Historia e Epirit

[addam]

(shek. V-IV.p.K)
Shteti i Epirit ndodhej ne jug te shtetit te ardianeve. Ai shtrihej nga lumi Vjosa deri ne gjirin e Ambrakise dhe nga deti Jon deri ne malet Pindit. Popullsia e ketij shteti ishte ilire, prandaj edhe shkrimtaret greke i quajne epirotet "barbare", sipas tradites se kohes antike, kur te gjithe popujve jogreke u vihej ky epitet. Ne Epir jetonin 14 fise te medha me shume fise te tjera me te vogla. Fiset kryesore ishin moloset, kaonet e thesprotet. Organizimi shteteror i Epirit filloi qe ne shek.V p.K. Mbreti i pare epirot qe njohim, eshte Admeti, mbret molos. Mbreteria Molose krijoi nje oraganizim politik e ushtarak me te fuqishem se te tjeret. Kjo i dha mundesi asaj te njihej ne Ballkan si shtet i forte ne qender te Epirit, aq sa ne fundin e shek.V p.K. Separta e Athina bene perpjekje te medha qe secila te kishte perkrahjen e shtetit molos. Tharypa, mbret molos (42-85 p.K.), i edukuar qe ne moshe te re ne shkollat e Athiners, ndermori nje sere reformash, duke persosur organizimin e mbreterise se tij. Me keto reforma ai pershpejtoi njekohesisht ndikimet greke ne Epir. Forcimi i organizimit shteterore i dha mundesi Mbreterise Molose te zgjeronte kufijte e vet. Edhe pasardhesit e Tharypes, Alketa dhe Neoptolemi, qe sunduan ne ne gjysmen e pare te shek.IV p.K., e vazhduan politiken e zgjerimit te territoreve shteterore. Prandaj ne shkrimet e vjetra, Alketa permendet si "sundimtari me i larte i Epirit". Kjo beri qe moloset te viheshin ne krye te bashkimit te pare politik te epiroteve, me krijimin e Lidhjes Molose, ne fillimet e shk.IV p.K.

[addam]

Epirit
Pirro (296-272 para Krishtit) Pirroja ishte, ndoshta, sundimtari
me i shquar i Epirit. Ai, si pasardhes i larget i Akilit, ishte biri i
Akidit. Kusheriri i Aleksandrit te Molosise, qe sundoi Moloset e
Janines. Fatkeqesisht Akidi u ngaterrua ne grindje politike familjare e krahinore dhe, si rrjedhoje, ne fillim humbi mbreterine e pastaj edhe jeten ne vitin 313 para Kr. i biri tij, Pirroja ne ate kohe vetem 6 vjec, u shpetua nga Glauku, Princi i fisit Ilir te Taulanteve. Ne moshe te re ai hipi ne fron per nje kohe te shkurter, por u rrezua prej tij dhe filloi karrieren ushtarake me Antigonin e Maqedonise, Komandantin veteran qe kishte sherbyer me Aleksandrin e Madh. Ne njeren nga betejat ai u kap rob dhe u dergua si peng ne Aleksandri. Aty fitoi admirimin e Ptolemit, i cili i dha per grua te bijen dhe ne vitin 296 para Kr.e vuri perseri ne fronin e mbreterise se tij. Pirro gezonte nam per fisnikerine dhe trimerine e tij ne beteje.
Epirotet e quainin "Shqiponje". Sipas nje tradite Shqipetare
pretendohet se emri "Shqipetare" (Bij te Shqipes) e ka origjinen nga thenie e Pirros. Kur dikush levdonte zhdervjelltesine e levizjes se trupave te tij, ai i pergjigjet me krenari se nje gje te tille ishte normale, pasi ushtaret e tij Ishin "Bijte e Shqipes", keshtu qe livjet e tyre. Natyrisht u shembellenin fluturimeve te madherishme te mbretit te shpendeve. Sipas nje versioni tjeter, disi te ndryshem, kur trupat e tij thurnin levdata sulmeve te tij te guxishme e te shpejta dhe e quanin "Shqiponje" ai iu pergjigjej se ata ishin Flatrat e tij , qe benin te mundur fluturimin e shpejte te shqiponjes . Thuhet se kjo coi ne adoptimin e ketij emri , te cilin Populli shqiptar e perdor edhe sot e kesaj dite. Pra jo "ALBANE" por "Shqipetare" ose "Bij te Shqipes".
Pikerisht ne kete kohe kolonite te Korfuzit e te ishujve te tjere ne
Detin Jon nisen ta therrisnin fqinjin e tyre ne kontinent "Epir" (Toke ne kontinent),per te dalluar ate nga banesa e tyre ishullore. Gradualisht historianet greke e nxoren jashte perdorimi
termin "Molosia" dhe zune te perdornin emertime te tilla si "Mbreteria e Epirit" ose "Pirro i Epirit". Sidoqofte, ky ndryshim emri nuk ndikoi ne karakterin Pellazg apo Shqipetar te asaj krahine.
Epiri u shtri ne jug deri ne gjirin e Ambrakise (Artes). Ne fakt,
Gjeografi grek Straboni, shkruante se "per arkananiasit, qe jane
grek.kurse ne te majten ndodhen Nikopoja dhe Kasopia, qe jane
Epirote". Pra , Straboni bente dallimin midis epiroteve dhe
grekeve. Ambrakia dikur kishte qen nje qytete i lulezuar, mirepo tani ishte rrenuar. Pirroja "e zbukuroi ate me shume se cdo njeri tjeter dhe e beri rezidencen e tij Mbreterore. Pirroja njihej nga te gjithe si nje princ i madh dhe i mire. Ai zgjeroi territorin e vet duke ishullin e Korfuzit dhe krahinat te Maqedonise. Ne ate atmosfere ku mbizoteronte Lufta e vazhdueshme per pushtet midis Princave
krahinore dhe me ata kufij shume te luhatshem, qe percaktonin
juridiksionin e tyre, konflikti ishte i pashmangshem dhe i perjetshem, thuhet se gjate nje beteje me faresisin e vet Maqedon, ushtareve maqedonas u beri aq shume pershtypje
shembellimi i Pirros me Aleksandrin e Madhe ,saqe braktisen Mbretin e tyre dhe u bashkuan me te. Dhe vertet, kur maqedonet e rrezuan nga froni mbretin e tyre pazot. Demetrin, ata e ftuan Pirron qe te sundonte edhe mbi Maqedonine. Mirepo, brenda shtate muajve ai e kuptoi se maqedont krenare do te preferonin me mire qe sundimtar Maqedonas me te keq maqedonas, sesa nje te mire jomaqedonas. Prandaj hoqi dore vullnetarisht nga froni ne Vitin 287 para Kr.Pirroja enderronte te ngrinte nje perandori ne perendim, te ngjashme me ate te propozuar 40 vjet me pare nga kusheriri i atit te tij, Aleksander Molosi. Roma, qe tradicionalisht konsiderohet e themeluar ne vitin 753p.e.s, ishte ngritur gradualisht si qytet-shtet me i fuqishem ne Itali dhe, me pas, kishte bashkuar grupet e ndryshme ne nje konfederate nen udheheqjen Romak. Si rrjedhoje, ajo ishte bere gati nje republike e bashkuar. Mjaft e fuqishme. Pushtimi i galeve apo i kelteve vershoi nga Veriu rreth Vitit 400 para Kr..,duke e shkaterruar Romen pjeserisht me ane te nje zjarri ne vitin 390 para Kr..dhe duke dominar nje pjese te madhe te Italise per njefare kohe. Luftrat samnite te viteve 326-312 para Kr..dhe 299-291 para Kr..sapo kishin perfunduar kur Pirroja nisi te hidhte nje sy nga Perendimii frymezuar ndoshta nga ura portative qe kishte ngritur mbi Hellespont persiani Kserksi 200 vjet me pare, Pirroja, sipas Plinit, ishte i pari qe konceptoi nje ure te ngjashme permes Adriatikut ne piken e tij me te ngushte, ne ngushtincen e Otrantos.Rasti i volitshem erdhi ne vitin 282 para Kr.Qyteti i pasur tregtar i Tarentit(Taranto) ne jug te Italise, nje koloni Spartane, e kishte hale ne sy floten Romake ne portin e vet (gje qe binte ne kundershtim me marreveshjen) dhe i kerkoi ndihme Pirros .Pa pritur qe te zgjidhte problemet inxhinjerike te ures, ai shfrytezoi medoten konvencionale, duke kaluar me anije permes Adriatikut.25.000 trupa. Pervec 3000 kalores, ai mori dhe 19
elefante lufte, kafshe gjigande te cilat italianet i shihnin per here te pare. Kur pane ushtrine romake qe afrohej Tarentit ia dhane Pirros komanden supreme te forcave antiromake, duke preferuar qe me mire t"i nenshtroheshin Pirros pellazg, sesa Romakeve Barbare. Ne fillim, Pirro i shkroi konsullit Romak, Valer Levinit,duke i kerkuar qe te vepronte si arbiter midis Romes dhe Tarentit. Mirepo konsulli ia preu shkurt.duke i thene qe te shihte punet e veta e te kthehej ne Epir. Kur prapavija romake kapi nje spiun Epirot, Levini i tregoje atij legjionit gjate nje loje stervitore dhe pastaj e leshoi qe ti thoshte Pirros se, nese e brente kureshtja per ushtaret dhe taktikat romake, duhej te shkonte e t"i shihte me syte e vet.
Ne betejen qe u zhvillua me pas ne Heraklea, afer Tarentit(280 para Kr.)Pirroja u ndesh me nje ushtri Romake dy here me te madhe se ushtria e tij dhe doli Fitimtar. Mirepo, ai humbi aq shume oficere dhe ushtare, saqe thirri:"Edhe nje beteje tjeter si kjo dhe me duhet te kthehem vetem ne Epire"Prej ketej lindi edhe shprehja "Fitore si e Pirros'. Ky ishte kontakti i pare ushtarak i Romes me Boten Greke ne lindje. Por jo i fundit. Duke shpresuar per paqen dhe Lirine e bashkesive greke ne Itali. Pirro dergoi ne Rome ministrin e tij me te zote ne artin e oratorise, Linean, kujtesa fenomenale e ketij te durguari e habiti Plinin, pasi ai "Kishte fiksuar emrat e senatoreve dhe te kaloresve romake vetem nje dite mberritje ne Rome. Por Roma nuk pranoi te hynte ne bisedime, prandaj Pirro marshoi drejt kryeqytetit, i cili mbrohej nga ushtria dhe milicia. Ne pamundesi qe ta pushtonte qytetin, ai u kthye mbrasht qe te kalonte dimrin ne Jug. Gjate rruges, leshoi roberit romake te veshur e te mbathur dhe me para, duke u thene qe te ndermjetesonin per paqen ne emer te tij. Nderkohe, Kartagjena pranoi ti vinte ne ndihme Romes me nje aleance ushtarake, duke shpresuar qe te zgjeronte zoterimet e saj ne Sicili. Kjo e alarmoi shume kolonine greke te Sirakuzes, e cila iu
lut Pirros per ndihme ushtarake kunder Kartagjenes. Pirroja nuk priti qe ti thonin 2 here. Ai u hodh ne Sicili ne Vitin 278 para Kr..dhe me stragjedine e tij te shkelqyer arriti t"ua rimerrte Kartagjenasve pjesen me te madhe te ishullit. Fatkeqsisht ai u perpoq te sundonte mbi keta greke liridashes po aq arbiterisht sa edhe Ptolemi mbi Egjiptin, prandaj greket nuk mund ta duronin dot. Ata e hodhen poshte oferten e tij qe te behej mbreti i tyre:disa prej tyre preferonin me mire Kartagjenen sesa regjimin ushtarak. Dionisi i Halikarnasit,qe duhe te jete ndikuar si historian nga origjina e tij greke dhe nga ambienti romake ku jetonte, ia hodhi fajin Pirros. Ai shkruante se Pirroja u soll ne menyre arrogante e tiranike, ashtu si shtypersit e tyre italiane, duke konfiskuar pasurite dhe duke shperndare ofiqe te larta per miqte e kapitenet e tij. Ai internoi, e madje ekzekutoi njerez te shquar me akuza te sajuara, fyu ndjenjat e Popullates duke plackitur thesaret e paruajtura ne tempujt e tyre. Kur u terhoq ne drejtim te Tarentit, ererat e terbuara shkaterruan disa nga anijet e tij, midis te cilave edhe ato qe nbartnin thesarin e popullit. Megjithate avantazhet e shumta qe kishte, Pirroja e humbi betejen tjeter"per shkake te zemerimit te perendeshes". Kjo ishte beteja joperfundimtare e Bevenetos. Pas kesaj, ne vitin 275 para Kr..ai u kthye ne atdhe, duke lene pas nje garnizon ne Tarent, por duke e lene ne Itali ne duart e Romakeve. Jo vetem Epiri, por edhe Greqia dhe gjithe Lindja po beheshin tashme
te te vetedijshem per fuqine e re qe po ngirhej ne Perendim.
Edhe Ptolemi i Egjiptit po perpiqej te zgjeronte kufijet e tij. I
pakenaqur me kontrollin e rrugeve detare ne Egje, ai nxiti
kryengritje ne Greqi e Maqedoni. Ne fakt, Pirros iu mbush mendja
fare lehte per te pushtuar Maqedonine nga perendimi, por kjo nuk dha ndonje rezultat te madhe. Nderkohe, ILIRINE nuk mund ta sulmonte, pasi mbreti i saj Glauku,e kishte strehuar qe te vogel dhe e kishte ndimuar te hipte ne fronin e MOLOSISE qe ne moshen 12 vjecare. Keshtu,ai i drejtoi armet kunder Greqise. Depertoi ne lindje deri ne Argosine Pelopenezit dhe u step nga frika kur pa argivet nuk donin te pranonin brenda mureve te qytetit. Pikerisht aty ,ne Argosin pellazg,ne vitin 272 Para Kr..karriera e tij do merrte fund. Ashtu si heroi i tij Aleksandri i Madhe, qe e kishte mbyllur karrieren e tij te shkelqyer ne menyre aq te lavdishme me turp ne muret e Argosit.kur nje grua e zemeruar do t"i hidhte nje tjegull nga catia e do ta linte te vdekur ne vend! Ne vepren e tij Historia Natyrore, Plini shkroi per nje dukuri shume te pazakonte qe ndodhi ne Rome."Dite qe Vdiq Pirroja,kokat e prera te kafsheve te flijuara rrokullisen ne toke,duke lepire gjakun e tyre.shenje kjo jashtzakonishte e mbare" Nje bust, te cilin studiuesit e identifikojne si me ate te Pirros, u gjet ne Herkulan,ne rreze te malit te Vezuvit, dhe
ruhet ne Muzeun Arkeologjik Kombetar te Napolit.
Aleksandri (272-?Para Kr.)
Vendin e Pirros e zuri i biri, Aleksandri, i cili pati grindje te
vazhdueshme me MAQEDONINE. Sidoqeofte, eshte domethenes fakti qe asnjera nga keto mbreteri te hershme Shqipetare nuk kerkoi aleance me Greqine per te luftuar kunder tjetres.
Copezimi (?-168 para Kr..)
Pas Aleksandrit, Epiri u nda misdis nje numri prinash fisnore, te cilet i qeverisnin krahinat e tyre si mbreteri te vogla. Shume prej tyre moren anen e Perseut te Maqedonise ne luften e tij kundra
Romes. Rrjedhimisht, senati i zemeruar Romak e urdheroi gjeneralin e sapoemeruar, Emil Paulin, te autorizonte ushtaret e tij qe, si ndeshkim, te placiksnin qytetet e Epirit. Pas betejes se Pidnes trupat Romake shkaterruan 70 qytete Epirote,pjesa me e madhe e te cileve i perkiste fisit te molosve,dhe kishin si skllever 150.000 banore. Shumica e tyre u transportuan ne Itali. Nje shekull me vone Straboni shkruante se, ndonese zonat fshatare ishin te ashpera e plot me male, " I Gjithe Epiri dhe Iliria dikur ishin teresisht te populluara. Tani pjesa me e madhe ka mbetur e shkrete, kurse zonat e banuara jane katandisur ne fshatra ose ne rrenpja. Madje edhe Orakulli i Dodones ka mbetur pothuajse i braktisur fare. "Deshmi te heshtura te hakmarrjes te eger te Romes mbi Epirin u gjeten 2000 vjet me vone, kur germimet ne Antigonea te Gjirokastres nxoren ne drite nje shtrese goxha e trashe prej hiri, te mbetur nga zjarri qe rrenoi plotesisht kete qytet dhe 69 te tjere si ai.....(Pjese te marura nga Libri "Populli Shqipetar nga lashtesia deri ne vitin 1912" i shkruar nga Edwin.E.Jacques.

