralët më të famshëm të Shqipërisë, Petrit Dume, shumë shpejt u vendos në dispozicion të grupit tonë të xhirimit.

E kaloi kinoprovën?
Patjetër. Alfred Bualoti arriti të hipi në kalë dhe ta përdorë disi atë. Por kjo do të sofistikohej edhe gjatë realizimit të filmit, ku me muaj të tërë aktori, d.m.th Alfredi, do të miqësohej dhe do të stërvitej me kalin. Pas kësaj, si e merrnim në Kinostudio dhe bënim provat, e çonim prapë në lazaret, siç quhej ambienti ku mbaheshin këta kuaj të zgjedhur të ushtrisë. Ndërkohë, ne vazhdonim të përfundonim fazën përgatitore, që vijonte me zgjedhjen e të gjithë aktorëve dhe të ambienteve. Si ambiente faktikisht adoptuam disa zona në Divjakë të Lushnjës. Puna ishte intensive. Se që të bësh një film, duhen mjete dhe shumë njerëz. Ishte diçka shumë e lodhshme, por pasioni ynë dilte mbi gjithçka. Gjithë qëllimin e kishim që në fund publiku të shikonte një vepër të arrirë.

Sa zgjati faza përgatitore?
Faza përgatitore për atë film ka zgjatur rreth një muaj. Por e veçanta është se ne nuk u bëmë gati për xhirim. Këtu është dhe e bukura apo paradoksi i historisë sonë, quaje si të duash.

Pse?
Kur ishim shpërngulur dhe kishim ngritur gjithçka në Divjakë dhe do të nisnim nga xhirimet, dërguam të merrnim kalin në lazaretin e Tiranës. Pas kësaj, morëm vesh se kali nuk ishte aty. E kishin dërguar në zona të thella të Shqipërisë të punonte në bujqësi për ndëshkim.

Nuk ju kuptoj?
Të thashë që ne filmin e filluam në vitin 1976. Dhe kali që na vinte më shumë për shtat, madje që mund të konsiderohej heroi i filmit, ishte i Petrit Dumes. Petrit Dumja ishte arrestuar nga Enver Hoxha në dhjetorin e 1974-s si armik dhe puçist i Partisë dhe i popullit.
Pas kësaj ishte dhënë urdhër që të shpërdaheshin kuajt që ishin në lazaret, por kjo kishte filluar të zbatohej vetëm në një pjesë prej tyre. Neve nuk na kishte shkuar mendja se mund ta hante dhe Kaprolli vetëm se i zoti i tij ishte "armik". Këtë e mësuam në momentet më kulminante kur kishim ngelur pa kalë.

Ku e kishin çuar?
Në një nga kooperativat e thella të Përmetit. E kishin bërë kalë karroce. Ky ishte, sipas atyre që i bënin këto veprime, ndëshkimi më i madh për faktin që ai kishte mbajtur mbi shpinë një gjeneral që kishte qenë tradhtar. Na vinte dhe keq për sa merrnim vesh, por edhe për të qeshur, vetëm se s'kishim ku ta shprehnim dhe mbanim seriozitetin për çdo veprim të tillë të paprecedent që na kapte veshi.

Si vepruat pas kësaj?
Si do të vepronim. Do të gjenim kalin me patjetër se ku ndodhej, që ta merrnim për filmin. Ishin bërë kinoprovat dhe çdo gjë tjetër. Aq më shumë që aktori ishte disi i miqësuar me të. Ishte film me të vërtetë specifik në mes të filmave shqiptarë, pasi do të luhej me një kafshë. Këtu një meritë të jashtëzakonshme ka operatori Saim Kokona, që me shkathtësinë që e karakterizonte, i ndiqte me vrap, me kamera në krahë duke filmuar, kuajt. Mirëpo, në rast se nuk do të kishim kalin e duhur, edhe Saimi dhe të gjithë ne do ta kishim shumë vështirë. Që të mos të të lodh me aludime, po të them se të gjithë si staf i atij filmi i vumë qëllim vetes të gjenim ku ishte kali. E dinim se pas kësaj do të na shtoheshin procedurat dhe do të kishim shumë humbje kohe, por s'kishim si vepronim ndryshe.

E gjetët?
Pas shumë mundimesh, duke marrë shënim në një vend dhe duke e dorëzuar në një tjetër, e më pas duke takuar herë njërin e herë tjetrin, arritëm ta gjenim, siç të thashë në fillim, në një kooperativë të thellë të rrethit të Përmetit. Na vinte dhe për të qeshur, pasi për ta përçudnuar sa më shumë kalin, i kishin qethur dhe jelet që ka mbi qafë. Jo vetëm kaq, por na vinte më keq akoma kur mësuam se me zanatin e ri që mori për të tërhequr karroca në kooperativë, e kishte shumë të vështirë, pasi ishte i pamësuar dhe herë pas here ngelej në rrugë. Mirëpo ku donte t'ia dinte njeri. Kishin thënë se nuk meriton vend tjetër, përveç atij ku ishte transferuar. Kështu që pas kaq e kaq peripecish arriti të na vinte sërish në Divjakë për të bërë aktorin, megjithëse ishte kafshë. Vetëm se tashmë konsiderohej "kali i armikut".

Filluat filmin?
Ç'film thua, tani na dolën punë të tjera para xhirimit. Ishte problemi i paraqitjes së kalit, që i takonte grimit. Të thashë që kalit i kishin prerë jelet. Diçka duhej të bënim, pasi do të luante në mes të një grupi kuajsh hergjele, që ishin në zonën e Divjakës. Për këtë ai që do të ishte në rolin kryesor, duhej të ishte më i bukuri dhe më i miri.

Çfarë ishin kuajt hergjele?
Në zonën e Divjakës atëherë jetonin të lirë tufa kuajsh, siç kishte lopë apo dema për të cilët nuk kujdesej njeri, por lëviznin nëpër pyllin që ishte në rolin e një rezervati.

Si ia bëtë për jelet e prera?
Ishte vërtet një problem i madh. Kjo barrë i binte kryesisht Llazër Knutit që ishte grimiori i filmit. Ai me të vërtetë arriti t'i vendoste jele false, ose paruke, ta themi më mirë me humor. Megjithatë, modifikimi u krye shumë mirë.

Sa zgjati xhirimi i filmit?
Aty te rreth tetë muaj.

Kali sërish në Përmet përfundoi pas filmit?
Patjetër, atë e priste karroca për të paguar fajin që kishte bërë pse kishte mbajtur në shpinë Petrit Dumen.


----------