Edip Ohri dhe Aviacioni

[Brari]

gaz shqiptare

------

DOSSIER I

Dëshmia e rrallë e ish-komandantit të Aviacionit, deputetit dhe kolonelit në pension, Edip Ohri, mbi kontraditat në udhëheqjen e lartë dhe bisedimet sekrete me kinezët

"Ja grindja e ashpër e Enverit me Mehmetin për aeroportin e Gjadrit"


---------------------------------------------------------------------

Dashnor Kaloçi


Kryemnistri Mehmet Shehu në mënyrë kategorike ishte kundër variantit që aeroporti ushtarak të ndërtohej në Luginën e Gjadrit dhe ai ngulte këmbë që ai të bëhej në Hekal të Mallakastrës. Pas shumë debateve, aty nga viti 1971 kjo çështje u shtrua për miratim në Këshillin e Lartë të Mbrojtjes, ku përveç Enver Hoxhës, bënin pjesë dhe Mehmet Shehu, Hysni Kapo, Adil Çarçani dhe Hito Çako. Përveç Drejtorit të Xhenjos, Mendu Backës dhe kryeinxhinjerit, Lavdosh Dule, me cilësinë e Komandantit të Përgjithshëm të Aviacionit Luftarak të Shqipërisë, në atë mbledhje më thërritën edhe mua.


Pas hapjes së mbledhjes nga Enver Hoxha, i pari e mori fjalën Mendu Backa, i cili tha se sipas konsultimit që ishte bërë edhe me palën kineze, Ministria e Mbrojtjes ishte e mendimit që aeroporti të ndërtohej në Gjadër, pasi vetëm ai i plotësonte të gjitha kushtet e parametrat e kërkuara. Në atë moment kur Mendu Backa nuk e kishte mbaruar akoma fjalën, Mehmet Shehu u çua në këmbë dhe tha: "Unë nuk jam dakort. Këta kërkojnë shumë, ajo është toka më pjellore e Lezhës". Ndërkaq ndërhyri Enveri duke i thënë Mehmetit që të ulej, por ai vazhdoi të mbronte idenë e tij dhe nuk tërhiqej nga e vetja". Biseda u acarua aq shumë, sa që Enveri u detyrua të çohej disa herë në këmbë dhe me një ton tepër të lartë i drejtohej Mehmetit, duke i thënë: "Mehmet, ulu po të them. Këtë janë specialistë, këta e dinë më mirë". Njeriu që flet dhe dëshmon për herë të parë për "Gazetën", është 78-vjeçari Edip Ohri, kolonel në pension, ish-deputet i Kuvendit Popullor dhe Komandant i Përgjithshëm i Aviacionit Luftarak të Shqipërisë, i cili rrëfen të gjitha debatet e ashpëra që u zhvilluan në mes Enverit dhe Mehmet Shehut në vitin 1972, lidhur me vëndin se ku do të ndërtohej një nga aeroportet ushtarake më moderne të asaj kohe. Po si lindi nevoja për ndërtimin e atij aeroporti dhe kush ishin katër ushtarakët e lartë shqiptarë që shkuan për të marrë eksperiencë në Korenë e Veriut lidhur me tunelizimin e ushtrisë shqiptare? Përse kryeministri Mehmet Shehu insistonte pranë specialistëve kinezë dhe atyre shqiptarë që ai aeroport të ndërtohej në Hekal të Mallakastrës dhe cilat ishin arsyet që kinezët refuzuan jo vetëm Hekalin, por edhe Fushën e Shtojit, Pish-Poron, Kukësin, Gjirokastrën, Cërrikun dhe Qafën e Kazanit në Ersekë? Cilat ishin debatet e ashpëra që u zhvilluan në mes Enverit dhe Mehmetit në Këshillin e Mbrojtjes dhe si u vendos ndërtimi i aeroportit në Luginën e Gjadërit? Lidhur me këto, e plot ngjarje e fakte të tjera të panjohura më parë, si: bisedimet sekrete ndërmjet ushtarakëve të lartë shqiptarë dhe atyre kinezë për sjelljen nga Kina të armatimeve të rënda, takimi në Pekin në dhjetorin e vitit 1972 në mes delegacionit të lartë të kryesuar nga Beqir Balluku dhe atij kinez të kryesuar prej kryeministrit Çu En Lai, refuzimit të palës kineze për kërkesat e palës shqiptare e cila me vendim të Byrosë Politike kërkonte 18 uzina ushtarake, kritikat e ashpëra të kryeministrit kinez kundër politikës militariste që po ndiqte Enver Hoxha dhe sugjerimet e tij që Shqipëria duhej të lidhte një pakt me Beogradin e Bukureshtin, për formimin e një Blloku mbrojtës ndaj Bashkimit Sovjetik, inçizimin e fjalës së Çu En Lait nga dy radistët e Ministrisë së Brendëshme të maskuar në përbërje të delegacionit shqiptar dhe dërgimin e tij urgjent Enver Hoxhës në Tiranë, si dhe të tjera ngjarje të cilat deri në fillimin e viteve '90 kanë qenë të mbyllura nëpër dosje të klasifikuara si tepër sekrete dhe të një rëndësie të veçantë, na njeh me dëshminë e tij ekskluzive për "Gazetën", Edip Ohri, njëri nga ushtarakët e lartë shqiptarë i cili ka qenë vetë pjesmarrës në të gjitha ato takime. Po kështu, në vijim të kësaj interviste të gjatë e cila do të botohet në disa numra rradhazi të gazetës sonë, zoti Edip Ohri na njeh për herë të parë edhe me arrestimin e tij në 16 tetorin e vitit 1980, kur hetuesit, në kundërshtim me të gjitha rregullat e asaj kohe, e pyesnin për Mehmet Shehu, njeriun që vazhdonte të ishte ende në postin e Kryeministrit të Shqipërisë.

Zoti Edip, si u vendos që krahas disa aeroporteve ushtarake që kishte Shqipëria në atë kohë, të ndërtohej edhe ai i Gjadrit?
"Aty nga viti 1968-69 pas daljes së Shqipërisë edhe "de jure" nga Traktati i Varshavës, në varësi të konjukturave politike dhe ushtarake që po ndodhin në rajon, lindi ideja e tunelizimit të ushtrisë shqiptare. Për këtë gjë në atë kohë, një ekip i Ministrisë së Mbrojtjes i përbërë nga Mendu Backa, Alfred Moisiu, Lavdosh Dule dhe një person tjetër që nuk ja kujtoj dot emrin, u dërgua në Korenë e Veriut për të marrë eksperiencë".

Po përse u vendos që të merrej eksperiencë nga Koreja e Veriut dhe jo nga Kina, me të cilën Shqipëria kishte marrëdhënie shumë të mira?
"Vendimi për të marrë eksperiencë nga Koreja e Veriut, u bë pasi në luftën e gjatë me amerikanët, ajo kishte përdorur me sukses tunelizimin e ushtrisë, të cilin e kishte tepër të modernizuar".

Pas kthimit nga Koreja të ekipit shqiptar të Ministrisë së Mbrotjes, çfarë vendimesh u morën?
"Ndërmjet shumë masave që u morënnë atë kohë për tunelizimin e modernizimin e ushtrisë shqiptare, u vendos që të ndërtohej edhe një aeroport ushtarak dhe tunelet e Flotës Detare, për të cilin kohë më parë ishte lidhur një marrëveshje me kinezët. Pra sipas asaj marrëveshje të nëshkruar në mes Ministrisë sonë të Mbrojtjes dhe asaj kineze, ai aerodrom do të projektohej e ndërtohej i gjithi me financimet e palës kineze, të cilët pas ndërtimit, do të sillnin edhe avionët me të gjithë bazën e nevojshme logjistike. Ndërsa pala shqiptare do të vinte në dispozicion, vetëm krahun e punës dhe çimenton. Në këtë kuadër, për të bërë tunelet e Aviacionit dhe Flotës Luftarake, në atë kohë u kërkua ndihmë nga Kina, e cila menjëherë solli një grup specialistësh prej 10-15 vetësh. Atë grup e kryesonte një specialist tepër i talentuar i quajtur Sung, i cili ishte marrë me ndërtimin e tuneleve të aviacionit jo vetëm në Kinë, por edhe në disa shtete të tjera të Afrikës që ndimoheshin prej Kinës.

