Ismail Bej Vlora (Qemali) [1844-1919]

[erzeni]

Si u sollën eshtrat e Ismail Qemalit në Vlorë

Nga Kastriot Dervishi

Megjithëse kishte vdekur qysh në vitin 1919, qe sjellë nga Italia dhe qe varrosur në Kaninë të Vlorës, varri i kryeministrit të parë shqiptar Ismail Qemali kishte mbetur i harruar dhe pa kujdes, aqsa revista "Minerva" e 8 janarit 1932 shkruan në faqe të parë të saj se ishte "zbuluar" varri i njeriut që zë fillin në krye të listës së kryeministrave të Shqipërisë.

Më mbledhjen e Parlamentit të datës 11 dhjetor 1931, deputeti Petro Poga thotë se ka vizituar së bashku me kolegun e tij Ibrahim Xhindi, varrin e Ismail Qemalit në Vlorë, dhe se është befasuar nga gjendje jo të mirë e varrit. Pasi u bisedua për rregullimin e varrit të Ismail Qemalit, sjelljen e eshtrave të tij në Vlorë si dhe ngritjen e një monumenti këtu, deputeti Abdurrahman Salihu ka thënë se për një qëllim të tillë, Mbreti Zog kishte paguar shumën e 1 mijë frangave ar.

Po në këtë seancë të Parlamentit, deputeti Fejzi Alizoti kishte kërkuar të zbardhej destinacioni i parave të grumbulluara më parë në fillim të viteve 20‑t, për qëllimin e sipërpërmendur, duke bërë përgjegjës për një shpërdorim të tillë Q.K dhe Z.P.

Disa dittë më vonë më 18 dhjetor 1931, në gazetën "Besa", ish prefekti i Vlorës, Zenel Prodani i dërgon një letër të hapur deputetit Fejzi Alizoti, të titulluar "qeveria të hetojë". Midis të tjerash në këtë letër ai thotë:

"Në një diskutim që mbajta me rastin e 28 nëntorit 1922, kur isha prefekt në Vlorë, propozova ngritjen e një monumenti plakut të kombit. Propozimi im u prit me duatrokitje të nxehta dhe pa humbur kohë u formua një komision prej patriotësh të vërtetë e të ndershëm për të përgatitur fushatën e ndihmave. Nga shumë vise të Shqipnis muarëm përgjigje përgëzimesh për iniciativën e marrë dhe s'mungonin të na siguronin se apelit tonë do t'i përgjigjeshin me gjithë shpirt. Megjithë që është kohë e gjatë prej 9 vjetësh dhe është e natyrshme që të mos mbaj mend mirë hollësitë e zhvillimit të çështjes, di me siguri se përveç 4 ‑ 5 napolonash të dërguara nga n/prefektura e Leshit (Lezhës ‑ shënim) dhe diçka nga Vlora, nuk u mblodhnë gjë tjetër sa isha unë atje mbase më vonë u transferova në Berat".


Parlamenti cakton përfaqësuesit e tij për ceremoninë e Vlorës


Më 22 nëntor 1932 nisi punimet Parlamenti shqiptar. Seanca e parë e tij u çel nga deputeti më i vjetër Petro Poga duke patur si sekretar, deputetin më të ri Zoi Xoxa. Në fillim të seancave të para të tij Parlamenti përpara se të zgjidhte kryesinë e tij (më 3 dhjetor), zgjodhi përfaqësuesit e tij në ceremonitë që do të zhvilloheshin në Vlorë për nder të kryeministrit të parë shqiptar Ismail Qemali, të cilët ishin Eshref Frashëri dhe Zoi Xoxa.

Përveç tyre në ceremoni morën pjesë edhe përfaqësuesi i Mbretit Zog, gjenerali Leon Gilhardi, si dhe përfaqësuesit e qeverisë, Milto Tutulani dhe Hilë Mosi


Ceremonia e zhvilluar në Vlorë

Më 29 nëntor 1932, gazeta "Besa" përshkruan ceremonitë e zhvilluara një ditë më parë në Kaninë dhe Vlorës. Ndër të tjera gazeta shkruan:

"Një brohoritje e zjarrtë dhe e zgjatur që ushtoi tërë sheshin, i përshëndeti autoritetet kur erdhën dhe duartrokitjet vazhduan të paprera gjersa prefekti z.Abidin Nepravshta, u ngrit për të marrë fjalën e hapjes së kremtimit dhe për të përshëndetur përfaqësuesit që kishin ardhur të merrnin pjesë në gëzimin e popullit vlonjat".

