Diplomacia e qeverise se Enverit

[BlueBaron]

Flet ish-ambasadori Lisien Bashkurti, drejtor i Drejtorisë së Analizë-Prognozës në Ministrinë e Jashtme

Bashkurti, i njohur në vitet e fundit të komunizmit si drejtues i lartë i rinisë shqiptare, me mendime dhe pikëpamje përparimtare që herët, pas përmbysjes së sitemit të dështuar, iu fut politikës në të cilën duket se nuk e gjeti veten, ndaj dhe vendosi të largohet nga Parlamenti i konfrontimeve të mëdha në vitin 1992 e me kërkesën e tij shkoi si ambasador në Hungari. Më pas kontributi i tij do të ishte tepër i vlefshëm në fushën e marrëdhënieve ndërkombëtare.


Keni mbaruar së shkruari historinë e diplomacisë shqiptare. Çfarë ju ka shtyrë të realizoni një projekt të tillë?

Nxitja për projekte që i shërbejnë historisë së popullit vjen nga obligimi qytetar profesional, që çdo njeri ka për vendin e vet. Në mënyrë të veçantë, duke qenë aktiv për një periudhë më shumë se 25–vjeçare në politikë dhe në diplomaci, obligimi për mua ka qenë i dyfishtë. Nga vetë përvoja jetësore, nga kontaktet që kam pasur me disa gjenerata politikanësh, breza diplomatësh, sistemesh politike, shkolla të diplomacisë, eksperienca kombëtare dhe ndarkomabëtare, e bënin për mua më të mundshme iniciativën për realizimin e një projekti të tillë. Në tërësi ajo që më ka shqetësuar më shumë dhe që ndodhta ka qenë motivi kryesor i nxitjes është eksperienca që kam parë në dhjetëra e dhjetëra biblioteka diplomatike në të gjithë botën. Kështu, nga eksperienca që pas diplomatike në Hungari, gjatë vizitës që bëra në bibliotekën e Institutit të Diasporës në Budapest, u trishtova për faktin se për Shqipërinë ishte një numër shumë i vogël, pra i pakonsiderueshëm librash. Ishte paradoks që një vend kaq i vjetër, kaq i lashtë, kaq aktiv në marrëdhëniet me popujt e tjerë, vendet e tjera, shpesh herë kaq determinant për fatet e Ballkanit, të ishte kaq i mangët në historinë e shkruar. Natyrisht, për këtë nuk ke kë fajëson, sepse gjithësecili ka përgjegjësitë e veta, merr përsipër barrët e veta për ta përballuar këtë. Nxitje tjetër, e veçantë, ka qenë fakti që nuk është mirë që ta kalojmë jetën dhe veprimtarinë vetëm duke kritikuar, vetëm duke sharë ose vetëm duke mohuar të kaluarën, apo vetëm duke kërkuar përgjegjësitë te të tjerët qofshin këta individë, grupe, gjenerata, apo parti politike të ndryshme. Është mirë që gjithësecili ta fillojë nga vetja, pra kontributi që ai jep. Në këtë sens kisha menduar dhe mendoja gjithnjë se çdo qytetar në Shqipëri, intelektual, njeri aktiv në fusha të ndryshme, ka mundësi për të kontribuar. E kam gjykuar se historia e diplomacisë shqiptare është nga më të pasurat, për vetë specifikat e vendit tonë. E them sinqerisht se ky projekt, tashmë i realizuar, nuk nisi thjesht nga kurioziteti. Gjithashtu, nuk është një projekt që synon thjesht të mbyllë një kapitull të historisë së popullit shqiptar. Projekti udhëhiqet para së gjithash nga ambicia që tërë shkollat diplomatike shqiptare me të gjitha zikzaket e veta, të arrijnë në disa konkluzione themelore, përmes të cilave gjeneratat e diplomacisë bashkëkohore dhe ato që do të vijnë më pas, të mund të orientohen më mirë për ta vendosur interesin e Shqipërisë dhe shqiptarëve në komunitetin e popujve të botës.

Nuk ka një datë fikse, pra të përcaktuar se kur ka nisur ky projekt, por them se kjo ka të bëjë me përpjekjet e mia shumë të hershme për të studiuar historinë e Shqipërisë, historinë e politikës shqiptare, historinë e diplomacisë, të personaliteteve të shquara të historisë. Kjo ka të bëjë gjithashtu edhe me dëshirën time për t’u njohur me historinë e popujve të Ballkanit, kulturat e tyre, mentalitetet, psikologjitë.

Ideja e këtij projekti ka lindur në atë moment kur është rritur interesi për njohjen e historisë botërore, marrëdhënieve ndërkombëtare determinante të diplomacisë botërore, të sistemeve të marrëdhënieve ndërkombëtare, për ngjarjet që kanë ndikuar më shumë në fatet e zhvillimit botëror, evropian, ballkanik dhe shqiptar. Momenti mund të thuhet është mjaft i shtrirë në kohë dhe lidhet thjesht me dëshirat dhe interesat e mia për të studiuar dhe për t’u përgatitur gjerësisht për një iniciativë të tillë. Shpesh herë ndërmarrja e projekteve të tilla nuk datohet, sepse ato nxiten nga shumë faktorë, rrethana, koniunktura dhe të tjera. Unë mund të them se, së paku, nga vitet 1980 - 1981 i pata vënë vetës qëllimin që t’i përkushtohem gjerësisht studimeve në atë fushë.


Cilat kanë qenë vështirësitë që hasët në shkrimin e historisë së diplomacisë?

Vështirësitë kanë qenë shumë të mëdha. Ndoshta arsyeja që ky projekt është shtrirë në një periudhë gati prej dy dekadash në punën time kërkimore, lidhet pikërisht me vështirësitë që janë hasur. Mungesa e diplomacisë së shkruar është ndoshta një nga sëmundjet më të rënda, më tipike për veprimin dhe teorinë diplomatike shqiptare. Fakti që autorët, aktorët, protagonistët, personalitet, brezat, gjeneratat e diplomatëve shqiptarë nuk e kanë lënë të shkruar veprimtarinë e tyre. Para pak kohësh isha në Akademinë Diplomatike të Moskës, një nga më të vjetrat në botë, dhe më bëri përshtypje fakti që në të ishin me qindra libra të shkruar nga personalitetet kryesore të diplomacisë së atij vendi. Kjo do të thotë se një nga obligimet të mëdha të diplomatëve në tërësi, të niveleve të ndryshme, është se në përmbylljen e karrierës së tyre ata gjithçka nga eksperiencat e tyre duhet ta lënë të shkruar. Mungesa e diplomacisë së shkruar, mungesa e dokumenteve të shkruara, mungesa e përvojave të profilizuara janë vështirësia e parë. Vështirësia e dytë lidhet me faktin se edhe veprimtaria diplomatike në tërësinë e saj është marrëdhënie me të tjerët. Kjo ka të bëjë me atë që ne jo në çdo kohë na jepet mundësia që të shkojmë dhe të marrim material dhe nga burime të tjera alternative, nga arkivat e ndryshme, për të mësuar se cilat kanë qenë mendimet, veprimet, aksionet e të tjerëve në marrëdhënie me Shqipërinë. Burimet nga arkivat e tjera ndërkomëtare mbeten hallka më e dobët në përgjithësi në studimet tona. Kjo do të vazhdojë të jetë për shumë kohë.

Vështirësi tjetër e konsiderueshme është se ne me vështirësi mbledhim botimet dhe studimet ndërkombëtare, në të cilat është shkruar edhe për Shqipërinë. Ndonëse vitet e fundit ka më shumë botime të huaja, përsëri mund të themi se mendimi ndërkombëtar për vendin tonë është relativisht i kufizuar. Unë kam përfituar nga rasti i marrëdhënieve të mia me 55 akademi dhe institute diplomatike ndërkombëtare, që të mund të përfitoj nga botimet që ata kanë bërë në mënyrë të tërthortë apo të drejtpërdrejtë për Shqipërinë dhe shqiptarët.

Vështirësi tjetër është fakti se ne jemi, duam apo s’duam, produkte të një mendësie, mendimi, të një metode apo botëkuptimi mikst dhe mangësitë në formimin tonë vazhdojnë të mbeten pengesë e barrierë e vështirë për t’u kapërcyer. Duhet të kapërcejmë vetveten që të modernizohemi në filozofinë, në metodologjinë, në teknikat e përpunimit të studimeve moderne dhe bashkëkohore, e kjo është një luftë me vetveten.

Një tjetër vështirësi është ajo që diplomacia është një organizëm i gjallë, pavarësisht se projekti im ka karakter historik, në të asgjë nuk shihet e konservuar, por shihet si organizëm i gjallë në të cilin ndikimet, impaktet, efektet e historisë së diplomacisë shpesh herë ngjajnë me patate të nxehta që preken drejtpërsëdrejti edhe në situatat, koniunkturat dhe problemet bashkëkohore. Me këtë them se gjatë gjithë kohës duhet të jemi të kujdesshëm se nuk duhet që me studimet dhe botimet tona të ndikojmë për keq në proceset e gjalla me të cilat ballafaqohet diplomacia jonë. E fundit nga ato që mund të quhen vështirësi është se shpesh herë personazhet e librave që unë kam shkruar janë të gjallë, janë aktivë, ndikues influencialë dhe ngadonjëherë ata i shikojnë dhe gjykojnë në mënyrë subjektive.

Natyrisht që, përveç vështirësive kam pasur edhe mbështetje në realizimin e tri vëllimeve të shkruara të historisë së diplomacisë shqiptare. Mbështetja ka qenë morale dhe kjo më ka ardhur e pakyrsyer nga të gjithë kolegët, miqtë dhe bashkëpunëtorët e mi, të cilëve vite më parë ua kam bërë me dije se po punoja për realizimin e “Historisë së Diplomacisë Shqiptare”. Mbështetja e dytë ka qenë ajo intelektuale. Unë e kam ndjerë këtë jo aq brenda gjeneratës së diplomatëve, se sa brenda një rrethi më të gjerë intelektualësh dhe personalitetesh të shquara në fushën e shkencave historike, gjeografike, filozofike, ekonomike, politike, e të tjera. Roli dhe kontributi i të cilëve është brenda tri vëllimeve që unë kam shkruar. Kam pasur mbështetje publike dhe konkrete nga breza diplomatësh me eksperiencë dhe kontribut të shquar në fushën e diplomacisë, kam pasur konsultime të vazhdueshme me një nga diplomatët më të mirë shqiptarë, Behar Shtyllën, kam pasur konsulent për një kohë të gjatë ish-ministrin e Punëve të Jashtme, Reiz Malilen, kam komunikuar me ish-ministin e Jashtëm, Muhamet Kapllanin, kam pasur ndihmën e një diplomati me karrierë të gjatë në fushën e marrëdhënieve ndërkombëtare, dr. Sokrat Plakës, kam qenë në kontakt profesional me ambasadorin Dashnor Dervishi, me kolegët që punoj në Ministrinë e Punëve të Jashtme, si Roland Bimo, e të tjerë si Kujtim Hysenaj, Maxhun Peka, Besnik Koçi, por edhe me studiues dhe kontribues të rinj në fushën e studimeve ndërkombëtare si Albert Rakipi, por edhe gazetarë të kësaj fushe si Arben Çejku, Astrit Memia e të tjerë.