Kush i priti specialistët kinezë dhe çfarë u bisedua me ta fillimisht?
"Me porosi të Ministrit të Mbrojtjes, Beqir Ballukut, për pritjen dhe shoqërimin e specialistëve kinezë, u ngarkua inxhinjeri Lavdosh Dule nga Drejtoria e Xhenjës dhe unë, si Komandant i Përgjithshëm i Aviacionit. Unë u thashë specialistëve kinezë, se sipas porosisë që më kishte dhënë kryeministri Mehmet Shehu, ne do të shkonim në Hekal të Mallakastrës, ku Mehmeti mendonte të ndërtonim aeroportin".

Mehmeti e kishte përcaktuar vetë Hekalin si vëndin ku do të ndërtohej aeroporti, apo ishte konsultuar edhe me ushtarakë të tjerë?
"Një vit më parë, Mehmeti na kishte thërritur mua me Babaçe Faikun e Niko Hoxhën dhe na e kishte sugjeruar atë vënd. Pas kësaj ne të tre shkuam në Hekal edhe me makinë edhe duke fluturuar aty me avion dhe kur u kthyem i thamë se aty nuk mund të bëhej aeroporti".

Edhe pse ju i kishit thënë se në Hekal nuk bëhej aeroporti, Mehmeti ngulmonte përsëri ta ndërtonte aty?
"Atij i ishte mbushur mëndja për Hekalin dhe atë gjë ia miratonin edhe Mendu Backa me Lavdosh Dulen, prandaj unë u detyrova dhe shkova atje së bashku me specialistët kinezë, të cilët i vunë vizë atij vëndi duke thënë se nuk bëhet".

Po më pas ku u vendos për ndërtimin e aeroportit?
"Pas refuzimit që kinezët i bënë Hekalit, Mehmet Shehu na tha të shkonim në Pish-Poro të Vlorës, të cilin kinezët e refuzuan pasi aty ishte kënetë dhe kuota zero, por mbi të gjitha tunelet ishin shumë larg aerodromit. Pas kësaj Mehmeti na tha të shkonim në Fushën e Shtojit në Shkodër, sepse aty e kishim pothuaj gati aerodromin. Edhe për Fushën e Shtojit kinezët nuk deshën, pasi ajo ishte fare pranë kufirit me Malin e Zi dhe që nga Mali i Taraboshit, (pjesa jugosllave) e gjithë fusha dukej në pëllëmbë të dorës dhe mund të qëllohej fare lehtë me artileri. Por këtu dolën probleme, pasi disa thoshin që aty mund të bëhej aeroporti dhe Mehmeti na thërriti disa herë mua e Mendu Backën. Ne të dy i thamë se nuk bëhej dhe puna vajti deri në Këshillin e Mbrojtjes, ku Mehmeti i tha Enverit: "U kam dhënë Pish-Poron e Fushën e Shtojit, por këta nuk duan". Pas kësaj ndërhyra unë duke thënë se në Fushë-Shtoj ulja e avionëve bëhej vetëm nga njëra anë, sepse ishte kufiri shumë afër. Pas kësaj, Enveri tha: "Mehmet, ne nuk duam aerodrom me një këmbë". Pas kësaj problemi u mbyll".

Si u vendos më pas për aerodromin?
Pas kësaj na thanë të gjenim vënde të tjera dhe unë i shoqërova specialistët kinezë pothuaj në të gjithë Shqipërinë, duke bërë rigonicione në Kukës, Gjirokastër, Ersekë, etj, por të gjitha këto vënde u refuzuan nga pala kineze, pasi ato ishin shumë afër, kufirit dhe mund të godi-teshin lehtë. Kështu që ne u detyruam dhe pamë Gjadrin e Cërrikun, por meqënse Cërriku ndodhej shumë afër fushës së Domosdovës ku ishte planifikuar të shtrihej Kombinati Metalurgjik dhe për disa arsye të tjera të karakterit ushtarak, versioni më i mundëshëm për ngritjen e atij aeroporti gjigand që do të ndërtohej falas nga pala kineze, mbetej vetëm Lugina e Gjadrit. Por i këtij mendimi nuk ishte Kryemnistri Mehmet Shehu i cili në mënyrë kategorike ishte kundër këtij versioni dhe ai ngulte këmbë që aeroporti ushtarak të ndërtohej vetëm në Hekal të Mallakastrës. Pas shumë debateve kjo çështje u shtrua për miratim në Këshillin e Lartë të Mbrojtjes ku përveç Enver Hoxhës, bënin pjesë dhe Mehmet Shehu, Hysni Kapo, Adil Çarçani dhe Hito Çako.

Po Ministri i Mbrojtjes, Beqir Balluku pse nuk ishte?
"Në mos gaboj, ai mungonte se ishte sëmurë. Në atë mbledhje që u zhvillua në nja nga sallat e Komitetit Qëndror, përveç Drejtorit të Xhenjos, Mendu Backës dhe kryeinxhinjerit, Lavdosh Dule, me cilësinë e Komandantit të Përgjithshëm të Aviacionit Luftarak të Shqipërisë, më kishin thërritur edhe mua. Pas hapjes së mbledhjes nga Enver Hoxha, i cili tha: "Jemi mbledhur për të vendosur për ndërtimin e aeroportit", i pari e mori fjalën Mendu Backa, i cili tha se sipas konsultimit që ishte bërë edhe me palën kineze, Ministria e Mbrojtjes ishte e mendimit që aeroporti të ndërtohej në Gjadër, pasi vetëm ai i plotësonte të gjitha kushtet e parametrat e kërkuara. Në atë moment kur Mendu Backa nuk e kishte mbaruar akoma fjalën, Mehmet Shehu u çua në këmbë dhe tha: "Unë nuk jam dakort. Këta kërkojnë shumë, ajo është toka më pjellore e Lezhës". Ndërkaq ndërhyri Enveri duke i thënë Mehmetit që të ulej, por ai vazhdoi të mbronte idenë e tij dhe nuk tërhiqej nga e vetja". Biseda u acarua aq shumë, sa që Enveri u detyrua të çohej në këmbë disa herë dhe me një ton tepër të lartë i drejtohej Mehmetit, duke i thënë: "Mehmet, ulu po të them. Këtë janë specialistë, këta e dinë më mirë".

Çfarë tha Mehmeti më pas?
"Mehmeti nuk foli më dhe mbledhja u mbyll pasi Enveri i ftoj të pranishmit ta miratonin versionin e Gjadërit. Kur dolëm Mehmeti nuk na dha as dorënm. Aty u bënë vetëm formalitetet, pasi Enveri kishte informacione edhe burime të tjera".

Po Hysniu, Adili dhe Hito Çako, çfarë qëndrimi mbajtën gjatë mbledhjes?
"Ata nuk flisnin, por kur e kishim fjalën ne, ata na miratonin duke luajtur kokën".