Kortezhi i formuar në sheshin e Vlorës ka vazhduar më pas rrugën drejt Kaninës, ku pas hapjes së varrit, trupi i Ismail Qemalit është gjetur pjesërisht i tretur. Pas fotografimit në shumë plane, trupi pa jetë i Qemalit është vendosur në një arkivol të posaçëm.

Me flamurin që është ngritur në Vlorë më 28 nëntor 1912, janë bërë fotografitë e rastit dhe flamuri, nga Et'hem Vlora i dorëzohet prefektit i cili ja jep ministrit të Arsimit Hilë Mosi, i cili do ta dorëzonte në Muzeun Kombëtar.

Ceremonia në Kaninë ia ka lënë radhën asaj të që do të zhvillohej në Vlorë. Nën tingujt e muzikës së përmotshme, trupi i Ismail Qemalit pritet në Vlorë nga formacione paraushtarakësh. Në sheshin qendror të qytetit, gjeneral Leon de Gilhardi, në emër të Mbretit Zog zbuloi pllakën e monumentit të punuar nga skulptori Odise Paskal dhe mbajti fjalën në emër të Mbretit.

Pas tij ministri i Arsimit, Hilë Mosi ka thënë midis të tjerash:

"...I dashtuni Mbreti ynë, Zog I, i frymëzuem nga ndjenja e nderimit për hartonjësin plak të indipendencës sonë, desh që eshtnat e këtij veterani të prehen në një varr madhështor në një shesh të dukshëm historik të qytetit të tij lindor, për t'i simbolizuar brezave të sotëm e të ardhshëm, bindjen e dashuninë që duhet të kenë rrënjosur ndër zemrat e tyne për atdhe e për flamur".

Mesazhin telegrafik të Mbretit në këtë aktivitet e ka lexuar prefekti Nepravishta. Ai kishte këtë përmbajtje:

"Me kënaqësinë ma të madhe marr pjesë në gëzimin e popullit të Vlorës, në këtë ditëlindje për kombin tonë. Sakrificat që ka ba populli i Vlonës për pavarësinë dhe mbrojtjen e atdheut tonë janë fakte patriotizmi ta paharruem. Siguroni popullin kreshnik të Vlonës se bashkë me patriotin e madh të kombit tonë, Ismail Qemali, të gjithë dëshmorët janë gjallë në shpirtin tim".

Aktivitetet e kësaj ditë në Vlorë janë mbylluar me shfaqjen e pjesës teatrore "Agimi i Lirisë" dhe të nesërmen me pjesën "Besa shqiptare".


Kush ishte ISMAIL QEMALI (1844 ‑ 1919)

Lindi më 24 janar 1844 në qytetin e Vlorës në një familje të pasur dhe me tradita. Më 1858 studioi në gjimnazin "Zosimea" të Janinës. Në moshën 16 vjeçare ishte përkthyes në Ministrinë e Punëve të Jashtme të Perandorisë Osmane. Ndoqi studimet në jurisprudencë. Në vitin 1862 ishte zv/drejtor i çështjeve politike në Vilajetin e Janinës. Më 1868 ishte kryesekretar i Ministrisë së Punëve të Jashtme të Perandorisë. Më 1870 ishte guvernator i Varnës dhe i Danubit të Poshtëm. Kalon më pas në detyra të tjera të rëndësishme në Perandorinë Osmane. Më 1990 u largua nga Stambolli për të qëndruar përkohësisht në Athinë. Më 1908 vjen në Vlorë dhe zgjidhet deputet i Beratit. Më 5 nëntor 1912 shkoi në Vienë ku bisedoi me përfaqësues të fuqive të mëdha. Inicoi një Kuvend Kombëtar i cili më 28 nëntor 1912 shpalli pavarësinë e Shqipërisë. Me vendim të këtij Kuvendi u emërua kryeministri i parë i Shqipërisë, dhe ushtroi pushtet simbolik në një pjesë të vogël të vendit pasi pjesa më e madhe ishte pushtuar nga hordhitë serbo‑malazeze dhe greke. Dha dorëheqjen më 22 janar 1914 pas të ashtuquajturit komplot të Beqir Grebenesë dhe pushtetin ia dorëzoi Komisionit Ndërkombëtar të Kontrollit. Pas kësaj u largua nga Shqipëria për në Nicë të Francës, për t`u kthyer disa muaj më pas e për t'u larguar sërish në Itali. Vdes në rrethana të dyshimta në Peruxhia të Italisë më 24 janar 1919.