Në vija të përgjithshme, si do ta përvijonit historinë e diplomacisë shqiptare nga pikëpamja e perodizimit?

Them se të tri vëllimet janë një fokus subjekti në vetvete, por për arsye studimore e kam konfiguruar në tri periudha. Etapa e parë fillon nga veprimet e para diplomatike të shqiptarëve në rajon, që zë fill nga fundi i shekullit XII dhe fillimi i shekullit XIII. Është interesant fakti se janë krejt paralele veprimet diplomatike të shqiptarëve me ato të hungarezëve, serbëve, malazezëve, venedikasve, raguziotëve, me Vatikanin, Kostandinopojën, qendrat më të mëdha politike të kohës. Shqiptarët janë përmendur në të tëra referimet historike dhe diplomatike të asaj periudhe, në mënyrë të veçantë në periudhën e anzhuinëve, në shtetin e Muzakëve që njihet si Regnum Albani, këtu kemi marrëdhëniet e para intensive diplomatike të shqiptarëve në këtë periudhë. Më pas vazhdon shekulli XV që është periudha nga Humanizmi Shqiptar deri te Rilindja Shqiptare, ku kemi të bëjmë me veprimin diplomatik të faktorit shqiptar herë si popull, principata të veçanta, apo në formën e pashallëqeve, që ishin pjesë e Perandorisë Otomane, iniciativave të mëdha individuale të personaliteteve të shquara, e herë në formën e organizatave politike mbarëshqiptare, siç ishte Lidhja Shqiptare e Prizrenit. Pra vijmë në mënyrë të përshkallëzuar nga iniciativat e një populli që mbijeton në intitucionalizimin e tij, deri në shpalljen e Pavarësisë. Kjo është një fazë shumë interesante në vetvete që tregon se shqiptarët, kur kanë dhe s’kanë dashur të tjerët, kanë qenë aktivë në marrëdhëniet me ta dhe e kanë parë lojën diplomatike si një prej instrumentave të mbijetesës dhe të intergrimit të vlerave dhe të identitetit të tyre. Në fazën e dytë shumë e rëndësishme është diplomacia zyrtare, që fillon që me shpalljen e Pavarësisë në vitin 1912, e cila është shumë intensive, pasi kemi dy luftëra ballkanike, kemi Luftën e Parë Botërore. Kjo periudhë mund të quhet ndoshta nga më të pasurat në veprimtarinë e diplomacisë sonë, sepse kalojmë nga një vend pa identitetin e njohur ndërkombëtarisht në një subjekt ndërkombëtar të njohur, nga një vend pa kurfarë institucionesh në një shtet me institucionet e veta. Në këtë kohë filloi shërbimi diplomatik profesional shqiptar, ku vendi ynë ngriti konsullatat dhe ambasadat e veta në një sërë vendesh të botës, dhe këta të fundit i ngritën institucionet e këtij lloji në Shqipëri, që bëhet më pas anëtare e Lidhjes së Kombeve, vendos marrëdhënie me shumë vende të tjera të fuqishme të botës, nxjerr personalitete me vlerë si Konica, Fico, figura që edhe sot përbëjnë një vlerë në panteonin diplomatik shqiptar. Natyrisht, deri në përfundimin e Luftës së Dytë Botërore, kemi një fazë ku sikundër edhe vendet e tjera të Ballkanit, edhe Shqipëria është në fazën e konsolidimit të institucioneve të saj. Një fazë tjetër e rëndësishme është ajo që fillon pas Konferencës së Jaltës në vitin 1945, që njihet si periudha e Luftës së Ftohtë, së cilës i kam kushtuar dy vëllime. Vëllimi i parë trajton problemet e diplomacisë shqiptare që nga viti 1945 deri në vitin 1961 dhe e kam quajtur “Diplomacia shqiptare në fillimet e Luftës së Ftohtë”, ndërsa vëllimi i dytë ka të bëjë me historinë e marrëdhënieve ndërkombëtare nga viti 1961 e deri në vitin 1989.


I keni kushtuar periudhës së Luftës së Ftohtë dy vëllime, përse ka ndodhur kështu?

Në fakt periudha e Luftës së Ftohtë është një nga periudhat më interesante në historinë e marrëdhënieve ndërkombëtare. Lufta e Ftohtë është sitemi më i komplikuar që trashëgon historia e diplomacisë botërore. Në sitemin e Luftës së Ftohtë u mbartën të gjitha karakteristikat e sitemeve paraardhëse. Nga ana e vet, ky sistem gjeneroi përvoja, vlera dhe eksperienca, të cilat do të vazhdonin të ishin prezente edhe pas rënies së Murit të Berlinit dhe pas mbylljes së këtij sistemi në historinë e marrëdhënieve ndërkombëtare. Sistemi i Luftës së Ftohtë përbënte gjithashtu një eksperiencë të re, që u diktua kryesisht nga pasojat dhe dimensionet katastrofale të Luftës së Dytë Botërore. Ajo ishte produkti i nevojës për një botë të re, për një rend të ri ndërkombëtar. Fakti që unë i kam kushtuar dy vëllime lidhet edhe me atë që pas Luftës së Dytë Botërore historia shqiptare merr një trajtë më të plotë. Shteti shqiptar zë një vend më të rëndësishëm. Kjo është një periudhë gjysmë shekullore, e parë në kohë, dhe nga pikëpamja e diplomacisë ajo është shumë mozaikale, me shumë luhatje, dukuri pozitive, të cilat më parë nuk i kishim pasur, por edhe me dukuri mikste, të përziera me impakte dhe pasoja negative, dëshmirtarë të të cilave jemi ne vetë, sepse po i jetojmë. Periudha e Luftës së Ftohtë ende nuk është ezauruar në studime, pasi një pjesë e madhe e fakteve, dokumenteve, arkivave vazhdojnë të jenë të mbyllura, të interpretuara e keq interpretuara, kontradiktore, e kjo është tipike edhe për historinë e diplomacisë sonë në këtë periudhë. Është momenti që ne me përgjegjësi, por edhe me kurajo shkencore të hedhim dritë mbi faktet, dukuritë, fenomenet që kanë karakterizuar diplomacinë tonë në atë periudhë. Kjo është periudha e historisë moderne të Shqipërisë. Me interes është edhe fakti që kjo periudhë përbën një sfidë të kohës, qoftë vlerat që kemi arritur të krijojmë atëherë, qoftë për zikzaket që kemi kaluar, por edhe për eksperiencat negative. Tiparet dhe pasojat negative të asaj periudhe vazhdojnë të ndihen akoma edhe në politikat moderne dhe në diplomacinë e kohës së sotme. Është e domosdoshme që kjo periudhë të vazhdojë të thellohet edhe me studime të tjera, sepse eksperienca e saj ka vlera edhe për të ardhmen e diplomaisë sonë.


Vëllimin e dytë, që i kushtohet kësaj periudhe, ju e keni quajtur “Diplomacia e vetizolimit”, një titull sa intrigues, aq edhe real. Ju vetë çfarë patët parasysh, nga u nisët që ta quanit kështu këtë libër?

Në fakt, këtë titull nuk e kam paracaktuar, por ai erdhi natyrshëm, pasi e kisha përfunduar librin. Për ta quajtur kështu u nisa nga ato që kisha hasur gjatë studimit të materialeve, ku gjeta një trajektore që kalonte në tri faza. Kështu, nga vitet 1961 – ‘62 e deri në vitet ‘70, vërehej përpjekja e Shqipërisë për neutralitet, domethënë dalja jashtë blloqeve dhe një model jo krejt i ngjashëm me atë jugosllav, por i përafërt nga pikëpamja e mosangazhimit ndërkombëtar në të dyja blloqet e Luftës së Ftohtë. Neutraliteti ishte faza e parë që tregonte se Shqipëria merrte përsipër që të mos ishte më e angazhuar në blloqet politiko-ushtarake, të mos lejonte baza ushtarake, të jepte garanci se nga këtu nuk do të kishte sulme që të preknin të tjerët, të rrinte e baraslarguar e barasdistancuar nga të dy blloqet. Neutraliteti mund të ishte një fazë që mund të përdorej për mirë, siç e përdorën Jugosllavia, Austria, Finlanda, të cilat efektivisht u orientuan gradualisht. Jugosllavia drejt bashkëpunimit ekonomik me botën, ndrësa Austria dhe Finlanda e shfrytëzuan neutralitetin e tyre për të firmosur marrëveshjet e tyre me Komunitetin Ekonomik Evropian. Pra neutralitetin ato e shfrytëzuan për t’u ingranuar në blloqet perëndimore. Ndërsa, neutraliteti i Shqipërisë as i pati benificet e Jugosllavisë, në pikëpamje ekonomike dhe të suportit politik ndërkombëtar, dhe as që nuk u përdor koniunkturalisht si një hallkë që do ta çonte Shqipërinë në mënyrë të lirë pa obligime nga palët drejt një orjentimi me perspektivë perëndimore. Nga neutraliteti faza e Shqipërisë kalon në etapën e dytë të rrugës drejt izolimit që është parimi i mbështetjes në forcat e veta. Ky parim nuk ishte ndonjë gjë e re e Enver Hoxhës, pasi ai ka zënë vend herët në historinë botërore. Atë e kanë përdorur shtete si SHBA-ja, që e kanë pasur një parim të madh që “ne do të mbështetimi në forcat tona dhe do ta shndërrojmë Amerikën në një kështjellë të mbyllur, jashtë interesave dhe aktiviteteve ndërkombëtare”. Të njëjtën politikë ka ndjekur edhe Kina në vitet ‘60, gjatë periudhës para dhe pas Revolucionit Kulturor. Kjo politikë i shtonte asaj neutralitetet dhe faktin që përgjithësisht angazhohet për ngritjen e kapaciteteve mbrojtëse të vendit dhe për ndërtimin e një sistemi ekonomik të vetin, reduktonte ndihmat dhe kreditë nga jashtë, duke menduar se gjithçka do të zgjidhej nëpërmjet qarkullimit të resurseve të veta ekonomike, jashtë sistemeve të hapura ekonomike botërore. Politika e mbështetjes në forcat e veta u konsolidua tamam në vendin tonë, kur Shqipëria e sanksionoi me Kushtetutë këtë parim, duke e shpallur atë ligj socialist. Pra, neutralitetit tashmë iu shtua edhe principi që ne do të ndërtonim një Shqipëri autarkike krejt të mbyllur, pa marrëdhënie ekonomike ndërkombëtare, pa lëvizje të lirë të njerëzve. Në këtë mënyrë Shqipëria u bë një vend jotërheqës, dhe, si të thuash, parimi i mbështetjes në forcat e veta është parimi i vetëharresës ndërkombëtare. Në vitet ’80 nga parimi i mbështetjes në forcat e veta Shqipëria kaloi në atë që quhet vetizolimi i plotë i saj nga bota. Është krejt e natyrshme që ai parim të çonte në një vetizolim. Këtë eksperiencë e kanë përjetuar disa vende si Japonia, Amerika, Kina, por në të gjitha rastet ai ka qenë i diktuar nga faktorë gjeografikë, vështirësi të mëdha për të komunikuar. Rasti i Shqipërisë është një rast tipik, sepse ne nuk kishim asnjë arsye politike, historike, gjeografike e të tjera që të përjetonim një izolim të tillë. Prandaj ky ishte drejtpërsëdrejti një proces vetizolimi. Një proces që u diktua nga brenda, nga doktrinat që aplikonte regjimi komunist në Shqipëri, në dekadën e fundit të ekzistencës së tij. Thuhet se diplomacia e vetizolimit ka lënë tri pasoja, të meta të mëdha për të sotmen dhe të ardhmen e Shqipërisë. Pasoja e parë ka qenë varfëria ekonomike, që solli një rrënim total të resurseve ekonomike të vendit. Pasoja e dytë është shtypja e madhe njerëzore dhe izolimi mental, psikologjik e kulturor i shqiptarëve. Izolim që do të kërkojë shumë kohë për ta kapërcyer. Pasoja e tretë është mbyllja dhe konservimi në marrëdhëniet ndërkombëtare, që përbën ende vështirësi për ta çarë atë izolim dhe për ta vendosur Shqipërinë në komunitetion e vendeve dhe të popujve të hapur.