[shendelli]

Ndërmjet shkencëtarëve ekzistojnë dy mendime të kundërta përsa i përket përkatësisë etnike të popullsisë së Epirit: i pari i konsideron epirotët si popullsi etnike ilire dhe i dyti që i konsideron si grekë.




Ejup RAMADANI



Epiri i vjetër përfshinte krahinën nga malet Akrokeraun (Vetëtimës) në Himarë, në veri deri te gjiri i Artës (Ambrakisë) në jug, prej brigjeve të detit Jon, në perëndim deri te vargu i Pindit në lindje.



Emri Epir që në gjuhën greke do të thotë tokë - sterë - kontinet, është emër me të cilin banorët e ishujve i quanin viset përballë tyre, mirëpo ky emër përdorej gjithnjë e më pak në mesjetë. Në vend të Epirit burimet përdorin termin Nikopojë, emër i kryeqendrës së themës së Nikopojës ose me emrat e krahinave përreth: Thesalia, Etolia dhe Akarnania. Ndonjëherë është përdorur edhe emri "Vegenetia", emri mesjetar i Tesprotisë së vjetër ose i Çamërisë së sotme.



Në kohën e vjetër disa burime flasin për fiset kryesore që banonin në Epir, siç ishin kaonët, molosët, thesprotët etj.



Edhe në luftën e Peloponezit (432-404) këta fise paraqiten si entitete politike më vete dhe marrin pjesë si aleatë të Spartës ose Athinës.



Gjatë sundimit të mbretit Tharypa (430-390) molosët krijuan një bashkësi politike që njihet me emrin "Lidhja molose". Kah mesi i shekullit IV, mbreti Aleksandër Molosi (342-331) i nënshtroi edhe thesprotët dhe u formua "Aleanca e epirotëve". Kjo bashkësi kishte karakter federativ me të drejta të barabarta për të gjithë, por nën një mbret nga dinastia e molosëve.



Që nga kjo periudhë ky emër do të shfaqet si një nocion politik dhe gjeografik. Ky proces politik siguronte barazinë ndërmjet fiseve pjesmarrëse në federatë.



Zhvillimin më të madh Epiri e arriti nën udhëheqjen e mbretit Pirro (307-271), përmes të cilit u realizua bashkimi i plotë i shtetit i cili u bë një fuqi ushtarako-politike që u shtri edhe jashtë kufijëve natyrorë, si në krahinat e Maqedonisë, Thesalisë, Ambrakisë dhe Akarnanisë.



Pas vdekjes së Pirros Epiri u dobësua mjaft. Vendin e mbretërisë së Ajakidëve e zuri Lidhja e Epirotëve, e cila përfaqësonte një sistem republikan, por nuk luajti ndonjë rol të rëndësishëm.



Më 167 Epiri ra nën sundimin romak, kurse më 145 u përfshi në Provincën e Maqedonisë, që bënte pjesë në sistemin administrativ shtetëror romak. Në fund të shekullit të II Epiri ishte provincë në vete, kurse në fund të shekullit të III, me reformat administrative ushtarake të perandorit romak Dioklecianit, u krijua provinca e Epirit të Ri me krahinat ndërmjet Vjosës dhe Matit, kurse trevat e tjera të Epirit u quajtën provinca të Epirit të Vjetër. Të dy këto provinca bënin pjesë në Prefekturën e Ilirikut.



PËRKATËSIA ETNIKE E EPIROTASVE



Ndërmjet shkencëtarëve ekzistojnë dy mendime të kundërta përsa i përket përkatësisë etnike të popullsisë së Epirit: i pari i konsideron epirotët si popullsi etnike ilire dhe i dyti që i konsideron si grekë.



Historiani i njohur francez Gustav Glotz për Greqinë thekson: "Greqia e mirrëfilltë nuk është veçse një pjesë, as më e pasura dhe as më e madhja e tokave që u bënë greke. Është një vend i vogël... Në të vërtetë, të vjetërit nuk kanë qenë aspak dakord për kufijt e saj. Ata përfshinin këtu Thesalinë për të përjashtuar zakonisht Epirin dhe gjithmonë Maqedoninë. Greqia e vjetër është pra, pak a shumë, tërësia e kantoneve që gjinden në jug të një linje, që tërheqin nga gjiri i Ambrakisë deri në grykën e Peneut".



Për këtë problematike kemi burime të vjetra edhe nga Herodoti, i cili në librin e tij sjell dy fragmente: në të parin përmend një molos me emrin Alkon, i cili ishte ftuar nga tirani i Sikyonit, Klthsteni, njeri i pasur që donte të martonte të bijën Agaristën me një djalë që ishte më i mirë midis grekëve. Kjo e dhënë e Herodotit u ka dhënë kurajo përkrahësve të teorisë së origjinës greke të epirotasve. Në fragmentin tjetër Herodoti e mohon praninë e një molosi në këtë ceremoni.



Edhe në luftërat greko - persiane molosët nuk bëjnë pjesë midis grekëve që shkuan në mbrojtje të Sallaminës.



Historiani tjetër grek Thucididi në hyrje të veprës së tij "Lufta e Peloponezit" (432-404) thekson: "Nga përpjestimet dhe rëndësia kjo luftë i kalonte luftrat e mëparshme dhe ishte kriza më e madhe që përfshiu jo vetëm grekët, por edhe një pjesë e botës barbare".



Ashtu sikurse Herodoti edhe Thucididi i quan "barbarë" të gjithë popujt jo grekë. Ky i fundit na jep një pasqyrë të qartë të gjeografisë etnike të këtij rajoni. Në vitin 429, shkruan ai, "ambrakasit së bashku me shumë barbarë të tjerë marshuan kundër Argosit të Amfilohisë dhe gjithë Amfilohisë tjetër; banorët e tyre greqishten e kanë mësuar nga ambrakasit e ardhur; amfilohët e tjerë janë barbarë, në këtë ekspeditë nga barbarët ishin: kaonët, thesprotët, molosët, atintanët, paruejtë dhe orestët".



Shkencëtarët thonë se kur kolonistët grekë u vendosën në Korkyrë u detyruan të ndeshen me qëndresën e ilirëve - liburn, të cilët e zotëronin këtë ishull.