Është botuar libri i tij me kujtime "Kujtime" (anglisht) në Londër më 1920, i cili edhe është ribotuar këto vitet e fundit në Shqipëri.



Fotot:

1‑Ceremonia e zhvarrimit të eshtrave të Ismail Qemalit e zhvilluar në Kaninë.

2‑Momenti i transportimit të eshtrave nga Kanina për në Vlorë. Në qendër të fotos nga e majta gjenerali Leon de Gilhardi.

3‑Ceremonia e zhvilluar në Vlorë. Në qendër të fotos Leon de Gilhardi, Eshref Frashëri, Zoi Xoxa, etj.

4, 5 ‑ Varri i sapopëruruar i Ismail Qemalit..

[Brari]

NERMIN VLORA, VAJZA QE U THINJ 24 VJECE

Nga Zenepe Luka

Nermin Vlora, ambasadorja e Kombit, per here te pare ne jeten e saj, pranon te rrefeje per gazeten "Koha Jone" vuajtjet e familjes se saj, dhimbjen qe iu desh te perballonte larg Atdheut, kur regjimi godiste pa meshire gjyshen, qe ishte femija i pare i Ismail Qemalit, nenen e saj dhe femijet e tjere te Ismail Qemalit.

Gruaja e shquar, studiuesja, publicistja e nderuar nga shume vende te botes per kontributet qe ka dhene ne fusha te ndryshme, ambasadorja e Kombit, pikerisht me 18 prill, teksa kaloi pragun e 83 vjeteve, jep mesazhin njerezor se te falesh eshte virtyt, te kerkosh falje per fajet qe ke bere, eshte detyre e secilit. Ajo eshte shqiptarja e shquar qe ka vuajtur nje jete te tere dhe qe i ka dashur vendin e saj dhe bashkekombesit tere jeten e saj. "Une, - thote ajo, - jam produkt i Shqiperise dhe e kam per nder."

Nermini i pergjigjet letres

Te falenderoj per shkrimin qe ke programuar mbi jeten time te gjate e plot me ngjarje. Kam vuajtur shume, per ngjarjet qe i kane ndodhur familjes sime ne Shqiperi gjate komunizmit, por i kam kapercyer ato, duke mesuar t'i jap urdher vetes sime, qe te mos urrej kurre gjate jetes sime. Ne te vertete, ia kam arritur qellimit, per fat te mire. Vertet mua floket m'u zbardhen nga deshperimi dhe nga pamundesia per t'i ndihmuar njerezit e mi te shtrenjte, por nuk duhet harruar fakti qe tragjedi te tilla shume vete nuk i perballuan dhe per pasoje u cmenden ose vrane veten. Une ndihem krenare qe e perballova, qe nuk urreva kurre. Edhe tani qe po i bej publike keto vuajtje, ne Atdheun tim te dashur, une nuk urrej. Ndihem krenare qe jam prodhim i Shqiperise, qe i kam sherbyer dhe i sherbej vendit tim, sidoqe larg tij.

Grabitet gjyshja...

Ne asnje vend tjeter ne bote nuk gjen qe te jete trajtuar kaq mizorisht femija i pare i themeluesit te shtetit. Gjyshja ime jetonte me pensionin qe i jepte shteti, ne shtepi me qira dhe nuk kishte te bente fare me politiken. Te gjitha plackat e shtepise i kishte sjelle nga Stambolli. Nje dite fatkeqe, erdhen disa, disa, disa... Le t'i quajme njerez dhe i thane se ato plackat i perkisnin popullit dhe se ajo, bashke me te bijen, duhet te dilnin menjehere nga shtepia. Ajo i perket popullit dhe i duhet kthyer menjehere atij. Pasi i nxorren jashte dy gra te vetmuara, nene e bije, i futen ne nje drunore, ne rrugen e Elbasanit.