(vijon nesër)

[Brari]

DOSSIER II

Dëshmia e ish-komandantit të Aviacionit, Edip Ohrit: "Në vitin 1971, kinezët donin të krijonin boshtin Bukuresht-Beograd-Tiranë dhe sollën për bisedime në Shqipëri princin e Kamboxhias

"Si ndërmjetësoi në 1971 Sihanuku për të lidhur Enverin me Beogradin"


--------------------------------------------------------------------------------

Dashnor Kaloçi


Në pjesën e parë të këtij shkrimi të botuar në numrin e djeshëm, u njohëm me një biografi të shkurtër të kolonelit në pension, 78-vjeçarit Edip Ohri, ish-deputet i Kuvendit Popullor dhe Komandant i Përgjithshëm i Aviacionit Luftarak të Shqipërisë, i cili ishte specializuar e diplomuar në akademitë ushtarake të Jugosllavisëe, Bashkimit Sovjetik, Kinës dhe asaj të Shtabit të Përgjithshëm në Tiranë. Po kështu nëpërmjet intervistës ekskluzive të zotit Ohri, u njohëm edhe me konfliktin e ashpër ndërmjet Enver Hoxhës dhe Mehmet Shehut në Këshillin e Lartë të Mbrojtjes në vitin 1972, lidhur me vëndin se ku do të ndërtohej aeroporti i madh ushtarak, i cili më pas u ndërtua në Luginën e Gjadrit. Sipas dëshmisë së zotit Ohri, në vitin 1968-69 kur Shqipëria doli përfundimisht nga Traktati i Varshëës, një ekipi i Ministrisë së Mbrojtjes shkoi për të marrë eksperiencë në Korenë e Veriut, lidhur me tunelizimin e ushtrisë, të cilën koreanët e kishin përdorur me shumë sukses në luftën e gjatë ndaj amerikanëve. Pas kthimit të tyre në Tiranë, u kërkua ndihmë nga Kina që të vinin në Shqipëri një grup specialistësh të cilët do të ndihmonin në lidhje me tunelizimin e ushtrisë shqiptare dhe kryesisht për ndërtimin e një aeroporti ushtarak e tuneleve të Flotës Luftarake Detare. Mehmet Shehu ngulmonte që aeroporti të ndërtohej në fshatin Hekal të Mallakastrës, ndërsa specialistët kinezë dhe ata shqiptarë ishin kundër. Kjo gjë u shtrua për shqyrtim në Këshillin e Mbrojtjes, ku Mehmeti pati një debat shumë të ashpër me Enver Hoxhën.
(vijon nga numri i kaluar)


Zoti Edip, cila ishte arsyeja kryesore që nxirrte Mehmet Shehu për të mos e ndërtuar aeroportin ushtarak në Luginën e Gjadrit dhe cili ishte mendimi i palës kineze lidhur me atë gjë?
"Të vetmin problem që nxirrte Kryeministri Mehmet Shehu, ishte ai i tokës. Pra ai thoshte se nuk mund të na jepte tokën e bukës, të cilën ne e kishim me pakicë. Këtë mendim të kryeministrit tonë ne ua kishim bërë prezent edhe palës kineze, por ata na thonin se edhe Kina e kishte me pakicë tokën e bukës, por kur binte fjala për mbrojtjen e vëndit, ajo gjë nuk mund të vihej në diskutim. Por desha të shtoj se nuk ishte normale që ne ta kundërshtonim mendimin e kinezëve për ndërtimin e aeroportit në Gjadër, kur ata na e bënin pothuajse falas".

Gjatë mbledhjes së Këshillit të Mbrojtjes, a u kërkua mendimi juaj në lidhje me ndërtimin e aeroportit?
"Po, gjatë asaj mbledhje foli dhe Mendu Backa, Lavdosh Dule dhe unë. Lavdoshi shpjegoi nga ana teknike duke marrë përsipër ndërtimin e aerodromit, kurse në fjalën time unë argumentova nga ana ushtarake duke u kapur kryesisht në tre pika kryesore se përse aeroporti i Gjadrit ishte i përshtatshëm dhe i plotësonte të gjitha parametrat e duhura. Pika e parë që rrëzonte versionin e ndërtimit të aeroportit në Rinas, ishte se Rinasi ishte shumë afër kryeqytetit dhe njëkohëshisht edhe brenda rrezes së goditjes së zjarrit. Pika tjetër e favorshme që kishte Gjadri, ishte se tunelet ishin shumë afër pistës. Duke pasur parasysh se në atë kohë, Shqipëria rrezikohej nga një sulm eventual edhe nga lindja prej Traktatit të Varshavës edhe nga perëndimi prej NATOS, unë shpjegova se nga Gjadri, plotësohej rrezja taktike e veprimeve të aviacionit e cila nga perëndimi shkonte deri në aeroportet e Puljes në Itali dhe nga ana lindore deri në kufirin me Bullgarinë. Të gjitha shpjegimet e mija nga ushtarake unë i bëra mbi një hartë të cilën e vendosa mbi tavolinë".

Po Ministri i Mbrojtjes Beqir Balluku, çfarë mendimi kishte në lidhje me ndërtimin e aeroportit?
"Edhe Beqir Balluku ishte me mendimin tonë që aeroporti të ndërtohej në Gjadër dhe pas mbledhjes së Këshillit të Mbrojtjes, kur unë me Mendu Backën e Lavdosh Dulen shkuam për t'i treguar lidhur me vendimin që ishte marrë për miratimin e variantit të Gjadrit, ai u gëzua shumë".

Si u veprua pas miratimit të variantit të Gjadrit?
"Në fund të mbledhjes, Enveri tha: "Mehmet, merr masa me Ministrinë e Mbrojtjes dhe njofto kinezët se ne e miratuam Gjadrin". Por Mehmeti vazhdonte të qëndronte me inat dhe siç ju thashë më lart, kur dolëm ai nuk na dha as dorën. Pas miratimit të atij varianti, grupi i specialistëve kinezë shkoi në Kinë dhe filloi nga puna për përgatitjen e projektit, i cili pjesërisht u përgatit atje dhe në Shqipëri. Për ndërtimin e atij aeroporti që për atë kohë ishte tepër modern dhe nuk i linte asgjë mangut as aeroporteve më të mirë që kishte në Ballkan, u punua nga viti 1971 deri në vitet 1975-76. Ai aeroport i plotësonte të gjitha parametrat e duhura dhe ishte i paisur edhe me pistë rezervë, duke bërë të mundur që avionët të ngriheshin në fluturim duke u nisur që nga gryka e tunelit. Për ndërtimin e atij aerodromi, në periudha të ndryshme kohe erdhën disa grupe specialistësh kinezë, të cilët u akomoduan në Hotelin e Gjuetisë në Lezhë dhe në Gjadër. Veç të tjerash ata sollën nga Kina dhe 200 automjete të mëdha vetëshkarkuese, si dhe të gjitha paisjet e tjera të nevojshme. Nga Ministria e Mbrojtjes si përfaqësues pranë specialistëve kinezë, u caktua Josif Zegali, i cili shkoi deri në Suedi dhe disa shtete të tjera perendimore për të blerë paisjet e nevojshme që duheshin për hapjen e tuneleve. Po kështu gjatë atyre viteve që punohej për ndërtimin e tij, aty shkonte shpesh për të ndjekur punimet edhe Ministri i Mbrojtjes Beqir Balluku. Në ndryshim nga aeroportet e tjerë që ishin ndërtuar deri në atë kohë në Shqipëri, në atë të Gjadrit nuk u dërguan për të punuar të burgosurit, por ai u ndërtua me forca ushtarake".