[BlueBaron]

Takimi sekret i të dërguarve të Enver Hoxhës me diplomatët amerikanë në Turqi në vitet ‘65 ...


Çfarë e detyroi Enver Hoxhën të ndiqte politikën e vetizolimit?

Në tërësi mund të thuhet se politika e vetizolimit u ka interesuar diktatorëve. Mendoj se Enver Hoxha nuk është as i pari dhe as i fundit syresh që aplikoi politikën vetizolacioniste. Në përgjithësi këtë e kemi parë në historinë e diktatorëve të Lindjes. E shohim sot te diktatorët e Lindjes së Mesme, apo në përsonazhe ndoshta të fosilizuar, siç është Kastro në Kubë, por edhe në mjaft diktatorë të tjerë. Diktatorët, nga natyra e tyre, dëshirojnë t’i konsolidojnë pozitat e tyre të brendshme, institucionet e tyre, pushtetin, në mënyrë të atillë që të mos rrezikohen në asnjë rast nga lëvizje të brendshme, trazira sociale, kryengritje, që sjellin lëkundjen e pozitave të tyre. Që ata ta realizojnë një gjë të tillë, pra, që të mos kenë ngacmime ndërkombëtare, presione, ndikime, sanksione, ndjekin rrugën e izolimit. Rruga e vetizolimit është komode për politikat e vendeve e shteteve të tjera, të cilat mund shikojnë që një diktaturë konservohet, brehet së brendshmi nga problemet e saj, pa shkaktuar probleme në marrëdhëniet me të tjerët. Sidomos në periudhën e Luftës së Ftohtë ky ishte një fenomen shumë tipik. Dhe rasti shqiptar i vetizolimit tregoi se kjo metodë qeverisjeje ishte mjaft e preferueshme për drejtuesit, por edhe për fqinjët tanë dhe rajonin në tërësi. Politika e vetizolimit i shërbeu regjimit të Hoxhës për të konsoliduar pozitat e tij, për të shtrirë jetëgjatësinë e vet, për të shmangur lëvizjet politike, revoltat dhe përmbysjet që mund të vinin nga brenda. I shërbeu për ta shmangur nga ballafaqimi me vlerat e shoqërive të zhvilluara, ekonomive të përparuara, civilizimit modern, e të tjera. Të gjithë këta faktorë, të marrë së bashku, e bëjnë politikën e vetizolimit të rehatshme për diktatorët në përgjithësi. Kjo u pa kohët e fundit te Sadam Hyseini; ishte vetizolimi, politika e ndjekur prej tij, që e shndërroi Irakun nga njërin prej vendeve më të zhvilluara të botës arabe, me standarde shumë të larta jo vetëm ekonomike, por edhe kulturore e civilizuese, në një vend problematik në rajon.


A mendoni që në periudhën e Luftës së Ftohtë, sidomos në Shqipërinë e pas viteve ‘70, politika “spastruese” që ndoqi Enver Hoxha ndaj intelektualëve dhe bashkëpunëtorëve të vet, e ka zanafillën te aktivizimi i diplomacive të huaja, që kërkonin njësimin e sistemit politik në kontinentin tonë?

Sigurisht që këtë gjë e kam konstatuar në dokumente të arkivave, në shtypin e kohës, në botimet brenda vendit, botimet e fqinjëve dhe ato ndërkombëtare. Nga ato që kam lexuar, del se politika e spastrimit të intelektualëve, të kapaciteteve krijuese, politikanëve dhe diplomatëve, ka qenë një nga shkaqet që ka përshpejtuar dhe thelluar proceset e vetizolimit në Shqipëri. Mjerisht, edhe përpara regjimit komunist, ne kemi një përvojë negative në politikë lidhur me qëndrimin ndaj intelektualëve. Ndoshta një nga faqet më të errëta të regjimit të mbretit Zog, është qëndrimi i tij ndaj disa figurave shumë të rëndësishme të diplomacisë. Kështu, është shqetësues qëndrimi që u mbajt ndaj Luigj Gurakuqit, statisti më i madh që ka pasur ndonjëherë Shqipëria. Po ashtu, është trishtues qëndrimi që u mbajt ndaj Hasan Prishtinës, një politolog dhe burrë me dimensione evropiane. Edhe ndaj Nolit u mbajt një qëndrim ekstremist, përjashtues duke e zhveshur nga roli që ai mund të luante e, nga ana tjeër, duke e privuar Shqipërinë nga kontributi që ai mund të jepte për të. I hidhur është edhe fakti që marrëdhëniet e mbretit me Konicën, një personalitet dhe enciklopedist i madh diplomatik, nuk kanë qenë ato që lipsej të ishin. Duke u nisur edhe nga trashëgimia parakomuniste, vërejmë se kemi të bëjmë me një nënvlerësim, injorim, përjashtim, eliminim të personaliteteve me ndikim opinionbërës, politikëbërës, e me kredibilitet të madh nëdërkombëtar, që u rrit edhe më në kohën e komunizmit.

E vërteta është se, gjatë regjimit të Enver Hoxhës, ka pasur figura të mëdha politike shqiptare. Unë mund të them për shembull se, Sejfulla Maleshova ka qenë njeri me kapacitete të mëdha intelektuale dhe qytetare. Të njëjtën gjë mund ta them edhe për Nako Spirun, që ka qenë vërtet i ri, por nga ato që kam lexuar në fjalimet, dokumentet e materialet e tij, kur punoja në Komitetin Qendror të Rinisë, konstatova se me sa vizion dhe sa i kthjellët ishte ai për të ardhmen. Ka pasur personalitete dhe figura shumë të mëdha edhe në fusha të tjera dhe mund të përmend këtu Abdyl Këllezin dhe bashkëpunëtorët e tij në fushën e ekonomisë, të cilët kanë pasur një vizion shumë të qartë për zhvillimet e ekonomike të Shqipërisë. Këto vizione u binin ndesh politikave autarkike, të mbyllura dhe të izoluara që u aplikuan në vendin tonë. Ata kanë qenë për një politikë ekonomike ndërkombëtare të hapur të Shqipërisë. Pra, për një iniciativë më të lirë të ekonomisë, integrim të natyrshëm të tregut tonë në tregun rajonal, për një politikë ekonomike shpesh herë agresive në marrëdhëniet ndërkombëtare në këtë fushë.

Po ashtu, kemi pasur personalitete edhe në fushën e mbrojtjes së vendit. Dhe këtu mund të përmend Beqir Ballukun, Petrit Dumen, Hito Çakon dhe mjaft të tjerë, që në vitet ‘70 ishin për modernizimin e sistemit tonë të mbrojtjes mbi bazën e koncepteve krejt të ndryshe nga ato që aplikonte regjimi i Hoxhës në atë kohë. Vendi ynë ka pasur intelektualë liberatorë, të avancuar nga pikëpamja e ideve, në kohën e procesit të Helsinkit në vitet 1970 - 1975. Kështu, mund të përmendim si të tillë Fadil Paçramin, Todi Lubonjën, Agim Meron, si edhe shumë e shumë të tjerë. Këta kërkonin që në mënyrë të natyrshme Shqipëria të pranonte një herë frymën e Helsinkit, pastaj gradualisht të pranonte ato fakte që i kishte pranuar edhe Bashkimi Sovjetik e vendet socialiste. Kjo frymë e re që këta donin të fusnin në fushën e ideve, të kulturës dhe të liberalizimit të jetës së vendit, u shoqëruan me masa të represive ndaj tyre. Në këtë mënyrë, ashtu siç u goditën Sejfulla Maleshova, Nako Spiru dhe të tjerë, që ishin për një Shqipëri me dimensione krejt të tjera nga ajo që pamë më vonë. Kështu ndodhi edhe me Abdyll Këllezin dhe personalitete të tjera ekonomike më vonë, të cilët kërkonin një ekonomi shqiptare dinamike dhe aktive. Apo siç u goditën Dume, Balluku, Çako, akademikë ushtarakë të zotë që dëshironin të ndërtonin një sitem strategjik mbrojtës të Shqipërisë, bashkëkohor dhe jo të varroste ekonominë shqiptare, siç ndodhi në të vërtetë. Ata nuk ishin për imitime kineze, ashtu si edhe ndodhi, që ushtria jonë të ishte e rrafshuar, populiste, pa kapacitet real mbrojtës. I njëjti qëndrim u mbajt edhe ndaj dashnorëve të mendimit të lirë Paçrami, Lubonja, Mero e të tjerë, shkrimtarë e personalitete në fushën e letrave shqipe. E të gjitha këto tregojnë në fund të fundit qëndrimin konstant të Enver Hoxhës dhe të elitës së tij, për të goditur çdo iniciativë për një shtet modern shqiptar, ekonomi liberale dhe të hapur ndaj botës, për krijimin e një sistemi mbrojtës efektiv për kohën e Luftës së Ftohtë. Njësoj u godit çdo iniciativë e mendimit liberal edhe në fushën e mbrojtjes së të drejtave të njeriut, gjë që de facto Helsinki e bëri që në vitin 1975. Gjatë tërë kësaj periudhe u pa që shpata e despotit, e diktatorit shqiptar goditi filizat më pozitivë, embrionet më vizionare, të cilat nuk mendoj se ishin për një regjim jokomunist. Gjithashtu, nuk mendoj se ishin për ndërtimin e një demokracie moderne, pluraliste të tipit evropian, apo amerikan, por që nuk ishin gjithsesi për një Shqipëri të izoluar, të deformuar, të konservuar, në ato dimensione siç u katandis deri në vitet ’90.