Pas kesaj bastisjeje, u kujtuan se kishte mbetur nji dollap i vogel i bere nga im shoq, Renco, me rastin e njevjetorit te ditelindjes se djalit, kur i kishin sjelle peshqeshe te ndryshme dhe nuk kishte vend ku t'i vendosnim. Gjyshja dhe nena e shiten ate dollap, per kafshaten e gojes. Por, mos o Zot!

Mevedet Vlora, ne gjyq per dollapin

Urrejtja per vajzen eIsmail Qemalit, njeriut qe themeloi shtetin, qe nuk dihej se nga cfare burimi dilte, shkoi deri atje sa te organizohej nje gjyq me akuzen se ka vjedhur popullin. Kryetari i trupit gjykues do t'i drejtohej asaj me ze te larte.

"Ti, Mevedet Vlora, e ke vjedhur popullin, duke shitur ate dollap qe i perkiste popullit". Gjyshja skuqej, por nuk fliste, ashtu si nuk foli asnjehere gjate periudhes se gjykimit. Me ne fund i thane: "Mevedet Vlora, a ke dicka per te thene per te mbrojtur veten?" Gjyshja u ngrit ne kembe dhe me shume dinjitet iu pergjigj: "Bijte e mi, juve moret plackat e shtepise qe kisha sjelle nga Stambolli. Me thate se i perkasin popullit shqiptar. Une e pranova kete teori, por dollapi qe shita, meqe kisha nevoje per buke, i perkiste nje italiani. Ai e kishte bere me duart e veta per ditelindjen e pare te djalit, Roberto Ismail. Kam jetuar nje jete te thjeshte ketu ne Shqiperi, meqe, im ate, Ismail Qemali, per ta krijuar kete shtetin tone te dashur, e harxhoi krejt pasurine. Ju falenderoj per miresine tuaj per t'i degjuar keto pak fjalet e mia".

Trupi gjykues i eshte drejtuar perseri, pas ketyre fjaleve.

"Mevedet Vlora, a ke deshmitare qe ate dollap e kishte bere nje italian?" "Kam deshmitare plot, u pergjigj gjyshja, kini miresine t'i degjoni." Dhe erdhen gjithe miqte tane qe e dinin kete histori, per te deshmuar. Kur u binden per te verteten, i thane: "Mjaft, mjaft! E fitove gjyqin dhe do te kesh shperblimin qe meriton".

Shperblimi nuk u mor kurre, sic ma shpjegoi mbas njezet vjetesh nena, kur, me ne fund, u detyruan t'i japin lejen per te ardhur ne Itali, tek e bija. Sa kohe jetoi me ne, nena e gjore, perjetonte panik e frike, qe e kishte zanafillen tek egersia e sjelljes se ketyre "patrioteve". Jetonte me ankthin se nje dite do ta fusnin ne burg!

Varferia i detyroi te shisnin gjithcka...

Historia e familjes sime vazhdon me episode tragjike te ndryshme. Mbasi e fitoi gjyqin gjyshja, si me tregoi im ate, mbas njezet vjetesh kur erdhi, me ne fund ne Rome, problemi ishte mbijetesa. Nena, bashke me vajzen e tezes se saj, burrin e se ciles e kishin pushkatuar qe ne fillim dhe qe ishte bija e vajzes se dyte tE Ismail Qemalit, filluan te dalin neper rruga dhe te shesin ate qe i kishte mbetur. Nena arriti te shese edhe leshin e shiltes se shtratit te saj, vetem per t'u kujdesur per gjyshen, duke e ushqyer sa me mire. Ajo ishte mjeke ne Stamboll, por pranoi te punoje me kazme per ndertimin e disa banesave ne Tirane. Kur i shikoj sot, me pikon zemra gjak. Per shkak te vuajtjeve, brengave, por edhe moshes, gjyshja u semur rende. Ne vitin 1952 nderroi jete.