Kur përfundoi ai aeroport, a ndryshoi mendim Mehmet Shehu?
"Në vitin 1975 kur aeroporti i Gjadrit ishte në prag të përfundimit të tij, në mënyrë që të mos krijoheshin subjektivizma në përzgjedhjen e kuadrit ushtarak që do të shërbente aty, ne menduam që aty të çonim një skuadrilje të plotë me "Mig 21" nga regjimenti i Rinasit. Por meqënë se ata nuk donin të lëviznin nga Tirana, nxorrën yçkla duke thënë se ai aeroport nuk bënte dhe i dërguan një letër Mehmet Shehut. Në atë kohë, Mehmet Shehu më thërriti mua, me komandantin e ri që më kishte zëvëndësuar (në vitin 1975 unë isha shkarkuar si komandant i përgjithshëm i Aviacionit dhe punoja si këshilltar pranë Komandës së saj) dhe Duro Shehun, (vëllanë e tij) sekretarin e partisë së Aviacionit. Sapo hymë në zyrë, Mehmeti më tha: "Hë mo Edip, ti që më refuzove Hekalin, e shef që aviatorët thonë që nuk bën Gjadri?! Çdo bëjmë tani, ta prishim gjithë atë beton që kemi hedhur atje". Pas kësaj ai na caktoi që të formonim një komisjon për ta parë gjëndjen në vënd dhe t'i sillnim atij konkluzionet përfundimtare. Pas kësaj ne shkuam në Gjadër dhe të gjithë ata që e kishin kundërshtruar, ndërruan mendim duke thënë se aeroporti nuk kishte asnjë mangësi. Kur shkuam përsëri tek Mehmeti, ai na tha se do të bisedonte edhe me Enverin në mënyrë që ta zgjaste edhe aeroportin e Kuçovës, duke e bërë atë ekuivalent me atë të Gjadrit".

Pas aeroportit të Gjadrit, a kërkoi Shqipëria ndihma të tjera në fushën ushtarake nga kinezët?
"Në fundin e vitit 1972, pas vizitës së presidentit amerikan, Nikson në Kinë dhe letrës që i kishte dërguar Partisë Komuniste të Kinës, Komiteti Qëndror i PPSH, me vendim të Byrosë Politike dhe të Këshillit të Mbrojtjes, u nis për në Kinë një delegacion i madh i Ministrisë së Mbrojtjes, i kryesuar prej Ministrit Beqir Balluku. Ai delegacion në të cilin ndodhesha edhe unë si komandant i përgjithshëm i Aviacionit Luftarak, përbëhej prej 18 oficerësh madhorë (ish-gjeneralë e kolonelë) si Hito Çako, Rrahman Parllaku, Abdi Mati, Vaskë Gjino, Halim Ramohito,Todi Naço, Mendu Backa, Abaz Fejzo, Alfred Moisiu etj, dhe prej 22 ekspertësh të llojeve të ndryshmeve të arëmëve që dispononte ushtria jonë. Bashkë me delegacionin tonë që ishte më i madhi që kishte shkuar ndonjëherë në Kinë, ishin edhe dy radiotelegrafistë nga Ministria e Brendëshme, gjë e cila nuk ishte e zakontë, pasi bisedimet që bëheshin jashtë, përcilleshin për në Tiranë me anë të shifrantave të ambasadave tona përkatëse. Në parantezë desha të them, se vajtjes së atij delegacioni në Kinë, i parapriu ardhja e një delegacioni të Drejtorisë Politike të Ushtrisë kineze në Shqipëri në vitin 1971. Sa për kuriozitet po ju them se delegacioni kinez në fillim donte të shkonte në Rumani, por Enveri u tha se po të shkonin më parë atje, ata nuk kishin pse vinin në Shqipëri, duke e argumentuar se kinezët na kishin ne miq më të ngushtë se rumunët".

Si vepruan kinezët pas pretendimeve të Enverit?
"Ata erdhën më parë në Shqipëri dhe më pas shkuan edhe në Rumani e Jugosllavi. Ideja e delegacionit të Drejtorisë Politike të Ushtrisë kineze në bisedimet me palën shqiptare në Tiranë, ishte kjo: "Ne jemi larg dhe nuk ju ndihmojmë dot, prandaj afrohuni me Rumaninë e Jugosllavinë dhe krijoni një Bllok të fortë".

Në çfarë itinerari udhëtuat për në Kinë dhe si ju pritën atje?
"Për të udhëtuar për në Kinë, pala kineze na kishte dërguar një avion të posaçëm Ill-64" të blerë nga rusët, i cili ishte më i madhi që ishte ulur ndonjëherë në Rinas. Udhëtimi ynë u bë në itinerarin: Rinas-Bukuresht-Teheran-Urumçi (Kina perendimore) Pekin. Nisja e avionit nga Rinasi u bë me 30 minuta vonesë, pasi kur ne të gjithë kishim zënë vënd dhe prisnim nisjen, Kryeministri Mehmet Shehu kishte ardhur aty dhe po bisedonte kokë më kokë me Ministrin Beqir Balluku, në një nga sallat e aeroportit. Mehmeti i dha Beqirit porositë e fundit, duke i thënë se avioni do të ndalonte në Bukuresht dhe ai do të takohej me Ministrin e Mbrojtjes të Rumanisë. Porosia e fundit e Mehmetit ishte ajo se çfarë qëndrimi do të mbante Beqir Balluku ndaj homologut rumun, pasi situata në të cilën ndodhej Shqipëria në atë kohë ishte tepër e vështirë".

Në ç'drejtim ishte e vështirë?
"Siç thashë më sipër, ne po niseshim për në Kinë, pas idesë që kishin hedhur kinezët në Tiranë për krijimin e Boshtit: Bukuresht-Beograd-Tiranë dhe për realizimin e kësaj ideje, kinezët kishin sjellë si ndërmjetës në Tiranë, Princin e Kamboxhias, Norodom Sihanuk i cili qëndroi për disa muaj këtu dhe zhvilloi shumë bisedime me Enver Hoxhën. Por Enveri nuk e pranoi idenë e kinezëve, duke thënë se se jugosllavët nuk mund të dilnin kurrë kundër sovjetikëve".

A u realizua takimi me Ministrin e Mbrojtjes të Rumanisë në Bukuresht?
"Po, në aeroportin e Bukureshtit kishin dalë për ta pritur delegacionin tonë, vetë Ministri i Mbrojtjes së Rumanisë, i cili kishte qenë shok klase me Beqir Ballukun në Akademinë "Voroshillov" të Moskës dhe gjithashtu edhe zv / kryeministri rumun, Bondarosh. Ministri Beqir Balluku bisedoi rreth një orë kokë më kokë me dy personalitet e larta rumune që kishin dalë për ta pritur, gjë e cila për ne ishte krejt e papritur".

Ju pjestarët e delegacionit nuk kishit dijeni për atë takim?
"Ne nuk kishim dijeni për zhvillimin e atij takimi dhe kur e mësuam atë gjë, menduam se situata ishte e keqe".
(vijon nesër)

[Brari]

DOSSIER III

Dëshmia e Edip Ohrit lidhur me bisedimet sekrete që u zhvilluan në 1972 në Pekin, ku kryeministri kinez aludoi për Mehmet Shehun duke thënë se ai i kishte qejf avionët amerikanë

"Ja përse Çu En Lai s'na i dha 18 uzinat ushtarake që donte Enver Hoxha"


--------------------------------------------------------------------------------

Dashnor Kaloçi


Në pjesën e dytë të këtij shkrimi të botuar në numrin e djeshëm, nëpërmjet intervistës ekskluzive për "Gazetën" të 78-vjeçarit Edip Ohri, ish-komandant i përgjithshëm i Aviacionit Luftarak të Shqipërisë me gradën e kolonelit dhe deputetit të Kuvendit Popullor, u njohëm me historinë e ndërtimit të aeroportit ushtarak të Gjadrit. Sipas dëshmisë së Ohrit, vendimi për ndërtimin e atij aeroporti në Luginën e Gjadrit, u mor në vitin 1972 në Këshillin e Mbrojtjes, ku pati debate të ashpëra në mes Mehmetit dhe Enver Hoxhës. Mehmeti ngulte këmbë që ai aeroport të ndërtohej në Hekal të Mallakastrës, por pala kineze dhe ajo shqiptare e refuzuan atë vënd si të papërshtatshëm. Pas kësaj, Mehmeti sugjeroi që aeroporti të ndërtohej në Pish-Poro të Vlorës, por dhe atë vënd kinezët e refuzuan. Po kështu ata refuzuan edhe fushën e Lulmalasit në Korçë, Cërrikun, Gjirokastrën, Kuksin etj, duke insistuar vetëm për Gjadrin. Në vitin 1971 erdhi në Tiranë një delegacion i Drejtorisë Politike të Ushtrisë kineze, i cili u sugjeroi shqiptarëve për lidhjen e një pakti në mes Bukureshtit, Beogradit e Tiranës, për formimin e një Blloku që do t'i mbronte ato shtete nga një sulm eventual i Moskës. Për këtë gjë kinezët dërguan si ndërmjetës në Tiranë, prinicin e Kamboxhias, Samde Norodom Sihanuk, i cili bisedoi gjatë me Enverin dhe mori përgjigjie negative prej tij. Pas këtyre ngjarjeve, në fundin e vitit 1972, një delegacion i madh i Ministrisë së Mbrojtjes i kryesuar nga Beqir Balluku, u nis për në Pekin për të kërkuar armatime dhe gjatë udhëtimit, ata u ndaluan në aeroportin e Bukureshtit, ku me porosinë e Mehmet Shehut, Balluku u takua me homologun e tij rumun.
(vijon nga numri i kaluar)