Historiani grek i shekullit IV Efori ashtu si Herodoti dhe Tukididi thotë: "nga ana e perëndimit Hellada fillon me Akarnaninë, sepse kjo ndeshet e para me fiset epirote".



Pra, sipas burimeve historike emri Epir haset kah mesi i shekullit IV në hapësirën gjeografike buzë detit JON, ndërmjet gjirit të Ambrakisë dhe maleve Keraune, në lindje deri te vargmalet e Pindit ku bënin pjesë fiset si molosët, kaonët, thesprotët etj. Edhe shfaqja e kolonive helene nuk e ndryshoi karakterin etnik të popullsisë vendase, e cila mbeti si edhe më parë "barbare". Shteti i Epirit në asnjë dokument nuk përmendet si shtet grek. Ai i takonte trungut etnik ilir.



FISET SHQIPTARE TË EPIRIT



Dyndjet sllave të shekullit VI-VII sollën ndryshime të mëdha në aspektin etnik në Ballkan, që nuk u vërejtën shumë në Epir, pasiqë popullësia vendase u ruajt nga pushtimi i tyre.



Pas pushtimit të Konstantinopojës nga kryqëzatat, fisnikët bizantinë u strehuan në Epir, sidomos në Janinë, ndërmjet tyre edhe Mihail Engjëlli, i biri i qeveritarit të dikurshëm të Epirit, që tentoi të krijonte një perandori të vogël bizantine. Më 1358 në Epir u vendos pushteti i familjeve të mëdha shqiptare si Gjin Bua Shpata Zenebishti dhe Losha. Kur në pushtet, në Epir, erdhi sunduesi italian Karl Toko, dëboi princët shqiptarë, kurse pronat e tyre ua shpërndau përkrahësve të tyre. Më 1346 Epiri ra nën sundimin e sundimtarit serb Stefan Dushanit. Politikën e shfronësimit e ndoqën edhe normanët dhe anzhuinët.



Në fund të shekullit XII në këtë territor përmendet familja e njohur e Shpatajve të Epirit dhe e Zenebishëve. Historiani bizantin Kantakuzeni përmend fiset shqiptare që banonin ndërmjet Epirit dhe Thesalisë: Buavët, Malakasët dhe Mazrekët.



Principatën e Gjin Bua Shpatës burimet historike e quajnë "Despotati i shqiptarëve", që u krijua nga mesi i shekullit XIV dhe që përfshinte Epirin jugor.



Emërtimi etnogjeografik "Shqipëri" gjithnjë e më shpesh nga shekulli XIV filloi të zëvendësojë emërtimet si Epir, Nikopojë, Etoli, Akarnani. Dokumentet e të njëjtit shekull pjesën e kontinentit përballë ishujve të Korfuzit e të Leukadës, deri te gjiri i Ambrakisë në derdhjen e lumit Akelos, e quajnë "Albania". Dy princët shqiptarë, Gjin Bua Shpata e Gjon Zenebishi që sunduan nga Gjirokastra dhe Himara e deri në Akarmani cilësohen si "Sundimtar të Shqipërisë".



Duke filluar nga shekulli XVI autorët evropianë e njihnin Epirin deri në gjirin e Amrakisë si provincën më jugore të Shqipërisë ("Shqipëria e Poshtme"), emërtim që do të ruhet deri në shekullin XX. Një emërtim të tillë do ta bëjnë edhe Marin Barleti, Frang Bardhi etj. Në një dokument, Skenderbeu do të theksojë se "ne jemi epirotë".



Kartografi i njohur i shekullit XVII I. Lavrenberg shkruan: "Leandri dhe Eritrea na mësojnë se Epiri sot quhet Shqipëri. Banorët e tij, sipas Leonklavit, quhen shqiptarë, ndërsa turqit i quajnë arnautllarë. Epirotët ndahen në fise të ndryshme, por që të gjithë ndryshojnë prej grekëve, si nga gjaku ashtu edhe nga gjuha".



Kur flitet për karakterin etnik të Epirit në mesjetë nuk duhet nisur nga realiteti i sotëm i këtij territori. Gjatë shekujve XVI-XX këtu përmenden disa lëvizje të popullatës që kanë ndikuar në etnografinë e vendit, si p.sh. depërtimin e vllehëve prej maleve të Pindit dhe të Maqedonisë Jugperëndimore drejt ultësirës nga fusha e Delvinës deri poshtë në Akarnani, por kishte edhe prej atyre që u vendosën në territorin Janinë - Artë dhe që u greqizuan.



Regjistri osman i Sanxhakut të Vlorës, nahija e Gjirokastrës, i vitit 1520 shënon praninë e bashkësisë vllehe në fshatrat e Vodhinë e Llovinë dhe fshatrat që sot flasin greqisht në zonën e Dropullit e të Delvinës, që banoheshin edhe nga popullsia shqiptare. Sipas disa studiuesve, pas vitit 1520, në Luginën e Dropullit erdhën nga Atika një popullsi helene apo e helenizuar.



Me depërtimin e popullsisë greke në Epir vepronin me forcë edhe politika e helenizimit, ku bartës kryesor ishin shkolla dhe kisha greke.. Kjo zonë u godit më shumë nga shpërnguljet e shekujve XIV-XV që ndikoi në përbërjen etnike të Epirit.



Shpërngulja e shqiptarëve të Epirit drejt tokave greke nisi që në gjysmën e parë të shekullit XIV, pas shtypjes së kryengritjeve shqiptare nga perandori bizantin Andronik III Paleolog. Këto shpërngulje ndodhën edhe pas rënies së principatave të Shpatajve dhe të Zenebishëve, por me intensitet më të madh vazhduan pas depërtimit të turqve. Shqiptarët u vendosën në Atikë, Beoti, Livadha, Peloponez etj.



Megjithë shpërnguljet e mëdha, Epiri sërish mbeti trevë shqiptare. Edhe dokumentet veneciane të vitit 1444 popullsinë e rretheve të Pargës, Margëlliqit dhe të Janinës i quajnë shqiptarë. Më 1555 francezi Belon du Mans, pas vizitës që ia bëri Epirit, konstatoi se popullsia e kësaj treve ishte shqiptare. Edhe admirali turk Piri - Reiz, në librin e tij të udhëtimeve thotë se popullsia e Pargës ishte shqiptare.



Dëshmi më të qartë për përbërjen etnike të Epirit paraqesin regjistrat osmanë si ai i Vlorës 1520, i Delvinës dhe i Janinës i vitit 1583. Sipas antroponimisë së pastër shqipe, shqiptarët dominonin edhe në zonat periferike të Epirit. Këto dëshmi pranojnë se Epiri prej Mesjetës dhe deri në kohën e re ishte dhe mbeti territor shqiptar, pavarësisht nga emigrimi dhe imigrimi i shqiptarëve, vllehëve dhe grekëve.

[Albo]

Epiri dhe përkatësia etnike e epirotëve

Epiri është toka klasike dhe vatra e një populli tepër të lashtë. Që në muzgun e kohërave në gadishullin ballkanik endeshin pellazgët të mbuluar me një vel misteri. Mitologjia thotë se ata ishin njerëzit e parë.

Helenët, të cilët në mënyrë të padiskutueshme i konsideronin pellazgët më të vjetër se veten, për ta përdornin një epitet të pashlyeshëm “proselinoi”(parahansor), pra më të vjetër se vet Hëna. Kjo figurë e skajshme është tepër elokuente për lashtësinë e popullit tonë. Fijet e misterit pellazg ndërthurren në kohëra, gjersa në histori përmenden ilirët. Si një popull kryesor, si një “Hauptvolk”- siç e pat quajtur një nga themeluesit e ilirologjisë L. G. Thunman, ilirët morën pjesë në proceset themelore shoqërore e kulturore, në ngjarjet kryesore politike që përshkruan botën antike të Mesdheut.

Qytetërimi ilir do të mbushte shtratin e historisë së ardhme. Kontrasti me Romën do t’i dallonte ilirët si popull tribunal të lirisë. Për të nënshtruar trojet ilire Romës iu desh të harxhonte gati gjysmën e kohës me anë të së cilës krijoi tërë perandorinë e saj të përbotëshme. Sulmet shkatërrimtare të keltëve, gotëve, visigotëve krijuan pshtjellime të mëdha, por ilirët mbetën sërish në trojet e veta. Ndersa vërshimi shekullor i sllavëve qe i tmerrshëm përsa i përket forcës asimiluese. Procesi i romanizimit u kryqëzua me atë të sllavizmit, por gjuha dhe vet populli autokton i trevave historike rezistoi dhe e ruajti individualitetin etnik. Perandoria bizantine, Mbretëria bullgare e serbe qenë mbulesa politike të sipërme, nën të cilat shqiptarët jetonin, vepronin e i shkyenin. Këto mbulesa s’mund të konsideroheshin si qefin definitiv që mbështillnin një popull kufomë. Shqiptarët në raport me ngjarjet dhe historinë nuk u diverguan e as humbën. Ata konservuan vetvetën si popull, por nuk u ngurtëzuan si një relike muzeore, po me anë të dinamizmit të tyre, bënë Metaforën e Pavdekshme të Rezistencës dhe mbijetesës.

Me emrin EPIR në kohët e lashta quheshin krahinat në Jug të Ilirisë, që shtriheshin prej lumit Vjosa e deri te krahinat veriore të Heladës së vjetë(1). Kufijtë e sipërm nuk duhet ti marrim si të prerë, pasi që në kohët e ndryshme ata kanë lëvizur; kështu për shembull në kohën e sundimit të Pirros ata janë zgjeruar shumë më përtej territoreve të përmendura. Disa nga gjeografët e shkrimtarët e kohës së lashtë quanin Epir edhe krahinat që ndodheshin në bregun e djathtë të Vjosës dhe i shtynin kufijtë e këtij shteti deri në Skraparin e Mallakastrën e sotme, duke përfshirë edhe qytetin e Apollonisë(2). Nga ana tjetër disa fise kufitare ndërmjet Maqedonisë dhe Epirit quheshin nga shkrimtarët e vjetër herë epirotë dhe herë maqedonë(3). Të gjitha mendimet e shfaqura për përkatësinë etnike të fiseve epirote nga dijetarët e ndryshëm janë mbështetur kryesisht në të dhënat e shkrimtarëve të vjetër, veçanërisht te Tukiditi dhe shumë pak në të dhënat arkeologjike. Mendimet kane qenë sa të ndryshme aq edhe kontradiktore. Prandaj nuk duhet të na befasoj fakti se të njejtat të dhëna të përdorura nga disa për të mohuar origjinën greke të fiseve epirote janë interpretuar nga të tjerët në një kuptim krejt të kundërt.

Tukiditi (4) me emrin “Epir” kuptonte tokat e Lokërve dhe të Akarnanisë, duke përfshirë kështu pothuajse gjysmën e bregut që shtrihej në veri të gjirit të Korintit. Helaniku (5) ”Apeiros” quante edhe Azinë e Vogël, ndërsa Tukiditi (6) dhe Isokrati (7) quanin kështu edhe një pjesë të mirë të Azisë. Straboni (8) thotë se: ”Homeri me fjalën Epir nënkuptonte vendet përballë ishujve, duke përfshirë Leukaden”. Më vonë banorët e Korkyrës dhe të ishujve përreth me emrin “Epeiros” quanin tokat përkundrej ishujve, që shtriheshin gjatë bregut të detit Jon, të banuar nga fiset kaone e thesprote.