A kanë ndikuar spastrimet e individëve ose të grupeve, për ta çuar politikën shqiptare drejt vetizolimit?

Mund të them se të gjithë këta që përmenda edhe të tjerë që nuk më kujtohen, pa përjashtim, në thelbin e vet, nuk kanë qenë për vetizolimin e Shqipërisë.


Vëllimin e tretë të studimit tuaj “Historia e diplomacisë shqiptare” e nisni që nga viti 1961, koha kur Shqipëria dhe BRSS-ja bënë ndarjen. Nga ato që keni shfletuar në arkivat ruse apo dhe të tjera, çfarë thuhet për prishjen e këtyre marrëdhënieve? Si po orientohej diplomacia shqiptare e asaj kohe?

Kemi zhvillime interesante në këtë fazë të historisë së diplomacisë shqiptare. Dihet tashmë se, pas vdekjes së Stalinit, Hrushovi po ndërmerrte iniciativa që linin të kuptohej se do të ndodhte ndryshimi i të gjithë lidërshipëve të vendeve të tjera të kampit socialist. Nikita Hrushovi dëshironte që ashtu siç ndryshoi udhëheqësia në Bashkimin Sovjetik të ndryshonte edhe në vendet e tjera ish-socialiste. Kjo ishte një nga arsyet që dhe personalisht midis Enverit dhe Hrushovit u vendosën marrëdhënie jo respektive. Hrushovi, siç dihet, ndërmori disa iniciativa konkrete në atë kohë, si për shembull rehabilitimin e Titos. Vlerësimi i madh që ai i bëri në Moskë mareshalit Tito, fqinjit të Enver Hoxhës, me të cilin ky kishte pasur konflikte e probleme serioze, dhe ishte antonimi i tij në rajon, përbënte një ogur të keq për Hoxhën. Kredibilizimi i Titos, vlerësimi i tij, përpjekja e Hrushovit për ta eliminuar Enver Hoxhën, siç bëri me të gjitha elitat udhëheqëse të kohës së Stalinit, por edhe disa faktorë të tjerë, si fjala vjen marrëdhëniet e Shqipërisë me Kinën në vitet ‘60, sollën prishjen e marrëdhënieve personale mes tyre.

Mirëpo, në diktaturë marrëdhëniet personale ndikojnë mjaft, madje ato janë pothuajse determinante, sepse pushteti autarkik, i centralizuar, shpesh herë i injoron fare interesat shtetërore. Në këtë rast, në vitin 1961, në mënyrë të njëanshme, Bashkimi Sovjetik në formë presioni ndërpreu marrëdhëniet diplomatike me Shqipërinë. Ky ishte rast i paprecedentë edhe në historinë e Bashkimit Sovjetik, pasi ai nuk i kishte prerë marrëdhëniet me vendet me të cilat kishte pasur kontradikta më të mëdha, për shembull me Gjermaninë, Kinën e në asnjë rast nuk e ndërmori një demarsh të tillë. Megjithatë, largimi i Hrushovit dhe ardhja në pushtet e Brezhnjevit, në vitin 1963, u shoqërua me një lëvizje të Moskës për të rishikuar mundësinë e rinormalizimit të marrëdhënieve. Bile, janë ndërmarrë disa demarshe për të hedhur hapa në këtë aspekt. Në mënyrë të veçantë është interesant fakti se në procesin e rinormalizimit të marrëdhënieve u aktivizua kryeministri i Kinës, Çu En Lai. Ai këtë iniciativë e shfaqte si personale por, në fakt, kishte marrë miratim të heshtur nga Moska.


Gjatë sudimit të materialeve të arkivave tona dhe të huaja, a keni ndeshur sinjale të diplomacisë amerikane ose një kujdes të posaçëm nga ana e saj ndaj Shqipërisë pas viteve ‘60?

Në një moment unë kam shkruar për “Sindromat e një armiku imagjinar”. Këtu është fjala pikërisht për atë se si politika e jashtme, propaganda, i profilizonte Shtetet e Bashkuara të Amerikës si armiku kryesor i Shqipërisë. Në fakt, nuk kam parë asnjë dokument, asnjë të dhënë, që të vërtetojë tezën më konstante të E. Hoxhës që “SHBA-ja është armiku numër një i Shqipërisë dhe i shqiptarëve”. Nga viti 1944 e deri në vitin 1955, SHBA-ja i ka qëndruar në mënyrë konstante mendimit se Shqipëria duhet të bëjë zgjedhje të lira dhe demokratike, në mënyrë që të njihet si shtet dhe të vendosen marrëdhënie diplomatike me të. Ata i kanë qëndruar konstant idesë se Shqipëria duhet të njohë traktatet dhe marrëveshjet që SHBA-ja kishte firmosur me mbretin Zog. Këto kanë qenë kushte konstante dhe krejt normale. Moment i rëndësishëm, që lidhet me propagandën që bëhej kundër SHBA-së, është fakti që thuhej se ato ishin barriera kryesore për futjen e vendit tonë në OKB. Kjo nuk është e vërtetë. Unë kam shfletuar më shumë 5 - 6 mijë radiograme të diplomacisë amerikane, në të cilat vërtetohet me të dhëna konkrete, deklarime, porosi, instruksione të qeverisë së atij vendi dhënë ambasadave të tyre në Athinë, Beograd, Romë, si dhe misionit amerikan në Kombet e Bashkuara ku pohohet krejt e kundërta. Nga ato del qartë se në lidhje me Shqipërinë SHBA-ja nuk kishte asnjë plan për ndonjë sulm ndaj vendit tonë. Po ashtu, pas viteve ’55 SHBA-ja nuk ka asnjë projekt për të imponuar ndryshimin e regjimit. Përkundrazi, në ato radiograme qeveria amerikane i ka instruktuar ambasadat e vendit të saj që të ndikojnë në rastin konkret mbi qeverinë greke dhe atë të Beogradit, që të mos bëjnë presione mbi Shqipërinë, të heqin dorë nga provokimet dhe të respektojnë sovranitetin e tërësinë territoriale të saj. Ndërsa në lidhje me pranimin e Shqipërisë në Kombet e Bashkuara nuk ishte SHBA-ja, që e kishte bllokuar hyrjen e saj njëanshmërisht, por ai ishte një proces i bllokimit midis bllokut perëndimor dhe atij lindor me BRSS-në në krye. Të dyja palët luftonin për të shtuar sa më shumë anëtarë nga radhët e veta në OKB, sepse ishte fjala për numrin e votave për marrjen e vendimeve të rëndësishme. Pakti u bë vetëm në vitin 1955, kur të dyja palët ranë dakord që të futnin nga një numër të barabartë anëtarësh. Pra, siç ishte bllokuar anëtarësimi nga lufta mes dy blloqeve, ashtu dhe u zhbllokua në vitin 1955, nga kompromisi mes tyre.


A ka pasur ndonjë përpjekje për bisedime mes përfaqësuesve të SHBA-së dhe Shqipërisë në periudhën që Hoxha po largohej nga Moska?

Pas viteve ‘55 - ’60 - ’65, gjatë gjithë kohës SHBA-ja ka qenë shumë e interesuar për zhvillimet në vendin tonë. Për shembull, në periudhën kur Shqipëria po ecte drejt faktit të kryer të daljes nga Traktati i Varshavës, ka pasur bisedime diplomatike të përfaqësuesve të Shqipërisë dhe të SHBA-së, me anën e të cilave amerikanët kanë dhënë mesazhe inkurajuese për Shqipërinë. Bisedimet janë bërë në Turqi, që njihej si vend anëtar i NATO-s, por edhe vend mik i Shqipërisë. Pra, në një vend të tretë, në mënyrë indirekte janë dhënë mesazhe se SHBA-ja dhe vendet e Evropës Perëndimore e kanë nxitur dhe inkurajuar vendin tonë drejt daljes nga Traktati i Varshavës. Jo vetëm kaq, por kanë dhënë dhe garanci se dalja që andej nuk do të shoqërohet me akte agresive ushtarake nga Bashkimi Sovjetik. Me interes është edhe vëmendja që Shtetet e Bashkuara të Amerikës kanë treguar ndaj vendit tonë në Komitetin Politik të NATO-s, sidomos gjatë viteve ’70 - ‘80. Në këtë periudhë Komiteti Politik i NATO-s e ka shqyrtuar disa herë situatën politike në Shqipëri. Mesazhet e ardhura prej andej në atë kohë lënë të kuptohet që, përgjithësisht, SHBA-ja e mbështeste politikën e neutralitetit të vendit tonë, pra qëndrimin e tij jashtë blloqeve politiko-ushtarake. Njëkohësisht ata çmonin rolin e Shqipërisë në favor të një stabiliteti dhe paqeje rajonale. Një moment tjetër që konsiderohet i rëndësishëm në qëndrimin e SHBA-së ndaj nesh, lidhet me faktin se ky vend u ka qëndruar shumë afër emigrantëve shqiptarë. Kështu mund të themi se kemi pasur marrëdhënie politike e diplomatike formale, përmes vendeve të treta, ndikimit politik në NATO, mërgatës shqiptare jashtë vendit, miqve dhe aleatëve të përbashkët, siç ishte Turqia, Italia. Ndikimi, roli dhe kontributi i SHBA-së në lidhje me Shqipërinë e shqiptarët ka qenë gjithsesi pozitiv...