Zoti Edip, pas Bukureshtit, në çfarë itinerari udhëtuat për në Kinë?
"Nga Bukureshti ne udhëtuam për në Teheran dhe prej aty në drejtim të Kinës perendimore duke ndaluar në qytetin Urumçi të krahinës atonome Sin Kjang, ku na pritën autoritetet më të larta vendore. Pasi qëndruam dy ditë në atë vënd, u nisëm përsëri po me atë avion dhe brenda ditës mbërritëm në Pekin".

Cili ishte qëllimi kryesor i vajtjes të delegacionit tuaj në Kinë?
"Qëllimi kryesor i vajtjes së sonë në Kinë, ishte që të merrnim nga kinezët armatime nga më modernet që dispononte asokohe ushtria e tyre, duke filluar nga tanket, avionët, rraketat, anijet luftarake, artilerinë e rëndë, uzinat ushtarake, e çfarëdolloj tjetër arsenali ushtarak që kishin dhe dispononin ata. Sipas porosisë që kishim nga Tirana, ne duhet të kërkonim sa më shumë armatime të të gjitha llojeve.

Po përse pikërisht në atë kohë bëheshin këto kërkesa për gjithë atë arsenal armatimesh?
"Në parantezë desha të them se vajtja e delegacionit tonë në Kinë, bëhesh pas vizitës që kishte bërë presidenti amerikan, Nikson, në atë vënd dhe pas letrës që i kishte dërguar Komiteti Qëndror i PPSH, Partisë Komuniste të Kinës, letër në të cilën shprehej pakënaqësia e madhe për politikën afruese që po ndiqnin kinezët me amerikanët. Në atë situatë, siç duket Enver Hoxha mendonte që t'i shkëpuste lidhjet me Kinën dhe përpara se ta bënte atë gjë, më përpara ai kërkonte të merrte sasi të mëdha armatimesh të cilët kinezët na i akordonin falas. Pra ky ishte qëllimi i vajtjes së delegacionit tonë në Kinë".

Kush ju priti në Pekin dhe ku jua akomoduan?
"Pas mbërritjes në aeroportin e Pekinit ne na çuan në rezidencat qeveritare që kinezët kishin për pritjen e delegacioneve të huaja. Të nesërmen e mbërritjes sonë në Pekin, ne patëm një mbledhje plenare me delegacionet e dy vëndeve, e cila u zhvillua në Ministrinë e Mbrojtjes të Kinës. Delegacioni kinez kryesohej nga vetë Ministri i Mbrojtjes, marshalli Ji Çen Ji, i cili kishte zëvëndësuar Lin Biaon dhe konsiderohej si një nga ushtarakët më të përgatitur të ushtrisë kineze. Po kështu bashkë me të ishin dhe të gjithë ushtarakët e lartë me drejtorët përkatës të të gjitha llojeve të armëve. Në atë mbledhje, Beqir Balluku bëri një ekspoze ku paraqiti të gjitha kërkesat tona lidhur me nevojat që kishte ushtria shqiptare. Ato kërkesa ishin shumë ambicioze sepse bëhej fjalë për armatimet më të sofistikura që prodhonte dhe dispononte vetë Kina. Veç armatimeve konvencionale që përmënda pak më lart, në kërkesat që u parashtruam ne atyre, ishin dhe 18 uzina ushtarake. Këtë gjë ne e argumentonim me faktin se në një rast mbyllje të Kanalit të Suezit, armatimet t'i prodhonim vetë në Shqipëri".

Cila ishte përgjigjia e kinezëve kur ju kërkuat 18 uzina ushtarake?
"Pas asaj kërkese që bëmë ne, kinezët avancuan dhe thanë se do të na jepnin 24 uzina ushtarake dhe pas përgjigjies së tyre, Beqir Balluku lajmëroi menjëherë Tiranën. Por nga Tirana na thanë që të mos i pranonim 24 uzina, pasi Shqipëria do të kthehej në një vënd militarist duke e pasur buxhetin e ushtrisë më të madh se atë të ekonomisë".

Si vazhduan më tej bisedimet?
"E gjithë biseda zgjati rreth gjashtë orë, pasi gjysmën e kohës e merrte përkthimi i fjalës së Beqir Ballukut nga përkthyesi kinez. Duke qenë se biseda zgjati shumë, sipas rregullave që kishin, kinezët na vunë përpara pjatat me kos duke ngrënë edhe vetë".

Cila ishte përgjigjia që dhanë kinezët pas fjalës së Beqir Balllukut?
"Pas fjalës së Beqirit, e mori fjalën Ministri kinez i Mbrojtjes, i cili aty për aty mbajti disa shënime të vogla në një copë letër. Në fjalën e tij që nuk zgjati më shumë se një gjysëm ore, në mes të tjerash ministri kinez u shpreh: "Përpara dy vjetësh, Shqipëria rrezikohej dhe ne u ndihmuam duke u dhënë armatime jashtë planit që kishim. (E kishte fjalën për kohën kur në Greqi erdhi në fuqi junta e kolonelëve) Por tani situata politike në Shqipëri dhe në rajonin tuaj është krejt ndryshe, bile ne së shpejti do të dërgojmë edhe një delegacion qeveritar në Greqi. Situata atje nuk është më e acaruar, por megjithëatë, ne do t'i studjojmë me kujdes kërkesat tuaja". Kjo ishte përgjigja që na dha Ministri i Mbrojtjes i Kinës me të cilën pak a shumë ai na i rrëzoi të gjitha kërkesat tona".

Pas takimit me Ministrin e Mbrojtjes, kush iu priti?
"Një ditë pas atij takimi, delegacionin tonë e priti vetë kryeministri i Kinës, Çu En Lai. Në atë takim ne ishin 18 antarë të delegacionit, pasi ekspertët e armëve të ndryshme nuk merrnin pjesë. Bashkë me ne ishte dhe Ministri i Tregtisë, Kiço Ngjela, i cili kishte një muaj që na priste ne atje. Në fillim të fjalës së tij, Çu En Lai na pyeti se me çfarë avioni kishim ardhur në Kinë dhe kur mësoi se ne kishim udhëtuar me avionin që kinezët e kishin blerë në Rusi, a u shpreh: "Avionët sovjetikë me të cilin erdhët ju, janë shumë difektozë. Por mos u mërzisni se tani do t'ju dërgojmë avionë amerikanë "Boing", që i pëlqejnë shumë edhe kryeministrit tuaj". Këto fjalë të Çu En Lait ne na ranë si bombë, por më shumë na bëri përshtypje fakti që ai nuk ja përmëndi fare emrin Mehmet Shehut, por u mjaftua duke thënë: kryeministri juaj".