Fjala Epir rrjedh nga fjala e greqishtes së vjetër Apeiros, që në dialektin dorik do të thotë “stere”, ose “kontinent” (tokë) (9). Ajo ka pasur kuptime të ndryshme gjatë historisë së kësaj krahine. Kështu pra emri Epir në fillim ka pasur kuptim gjeografik e jo etnik. Me emrin “Epir” autorët e lashtë në fillim e kanë quajtur një territor të gjerë, i cili më vonë u ngushtua rreth krahinave përballë Korkyrës dhe ishujve përqark. Më pas, në shek.V p.e.s. ky emër përfshiu edhe të gjitha fiset e brendshme, duke u bërë një emër i përbashkët për krahinat që formonin në këto brigje një tërësi gjeografike, etnike e politike.

Emri Epir u përvetësua jo vetëm nga gjeografët, historianët e shkrimtarët antikë, por edhe nga vetë banorët, të cilët e përdorën këtë shpesh here edhe në dokumentet e tyre të shkruara, në mbishkrime e monedha. Pra në gjuhën shqipe fjala EPIR është sinonim i fjalës SIPËR, për të treguar banorët që jetonin në anën tjetër të bregut ku grekët shkonin për tregti ose që punonin me banorët e kësaj krahine. Emri Epir është përdorur në kohët e vjetra për të quajtur Toskërinë dhe Gegërinë ose më saktë Shqipërinë. Dihet se me emrin Epir në kohën e Perandorisë së Lindjes u përgjithësua Shqipëria. Toskëria u quajt Epiri i Vjetër (10) dhe Gegëria u quajt Epiri i Ri (11).

Disa dijetare, duke u nisur nga elemente të shkëputura kulture që janë përhapur më vonë në Epir dhe nga gjuha greke e monumenteve epigrafike të Epirit kanë shprehur mendimin se banorët e kësaj krahine ishin grek. Ky mendim është në kundërshtim me dëshmitë e historianëve dhe gjeografëve antikë dhe me rezultatet e studimeve të sotme gjuhësore dhe arkeologjike (12). Herodoti thotë se: ”në kohën e tij në Epir ishte akoma i gjallë kujtimi i banorëve të dikurshëm pellazgë, të cilët kishin ardhur këtu nga Thesalia kufitare”. Kurse Straboni, duke u mbështetur te Efori, Hesiodi dhe Euripidi thotë se:”vendbanimi i hershëm i pellazgëve ishte Arkadia dhe që këtej këta shtegtuan në Epir, ashtu si në Thesali, Kretë, Lesbos dhe Troadë” (13). Në Epir jane gjetur me shumicë emra personash, fisesh dhe emra gjeografik me prejardhje ilire. Kështu p.sh.:
- emra personash: Dastidi, Anyla, Tarypi;
- emra fisesh: Kaonët, Tesprotët, Pasaibët;
- emra gjeografik: mali Tamar, mali Asnau, lumi Thyam(14).

Edhe gjetjet arkeologjike, megjithëse të pakta, pajtohen me traditën e shkruar të lashtë dhe me të dhëna
gjuhësore. Me përhapjen e kulturës dhe gjuhës greke, fytyra e Epirit të lashtë ndryshoi deri diku nga pikëpamja kulturore, por kjo nuk solli ndryshime të rëndësishme në përbërjen etnike të popullsisë. Teopompi, thotë Straboni (15), përmend 14 fise epirote, por nga mbishkrimet ne njohim një numër më të madh. Dijetari anglez Hamond (16) thotë se:” ...në Epir ka pasur rreth 60 fise, por vetëm disa nga këto mund të arrijnë një zhvillim të tillë sa të zënë një vend në histori”. Fiset kryesore të Epirit që përmenden më shumë për rëndësinë e tyre ishin: Tesprotët, Kaonët, Molosët, Atamanët, Anfilokët dhe Kasopët (17). Mendimin që fiset epirote nuk ishin helenë mbështetet në radhe të parë në faktin se shumë nga shkrimtarët antikë këto fise i quajnë me emrin e përgjithshëm “barbarë”.

Pikërisht sipas kuptimit që i dhanë fjalës “barbarë” dijetarët u ndanë më dysh. Tukiditi bën një dallim të qartë ndërmjet helenëve dhe fiseve kryesore epirote. Për t’u theksuar këtu është sidomos libri i II ku flitet për pjesëmarrësit e veprimeve luftarake të vitit 429 p.e.s. Në këtë pjesë ai shkruan: ”Me Knemin, prej helenëve ishin Ambrakasit, Anaktorasit, Lukadasit dhe njëmijë hoplitë të Peloponezit që ai i kishte marrë me vete kur po vinte. Nga barbarët ishin njëmijë Kaonë. Bashkë me Kaonët merrnin pjesë në ekspeditë edhe Tesprotët, Molosët, Atintanët, Pervejt dhe Orestët” (18). Në këtë pjesë duket qartë se Ambrakionët, Parauejt dhe Orestët i konsideron barbarë, do me thënë popuj johelenë. Në një vend tjetër, Tukiditi i quante barbarë persianët, taulantët, ilirët, trakët dhe maqedonët (19). Po kështu barbarë i quajnë epirotët edhe Straboni (20), Skymni (21), Polibi (22), Livi(23), Plini(24), etj.

Tukiditi me fjalën “barbar” nuk ka pasur për qëllim të tregoj popuj me nivel të ulët kulturor, në kuptim përçmues, por e ka përdorur këtë fjalë për të vënë në dukje ndryshimin gjuhësor ndërmjet epirotëve dhe helenëve. Këtë na e pohon vetë autori në një vend tjetër ku flet për qytetin në Anfiloki: ”Banorët e këtij qyteti, greqishten që flasin sot e mësuan nga ambrakasit e ardhur; anfilokët e të tjerë janë barbarë (25). Në qoftëse anfilokët do të ishin grekë, nuk kishte përse autori helen të theksonte se ata e mësuan greqishten nga ambrakasit, pasi që nuk do të kishin nevojë të mësonin gjuhën që ishte e tyre. Kjo e detyroi autorin helen t’i quajë ata barbarë, ashtu si i quante të gjith popujt e tjerë që nuk ishin grek.

Kundërargumenti se me fjalën barbarqë ka përdorur Tukiditi ka pasur me të vërtetë qëllim që të tregojë shkallën e nivelit kulturor të popujve nuk është bindës. Helenët në përgjithësi nga mesi i shekullit V p.e.s. nuk e mbanin veten më superiorë nga popujt e tjerë, si bie fjala persianët dhe egjyptjanët të cilët ata i quanin barbarë. Mund të përmendet edhe një e dhënë më e vonë që pa dyshim është nxjerrë nga burime më të hershme. Ky është shënimi i Stefan Bizantinit (26), i cili i quan athamanët ilirë. Për kët tezë që i njeh epirotët për ilir flet edhe vet shtjellimi i ngjarjeve politike në Epir. Epiri mbetet për një kohë të gjatë i përjashtuar nga bashkësia greke dhe në luftërat kundër persianëve; me përjashtim të ndonjë kolonije korintase, nuk mori pjesë asnjë fis nga Epiri. Kur Perikliu ftoi delegatët e Greqisë në konferencën panhelenike të Athinës, vetëm Ambrakia si koloni e Korintit u pranua nga qytetshtetet e Epirit (27). Straboni, plaku i vjetër i gjeografëve dhe i historianëve të Greqisë së Lashtë thotë se:”...populli i këtyre viseve ka patur një afërsi nga gjuha, morali dhe zakonet me popullsinë e Maqedonisë dhe të Ilirisë”(28). Ja edhe një shembull tjetër që grekërit përdorën për ta bërë Epirin grek. Duhet të vemi re se turqit kur bënë regjistrimin e popullsisë e lanë qytetin Delvinë dhe Grebenë me të njejtin emër, kurse grekërit Delvinën e quajtën Dhelvinon dhe Grebenën Grevenë. Turqit edhe Vjenës i thanë Vjenë në trajtën autentike.

Një kontribut të veçante për sqarimin e problemit të përkatësisë etnike ilire të fiseve epirote sjellin edhe gërmimet arkeologjike, që janë bërë në Shqipërinë e Jugut pikërisht në kodërvarret e Vodhinës, të Bodrishtës e Kakavisë në Dropullin e Sipërm, në Mashkullorë të rrethit të Gjirokastrës, në kalanë e Rripësit të rrethit të Sarandës dhe sidomos gërmimet në qytetin e lashtë të Jermës në rrethin e Gjirokastrës. Vend me rëndësi zënë gjetjet në kodërvarret e Dropullit të Sipërm (29). Duke studjuar mënyrën e ndërtimit të tumave dhe inventarin e materialeve të tyre arrijmë në përfundim se ato nuk ndryshojnë as në format e jashtme e as në përmasat nga materialet e ngjajshme të krahinave të tjera të Shqipërisë. Enët rej balte (me dy vegje) të zbuluara në këto tuma nga format e tyre janë të ngjajshme me ato të Vajzës (30) dhe të Matit (31).Te këto enë duket se ndërtuesit e tumave të Dropullit kishin të njëjtën kulturë materiale me banorët e Vajzës, Matit dhe të krahinave të tjera ilire. Qysh në fillimin e mijëvjeçarit të parë p.e.s. në bazë të dhënave më lart të cekura do të thotë se ka pasur një popullsi me origjinë ilire.

Një rëndësi të dorës së parë kan edhe materialet arkeologjike të zbuluara në vendbanimet e fortifikuara ilire të Kaonisë. Mesapët e Italisë së Jugut, origjina e tyre ilire tashmë është pranuar, që u hodhën në brigjet e Italisë në periudhën midis fundit të mijëvjeçarit të dytë e fillimit të mijëvjeçarit të parë p.e.s. sikurse tregon edhe emri i pare nuk janë gjë tjetër veçse kaonë (32). Me interes janë edhe rezultatet e gërmimeve të bëra në Butrint, në Finoç, në Çukën e Ajtojt, në Kalivo të rrethit të Sarandës dhe gërmimet në Jermë (33). Këto gjetje dëshmojnë për një veprimtari prodhuese mjaft të gjerë. Vendin e pare e zënë qeramika, veglat metalike të punës e materialet e ndërtimit. Më të rralla janë stolitë, armët e objektet artistike. Të rëndomta janë kudo tjegullat e shtëpive. Në gërmime gjithashtu janë gjetur detaje arkitektonike, shtylla, etj. Meriton të studjohet qeramika e zbuluar në territorin e banuar nga kaonët. Studimi i kësaj qeramike ndihmon të nxirren përfundime me vlerë rreth formimit dhe zhvillimit të kulturës ilire dhe gërshetimit të saj me kulturat fqinje.