[BlueBaron]

Antiamerikanizmi i francezit u përshtatej shijeve të Enverit, që shikonte te demokracia amerikane rrezikun kryesor për pushtetin e tij personal ...


Ju thatë që Kina është munduar të ndikojë në normalizimin e marrëdhënieve tona me Bashkimin Sovjetik pas largimit të Hrushovit. Përse e bënte ajo një gjë të tillë?

Kina e bënte këtë, sepse, në radhë të parë, ajo donte të çante izolimin e madh ndërkombëtar që po përjetonte. Për të bërë këtë, shteti aziatik ishte i gatshëm të jepte çdo sinjal se po kontribuon për konsolidimin e unitetit në kampin socialist. Nga ana tjetër, Kina dëshironte dhe shpresonte që pas largimit të Hrushovit, Brezhnjevi të sillte një frymë të re në marrëdhëniet sovjeto-kineze. Gjithashtu, Çu En Lai, që ishte një nga burrat më të mençur dhe më të aftë të diplomacisë kineze dhe asaj të kohës, donte që me një akt të tillë të kontribuonte në rritjen e prestigjit të Kinës, si një faktor i rëndësishëm diplomatik në marrëdhëniet me gjithë bllokun komunist, si një fuqi e cila mund të ndikojë në kapërcimin e krizave, si ajo që po përjetonin marrëdhëniet e Shqipërisë me Bashkimin Sovjetik.

Demarshi i Çu En Lait ndeshi në skepticizmin e Enver Hoxhës, i cili, ndonëse e përshëndeti përmbysjen e Hrushovit, njërit prej kundërshtarëve më të mëdhenj personalë, përsëri u tregua mosbesues tek ardhja në pushtet e Brezhnjevit dhe e stafit të tij, dhe nuk shfaqi atë entuziazëm që Kina e shpalosi menjëherë pas zgjedhjeve në BRSS. Ndonëse Çu En Lai tentoi në disa rrugë dhe në disa forma të realizonte një afrim të mundshëm mes Shqipërisë dhe Bashkimit Sovjetik, ai nuk pati sukses në këtë nismë. Shqipëria nuk arriti t’i rinormalizojë marrëdhëniet me BRSS-në. Kjo ndodhi edhe për faktin se Enver Hoxha pas viteve ‘60 - ’61, sidomos pasi përzuri dhe sovjetikët nga Baza e Pashalimanit, po shkonte drejt strategjisë së tërheqjes së Shqipërisë nga Traktati i Varshavës. Në fakt, Shqipëria po shkonte drejt politikës së faktit të kryer të largimit nga ky traktat. Ky ishte një hap kulmor në historinë e diplomacisë shqiptare. Pas kësaj Shqipëria nuk mori pjesë në takimet e Komitetit Politik Konsultativ të Traktatit të Varshavës në vitet 1963 - 1964 dhe ishte tashmë krejtësisht e tërhequr nga aktivitetet e tij. Një ndërmarrje të dytë e iniciativës për normalizimin e marrëdhënieve Shqipëri - BRSS u bë nga Polonia. Këtë herë nuk u gjet një palë e tretë, si në rastin e Kinës, por ishte forumi politik i Traktatit të Varshavës. Në këtë kohë Shqipëria u ftua që të merrte pjesë në një mbledhje konsultative atje. Tirana e dinte mirë që vendet e Traktatit të Varshavës i kryesonte Bashkimi Sovjetik dhe, për këtë arsye, përcaktoi dy kushte. Kushti i parë ishte që Moska t’i kërkonte të falur Shqipërisë, për politikën që kishte ndjekur ndaj saj. Si kusht të dytë qeveria shqiptare e asaj kohe kërkoi që Traktati i Varshavës ta kompensonte vendin tonë për dëmet që i kishte shkaktuar pas vitit 1961. Këto kushte ishin të tilla që nuk mund të pranoheshin, dhe them se ato pikërisht u formuluan kësisoj, që më pas, mosplotësimi i tyre të linte shkak për largimin e Shqipërisë nga Traktati i Varshavës. Sidoqoftë, dalja nga blloku ushtarak shënoi pikën kulmore, veprimin më të mençur më të zgjuar të diplomacisë së Enver Hoxhës. Ky veprim e çliroi Shqipërinë nga të qenit peng i ushtrisë sovjetike dhe shërbeu si një paralajmërim shumë i mirë edhe për shumë vende të Evropës Lindore që ndiqnin politika të tilla, pra ishin të varura nga Bashkimi Sovjetik. Në fakt, reflektimet filluan e kjo ndodhi me Rumaninë, në sjelljen e së cilës u vunë re elementë të sovranitetit. Është për t’u çuditur fakti se në bazë të studimeve të botuara në librin e tretë vihet re se edhe Bullgaria, që ishte vendi më vasal, në vitet ‘80 kishte filluar të jepte shenjat e para për një politikë më të mëvetësuar, më sovrane në raport me Moskën.


Në vitin 1978 u erdhi fundi marrëdhënieve të Shqipërisë me Kinën, aleatin strategjik të shtetit të Enver Hoxhës. Cilat kanë qenë lëvizjet diplomatike të kësaj periudhe dhe drejt kujt u orientua diplomacia e shtetit socialist shqiptar të asaj kohe?

Historia e prishjes së marrëdhënieve mes Shqipërisë dhe Kinës është ndoshta një nga historitë më të çuditshme. Pikërisht kur Kina po bëhej vërtet një faktor interesant në zhvillimet e saj të brendshme dhe në qënndrimin ndaj botës, Shqipëria filloi t’i mbyllë dyert ndaj saj. Janë disa faza që tregojnë acarimin e marrëdhënieve me Kinën. Është e njohur ajo që quhet “pingpong diplomaci”, e kjo ndodhi pasi u ftua ekipi i pingponkut të SHBA-së në Pekin. Pas kësaj kemi fillimin e bisedimeve sekrete midis dy lidershipëve të Kinës dhe atij të SHBA-së. Me tej, është paralajmëruar vizita e Kisingerit në Pekin, gjë që përgatiti vizitën e presidentit Nikson. Takimi i dy liderëve në Pekin ishte si kënga e mjellmës për marrëdhëniet shqiptaro-kineze. Siç e thashë, edhe në rastin e Francës, por edhe në raste të tjera, regjimi i Hoxhës ka shfaqur simptoma të qarta të sindromit të antiamerikanizmit. Kësisoj, afrimi i Kinës me SHBA-në shënoi në fakt largimin përfundimtar të Shqipërisë nga Kina. Politika kineze tashmë shkonte drejt politikës së dyerve të hapura. Tashmë, nuk kishim të bënim më me një luftë dypolare. Bota filloi të marrë dimensionet e diplomacisë trekëndore, Uashington – Moskë – Pekin, dhe, me këtë rast, interesi i Kinës për Shqipërinë filloi të binte. Tanimë Kina ishte bërë anëtare e Kombeve të Bashkuara, i kishte normalizuar mërrëdhëniet me BRSS-në, ishte më aktive në paqen aziatike, dhe gjithashtu nisi të bashkëpunonte gjerësisht me SHBA-në në fushën ekonomike. Çu En Lai, që mbështeste iniciativat evropiane, nxiti procesin e bashkimit të Evropës, bile kërkonte që në atë kohë, në vitet ’70, që ky organizëm të mbështetej në politikat e sigurisë dhe në ato të gjithëpërfshirjes, sfida me të cilat Bashkimi Evropian ballafaqohet edhe sot. Në rrethana të tilla, kur një faktor i rëndësishëm si Kina, bëhet aktiv në marrëdhëniet ndërkombëtare, çan izolimin ndërkombëtar, afërmendsh që bie interesi i tij për vende të vogla si Shqipëria. Aq kishte qenë misioni koninktural i marrëdhënieve të Shqipërisë me Kinën. Kjo përkoi edhe me faktin që Enver Hoxha ishte kundër marrëdhënieve të Kinës me SHBA-në, dhe, si të thuash, të dyja palët në heshtje kuptuan që historia e marrëdhënieve të tyre e humbi funksionin e vet. Mbetej vetëm të gjendeshin shkaqet që do të çonin në reduktimin e këtyre marrëdhënive. Këto shkaqe u gjetën në nivelet e bashkëpunimit ekonomik dhe ushtarak, ku të dyja palët patën mospërputhje. Në bazë të statistikave të asaj kohe, rezulton se jo vetëm Shqipëria nuk ka kryer mjaft obligime financiare ndaj Kinës, por edhe kjo e fundit ka lënë punë të papërfunduara në vendin tonë dhe në nivelet e këmbimeve tregtare ka krijuar deficite të mëdha në ekonominë shqiptare. Kështu që, mund të themi se të dyja palët patën përgjegjësi të përbashkëta në prishjen e marrëdhënieve në fushën ekonomike dhe në atë ushtarake. Në bazë të atyre që kam studiuar, materialeve arkivore e të tjera, rezulton se nuk është aspak e vërtetë që Shqipëria i prishi në mënyrë të njëanshme marrëdhëniet me Kinën. Dihet që Shqipëria vërtet u cënua nga afrimi i Kinës me SHBA-në, BRSS-në, interesimi i këtij vendi për Bashkimin Evropian, Jugosllavinë e Titos, apo dhe nga intensifikimi i marrëdhënieve të Kinës me Rumaninë, gjëra që shpunë në zbehjen e interesave të Pekinit për Shqipërinë. E vërteta është që të dyja palët e përfunduan si të thuash fazën e interesave të drejtpërdrejta. Kjo e bëri më të natyrshme prishjen e marrëdhënive, të cilat nga pikëpamja diplomatike vazhduan, por kjo nuk solli ndonjë impakt të mëtejshëm për zhvillimin e ekonomisë së Shqipërisë, e cila e kishte bazuar atë kryesisht në marrëdhëniet e bashkëpunimit me Kinën. Duke u nisur nga mënyra se si i definojnë marrëdhëniet shqiptaro–kineze në vitet ’77 – ‘78, shohim se shumë faktorë do të ndikojnë në marrëdhëniet e ardhshme midis dy vendeve. Megjithatë, shumë gjëra janë ende të papërcaktuara në lidhje me pasojat, sidomos ekonomike.