Për çfarë aludonte Çu En Lai me ato fjalë që tha për kryeministrin shqiptar?
"Në parantezë desha të them se që pas viteve '60 kur ne u prishëm me sovjetikët, ishin hapur fjalë se në udhëhehqjen e lartë shqiptare ishte një njeri i amerikanëve dhe fjala ishte për Mehmet Shehun, por kjo gjë ishte shumë konsirative dhe diskutohej në rrethe shumë të ngushta. Ato fjalë që atëhere kishin dalë prej Hrushovit, tashti ne po i dëgjonim nga goja e kryeminstrit të Kinës dhe habia më e madhe e jona ishte se në atë kohë për atë problem ziente kudo në Tiranë, por ne nuk i diskutonim dot me njëri-tjetrin ato gjëra".

Çfarë tha më pas Çu En Lai?
"Pas aludimit që bëri për Mehmet Shehun, Çu En Lai na tha: "Me ju këtu është dhe shoku Kiço Ngjela, i cili ka një muaj që pret të takohet me mua, por unë po e pres bashkë me ju. Ai ka ardhur për të kërkuar grurë pasi në Shqipëri ka pasur fatkeqësi natyrore, por edhe tek ne ndodhi e njëjta gjë. Prandaj ne u detyruam që t'i kërkonim grurë Australisë dhe Kanadasë sepse nuk bëhet shaka me bukën e popullit, por ata nuk na dhanë. Pas kësaj ne u detyruam dhe u kërkuam francezëve, të cilët shpallën publikisht se do të merrnin grurë në SHBA për të na e dhënë neve. Kur ne protestuam tek Franca për atë punë, ajo na tha: "Çkeni ju se ku e blejme ne grurin, a doni grurë apo jo?". Prandaj, shokë shqiptarë, duam, s'duam, edhe ju edhe ne do të hamë grurë nga Amerika". Ne u habitëm shumë nga fjalët që na tha Çu En Lai dhe në një farë mënyrë ajo ishte një përgjigjie që ai po na jepte për letrën që u kishte bërë Enveri kinezëve, se përse ata ishin lidhur me amerikanët. Më pas kryeministri kinez bëri një ekspoze për politikën e re që po ndiqte Kina pas Revolucionit Kulturor, duke dënuar dëmet që kishte sjellë Lin Biao me politikën e tij. Ai na tha se me politikën e hapjes me botën e jashtëme që po ndiqte Kina, ajo kishte hyrë në një fazë të re zhvillimi. Në fjalën e tij Çu-ja përdorte shpesh këtë shprehje: "Hapja me botën e jashtëme, është një rrugë e shkurtër". Fjalët e tij ishin një reflektim të vizitës së Niksonit në Kinë dhe me këtë gjë ai indirekt godiste politikën e izolimit me botën që po ndiqte Enver Hoxha. Pra me pak fjalë, nënteksti i gjithë fjalës së Çu En Lait, ishte kjo: "Ne po hapemi me botën, hapuni edhe ju"..

Çfarë kujtoni tjetër nga fjala e Çu En Lait?
"Në vijim të fjalës së tij, ai tha: "Bashkimi Sovjetik është shëndruar në një shtet militarist që po zhvillon në mënyrë intensive teknologjinë ushtarake, por këto i bën duke shtërnguar popullin e vet dhe në dëm të mirqënies së tij. Por tymin do t'ja shihni më vonë kësaj politike që po ndjekin sovjetikët. Edhe Amerika është një shtet militarist, por ajo e bën këtë gjë pa e prekur fare nivelin e jetesës së popullit. Është për t'u çuditur se ju e e konsideroni Bashkimin Sovjetik një shtet revizionist dhe nga ana tjetër ecni në rrugën e tij duke militarizuar vëndin tuaj". Aluzioni që bënte kryeministri kinez ishte më se i qartë. Me pak fjalë ai na thoshte ne: "Përse kërkoni 18 uzina ushtarake dhe nuk zhvilloni bujqësinë". Pas kësaj në një moment ai pyeti Kiço Ngjelën duke i thënë se sa dollarë ishin të ardhurat për frymë në Shqipëri, por Kiço nuk e dinte dhe ai u detyrua e pyeti njërin nga ndihmësit e tij (në atë takim Çu-ja kishte marrë 40 ekspertë me vete) Dhe kur ai i tha se Shqipëria i kishte të ardhurat për frymë më shumë se Kina, Çu En Lai na tha: "Po ç'doni nga ne". Në mbyllje të fjalës së tij, ai bëri konkluzionet e takimit ku midis të tjerash u shpreh: "Udhëheqja juaj nuk po zbaton porositë e sinqerta e vëllazërore që u kemi dhënë ne për zhvillimin e ekonomisë shqiptare". Kjo gjë ne na ra si bombë dhe mua m'u kujtuan fjalët që na kishte thënë Hrushovi gjatë një mbledhje në Moskë në vitin 1961 në lidhje me politikën që po ndiqte Enver Hoxha".

Çfarë u kishte thënë Hrushovi?
"Ajo mbledhje zhvillohej në kuadrin e Traktatit të Varshëvës dhe aty unë ndodhesha së bashku me disa nga ushtarakët më të lartë të Shtatmadhorisë shqiptare. Sipas marrëveshjeve që kishte nënshkruar Shqipëria në kuadër të atij Traktati, protokolli e kërkonte që aty të ishin prezent dhe Enveri me Mehmetin, por ata nuk kishin ardhur. Kur e mori fjalën Hrushovi, ai tha: "Ku janë Enveri me Mehmetin, pse nuk kanë ardhur këtu, pale na hiqen edhe si shqiponja. Shqiponja si ata ne kemi sa të duash në Kaukaz që bëjnë glasa gjithë ditën". Më pas Hrushovi vazhdoi fjalimin e tij, duke na bërë thirrje ne ushtarakëve të lartë shqiptarë që të mos e lejonim aventurën e rrezikshme që po ndiqte Enver Hoxha me politikën e tij dhe nënteksti i fjalës së tij ishte që ne duhet ta rrëzonim atë. Këto fjalë të Hrushovit m'u kujtuan në atë çast që po na fliste Çu En Lai dhe ato ndryshonin vetëm në një gjë fare të vogël: në rast se Hrushovi i ra drejt e drejt "me sëpatën e dardharit", Çu En Lai i ra pak larg e larg. Ndërsa ndryshimi tjetër më i madh ishte se në vitin 1961 kur foli Hrushovi, ne ushtarakët e lartë e braktisëm të gjithë sallën, aty me Çu En Lain, nuk foli dhe nuk lëvizi asnjë nga ne".

(vijon të martën)

nga gazeta shqiptare

[Brari]

vazhdimi..



DOSSIER IV

Dëshmia e bujshme e Edip Ohrit, i cili hedh dritë dhe konfirmon faktin se Enver Hoxha kishte filluar prej kohësh të mblidhte fakte kompromentuese për Mehmetin

"Hetuesit më pyetën për Mehmet Shehun një vit para vdekjes së tij"


--------------------------------------------------------------------------------

Dashnor Kaloçi


Në pjesën e tretë të këtij shkrimi të botuar në numrin e së dielës, nëpërmjet intervistës ekskluzive të kolonelit në pension, 78-vjeçarit Edip Ohri, ish-komandant i përgjithshëm i Aviacionit Luftarak të Shqipërisë dhe deputetit të Kuvendit Popullor, u njohëm me bisedimet sekrete të zhvilluara në Pekin në fundin e vitit 1972, në mes delegacionit të ushtarakëve të lartë të Ministrisë së Mbrojtjes së kryesuar prej Beqir Ballukut, dhe atij kinez të kryesuar prej kryeministrit, Çu En Lai. Sipas dëshmisë së Ohrit, qëllimi i vajtjes së atij delegacioni të lartë në Pekin, ishte furnizimi nga Kina me një arsenal të madh armatimesh si rraketa, tanke, anije, avionë, artileri të rëndë, uzina ushtarake etj. Të gjitha ato kërkesa për marrje armatimesh nga Kina, udhëheqja e lartë shqiptare i bënte pasi ajo mendonte për një prishje të mundëshme të marrëdhënieve me miqtë e largët nga Azia, të cilët që nga fillimi i viteve '60 e kishin ndihmuar falas me të gjitha llojet e armatimeve. Por që në takimin e parë me Ministrin e Mbrojtjes të Kinës dhe më pas me kryeministrin Çu En Lai, delegacioni shqiptar mbeti i zhgënjyer sepse ndeshi në mosaprovimin e atyre kërkesave nga pala kineze, e cila ua tha qartë: "Ju duhet të lidhni një pakt me Bukureshtin e Beogradin për të formuar një Bllok, pasi ne jemi larg dhe nuk mund t'ju ndihmojmë dot në një sulm të mundshëm nga Bashkimi Sovjetik".
(vijon nga numri i së dielës)