Një vështrim të veçant tani po i bëj qeramikës së zbuluar në qytetin e Jermës në rrethin e Gjirokastrës. Meqenëse këtu ajo është gjetur në një sasi më të madhe, në krahasim me qendrat e tjera dhe nga ana tjetër, shtresat kulturore këtu janë më të qarta se kudo tjetër (34). Megjithëse në gërmimet e kryera në Jermë, koha kur kjo krahinë ka përqafuar një seri elementesh kulturore nga krahinat fqinje helene, prapëseprapë edhe në qeramikë, në mënyrën e punimit të saj, në trajtën e trungut të enëve, në vegjet dhe në motivet e zbukurimit ruhen të gjitha traditat më të lashta ilire. Po përmend këtu formën aq shumë të përsëritur të tasave, të cilët mund të krahasohen fare mirë me ato që janë zbuluar në vendbanimet ilire të Gajtanit (35) dhe të Rosunjës (36). Ilirët e kësaj qendre përdornin vegjet brinake në disa variante, ashtu si dhe në qendrat e tjera ilire (37) .Këto vegje i gjejmë të ngritura në mënyrë të theksuar në lartësi ose shpesh herë edhe me një ngritje të vogël në formë tëmthi. Në këto enë gjejmë motive me gërricje, me ngulitje, si zigzake, rombojke, vija paralele, gropëza, rrathë të vegjël me shirita në relief, etj. Tiparet e kulturës ilire i shohim edhe në disa fibula dhe gjilpëra dyshe. Në Finiq e Butrint janë zbuluar disa fibula të cilat arkeologët i kanë quajtur heshtorë. Fibula të ngjajshme me këto janë gjetur edhe në trevat e tjera ilire. Kështuqë formojnë një variantë karakteristike origjinale ilire, të cilin e ndeshim vetëm në pjesën perëndimore të Gadishullit ballkanik (38).

Dua të shqyrtoj një stoli tjetër, gjilpërat dyshe.Të tilla gjilpëra janë gjetur në gërmimet e Jermës dhe në ato të Ripësit. Njëra prej tyre, ajo që është gjetur në qytetin e Jermës është e larë në ari. Gjilpëra të ngjajshme me këto janë zbuluar në kodërvarret e Matit, në qytezën e Gajtanit, në nekropolet e Durrësit e të Apolonisë. Të gjitha variantet janë karakteristike për periudhën e parë të hekurit (39). Ato vazhdonin të prodhoheshin në Iliri edhe në periudhën e dytë të epokës së hekurit dhe janë konsideruar nga studjuesit si prodhim zejtar vendës (40). Fakti që gjilpërën dyshe e gjejmë të vulosur në një peshore të qytetit të Jermës tregon se kjo stoli ka qenë shumë e përdorur tek ilirët.

Një fushe tjetër që na ndihmon për një gjykim më të drejtë për problemin e përkatësis etnike të epirotëve është edhe onomastika. Këtë çështje e ka trajtuar arkeologu shqiptar H. Ceka (41). Përmes faktesh të shumta ai arrin në përfundim se epirotët ishin të një etnosi me ilirët (42). Në mbishkrimet e zbuluara në Dodonë (43), Nilsoni thotë se dalin rreth 50 emra me origjinë ilire (44). Kurse në mbishkrimet e zbuluara në teatrin e Butrintit janë rreth 40 emra ilirë (45). Si pershembul, Admet (4 herë), Amynta (2 herë), Annia, Apoita, Artemo, Artemoni (2 herë), Falakrion (4 herë), Nona, Genth dhe Falark (6 herë) (46). Këtu po analizoj disa nga këta emra që i ndeshim si në Epir ashtu edhe në Iliri. Emri Admet, që e kemi ndeshur 4 herë në mbishkrimet e Butrintit më kujton emrin ilir Adamat, që e lexoj mbi monedhat e Shkodrës (47). Monedha të prera aty kah mesi i shek.II p.e.s. (48), si dhe në një gurë varri të zbuluar në Durrës (49).Të njëjtin emër njeriu e ndeshim edhe në krahinat lindore të Epirit, në Tesali e në Maqedoni dhe është lexuar në drahmat e Dyrrahut e mbi monumente sepulkrale të Apolonisë (50). Emri Annia në trojet shqiptare gjendet në disa variante si Annai, Annaius (si emër burri në Dyrrah), Anna në mbishkrimet e Dodonës dhe Anna në Dalmati. Si H. Krahe (51) ashtu edhe zbuluesit e tjerë të këtyre mbishkrimeve këtë emër e quajnë ilir.

Një emër tjetër shumë i përhapur në Iliri është edhe emri Genth i zbuluar në mbishkrimet e teatrit të Butrintit. Ky më kujton emrin e mbretit ilir të Adrianëve, Genth, të cilin e gjejmë në monedhën që e ka prerë ai vet (52). Këtë emër e gjejmë edhe në gurët e varreve dhe në monedhat e Dyrrahit (53). Dy emra të tjerë si Falakr dhe Falakrion, që kemi ndeshur 10 herë në mbishkrimet e Butrintit, H. Krahe (54), i përfshinte gjithashtu pa rezerva në emra ilirë. Një grumbull emrash ilirë kemi edhe tek burimet antike. Nga emrat që na kumton Tukiditi lidhur me prijësin e kaonëve, të tesprotëve, atiutanëve e parauejve, katër janë ilirë (55). Po të jetë e saktë se fiset epirote kishin origjinë helene (greke), atëherë pse krerët e mbretërit e tyre të mbanin emra ilirë?!?! Nuk kanë të bëjnë aspak me gjuhën e vjetër greke as emrat e krahinave epirote Adania (sipas Hesyhit kështu quhej dikur Mollosia), Atamania, Anfilokia, Prosaibia, Tesprotia, banorët e së cilës sipas dëshmisë së Stefan Bizantinit (56), qenë thirrur edhe Aigestë.

Të njejtin karakter kanë edhe emrat e lumenjve Aou, Aheron, Ahelou dhe Thyamis, prej të cilit e ka marrur sot emrin Çamëria (57) dhe emrat e maleve Tomar, Asnau, Aeropus, etj. Dihet se ashtu si të gjithë popujt e tjerë jogrekë të Ballkanit edhe ilirët kanë përdorur në mbishkrimet e monedhat e tyre gjithnjë shkronja të gjuhës greke e latine. Në qoftëse sot mbi gjithë truallin e ilirëve ndeshim vetëm mbishkrime greke e latine, kjo nuk don të thotë se ilirët u helenizuan dhe më vonë u romanizuan. Nëqoftëse epirotët do të ishin grekë si do të kishte arsye që shkrimtari Helen Straboni (58) të trajtojë një pjesë të epirotëve si bilingë, si popuj që flisnin dy gjuhë. Pa dyshim, Straboni ka pasur parasysh që një nga këto gjuhë që përdornin epirotët ka qenë ilirishtja dhe gjuha tjetër ka qenë greqishtja, të cilën e përdornin në mbishkrime. Këta banorë, pra epirotët, nuk kanë pasur asnjë lidhje me grekët dhe prandaj prej grekërve janë quajtur barbarë e bilingë, pra jogrek. Të gjitha këto tregojnë se popullsia që më parë është quajtur epirote ka qenë ilire.

Gjeografi danez Malte Brun, autor i njërës nga veprat gjeografike më me autoritet të shek.XIX që përfundoi së botuari pas vdekjes së tij, në analizën e vet mbi gjeografinë e Strabonit thotë: ”Etolia dhe Akarnania konsideroheshin nga grekërit gjysëm barbarë”. Përsa i përket Epirit të gjithë autorët grekë të lashtësisë e përjashtojnë nga Greqia. Ai është përshkruar nga Straboni me Ilirinë dhe Maqedoninë. Fiset kryesore të tij ishin Kaonia, Thesprotia, Molosia. Straboni dhe Plutarku pohojnë se epirotët flasin një gjuhë të veçantë dhe kjo gjuhë është e njëjtë me atë maqedonase.Me sa duket gjuha shqipe rrjedh prej saj (59). Edhe Pukëvili kur flet për Akarnaninë dhe Etolinë thekson se:”...këto vende (në kohën e tij) quheshin Shqipëri dhe banorët e saj quheshin shqiptar” (60). Ch. Brouchneri gjeograf i mbretit të Anglisë shkruan:”Shqipëria është një provincë e Turqisë Evropiane që kufizohet në veri me Bosnjën dhe Dalmacinë, në jug me Livadhianë, në lindje me Thesalinë dhe Maqedoninë” (61). Historiani Teodor Momsen në veprën e tij monumentale “Historia e Romës së Lashtë” i quan “...trimat epirotë, shqiptarë të lashtësisë” (62).

Lajbnici, filozofi më i madh i kohës së tij, eshte mbiquajtur Aristoteli i kohëve moderne, falë interesave të gjithanshme dhe kontributeve të mëdha që dha në fushat më të ndryshme të dijes. Por ne shqiptarët te Lajbnici shohim, ashtu si tek albanologu Erik Hemp ”...një dijetar të hershëm, të vërtetë, të gjuhësisë shqipe” (63), udhërrëfyesin e studimeve në fushën e gjuhës sonë, që ndonëse punoi një shekull para lindjes së gjuhësisë krahasuese, me një intuitë të jashtëzakonshme arriti i pari në një teori ilire të prejardhjes së gjuhës shqipe. Kontributi i Lajbnicit në këtë fushë përfshihet në tri letra që ai i ka dërguar bibliotecistit mbretëror të Berlinit, tanimë të njohur në botën shkencore si:” Letrat shqiptare të Lajbnicit” (64). Në letrën e parë të datës 24 janar të vitit 1705 ai shprehte mendimin se: “...gjuha e ilirëve të lashtë mund të ekzistonte diku në Epir” (65). Për epirotët dhe gjuhën e tyre me origjinë ilire si Lajbnici shprehen edhe J. G. F. Herder (66) dhe J .E. Tunman, i cili thotë: ”Edhe në Epir banonin vetëm popuj jogrekë, të cilët flisnin maqedonisht, që është e njëjtë me gjuhën ilire” (67).

Por mendim të tillë kishin edhe F. Bop (68), J. R. F. Ksilander (69), J. G. F. Han (70) , J. F. Falmerajer (71), T. Mommsen (72), P. Kreçmer (73) që thotë:”Për tërë grupin veriorë të këtyre fiseve, që nga kufijtë e krahinës së Epirit, qysh herët të paktën që nga koha e Herodotit (74) është përdorur emri i përbashkët Ilirët, ose siç quheshin në kohët më të lashta Hilirët” (75). Ky emër vjen mbase nga jugu, nga Illyrii proprie dicti (Plin.III-144.Male II-3) dhe u përhap më vonë nga grekërit në të gjitha fiset e ngjajshme me ta që njohën gjatë përparimit të tyre drejt veriut (76). Ndërsa Hansjërg Frëmmer (77) në librin e tij “Ilirët”, që ai e botoi në vitin 1988, thotë: ”Ndarja më tresh e Ilirisë ashtu si u bë pas fitores së romakëve mbi mbretin Gent u pasqyrua dhe në ndarjen e provincave: të Dioklecian Konstantinit, Hinterlandi i Durrësit dhe Apolonisë që i përkiste për një kohë më të gjatë Romës; dhe Epirus nova (Epiri i Ri) qe ishte pjesë e dioqezës së Maqedonisë. Kurse territori tjetër i sundimit të mbretit Gent, rreth Shkodrës, e quajtur provinca Prevalitana, bënte pjesë në dioqezën e Dakisë. Të dyja këto pjesë të territorit të lashtë ilir në kohën e Augustit bënin pjesë në provincat e senatit dhe pasi u nda perandoria u përfshinë në pjesën greke” (78).