Nga ato që keni hasur gjatë studimit tuaj, a mendoni se ka pasur një afri mes shtetit të Enver Hoxhës dhe Francës?

Franca është i pari shtet i madh edhe anëtar i Këshillit të Sigurimit të Kombeve të Bashkuara, që vendosi marrëdhënie diplomatike me regjimin e Enver Hoxhës. Në përgjithësi, marrëdhëniet e Shqipërisë me Francën gjatë periudhës së Luftës së Ftohtë nuk kanë qenë as marrëdhënie të një miqësie të plotë, reale të bashkëpunimit në të gjitha fushat, dhe as marrëdhënie të një armiqësie të plotë e të injorimit. Midis Shqipërisë dhe Francës kishte mjaft skepticizëm, për arsye se regjimi atje ishte një regjim demokratik. Nga ana tjetër, ndërgjegjja politike e qytetare franceze nuk mund të pajtohej me një regjim totalitar. Për më tepër, media franceze dhe personalitetet opinionbërës në Francë herë pas here e goditnin ashpër regjimin e Tiranës si një regjim të egër, ekstremist stalinist në Evropën Lindore. Por, gjithsesi, ka pasur një karakteristikë të veçantë, një dimension të veçantë në marrëdhëniet e regjimit të Hoxhës me Francën.


Çfarë e lidhte këtë regjim me shtetin demokratik evropianoperëndimor?

Mund të themi se Enver Hoxhën e lidhi me Francën para së gjithash regjimi i De Golit. Ishin dy elementë historikë që lanë gjurmë në këto marrëdhënie. E para, De Goli, ashtu sikurse edhe Enver Hoxha, vuante nga sindromi i antiamerikanizmit. Në të gjithë karrierën e tij politike De Goli u përpoq të ngrihej në nivelet e një lideri botëror, duke bërë përpjekje që të ishte midis anglo-saksonëve dhe sovjetikëve. Vetëm pas vizitës së tij në Moskë, kur e pa se sovjetikët nuk e përfillën më, ngaqë nuk po e përfillnin as Francën si fuqi botërore, kur e gjithë bota qe ndarë në dy kampe të fuqishme, vetëm atëherë De Goli nisi të rishikonte qëndrimet e tij ndaj Moskës dhe filloi të ishte gjithnjë e më skeptik. Megjithatë, kjo nuk solli ndonjë nuancë të re në qëndrimin e tij ndaj Shteteve të Bashkuara të Amerikës, të cilat ai vazhdimisht i stigmatizonte në qëndrimet dhe deklaratat që bënte. Në fjalimet që De Goli ka mbajtur nga Franca në Kanada, gjatë gjithë kohës ai profilizoi një sindromë politike antiamerikane. Duket që e ka lënë këtë si një trashëgimi edhe në kohët tona. Enver Hoxha, i njohur si antiamerikan, pa arsye, por vetëm thjesht ngaqë shikonte te demokracia amerikane, tek aleatët e tyre në rajon dhe te mërgata shqiptare në SHBA, kërcënimin eminent të regjimit të tij politik, parapëlqente antiamerikanizmin e De Golit dhe e shikonte këtë të fundit si një figurë që, në këtë pikëpamje, pajtohej me të. Në ditarin sekret të Enver Hoxhës shkruhet: “Plaku De Gol është një plak i mençur dhe i zoti, sepse ua ka treguar vendin vazhdimisht Shteteve të Bashkuara të Amerikës”. Arsyeja e dytë e rëndësishme që ka lidhur, si të thuash, politikën e Enver Hoxhës me atë franceze është edhe hapi që hodhi De Goli për njohjen ndërkombëtare të Kinës së Mao Ce Dunit dhe vendosjes së marrëdhënieve me të. Franca ishte e para fuqi perëndimore, anëtare e Këshillit të Sigurimit të Kombeve të Bashkuara që vendosi marrëdhënie diplomatike me shtetin aziatik. Ishte koha kur Shqipëria e kishte shpallur Kinën aleate strategjike dhe qeveria e Hoxhës e përshëndeti menjëherë Francën për këtë hap të rëndësishëm që ndërmori. Dihet se Shqipëria nuk kishte në atë kohë asnjë alternativë tjetër përveç bashkëpunimit politik, ideologjik, ekonomik dhe ushtarak me Kinën dhe, në përgjithësi, ishte përfshirë në lobingun e vendeve anëtare të Kombeve të Bashkuara, për të mbështetur njohjen ndërkombëtare të saj dhe pranimin në Kombet e Bashkuara. Lidhja e Francës me Republikën Popullore të Kinës ishte një hallkë tjetër ngjashmërie në politikën e regjimit të Tiranës me regjimin e De Golit në Francë. Sigurisht që pati edhe skepticizëm në marrëdhëniet mes Shqipërisë dhe Francës e kjo lidhej me qëndrimin që mbajtën udhëheqësit e këtij shteti që nga De Goli e deri te Miterani për zhvillimet në Ballkan e, sidomos, në marrëdhëniet me Beogradin. Enver Hoxha ishte shumë i ndjeshëm ndaj Jugosllavisë. Pa dyshim, ai ka qenë një nga njohësit më të mirë të saj, e ka bërë prognoza nga më të mëdhatë për të ardhmen e këtij shteti. Prognozat e Enverit mund të përafrohen me ato të Shtrausit, ku mijëra kilometra larg të dy kishin arritur në konkluzionin se Jugosllavia nuk kishte të ardhme. Ndaj Jugosllavisë Franca mbante një qëndrim më të afërt, kjo ishte një fshikull që i jepej herë pas here politikës zyrtare dhe diplomacisë shqiptare në lidhje me qëndrimin e saj ndaj Jugosllavisë dhe Ballkanit në tërësi. Ky lloj skepticizmi vazhdonte ta mundonte politikën e E. Hoxhës, sidomos pas largimit të De Golit nga skena politike e Francës. Ndikoi në marrëdhëniet e Shqipërisë me Francën edhe fakti që Enver Hoxha kishte një begraund të edukimit francez, si farankofon dhe i prirur pas kulturës, letërsisë dhe artit të këtij vendi. Në sistemet diktatoriale begraundi edukativo-kulturor i diktatorëve ndikon shumë në transmetimin e mesazheve, ndjenjave, ngadonjëherë dhe të nostalgjisë, të cilën vasalët përreth dhe institucionet servile që ndërton diktatura e kuptojnë, e mbështesin dhe e nxisin pastaj për t’u bërë hosana preferencave personale të liderit të tyre. Në thelbin e vet marrëdhëniet me Francën nuk patën ndonjë zhvillim apo përparim të madh. Në të vërtetë, ato u dimensionuan në dy fusha në vitet e fundit të jetës së Enver Hoxhës; bashkëpunimi në fushën teknike, teknologjike, sidomos për teknologjinë e hidrocentraleve të fundit që u ndërtuan në Shqipëri, e që ishte bashkëpunimi më i dukshëm ekonomik me këtë vend. Pati gjithashtu një marrëveshje për studime universitare dhe pasuniversitare për studentët tanë në Francë. Dihet që Franca ka si parim në vetvete frankofoninë dhe frankokulturën, ajo ka investuar dhe vazhdon të investojë shumë për përgatitjen e elitave në shumë vende të botës, të qarqeve intelektuale me një formim kulturor dhe gjuhësor francez. Kjo ka qenë një nga mënyrat dhe rrugët që Franca ka përdorur për të ruajtur praninë, rolin dhe influencën e vet ndërkombëtare...

[BlueBaron]

Përpjekjet e diplomacisë evropiane për të lidhur marrëdhënie me Shqipërinë pas vdekjes së Enver Hoxhës ...


Në vitin 1985 vdiq Enver Hoxha. A ka pasur mundësi diplomacia shqiptare që të kanalizohet në drejtime të tjera, ndryshe nga ata ç’ishte më parë nën udhëheqjen e tij?