Zoti Edip, kur u njoftua Enver Hoxha për ato bisedime që po zhvillonte delegacioni juaj me Ministrin e Mbrojtjes dhe kryeministrin e Kinës, Çu En Lain?
"E gjithë biseda në mes delegacionit tonë dhe atij kinez të kryesuar nga Çu En Lai, e cila zgjati rreth gjashtë orë, u stenografua nga dy radistët e Ministrisë së Brendëshme që kishin ardhur bashkë me ne dhe ata ia trasmetuan urgjent Enver Hoxhës në Tiranë. Pas atij takimi, të dy radistët u kthyen menjëherë për në Shqipëri dhe vetëm atëhere ne e kuptuam se përse kishin ardhur ata në Kinë në përbërje të delegacionit tonë".

Si u prit nga Beqir Balluku dhe ju ushtarakët e tjerë përgjigjia e kinezëve për mosaprovimin e kërkesave tuaja?
"Normalisht që ne ra ranë si bombë përgjigjiet e palës kineze, pasi deri në atë kohë ne ishim mësuar që të merrnim falas nga Kina, çdo gjë që kërkonim. Por ne përsëri ishim të qetë sepse ajo gjë nuk varej nga ne".

A ndjehej i mërzitur Beqir Balluku pas atyre bisedimeve dhe si ishte gjëndja e tij shpirtërore ato ditë?
"Çuditërisht Beqiri nuk ishte shumë i mërzitur si në vitin 1961 kur na kishte folur Hrushovi në Moskë, përkundrazi ai ishte i qetë sikur të mos kishte ndodhur asgjë, duke e quajtur përgjigjien e kinezëve diçka normale. Ndoshta kjo vinte edhe nga fakti se kurrsesi ai nuk mund të ishte përgjegjës për qëndrimin që po mbante pala kineze, aq më shumë se ai e kishte bërë detyrën e tij duke ia trasmetuar Tiranës përgjigjien e tyre dhe duke hequr gjithshka nga supet e veta. Më kujtohet se në një nga ato ditë kur ne takoheshim darkave për mbledhje me Beqir Ballukun, ai na tregoi ngjarjen e vitit 1947 në Beograd, kur ai ishte në funskionin e shefit të Shtatmadhorisë. Në atë kohë, Marshalli Tito i kishte bërë presion beqirit, që ai të nënshkruante për ardhejn e dy divizioneve ushtarake në Shqipëri, gjë të cilën ai nuk ia kishte pranuar".

Pas takimit me Çu En Lain, a ishte në axhendën e protokollit që delegacionin tuaj ta priste edhe Mao Ce Duni?
"Gjatë asaj vizite nuk ishte planifikuar që ne të na priste Mao Ce Duni, ndonëse ne bëmë disa demarshe që të takoheshim me të. Ne kishim shumë dëshirë që ta na priste edhe Mao Ce Duni ashtu siç na kishte pritur çdo herë që kishim qenë për vizita në Kinë. Kur ishim në korridore, bisedonim me zë të lartë me njëri tjetrin që të na dëgjonin kinezët, por përsëri ai nuk na priti".

Gjatë atyre ditëve, a vinit re që të survejoheshit nga kinezët?
"Kinezët e kishin shumë të theksuar survejimin, jo vetëm ndaj nesh, por ndaj të gjithë të huajve që vizitonin Kinën. Që kur mbërritëm në Kinë, eprorët tanë na dhanë porosi të veçanta që në mënyrë kategorike nëpër dhoma të mos bënim asnjë bisedë pune. Kështu që ne ishim të detyruar që të gjitha bisedat t'i bënim nëpër korridore, oborre dhe lulishte".

Pas takimit më Çu En Lain edhe sa kohë qëndruat ju në Kinë?
"Pas takimit me kryeministrin kinez ne qëndruam në Kinë edhe për dy javë të tjera dhe kinezët na dërguan për të parë e vizituar reparte dhe uzina ushtarake të llojeve të ndryshme të armëve. Beqir Ballukun, shefin e Kimisë, Dhori Gjonin dhe mua, kinezët na dërguan për të parë edhe një minierë uraniumi".

Kur u kthyet dhe në çfarë itinerari udhëtuat për në Tiranë?
"Ne u kthyem për në Shqipëri disa ditë para vitit të ri dhe para nisjes delegacioni ynë u nda në tre pjesë duke udhëtuar veç e veç. Në grupin e parë ishin Beqir Balluku, Rrahman Parllaku, Hito Çako dhe Abdi Mati me shoqëruesit e tyre, në grupin e dytë bënin pjesë të gjithë drejtorët e drejtorive dhe komandantët përkatës të të gjitha llojeve të armëve, ndërsa në grupin e tretë të gjithë ekspertët. Nga Shangai ne erdhëm në Paris ku u shokuam dhe u mahnitëm me bukuritë e tij, ndonëse ne na kishin rekomanduar që të vizitonim vetëm Pigalin. Në Romë ne u bashkuam me Beqir Ballukun dhe të tjetër e së bashku u kthyem për në Tiranë. Desha të them se edhe në Francë edhe në Itali, i gjithë delegacioni ynë ishte nën masa të rrepta sigurie nga policia vëndase, në mënyrë që të evitohesh çdo incident i mundshëm me ndonjë nga emigrantët politikë shqiptarë të arratisur prej kohësh".

Pas kthimit tuaj në Shqipëri, a dërguan kinezët armatime nga ato që kërkuat ju gjatë vizitës suaj?
"Kinezët vazhduan që të dërgonin armatime të ndryshme në Shqipëri nga ato që na kishin premtuar dhe kishim lidhur marrëveshje dy palëshe. Bile po ju them se kinezët na jepnin edhe armatime të cilat ne nuk ua kishim kërkuar, duke na thënë se ne kishim shumë nevojë për to. Kinezët kanë qenë shumë korrektë me ne shqiptarët gjatë gjithë periudhës së miqësisë së përbashkët. Edhe pse në vitet e fundit marrëdhëniet në mes dy vëndeve ishin ftohur, ata vazhduan që të dërgonin falas armatime të ndryshme në Shqipëri, deri në 1977 kur ne u prishëm përfundimisht me ta".

A dihet ndonjë shifër e saktë për ndihmën ushtarake që na kanë dhënë kinezët deri në 1977 kur Shqipëria i prishi marrëdhëniet me ta?
"Në vitin 1977 kur ne u prishëm me Kinën, kinezët na thanë se ndihmat në fushën ushtarake që ata na e kishin dhënë falas, arrinte shifrën 13 miliard juan (gati e barabarët me 13 miliard dollar) dhe kjo është më se e besueshme sepse kinezët për çdo gjë që na dërgonin, na nisnin edhe faturën nga pas".

Po pse e bënin këtë gjë kur ato ndihma ishin falas?
"Këtë pyetje ja ka bërë edhe Enver Hoxha kryeministrit kinez, Çu En Lait në vitin 1965 në Tiranë, duke i thënë: "Ne jemi gati një ushtri, ju përse na dërgoni edhe faturën kur na sillni vaporrët me ndihma falas?" Dhe Çu En Lai iu përgjigj: "Në mënyrë që brezat që do vinë, ta dinë se sa miqësi kemi pasur ne dy popujt".