Grekërit në historinë e tyre marrin për bazë tregimin mitologjik të kohës së Deukalionit (79) dhe të Pirros (80). jo legjendë fillimin e saj e ka së pari në Babiloninë e vjetër, si dhe në gjithë vendet e Lindjes së afërme. Në Përmbytjen e Botës Deukalioni dhe Pirroja shpëtuan me anë të një barke; më vonë ata kur dalin në tokë hedhin gurë. Ata që i hedhte Deukalioni bëheshin burra, ndërsa gurët që hidhte Pirroja shndërroheshin në gra. Sipas historianëve grekë prej këtyre gurëve rrjedhin grekët e sotëm. Kjo ngjarje ka ndodhur në Epir, prandaj sipas tyre Epiri u përket grekëve?!?!. Jo vetëm kaq por edhe vendet e Epirit, Korça, Gjirokastra e deri në lumin Shkumbin. Pseudohistorianët grekë thjesht për të përligjur pushtimet e Shqipërisë së Jugut prej kohësh e kane ngritur këtë problem në forma të ndryshme. Ja njëra nga ato: - Themeluesi i parë i qytetit të Argjirokastrës është i biri i Filkosit nga mbretërit e Greqisë. Trashëgimtaria e fundit e kësaj dinastie është princesha Argjiro Monoviza (Argjirua me një Gji), e cila gjatë vitit 1419 për të mos iu dorëzua pushtuesve osmanë u hodh nga kështjella. Qysh atëherë kjo qytezë - kështjellë mori emrin e kësaj princeshe dhe u quajt Argjirokastra.

Në fakt kjo “histori” është vetëm një përrallë (legjendë), sepse nuk ka asnjë dokument që të kete ekzistuar njëfare princeshe me këtë emër. Por prej vet faktit që princesha Argjiro u hodh nga kalaja tregon se kalaja ka ekzistuar!!!! Atëherë çfar emër kishte kjo kështjellë? Në studimet historike, në relacione e kronika ngjarjesh, historianë dhe personalitete të ndryshme politikë e shoqëror të huaj kanë dhënë gjate shekujve mendime, kanë cituar fakte e të dhëna që kanë të bëjnë me emërtimin e hershëm të qytezë - kështjellës së Gjirokastrës si dhe të jetës në këtë vend. Një mbështetje të pakundërshtueshme e gjejmë tek Emile Isambert (81), ku vihet në dukje se Gaultier de Cleubry (ish anëtar i shkollës së Athinës) duke u mbështetur tek historiani i dëgjuar romak Tit Livi në vitin 169 p.e.s., thekson: ”Gjirokastrën e gjejmë me emrin Parrhicastra”, që don të thotë “Kështjella e Pirros”. Grekët e quanin ”Pirru - haraks”. Që në shqip don të thote vija mbrojtëse e Pirros.

Ndërsa Antigonea,qytet antik që ndodhet përballë Gjirokastrës është themeluar nga Pirrua, të cilit u vuri emrin e gruas së tij Antigonea. Ajo ishte njëra prej vajzave të Berenikës. Këtë e kishte me Filipin, para se të martohej me Ptolemeun (82). Pirrua ka qenë një mbret shumë i pasur. Sipas historianëve antikë Ambrakia (Arta e sotme), ka qenë kryeqyteti i Pirros. Ajo ishte e stolisur me 1015 shtatore (monumente). Plini ne Shek. I, tregon se statujat e famshme të nëntë muzeve i grabitën romakët në Ambraki në kryeqytetin e Pirro Mollosit (83). Ajo veç statujave të shumta të saj, qe e pajisur edhe me dy teatro ishte nga qytetet më të bukur të asaj kohe, por të gjitha këto u grabitën nga gjeneralët romakë gjatë vitit 186 para erës sonë. Pirrua i Epirit ishte i fisit ilirian Mollos (84), pra paraardhës i shqiptarëve. Plutarku në veprën e tij Jeta e Mbretit Mollos Pirro, i cili gjithashtu dy herë për disa vjet mbajti edhe titullin e mbretit të Maqedonisë, njofton se ai në një betejë kundër Demetrios Poliorketës në vitin 287 p.e.s. mbante një helmetë me një tufë pendlash (Federbusch) e me dy brirë cjapi dhe maqedonasit menjëherë kaluan në anën e tij meqë e njohën si mbretin e tyre të drejtpërdrejt e të vërtetë.

Në monedhat e Tarentit që u prenë nga ky qytet për Pirron gjatë fushatës së tij kundër Romës në vitet 280-275 p.e.s. dalin si shenja të mbretit Ajakid një majë shtize, vetëtima e Zeusit të Dodonës dhe helmeta me brirë. Një helmetë e tillë është simbol monedhash edhe i uzurpatorit Trifon, që në vitin 142-139 p.e.s. në Siri duke kujtuar prejardhjen e tij mbretërore maqedone u ngrit kundër selekuidëve. Mund të sillen edhe shembuj të tjerë për karakterin mbretëror të kësaj helmete me brirë, por këtu nuk është nevoja. Shekuj më vonë atë e mbajti Skënderbeu, sepse nga njëra anë ai si Aleksandër Bej donte të lidhej me traditën e maqedonasit të madh, që ende sot në Lindje quhet “Dhul-Quarnein” (Dybrirësh) (85), e nga ana tjetër se ai e ndiente veten si epirot dhe pasardhës i Pirros. “Në qoftë se kronikat nuk gënjejnë, ne quhemi epirotë,...paraardhësit tanë kanë bërë beteja të mëdha me romakët dhe gjejmë se ata, ut plurium, më shumë lavdi se sa turp kanë sjellë prej tyre...”, shkruante Skënderbeu në vitin 1460 në një letër që i dërgonte princit Ursini në Itali.

Po për këtë biografi i tij Marin Barleti, me prejardhje nga Shkodra, në titullin e veprës së tij që doli në vitin 1508-1510 e quajti “Epirotarum princeps”(princ i epirotëve) dhe e bënë emrin e Skënderbeut të prejardhur nga Aleksandri i Madh, ndërkohë që botimi i përkthyer gjermanisht nga Johannes Pinicianus është titulluar “Princ i Epirotëve dhe i Shqipërisë” (Herzog zu Epiro und Albanien), duke e lidhur në këtë mënyrë të kaluarën e lashtë me të sotmen. Kështu shprehet në punimet e tij studjuesi i mirënjohur gjerman P. R. Franke (86). Për periudhën e antikitetit të kësaj qyteze-kështjellë hedhin dritë të mjaftueshme edhe gërmimet arkeologjike që u kryen në kalanë e Gjirokastrës në verën e vitit 1983. Gërmimet në teritorin e brendshëm të kalasë ishin të frytshme, sepse u përfitua një lëndë arkeologjike që i takon shekujve IV ose III p.e.s.. Kjo ripohon plotësisht emërtimin e hershëm të kësaj qyteze-kështjellë me emrin Pirrokastra, sepse pikërisht gjatë kësaj kohe ka jetuar mbreti Pirro.

Si pasojë, kjo kohë e vonë e antikitetit shpjegon edhe faktin që në këtë kështjellë nuk gjen ndërtime muresh prej gurësh ciklopike ose pellazgjike. Ky qytet nuk ka patur nevojë për gurë të tillë, përderisa në periferinë e tij gjenden me sasi të mëdha shtresash gurë radhorë të rezistueshëm, të sheshtë me dimensione të ndryshme trashësie, që rrallë gjenden në viset e tjera të Shqipërisë. Emile Isambert, duke u mbështetur tek historiani i vjetër romak Tit Livi në veprën e tij i kundërvihet dy herë anglezit Leek. i cili del me hamendje se:” Gjirokastra është Argia e dikurshme”(87). Sepse në fakt Argia ndodhet afër Ballshit. Aty rrjedh edhe një lum i vogël, i cili quhet Lumi i Argias e që derdhet në Vjosë.Të njëjtin qëndrim si Emil Isambert mban edhe Dr. Milan Shufflaj (88) në veprën e tij “Serbët dhe Shqiptarët”. Ai flet për gjurmët e familjes së dëgjuar të Arianitasve. ”Përmes mjaft dokumenteve del se kjo familje ka qëndruar në afërsi të fshatit të sotëm Aranitas, ku kalon edhe një lum i vogël i quajtur Argias” (89). Kjo gjendet edhe në greqisht e shkruar. Te vepra e Emile Isambert pohohet edhe një herë se Gjirokastra
është Pirrokastra e dikurshme, siç e shkruanin më vonë grekët. Në mesjetë Pyrrho-Castra e humb rëndësinë e saj. Historia e saj përzihet me pjesën tjetër të Epirit.

Emërtimi i ri Gjirokastër u ndie nga fundi i shek. XIV. Dihet historikisht që pas vitit 1375 në këtë qendër banimi shtrihej principata e Gjin Bue Shpatës. Pas vitit 1385 sundimtari i saj ishte Gjin Zenebishi. Duke u nisur nga tradita e njohur e pagëzimit të qytezave-kështjellë me emrat e sundimtarëve të dëgjuar, për nder të udhëheqësve të lartpërmendur kjo qytezë-kështjellë u quajt me emrin Gjinokastër. U quajt kështu sepse të dy prijsat e saj mbanin emrin e pastër shqiptar Gjin. Me fjalë të tjera u quajt Qyteza-kështjellë e Gjinit (90). Me kalimin e kohës Gjinokastra u kthye në Gjiro-Kastra si rrjedhim i veprimit të dukurisë gjuhësore të rotacizmit që tingulli ( n ) shndërrohet në (r). Vë në dukje emërtimin e hershëm grek Argjiro-Kastra të huajtë që duan t’u japin nga një kuptim emrave të qyteteve Gjirokastrën e quajtën Chateau d’Argent (Kështjellë e Argjentë) duke u nisur nga pamja që japin gurët e bardhë radhorë me të cilët është ndërtuar ky qytet. Aty jo vetëm muret por edhe kulmet janë mbuluar me rrasa guri të holla dhe të bardha që ndrijnë natën si argjent nga hëna dhe ditën nga dielli. Me emrin Argjirokastra këtë qytet e quajnë vetëm të huajt (91).

Sikurse që u pa më lartë për të ashtuquajturën Princesha Argjiro-Monoviza nuk ekziston ne asnjë dokument. Është vetëm një legjendë. Ndërsa për Gjin Bue Shpatën dhe Gjin Zenebishin ka dokumente të mjaftueshme. Dinastia e Argjirës është vetëm manovër greke për të mbuluar pikësynimet e tyre grabitqare kundër kësaj krahine të stërlashtë shqiptare.

Edison L. Clark (92) në veprën e tij flet qartë për origjinën,gjuhën,shtrirjen e shqiptarëve.Ai thotë: ”Shqiptarët, arnautët siç i quajnë ata turqit, ose shqiptarët banorët e shkëmbinjëve, siç e quajnë ata veten banojnë në teritorin që përfshinë Epirin e Vjetër dhe vendin e ilirëve në Maqedoninë Perëndimore duke u shtrirë nga Mali i Zi deri në gjrin e Artës (Ambrakisë)së Jugut” (93). Ai vazhdon: ”Epirotët e vjetër dallohen nga helenët ashtu si shqiptarët nga grekët e sotëm. Epirotët dhe Ilirët ishin fise fqinje, por të një gjaku që flisnin dialekte të ndryshme të së njëjtës gjuhë” (94). Edison e qartëson dhe e bën të ditur se Shqipëria shtrihej nga Tivari i sotëm e deri në Prevezë (95). Si shpjegohet që përfaqësuesit grekë në Kongresin e Berlinit nuk kërkuan të gjithë Epirin por këmbëngulën vetëm për Janinën dhe zonat përreth?! Në një kohë që Greqia i kishte 40 vite që kishte themeluar shtetin e saj edhe me gjakun e djemëve më të mirë të Shqipërisë. Si ka mundësi që diplomacia greke t’i linte jashtë shtetit Grek tokat që kishte lindur mitologjinë nga ku shpjegoheshin perënditë. Si mbetën të kënaqur e të ngopur njëkohësisht me aq pak tokë kur dihej pretendimi dhe oreksi i shovinizmit grek?! Këto e kanë shpjegimin e vet!