Dihet që diktatorët jetëgjatë, pas vdekjes së tyre krijojnë një hapësirë të mundshme për ndryshime, aq sa, shpesh herë, thuhet që diktaturat zgjasin aq sa dhe jeta e diktatorëve, pra lindin me të dhe ezaurohen me ta. Në rastin konkret vdekja e Enver Hoxhës ishte e paralajmëruar fizikisht dhe politikisht. Gjatë jetës së vet Enver Hoxha kishte kaluar disa sëmundje që e kishin goditur dhe rrënuar atë, ndaj dhe politikisht ai e kishte paralajmëruar pasardhësin e tij që në gjallje, dhe ky ishte Ramiz Alia. Ai u zgjodh Sekretar i Parë i KQ të PPSH-së, teksa mbante edhe postin e kryetarit të Presidiumit të Kuvendit Popullor. Unë mendoj që diplomacia shqiptare kishte mundësi të realizonte lëvizje të rëndësishme pas vdekjes së diktatorit. Kjo do të ndodhte për disa arsye: së pari, sepse koniunkturat ndërkombëtare favorizonin një lëvizje të madhe diplomatike në të gjitha drejtimet. Pas vdekjes së Brezhnjevit dhe dy liderëve të tjerë veteranë atje, erdhi në në fuqi Gorbaçovi, në fazën e fundit, nga më të rëndësishmet në historinë e Bashkimit Sovjetik dhe bashkë me të edhe të komunizmit botëror. Gorbaçovi, sapo erdhi në pushtet, parashtroi doktrinën e tij të ndarë në dy kapituj; në Gllasnostin dhe Perestrojkën. Kjo doktrinë synonte në një reformë që sillte dhe hapjen e trasparencën e shtetit sovjetik ndaj popullit, qytetarëve të vet, që synonte demokratizimin real të mendimit alternativ në BRSS, si dhe në reforma serioze ekonomike brenda vendit për ta rivitalizuar shtetin sovjetik që po shkonte në kolaps. Për të realizuar këtë strategji, Gorbaçovi ndërtoi një politikë të jashtme shumë aktive. Ai ishte udhëheqësi më shëtitës në historinë e vendit të vet, gjë që e ndihu të intensifikonte lidhjet e BS-së me botën, por njëherësh edhe kontaktet e tij individuale. Në këtë mënyrë ai krijoi shanse dhe mundësi për të gjithë liderët e tjerë të vendeve komuniste që të ndiqnin modelin e hapjes, të reformave dhe të ristrukturimit të marrëdhënieve ndërkombëtare. Në të kundërt, në Tiranë, pasardhësi i Enver Hoxhës, Ramiz Alia, dhe gjithë udhëheqja e PPSH-së nuk ndoqi modelin dhe rrugën e rishikimit, të ridimensionimit, rivitalizimit të diplomacisë që ndoqi Gorbaçovi e, bashkë me të, gjithë liderët e vendeve të Evropës Lindore. Natyrisht, ardhja e Alisë në pushtet kishte historinë e vet. Ai kishte ndenjur shumë gjatë nën pushtetin e diktatorit dhe dihet që liderët që punojnë nën diktatorë zakonisht nuk kanë iniciativë. Atyre gjatë asaj kohe u ka ngordhur nervi i iniciativës. Ata kanë dëshira për ndryshime, por Ramiz Alia dhe grupi i tij drejtues nuk u shquan për ndërmarrjen e ndonjë iniciative apo dhe për ndryshime të dukshme. Pastaj them se ai nuk e kishte aspak të lehtë, ngaqë grupe, klane e segmente të fuqishme në udhëheqjen e lartë, në parti apo dhe në shoqërinë shqiptare, ishin konservatore dhe mbanin në një mbikëqyrje të rreptë çdo lëvizje politike që bëhej. Siç duket, Enver Hoxha kishte investuar aq shumë jo vetëm që të ishte udhëheqësi i padiskutueshëm për sa kohë qe gjallë, por edhe për ta ruajtur sistemin e tij, kur të kishte vdekur. Ai kishte lënë pas një kastë të fuqishme konservatore, që nuk pranonte kollaj ndërmarrjen e iniciativave. Mirëpo, iniciativat nuk mund të merren pa një mbështetje të fuqishme politike. Kjo përbënte një vëshirësi të madhe për Alinë dhe stafin e tij, për të moduluar marrëdhëniet me jashtë, pra diplomacinë ndërkombëtare. Sidoqoftë, pas vdekjes së Enver Hoxhës, mund të thuhet se u ndërmorën disa hapa pozitivë. Si të tillë mund të përmendim vendosjen e marrëdhënieve diplomatike me Gjermaninë Ferderale, Spanjën, intensifikimin e bashkëpunimit ekonomik me vendet e Evropës Perëndimore etj. Filloi të rigjallërohet, pas një heshtjeje të plotë, bashkëpunimi ekonomik me Kinën. Po ashtu, në këtë kohë pati më shumë kontakte njerëzore, kulturore dhe shkencore me botën. Pra, me një fjalë, nisi të bëhej më e lirë lëvizja e elitës së botës shqiptare në të gjitha fushat për kontakte me të tjerët. Mund të thuhet se Ramiz Alia nuk bëri një politikë liberal-demokrate, ashtu siç edhe bëri Gorbaçovi në Moskë, por nuk vijoi as politikën konservatore dhe diktatoriale të paraardhësve të tij. Unë mendoj se ai mbeti një personalitet i dyzuar, që u përpoq të arrinte një kompromis midis regjimit të trashëhguar dhe asaj që dëshironte të arrinte. Ramiz Alia u përpoq të arrinte një kompromis midis komunistëve konservatorë dhe intelektualëve liberalë. Gjithashtu, u përpoq të mbante në balancë klanet dhe grupet që ekzistonin në udhëheqjen e lartë të PPSH-së, të ruante kompromisin midis udhëheqjes politike partiake dhe organizatës së rinisë e organizatave të tjera shoqërore. Alia u mundua të ishte më fleksibël ndaj ndryshimeve në dinamikën e marrëdhënieve ndërkombëtare. Por, në fund të fundit, edhe ai mbeti i sëmurë nga sindroma e vetizolimit. Ramiz Alia nuk ishte një lider historik, ndaj dhe nuk arriti të krijonte një doktrinë epokale, të shënonte një faqe me fizionomi të dallueshme në përpjekjet e tij politike. Përkundrazi, ai mbeti në tranzitim, midis Lindjes dhe Perëndimit, midis komunizmit e nevojave për ndryshime, midis konseravatorëve dhe liberalëve, midis dy epokave. Kjo e bëri periudhën e Ramiz Alisë një periudhë përgjithësisht konfuze, kaotike dhe me probleme të brendshme. Në fund të fundit, kur e pa që ekuilibret i dolën jashtë kontrollit, vendimi i tij, të cilin u e quaj historik, ishte të realizonte kalimin paqësor dhe pa gjakderdhjke nga diktatura në demokraci. Kjo ishte një faqe e ndritur e historisë moderne të Shqipërisë, për faktin se Tirana nuk u bë as Bukuresht dhe as Tien An Men, ku rinia u shkel me tanke. Tirana realizoi kalimin paqësor nga diktatura 50-vjeçare në demokracinë pluraliste me sukses. Më në fund Ramiz Alia i vuri karrierës së tij shumë kontradiktore një kurorë ulliri.


Duke u nisur nga sa keni shfletuar, studiuar dhe konstatuar prej materialeve të arkivave, a mendoni se diplomacia evropiane u aktivizua seriozisht në drejtim të vendit tonë, pas vdekjes së Enverit?

Në fakt, pas vdekjes së Enver Hoxhës, është rritur mjaft interesimi, sidomos i perëndimorëve për Shqipërinë. Natyrisht, nuk ishte e lehtë, sepse elita politike dhe diplomatike shqiptare ishte shumë konservatore dhe kishte vite që ishte shkëputur nga kontaktet me botën. Dihet që politika e shtetit të Hoxhës ishte vetizoluese e, po ashtu edhe diplomacia. Tashmë ishte shumë e vështirë të riaktivizoheshin linja, instrumente dhe njerëz të tjerë për ta çarë këtë rrugë. Momenti më i rëndësishëm që tregon iniciativën perëndimore drejt Shqipërisë, është interesimi i Gjermanisë Federale. Ky shtet i fuqishëm, pas ardhjes së Shtrausit në Shqipëri, në vizitën e tij shumë interesante, tregoi interes për vendin tonë. Në fakt, interesi i Shtarausit dhe i Gjermanisë nuk ishte vetëm për Shqipërinë. Para së gjithash, interesi i tyre ishte për Jugosllavinë. Qëllimi strategjik i Gjermanisë Federale ishte të bashkonte dy Gjermanitë, të ndara pas Luftës së Dytë Botërore. Barrierë kryesore për këtë bashkim ishte Bashkimi Sovjetik, ndaj dhe ky vend duhej dobësuar. Kjo do të arrihej nëpërmjet dy rrugëve: dobësimit të tij të brendshëm nga pikëpamja ekonomike, por edhe nëpërmjet shkëputjes së aleatëve të tij rajonalë. Pra, nxjerrja njëri pas tjetrit e satelitëve të BS-së nga orbita e tij. Qëllimi i kësaj të fundit ishte që aleatët e shtetit sovjetik të mos përdoreshin nga ai ushtarakisht në rast të një konflikti të mundshëm, kundër synimit të Gjermanisë për bashkim. Kështu, iniciativa e Shtrausit, që ishte kancelari i Bavarisë, synonte të testonte të gjitha vendet lindore, lidhur me mendimin e tyre për Bashkimin Sovjetik, pra të dinte rreth qëndrimit të tyre ndaj çështjes gjermane. Jo më kot Shtrausi pati tre - katër objekte në bisedimet me palën shqiptare, ku spikati çështja e konceptit të shqiptarëve mbi BRSS-në. Këtu pati diferenca mjaft të mëdha mes dy palëve. Kjo vinte ngaqë Shtrausi kishte informacion të bollshëm mbi zhvillimet politike në Bashkimin Sovjetik. Ai kishte arsye të mendonte se kishte nisur degradimi i brendshëm politik dhe ekonomik. Ndërsa pala shqiptare kishte mendimin e kundërt, që BRSS-ja ishte një fuqi e madhe që po fuqizohej dhe po bëhej edhe më agresive në marrëdhëniet ndërkombëtare. Çështja e dytë e bisedës mes Shtrausit dhe palës shqiptare ishte Jugosllavia, ku edhe pati përputhje të plotë mendimesh mes personalitetit të Bavarisë dhe Enver Hoxhës. Të dyja palët mendonin se Jugosllavia e pastitos po shkonte drejt krijimit të tensioneve të mëdha, bazë e të cilëve ishin konfliktet etnike, por edhe konfliktin e madh të interesave që lidhej me pagimin e borxhit dhe të kredive të mëdha që Jugosllavia u kishte marrë vendeve perëndimore dhe që po ballafaqohej më kërkesat insistuese të Fondit Monetar Ndërkombëtar. Shtrausi parashikonte një shpërthim të shpejtë të situatës atje dhe, në të njëjtin mendim ishte edhe politika shqiptare. Pika e tretë e bisedimeve midis Shtrausit dhe palës shqiptare kishte të bënte me mundësinë e vendosjes së marrëdhënieve diplomatike midis dy vendeve. Natyrisht, pala shqiptare nuk ishte e mirëpërgatitur për një gjë të tillë. Ajo shtroi disa çështje që kishte të bënte me reparacionet e luftës, të cilat nuk mund të zgjidheshin, për arsye se ekzistonte një marrëveshje e firmosur nga Gjermania dhe kjo njihet si Marrëveshja e Londrës. Në bazë të kësaj marrëveshjeje Gjermania nuk lejohej të paguante reparacione për vende të treta, pa kryer detyrimet ndaj palëve të dëmtuara drejtpërsëdrejti. Meqenëse Gjermania ishte ndarë përgjysmë asnjëra prej tyre nuk merrte përsipër të kompensonte dëmet e shkaktuara nga regjimi i Hitlerit. Shtrausi në mënyrë konfidenciale i porositi shqiptarët që të studionin dhe të njihnin më mirë instrumentet ndërkombatare. Megjithatë, ai insistoi që të vendoseshin marrëdhëniet diplomatike dhe pastaj të kërkoheshin dhe të gjendeshin rrugët për këtë problem. Shtrausi arriti në një konkluzion, të cilin ia ka rekomanduar edhe kancelarit Helmut Kol, që politika e jashtme dhe diplomacia shqiptare kishin ngelur shumë prapa dhe nuk kishte vizione të qarta për dinamikën në të cilën po përfshihej periudha e fundit e Luftës së Ftohtë. Vendi ishte i konservuar dhe gjithnjë e më shumë po i largohej politikës së kohës. Kjo ishte arsyeja që nga këto indikacione të Shtrausit, kërkesat që ai bëri, dhe synimet që pati, ai, faktikisht, nuk i realizoi. Më pas edhe vdekja e Shtrausit e pengoi këtë proces. Më pas vdiq Enver Hoxha dhe procedurat diplomatike vijuan normalisht.