Ç'ndodhi me pjestarët e atij delegacioni në vitin 1974-75 kur ndodhi goditja ndaj ushtarakëve të lartë?
"Kjo është një gjë tepër interesante, sepse të gjithë ne pjestarët e atij delegacioni që ishim në atë kohë në Kinë, u goditëm të gjithë. Përveç Beqir Ballukut e Hito Çakos që u pushkatuan, të tjerët ose përfunduan në burgje ose u internuan. Një ose dy vetë shpëtuan duke pasur konsekuenca më të lehta si shkarkime nga detyra apo përjashtim nga partia. Thashë se është interesante goditja që pësuam ne ish-pjestarët e atij delegacioni, sepse një ndër akuzat kryesore që na është bërë të gjithëve në atë kohë, ishte ajo se përse ne nuk kishim raportuar në Tiranë për ato që na kishte thënë Çu En Lai. Kjo akuzë ishte krejt absurde, sepse nuk na takonte ne të informonim Tiranën, aq më shumë kur atë gjë e kishte bërë Beqir Balluku, i cili e kishte detyrë funksionale të informonte mbi bise-dimet që u bënë atje ".

Si filloi goditja ndaj jush dhe kur u arrestuat?
"Goditja ndaj meje filloi që në vitin 1975 kur mua më nxorrën në lirim në moshën 49-vjeçare duke më dhënë pension pleqërie dhe ajo gjë vazhdoi në vitin 1978 kur nuk më zgjodhën më deputet të Kuvendit Popullor. Ndërsa arrestimi im ndodhi më 16 tetor të vitit 1980 dhe bashkë me mua u arrestuan edhe një grup ku bënin pjesë: Shyqëri Këllezi, pensionist, ish-anëtar i Komitetit Qëndror, Ali Kubati, Drejtor i Tregtisë për Tiranën (ish-nënkryetar i Komitetit Ekzekutiv të Tiranës) vëllai i tij, Ibrahim Kubati, inxhinjer pyjesh, Dhimitër (Lola) Mano, zv/kryetar i Shoqatës së Gjuetarëve të Shqipërisë dhe Sabri Pilkati, ish-Kryetar i Komitetit Ekzekutiv të Tiranës".

Çfarë lidhje kishit ju me njëri tjetrin dhe për çfarë ju akuzonin?
"Ne nuk kishim asnjë lloj lidhje pune apo veprimtarie me njëri tjetrin. E vetmja lidhje ishte se unë kisha dhe kam për grua motrën e Ali Kubatit, ndërsa Lola Mano, kishte për grua motërn e Lym Ketës, shokut tonë. Në atë kohë Sabri Pilkati ishte i internuar familjarisht në Buz të Tepelenës. Por ne na quajtën grup, pasi po të ishte grupazh, në bazë të kodit penal të asaj kohe, dënoheshe me shumë. Ndër akuzat që na bëheshin ne si grup armiqësor, ishte ajo se gjoja që kishim dashur të përmbysnim me dhunë pushtetin popullor dhe agjitacion e propagandë. Arrestimi ynë në atë kohë bëri bujë të madhe në Tiranë dhe shumë kuadro i kapi paniku duke pritur se kush e kishte rradhën për t'u arrestuar".

Ju personalisht, më konkretisht për çfarë u akuzonin?
"Akuza e parë ishte ajo që thashë më lart, se përse nuk kisha informuar rreth bisedës që kishim bërë me Çu En Lain në vitin 1971, duke më quajtur pjestar të grupit të Beqir Ballukut që kisha pasur si detyrë që të bombardoja Bllokun e udhëheqjes në Tiranë e absurditete të tjera të kësaj natyre. Po kështu më akuzonin edhe për agjitacion e propagandë. Por me që akuza e parë që na bëhej për terrorizëm e përmbysje me dhunë të pushtetit popullor, ra, ne na ndanë në dy grupe. Në njërin bëja pjesë unë me Shyqëriun e Ali Kubatin, kurse në tjetrin, Lola Mano, Sabri Pilkati dhe Ibrahim Kubati".

Si shpëtuat nga ajo akuzë?
"Në atë kohë që ne ishim arrestuar, gjatë një takimi, Enver Hoxha i tha Feçor Shehut: "Populli e do udhëheqjen, sepse ne nuk na ka ndodhur gjë me anëtarët e Byrosë Politike që janë vazhdimisht në kontakte dhe në mes të popullit. Edhe ndaj meje si sekretar i parë nuk ka pasur asnjë rast problematik. Kështu pas kësaj bisede, akuza që bëhej ndaj nesh për terrorizëm nuk mund të qëndronte më. Arrestimi ynë në atë kohë bëri bujë të madhe në Tiranë dhe shumë kuadro i kapi paniku duke pritur se kush e kishte rradhën për t'u arrestuar. Këtë gjë e kuptoi edhe udhëheqja e lartë dhe ne shpëtuam nga ajo akuzë e rëndë".

Për çfarë ju pyesnin gjatë hetuesisë?
"Çuditërisht gjatë hetu-esisë, më saktë aty nga janari i vitit 1981, mua më pyesnin për Mehmet Shehun, i cili ishte ende në funksionin e kryeministrit të Shqipërisë. Kjo gjë ishte krejt e pazakontë, pasi atëhere hetuesia kishte një ligj të pashkruar, që në mënyrë kategorike nuk mund të pyeste për tre figurat kryesore të shtetit: Enverin, Mehmetin dhe Hysni Kapon. Por në rastin tim kjo gjë u shkel dhe ata donin të dinin mendimin tim për shumë gjëra në lidhje me Mehmetin, për tezat e Këshillit të Mbrojtjes që kishte hartuar ai që në vitin 1969-70. Po kështu ata më pyesnin edhe se çfarë mendimi kishin ushtarakët e tjerë të lartë të Ushtrisë në lidhje me tezat e Këshillit të Mbrojtjes që kishte hartuar e raportuar Mehmeti në Byronë Politike. Të gjitha ato pyetje ishin shumë ngacmuese dhe tepër provokuese".

Si u përgjigjët ju?
"Kuptohet se unë dhashë konsiderata pozitive për Mehmetin, pasi do ishte vetëvrasje për mua po të flisja ndryshe për kryeministrin e vëndit që ishte ende në detyrë. Por sa për kuriozitet po ju them një gjë që më ka ngelur ende në mëndje edhe sot e kësaj dite nga ajo periudhë e hetuesisë. Kur mbaroja hetuesinë dhe kthehesha në qeli, i tregoja shokut të qelisë për atë që më kishin pyetur. Ai person të cilin në atë kohë unë nuk e njihja fare, ishte një provokator dhe i burgosur i vjetër ordiner që ma kishin futur apostafat në një qeli me mua. Kur unë i shpjegova duke i thënë se më kishin pyetur për Mehmetin, ai më tha: "Kam parë një ëndërr, sikur kishte vdekur një nga udhëheqja e lartë dhe mua ëndrrat më dalin gjithmonë". Unë e kundërshtova duke i thënë se Enveri e Mehmeti ishin si kokrra e mollës (sepse këtë gjë ma kishte thënë Llambi Peçini para se të arrestohesha) dhe i thashë: "ndoshta Haxhi Lleshi". Por ai më thoshte: "Jo Haxhi Lleshi, një person më i lartë dhe i rëndësishëm se ai" dhe e shtynte bisedën që unë të përmëndja Mehmetin. Kjo bisedë që bëra me të, m'u kujtua në burgun e Burrelit në 18 dhjetor të vitit 1981 kur u komunikua vetë-vrasja e Mehmet Shehut dhe as sot e kësaj dite nuk i kam kuptuar fjalët e provokatorit që më kishin futur në qelinë time".



-----------gz shqiptare-------