Mendja e errët e shovinizmit grek kishte kohë që po projektonte skëterrën për fatin e epirotëve. Nuk kishte se si t’i kërkonin qarqet shoviniste greke Abdyl Frashërit vetëm truallin e Epirit, por për të kapërcyer këtë pengesë të pakapërcyeshme, ata bëjnë një propozim jonormal: atë të bashkimit të gjithë Shqipërisë me mbretërinë greke. Ky propozim ishte i paramenduar me qëllim të caktuar. Përpara qarqeve politike shqiptare viheshin dy alternative, ose të pranohet propozimi i palës greke ose në të kundërtën të mos krijohej aleanca që ishte aq e nevojshme për shqiptarët në atë vorbull kontraditash. Jo rastësisht Harillas Trikupi, ministër i jashtëm i Greqisë dhe përfaqësues i tërbuar i qarqeve shoviniste greke, shfaqet nën maskën e aleatit të popullit shqiptar për luftë kundër Turqisë. Ai në muajin korrik 1877 e dërgoi fshehurazi në Janinë misionarin e tij Mavromatin për të hyrë në marrëveshje me përfaqësuesin shqiptar Abdyl Frashërin për bashkimin e Shqipërisë me mbretërinë greke dhe për heqjen dorë të shqiptarëve nga Epiri.

Sipas dy raporteve sekrete, njëri i datës 15 dhe tjetri i datës 19 korrik 1877 të shpallur në Athinë në revistën vjetore “Neos Kuvaras” të vitit 1962, Mavromati i raporton Harillas Trikupit: ”Marrëveshjet tona me përfaqësuesin e shqiptarëve janë ndërprerë meqenëse Abdyl Frashëri ngul këmbë për sovranitetin shqiptar dhe nuk pranon që Epiri t’i jepet mbretërisë greke pasi është tokë autoktone shqiptare”(96). Më poshtë misionari Mavromatis në vazhdim të raportit të dytë shton: ”Është e nevojshme të zgjerohen edhe veprimet e llojit tjetër; të zbarkojmë një repart ushtarak në Himarë në qoftëse negociatat tona do të dështojnë. Dalja e ushtrisë sonë në Himarë do të shkaktojë në Epir konfuzion dhe tronditje. Duke bërë që batalionet e rregullta të ushtrisë turke të përbëra krejt prej shqiptarëve që ndodhen në Epir do të dezertojnë për të kaluar drejt veriut (në drejtim të Himarës) për të mbrojtur vatrat e tyre dhe duke i shpërndarë shqiptarët në drejtim të veriut Epiri do të mbetet i lirë, pa shqiptarë të armatosur dhe si pasojë ne atëherë do t’i kemi duart e lira për të vepruar aty dhe do tua heqim frikën që kanë njerëzit tanë në Epir”(97). Në këtë raport misionari Mavromatis i shfaq keqardhje Harillas Trikupit që të krishterët e Epirit nuk pranuan kërkesën greke për të luftuar kundër atdheut të tyre dhe të bëhen vegël e shovinizmit grek.

Që të siguronin përkrahjen e diplomacisë së Fuqive të Mëdha ndaj kërkesave të tyre, ata filluan një fushatë të shfrenuar në shtypin Evropian. Dhunuesit e Epirit në mjaft gazeta evropiane kishin botuar artikujt e tyre si L’Epire et la questiongrecque, Memoire sur l’Epire en general et particuelierement sur l’eparchie de Janina par unë Epirote,...!! Në këto rrethana përfaqësuesi i popullit shqiptar Abdyl Frashëri i drejton redaksisë së gazetës “Moniteur Universale” të Parisit artikullin e meposhtem i cili u botua në këtë gazetë në maj të vitit 1879.

“Zoti redaktor. Artikullit të botuar në gazetën “Republika Franceze” nuk i dhamë asnjë përgjigjje, sepse një sjellje të tillë fare pak e pritnim prej një gazete që simpatizon luftën e kombësive. Franca qan gjithmonë humbjen e krahinave të saj. Banorët e Alsasës dhe të Lorenës rënkojnë kur kujtojnë privimin e kombësisë së tyre. Përse një gazetë franceze i quan qesharak shqiptarët të cilët përpiqen të evitojnë rrezikun e një fatkeqësie të tillë. Nuk jemi savantë dhe as pretendojmë për të, por historinë e atdheut tonë e kemi studiuar dhe e dimë më mirë se kushdo tjetër. Banorët e Epirit i quajnë Pellazgë. Herodoti, Tukiditi dhe Straboni dalin me përfundime se ky vend nuk ka pjesë të Greqisë. Sipas Strabonit, Greqia nga Veriu kufizohet prej Akarnanisë dhe gjirit të Ambrakisë. Pasi gjeografia e lashtë greke nuk u vjen në ndihmë grekërve të sotëm, po pyesim ata që kanë mendime të kundërta: se cila pjesë e Epirit është greke? Ai që pranon argumentet e sillogëve grekë do të besojë se Greqisë nuk i përket vetëm Shqipëria, por edhe Maqedonia, Thrakia, Rumania, Azia e Vogël, etj. Sipas vendeve të Greqisë së Madhe edhe Marseja e juaj i takon asaj!!!

Epiri ka 650 mijë banorë. Sa janë vallë grekë që ndodhen në të dhe ku banojnë? Në Korçë? Në Berat? Në Gjirokastër? Apo në Çamëri? Ai që kalon nëpër këto vende takon vetëm epirotë shqiptarë, jo epirotë grekë. Do të sakrifikoheshin pra 650 mijë shqiptarë për të ngijtur lakmitë e sillogëve grekë dhe lëvizjet artificiale të tyre!!! Sjellja e tanishme e Greqisë dëshmon se ajo ka ndërmend të imitojë Rusinë. Por kjo (Rusia) i përkrah pretendimet e saj me anë të forcës, e cila për fat të mirë i mungon Greqisë. Sikur të ishin grekët aq të fortë sa tregohen, në fakt janë vetëm miq të zhurmës, Evropa nuk do të kishte kurrë qetësi. Parimi i ngjashmërisë në gjuhë do ta shpinte Greqinë shumë larg, dhe në radhë të parë do të na jepej neve e drejta të kërkojmë nga grekët 200 mijë shqiptarët që banojnë në një lagje të veçuar të Athinës të quajtur PLAKË dhe krejt ishujt Hidra dhe Speca. Epiri është dhe do të mbetet gjithmonë shqiptar, ashtu si e krijoi natyra dhe historia. Mëkat që qeveria greke shpenzon për sillogët shuma të majme, të cilat mund të përdoren në mënyrë më të arsyeshme. Ajo përpiqet të zgjasi një ngatërresë e cila s’ka për të mashtruar asnjë evropian.

Po të ngulë këmbë greqia në aspiratat e lakmitë e saj të pangopura, të cilat i kundërvihen drejtësisë dhe të drejtës së kombeve, shqiptarët kanë vullnet të pa tundur që të mbrojnë atdheun e tyre deri në fund dhe jane betuar të mos lëshojnë asnjë pëllëmbë toke dhe të vdesin për të po të jetë nevoja. Këtu manifestojmë mendimin e të gjithë bashkatdhetarëve tanë. Evropa nuk do të marrë përgjegjësinë e luftërave shkatërrimtare që do të inaugurohen për aneksimin e shëmtuar të tokave tona nga Greqia”(97).


Mbas krizës lindore e deri në Luftën Ballkanike, qarqet shoviniste greke e përqëndruan gjithë vëmendjen e tyre në popullimin e shpejtë të trevave jugore të Epirit dhe kryesisht në drejtim të qytetit. Të ndryshëm nga sllavët serbo-malazez që si edukatë speciale për të coptuar trojet shqiptare kishin zhdukjen fizike dhe dëbimin e dhunshëm të popullsisë autoktone, ekspertët e problemit Epirot u treguan më të “sjellshëm” në këtë fazë të parë. Për ata gjthçka duhej të realizohej brenda gjendjes normale të jetës dhe komunikimit të vazhdueshëm reciprok. Pra gjithçka duhej të zgjidhej pa dhunë, pa programe spastrimesh masive, asgjësimi fizik, dëbimi kolektiv nga toka, porse me një popullim të vazhdueshëm dhe të pandërprerë, me një menjanim të qetë ku befasia të lozte rolin primar në reagimin e menjëhershëm të popullsisë shqiptare. Zëvendësimi i popullsisë autoktone shqiptare duhej të shihej jo vetëm nga Evropa, por në radhë të pare nga popullsia e “pakulturuar” e Epirit si një fat i “madh” për të hyrë në rrjedhën e qytetërimit. Në kuadrin e “miqësisë” së lashtë shqiptarët nuk kishin pse t’i shikonin “vëllezërit e tyre të sinqertë” me frikë e dyshim.

Nga ana tjetër finokët grekë nuk do t’u linin raste shqiptarëve të dyshonin në “dashurinë”dhe “sinqeritetin”e tyre, se zbatonin pikë për pikë strategjinë e tyre të hollë duke populluar fillimisht qytetet e pastaj zonat përreth. Në fillim ua kërkonte detyra të qëndronin si punues të tokës dhe më vonë të pretendonin si zotërues të patjetërsueshëm të saj. E rëndësishme ishte për ta që të kapnin pikat kyçe në administratën shtetërore dhe të nesërmen kuptohej edhe nga qarqet politike greke që sundimi osman nuk do të zgjaste shumë edhe në Shqipëri.

Shtrirja dhe zgjerimi i mëtejshëm i institucioneve fetare fanariote do t’i shërbente atyre për të bërë presion të gjithanshëm mbi popullsinë ortodokse të Epirit, për ta futur brenda strukturës shpirtërore të ortodoksizmit grek më lehtë. Ata do të shfrytëzonin me një mjeshtëri të rrallë lidhjet tregtare midis dy trevave për ta bërë sa më të pranishme popullsinë greke në jetën e përditshme shqiptare. Të favorizuar nga formimi i shtetit të tyre dhe të vlerësuar nga Evropa e asaj kohe, ata do të përdornin të gjitha mjetet e propagandës për t’u fryrë burive pa rreshtur në dyertë e qarqeve evropiane mbi fatkeqësinë e Epirit që kishte ngelur brenda strukturës së kalbur otomane. Të palodhur për të zbatuar deri në një programin e tyre shovinist, qarqet vorio-epirote, tashmë të lidhura edhe me ideatorët e “naçertanës”e të përkrahur nga mëma e tyre e përgjumur Rusia, prisnin edhe njëherë rastin e volitshëm për ta fshirë nga faqja e dheut Shqipërinë. Skemat ishin përgaditur me kohë. Rusia kërkonte shembjen e perandorisë së sëmurë osmane. Nga kjo shpërbërje Greqia dhe Serbia kishin pretendime të takoheshin në Shkumbin. Prandaj edhe në ato kohë kaq të turbullta për Shqipërinë, ditë-lindja dhe ditë-vdekja e saj ishin kaq pranë. Asnjëra palë nga fuqitë ballkanike nuk e pranonin Shqipërinë si aleate të barabartë për të fituar gjënë më të shtrenjtë që kërkonë një popull lirinë dhe pavarësinë e tij.