A pati në këtë kohë interes për Shqipërinë edhe nga vende të tjera?

Po. Sigurisht që pas vdekjes së Enverit pati interes për marrëdhënie me Shqipërinë edhe nga vende të tjera. Pati një intensifikim të marrëdhënieve, sidomos në fushën e studimeve universitare dhe pasuniversistare, kualifiimeve shkencore me Francën. Gjithashtu, edhe ky vend ishte i interesuar për ngjarjet dhe zhvillimet në Jugosllavi. Ndërkohë Franca dëshironte që Jugosllavia të mos shpërbëhej. Shteti francez e shikonte këtë vend si një faktor të rëndësishëm ndikimi dhe balancimesh në Evropë. Presidenti Miteran, pavarësisht se në diplomcinë zytare bëshkëpunomte me kancelarin gjerman, Hermut Kol, në të gjitha fushat, në fakt, ka punuar gjatë gjithë kohës për ta penguar bashkimin e dy Gjermanive. Ka materiale, të dhëna, informacione direkte dhe indirekte, që tregojnë se Miterani është përpjekur të ndikojë edhe te Gorbaçovi, që ky të mos e miratonte bashkimin e dy Gjermanive. Në këtë sens, dy gjigantët e Evropës, Franca dhe Gjermania, pavarësisht nga politika zyrtare e tyre, në diplomacinë konspirative punonin me kahje të kundërt. Këto kahje reflektoheshin respektivisht edhe në qëndrimin e Francës dhe Gjermanisë ndaj çështjes jugosllave. Prandaj, Shqipëria, si një vend i lidhur drejtpërsëdrejti me fatin e Jugosllavisë, ngaqë ka edhe faktorin shqiptar, edhe faktorin gjeopolitik, e ndiente këtë nuancë të këtyre dy fuqive në rajon.

Edhe Italia e rriti shumë interesin e saj për marrëdhënie me vendin tonë, e, sidomos për bashkëpunimin ekonomik, tregtar, në fushën e transportit. Ndoshta Italia u tregua më e afërt dhe më dinamike dhe pati edhe rezultatet më konkrete në bashkëpunimin me Shqipërinë, në periudhën pas viteve ‘85. Kjo dëshmoi edhe për faktin që, edhe pas ndryshimeve në vitet ’90, ky vend perëndimor u tregua më i hapur për ta ndihmuar Shqipërinë, për ta konsideruar atë vend mik dhe për ta mbajtur afër në atë periudhë që po kalonim.

Padyshim, interesim të madh kanë pasur pas vdekjes së Enver Hoxhës për vendin tonë Britania e Madhe dhe SHBA-ja, të cilat, në fakt, kishin qenë në kontakt gjatë gjithë kohës, në lidhje me zhvillimet dinamike të brendshme të Tiranës. Në mënyrë të drejtpërdrejtë, por dhe në mënyrë indirekte këto dy vende hodhën demarshe drejt Shqipërisë. Në një mënyrë apo në tjetrën ato dërguan mesazhe në disa nga përfaqësitë tona në vende të ndryshme të botës, në Kombet e Bashkuara, ku SHBA-ja ka dhënë sinjale të drejtpërdrejta për bashkëpunim me vendin tonë. Të njëjtën gjë ka bërë edhe Britania e Madhe, që hodhi dhe idenë për zgjidhjen e çështjes së arit shqiptar, që ishte bllokuar pas gjyqit për incidentin e Korfuzit. Në vitet ’85 - ’86, Britania e Madhe dhe SHBA-ja u përpoqën të përdorin si ndërmjetës edhe Francën, për të normalizuar marrëdhëniet me Shqipërinë. Kështu, ekziston një letër që qeveria franceze ia drejton Tiranës, ku i thotë se ajo mund të vepronte si negociatore për rinormalizimin e marrëdhënieve tona me Mbretërinë e Bashkuar dhe SHBA-në. Pala shqiptare u ktheu francezëve një përgjigje mjaft diplomatike, me anë të së cilës linte të kuptonte se shtyhej mundëisa e fillimit të këtyre bisedimeve dhe i lihej Francës pak shans për rinormalizimin e marrëdhënieve me këto dy vende. Për sa u takon marrëdhënieve të Shqipërisë me SHBA-në dhe Britaninë e Madhe, kishte një barrierë të dallueshme, pasi me Kushtetutën e vitit 1976 ndalohej shprehimisht vendosja e marrëdhënieve të çdo lloji dy superfuqitë. Kështu që kjo ishte një pengesë kushtetuese që nuk mund të kapërcehej pa miratuar një amendament kushtetues, hap të cilin Ramiz Alia nuk e ndërmori. Ndërsa, për sa u takon raporteve me Britaninë e Madhe nuk kishte ndonjë pengesë ligjore për normalizimin e marrëdhënieve. Mirëpo, për faktin që doktrina e Enver Hoxhës i kishte trajtuar në mënyrë binare anglo-amerikanët në platformën e saj politike, si dy fuqi të pandara, të pashqitshme në strategjinë e vet antishqiptare, edhe vendosja e marrëdhënieve të Shqipërisë me Britaninë e Madhe nuk mund të shikohej si e shkëputur nga ajo e vendosjes së këtyre marrëdhënieve me SHBA-në. Kështu që, pasojat e Kushtetutës për moslejimin e marrëdhënieve me SHBA-në i vuajti edhe Britania e Madhe.


Thuhet se ka pasur edhe një lëvizje të diplomacisë japoneze në vitet ’80 - ’85. Është e vërtetë kjo?

Po. Kjo është e çuditshme. Në këto vite ka pasur një interesim për marrëdhënie me Shqipërinë edhe nga qeveria japoneze, pra një vend që ishte shumë larg nesh. Kryesisht interesi për bashkëpunim me Shqipërinë në fushën ekonomike nisi aty nga mesi i viteve ’80. Kryesisht, japonezët kërkonin krom dhe lëndë të tjera të para për të cilat vuanin shumë. Në fakt, këto marrëdhënie nuk avancuan, por mbetën të ngrira. Mungoi vullneti politik nga pala shqiptare për vendosjen e marrëdhënieve të drejtpërdrejta me Japoninë. Një arsye tjetër e mosrealizimit të vendosjes së marrëdhënieve me një fuqi botërore, si Japonia, ishte edhe fakti që institucionet tona ekonomike nuk arritën asnjëherë të kuptonin lojën e tregut, të bursës, të koniunkturës ekonomike, mekanizmat me të cilat funksiononte një shtet kapitalist si Japonia. Iniciativat pozitive që mori Dhoma e Tregtisë së Shqipërisë gjatë vizitës së përfaqësuesve të saj në Tokio, në atë periudhë, nuk iu përgjigjën lëvizjet e duhura diplomatike. Kësisoj ato mbetën në kuadrin e dëshirave të parealizuara. Sidoqoftë, këto tregojnë se pas vdekjes së Hoxhës, pati një rritje të interesit nga vende të ndryshme për lidhje të marrëdhënieve me Shqipërinë.


Ç’konkluzione dalin nga gjithë ai studim i historisë së diplomacisë shqiptare? Cilat janë perspektivat e marrëdhënieve ndërkombëtëre sot, kur, më shumë se kurrë, shqiptarët aspirojnë të integrohen në strukturat evropiane?

Mendoj se konkluzioni kryesor që del nga studimi i të trija vëllimeve të “Historisë së diplomacisë shqiptare” dhe sfidave me të cilat ne ballafaqohemi sot, është se kërkohet një filozofi e re në politikën e diplomacisë shqiptare. Pra, kjo do të thotë se ne po kalojmë nga vetizolimi gjysmëshekullor në hapjen e Shqipërisë ndaj botës. Filozofia e hapjes është një filozofi që synon ballafaqimin e identitetit tonë, të vlerave tona, të kapaciteteve tona me vlerat dhe kapacitetet e një bote krejt të hapur. Filozofi e re, do të thotë që ne nuk synojmë ta shpiem Shqipërinë gjëkundi, nuk synojmë ta çojmë vendin tonë në Evropë, por Shqipëria duhet të adoptojë vlerat evropiane. Ne duhet të sjellim pjesë të Evropës në Shqipëri, të sjellim pjesë të vlerave të institucioneve, të kontakteve, të ideve. Domethënë, procesi i integrimit është një proces i adoptimeve, i përshtatjeve, i pranimeve tona të brendshme të vlerave të civilizimit të madh. Kjo për faktin se nuk ka qenë bota e izoluar, por ne kemi qenë të tillë. Pra, nuk ka nevojë bota të marrë standarde nga ne, por ne duhet të adoptojmë vlera dhe standardet e tyre. Filozofia e re kërkon të kuptohet që integrimi është një proces marrje-dhënieje. Domethënë, ne do të vihemi përballë një bote të hapur, prej së cilës duhet të pranojmë dhe adoptojmë vlera, standarde, kritere, kushte, por dhe do të mendojmë se çfarë do t’u ofrojmë atyre. Integrimi është proces i dyanshëm. Historia e diplomacisë shqiptare dëshmon se ne deri tani i kemi ofruar Evropës varfërinë tonë, shtypjen e njerëzve, modele të shëmtuara diktature, përvoja vetizolimi, eksporte krizash të brendshme dhe kriza rajonale, emigracion të pakontrolluar, trafiqe, kriminalitet, elementë të korrupsionit, mungesë kapacitetesh implementuese dhe njerëzore. Pra i kemi ofruar elementë të deformuar, që janë rezultat i një rruge vetizoluese të Shqipërisë. Ne nuk mund t’i afrojmë botës elementë të tillë negativë, të shpërfytyruar të identitetit tonë. Në këtë sens, kur themi se filozofia e integrimit është një filozofi marrje-dhënieje, në këtë mënyrë duhet të mendojmë se çfarë duhet t’u ofrojmë evropianëve si vlerë tonën. Filozofia e re e integrmit është një filozofi që ka të bëjë në radhë të parë me kuptimin e integrimit si një çështje e përgjegjësisë qytetare shqiptare. Ky nuk mund të bëhet duke kaluar përgjegjësitë te njëri-tjetri, por duke shpërndarë përgjegjësitë. Ai nuk është përgjegjësi e pozitës apo opozitës më vete, por përgjegjësi e të dyja palëve. Integrimi është një proces i gjatë, i largët gjithpërfshirës, epokal ...