Greqia edhe këtë radhë jo vetëm që nuk do të pranonte aleancë me shqiptarët, por edhe do të bëhej më
vonë një ndër bllokuesit kontinental për Qeverinë e sapoformuar të Vlorës. Askush nuk e vë në dyshim rolin famëkeq të Konferencës së Londrës më 1913-të ndaj pasojave tragjike që i solli Shqipërisë. Por a do të coptohej në tri pjesë Shqipëria në qoftëse Greqia, qarqet politike të saj nuk do të ngrinin pretendimin e tyre teritorial ndaj trevës së Çamërisë?! Në këtë kohë, kur Shqipëria kishte fituar përfundimisht mëvetësinë e saj, shovinizmi grek, si gjithmonë i “urtë” dhe “dashamirës”ndaj popullit Shqiptar dhe në bazë të po atij skenari me shumë pretendime, bëri hapin e saj gllabërues dhe tradhëtinë ndaj kombit shqiptar. Në këtë radhë pasojat e politikës “fine”greke ishin katastrofale. Gati gjysma e Epirit, treva e Çamërisë iu shkëput në mënyrë më absurde Shqipërisë dhe iu dha Greqisë. Si mund të kenë Qeveritë e Shtetit Shqiptar iluzione ndaj politikës zyrtare greke në lidhje me Shqipërinë dhe trojet Shqiptare kur edhe sot në Shqipëri dhe Greqi funksionon e madje është rritur në përmasa të pazakonta në luftën antishqiptare Komiteti shovinist i Vorio-Epirit?!

___________________
1. Straboni.VII,5;Plin,N.H.IV,1:App.Illyr 1.
2. Etol. III,13,44; Strab.VII,325,327 dhe H.Ceka, Perputhje onomastike iliro-epirote,në “Studime Historike”nr.2,1965,fq.85
3. H. Ceka, art.i cituar,fq.84
4. Tukid.I,5,1.
5. Shih te Steph.Byz.De Vrbibus et populis
6. Tukid. I,16.
7. Isokrati Harpokration dhe Suida
8. Strab.1,10
9. H.P.Sh.fq.46,F.E.Sh.fq.241,F.Gj.S.Sh.fq.431
10. F.E.Sh.fq.242
11. Po aty,fq.241-242
12. H.P.Sh.fq.46
13. Po aty,fq.43
14. Po aty,fq.43
15. Strab.VII,5
16. N.G.L.Hammond:fq.290 dhe E.Leppore;vep e cit.Tukidit.
17. Te Nilsson,po aty.
18. Tukid.I,14,3;18,2;I,24IV,126,II,96,97
19. Po aty.
20. Strab.VII,321
21. Scymn. Europa 450
22. Polyb, XVIII,58
23. Liv. XXII,34
24. Plin. III,45
25. Tukid. po aty.
26. Steph. Byz.; De urbibus et populis,shiko emrin Athamania.
27. N. Nilson,vep.e cituar fq.137,D.Mustilli,art.i cituar fq.137
28. Strab.VII,321
29. F. Prendi.Mbi rezultatet e kërkimeve në fshatin Vodhinë të rrethit të Gjirokastrës,në Bul.i shkencave shoqërore nr.I viti 1956,fq.181
30. F. Prendi.Tumat në fushën e fshatit Vajzë-Vlorë,në Bul.Shk.Shoq.nr.2viti 1957,fq.106
31. S. Islami, H. Ceka, F. Prendi, S. Anamali, Zbulime të kulturës ilire në luginën e Matit, në Bul. Shke. Shoq. nr.1viti 1955, fq.134, S. Islami dhe H. Ceka, Të reja mbi lashtësinë ilire në territorin e Shqipërisë, në Konf. I., të Stud. Alb.Tiranë,1962, fq. 452.
32. H. Ceka, Diskutim mbi Kumtesën e Dhimosten Budinës në Konf.II, të Stud. Alb.
33. Nga burimet e shkruara, përmendet qyteti i lashtë i Antigonesë. Deri tani ky emër i ishte veshur herë kalasë së Tepelenës, herë kalasë së Leklit afër grykës së Këlcyrës. Kjo është bërë në bazë të komentimit të burimeve të shkruara që tërthorazi bëjnë fjalë për këtë qytet. Mirëpo gërmimet arkeologjike të vitit 1965 të ndërmarra në qytetin e lashtë të Jermës në rrethin e Gjirokastrës nxorrën në dritë një material mbishkrimor:13 copë libreza votimi prej bronxi, në njëren faqe të të cilave lexohet emri (Antogonea). Kjo përmbysi identifikimin e Lekël-Antigone.Vetë zbulimi i këtij emri në këtë qytet dhe numri i shumtë i librezave na shtyn të pranojmë si më të mundshme që ky emër të lidhet me rrënojat e Jermës.
34. Dh. Budina.Rezultatet e gërmimeve në qytetin Ilir të Jermës,në Materiale të Sesionit Arkeologjik,viti1966,fq.146
35. B. Jubani,Keramika ilire e qytezës së Gajtanit,në Stud.hist.nr.2,viti 1966,fq.63
36. N. Jubani,H.Ceka,Gërmime në qytezën ilire të Rosunjës rrethi i Tropojës.
37. S. Islami,Premjet monetare të Shkodrës,Lisit dhe Genthit, në Studhist.nr.3viti 1966,fq.27
38. F. Prendi,artik.i cituar fq.125.Korkuti,artik.i cituar fq.166
39. S. Islami,H.Ceka,F.Prendi,S.Anamali,artik.i cituar fq.131
40. F. Prendi,artik.i cituar fq.26
41. Etol.III,13,44;Strab.VII,327 dhe H.Ceka, Përputhje onomastike iliro-epirote, në Stud.His. nr.2 viti 1965,fq.85
42. H. Ceka,artik.i cituar fq.85
43. M. Nilsson,vep.e cituar
44. Po aty
45. K. Bozhori, Dh. Budina, Disa mbishkrime të pabotuara të theatrit të Butrintit, në Stud.hist. nr.2 viti 1966, fq.176-189 ,në zbërthimin e emrave ka patur mirësinë të ndihmon edhe V.Toçi
46. Po aty
47. Po aty.
48. S. Islami, Premjet monetare të Shkodrës, Lisit dhe Genthit, në Stu.hist.nr.3 viti 1966 fq.27
49. V. Toçi, Mbishkrime e relieve nga nekropoli i Dyrrahit, në Bul.shk.shoq.nr.2 viti 1962, fq.128
50. H. Ceka, artik.i cituar fq.87
51. H. Krahe ”Lexikon altillyrischer Personnennamen”Heidelberg,1929,Vangjel Toçi, artik i cituar fq.128 dhe literatura e citueme prej tij, H. Ceka, artik.i cituar fq.87
52. S. Islami, artik.i cituar fq. 20
53. H. Ceka, Elementi ilir në qytetet Dyrrahium dhe Apollonia,në bul.e shken.shoq.nr.3/4,1959 fq.136,V.Toçi,artik.i cituar fq.128
54. H. Krahe,vep.e cituar,V.Toçi, artik.i cituar, fq.129
55. Tukiditi, II,50,5,6.
56. Steph.Byz., De urbibus et populis, (shiko fjalën Algestaio).
57. E. Çabej, Problemi i autoktonisë së shqiptarëve në dritën e emrave të vendeve,në Bul.e shke.shoq.nr.2,1958,fq.61
58. Strab.VII,328
59. Malte Brun, Precis de la geographie universale,1810-1829,Paris
60. Pouqueville,Udhëtime në More, në Konstandinopojë, në Shqipëri dhe në vende tjera të Perandorisë Osmane gjatë viteve 1798,1799-1800 dhe 1801, Paris 1805
61. Ch.Brouchneri,Fjalor gjeografik,Venedik,1770 62.Teodor Momsen,Historia e Romës së Lashtë
62. E.P.Hamp,OnLeibniz’s Third Albanian Letter,Zeitschrift fur Balkanologie,Je XVI/1, 1981,fq.34-36
63. M.Reiter,Leibnizen’s Albanelbriefe, Zeitschrift fur BalkanologieJg.XVI,1980,fq. 82-93
64. C.V.Lajbnic, Albanerbrife, Hanovër, 24 janar 1705
65. J.G.Herdez,I deen zur Geschichte derMenschheit,Leipzig,1868,vol.III,fq.99
66. J.E.Tunman,Kërkime rreth historisë së popujve të Evropës Lindore, Leipzig, 1774
67. Franc Bop,Uber das Albanesisch in seinen verwandtschaftlichen Beziehungen,1855
68. J. Riter Fon Ksilander,Gjuha e albanezëve ose e shqiptarëve, Frankfurt am Main,1835
69. J.G.Fon Han, Albanesische Studien,Wien,1854
70. J.F.Falmerajer, Elementi shqiptar në Greqi,Munchen,1857
71. T.Mommsen ,Historia e Romes,Leipzig,1932.”Historia e Romës së lashtë, Roma-Torino 1904, vëll.II, Libri i IV, kreu V, fq.142
72. Paul Kreqmer,Einleitung in die Geschichte der griechischen Sprache,(Hyrje në historinë e gjuhës greke), Gottingen,1896 74.P.Kretschmer, po aty.
73. P. Kretschmer,Fiset Ilire,po aty.
74. P. Kretschmer,Sprachliche Vorgeschichte des Balkans, (Parahistoria gjuhësore e Ballkanit), Revue Internationale des e’tudes balkaniquee,vol. II, viti 1935 fq.41-48
75. Hansjërg Frëmmer, Die Illyrer,Karlsruhe,1988
76. H. Frëmmer,po aty(Vitet e errëta)565-850
77. Deukalioni,Fjalor i Mitologjisë,fq.57
78. Po aty.
79. Emile Isambert,Inteneraire deskriptiv historique et archeologique,1861,fq.867-869
80. Burime të zgjedhura për historinë e Shqipërisë,vëll.I, Ilirët dhe iliria te autorët antikë, fq.218-219;Plutarchi I-Vittae Parallelae 4,7.
81. 83.Av.M.Kokolari,Nuk mbulohet dielli me shoshë,”Bashkimi i shqiptarëve”nr.6,fq.4, dt.15 shtator 1993,Tiranë
82. Po aty.
83. J.G.Fon Han,”Reise von Belgrad nach Salonik”,1858, -Peter Robert Franke,”Alt-Epirus und das Kënigtum der Molosser”,Erlangen,1954, (Epiri i lashtë dhe mbretëria e molosëve),Mynchen-Bon,1949-‘54
84. P.R.Franke,”Albanien im Altertum”,Antike Welt,Sondernumner,1983
85. U.M.Leek,”Travels in Northern Greece”,1835
86. Dr. Milan Shuflai, ”Serbët dhe shqiptarët”, fq.180
87. Emile Isambert,vëll.i cituar fq.859-867
88. Av.M.Kokolari,vep e cituar, Dr. Ali Hadri,HPSH.Prishtinë,1966,fq.42-43
89. Dr.Ali Hadri,po aty.
90. Edison L.Clark,”Racat e Turqisë Evropiane,historia e tyre,gjendja dhe prospektet”, New York,Brodway,1878,fq.751
91. Edison L.Clark,po aty
92. Po aty
93. Sh. Delvina,”Rreth origjinës së suljotëve”,Bujku,nr.1424,fq.10, maj 1996 Prishtinë
94. Neos Kuvaras, Athens 1962
95. Po aty
96. ”Moniteur Universale”,Paris maj 1879
97. Abdyl Frashëri,”Popullsia greke në Epirin e Ri dhe të Vjetër”,fq.100


Përgatitur nga Isuf Bajrami
Tetor 2003
Ju lutemi të mos e përdorni këtë shkrim pa lejen e autorit.
isuf_bajrami@yahoo.com