Nena mbeti vetem ne ate drurore, ku e shoqeronte vetem nje radio e vogel. Por, nji dite, erdhi dikush dhe i tha:

"Ti nuk mund ta mbash per vete kete radio, se ajo i perket popullit". Pa shtuar asnje fjale, e mori radion dhe u zhduk. Nena, si me tregoi me vone, e ndjente veten se po cmendej, se nuk mund ta perballonte me jeten ne kete menyre. Me shkroi gjere e gjate mua, dhe u be e mundur qe, me ndermjetesine e nje mikut tim ne ambasaden shqiptare, me te cilin edhe sot vazhdon miqesia jone gjysme shekullore, une i dergova nje radio. Per fat te mire, nuk e konsideruan si prone e popullit!

Ne burg edhe djali i fundit i Ismil Qemalit, Qamili

I dergoj antibiotike nga Italia. Dua te them se nuk vuajti vetem vajza dhe mbesa e njeriut qe themeloi shtetin shqiptar dhe qe e shkriu tere pasurine per ate shtet. Qe ne fillim e burgosen Qamilin, djalin e fundit te Ismail Qemalit. Ai ishte diplomat dhe punonte ne Ministrine e Puneve te Jashme. Ishte njeri me kulture shume te madhe, fliste 12 gjuhe dhe e njihte historine e botes fare mire. Ky ishte shkaku qe ia kishin nevojen. Kesisoj gjate dites punonte per Qeverine dhe naten flinte ne burg. U semur nga tuberkolozi. I thane nenes sime qe te me kerkoje antibiotike per Qamil Vloren. Me veshtiresira te ndryshme dhe me ndihmen e Drejtorit te Doganes ne Livorno, u be e mundur te dergohen keto penicilina, duke shkrojtur ne kuti se ishin aspirina! Por ishte teper vone: Qamil Daiu nderroi jete ne moshen pesedhjetevjecare!

Arratiset dhe vdes i vetmuar edhe djali tjeter, Qazim Vlora.

Pas ketij persekutimi, djali i parafundit i Ismail Qemalit, Qazimi, u arratis ne Oher. Ndjeu dhimbje qe la vendin e tij dhe nje dite e gjeten te vdekur ne shtratin e vet, duke shtuar tragjedite e familjes Vlora. Edhe gjetja ishte e rastesishme. Fqinjte, duke mos pare gjurme para portes se shtepise, ne deboren qe kishte rene, lajmeruan policine. Tregojne se vdiq nga deshperimi e brenga.

Ai kishte miqesi me Enver Hozhen, kur ky i fundit kishte nje kioske ku shiste cigare. Daj Qazimi shkonte dhe rrinte me te ne qoske. Por duket se ajo kioske, do te kete qene nje mbulese per intrigat e tij. Qazim Vlora i hynte ne pune qe askush te mos dyshonte per aktivitetin e tij. Por, kur arriti ne poziten e larte, dhe Qazimi vajti t'i beje urimet, as nuk e pranuan qe t'i afrohej as portes se vendit ku punonte. Tashme, nuk kishte nevoje per mbulese nga nje bej.

Edhe ne Itali, jeta jone ishte e veshtire

Edhe ne Italine e shkaterruar nga bombardimet dhe nga mizeria, jeta ishte e veshtire. Edhe ne na u desh te shesim gjerat e ndryshme, per t'i perballuar veshtiresite. Une shita unazen e bukur te fejeses qe ma kishte dhuruar vjehrra. Ishte me te vertete unaze e bukur. Edhe sot e kesaj dite me dhimbset! Ishim ne Siena, ne Toskeri te Italise dhe Renzo punonte si avokat, por te paditurit qe ai mbronte, ishin ma keq se ne. Ne vend qe t'i kerkoje para, duhet t'i jepje dicka per mbijetese. Ne vitin 1947, vdiq babai i Rencos dhe e ama vajti ne Skoci tek i vellai. Keshtu, ne vendosem te vime ne Rome dhe Renco te marre pjese ne konkursin diplomatik. Studioi per specializim per dy vjet me profesore te rastit. Midis dyqind vetave qe moren pjese ne kete konkurs shume te veshtire, fituan vetem tete: njeri prej tyre ishte Renxo.

Mevedeti dhe Qamili, femija i pare dhe i nente i Ismail Qemalit.

Qamil Vlora, duke qene femija i fundit i Ismail Qemalit, d.m.th.femija i nente dhe gjyshja Mevedet e para, e donte shume vellane e vogel. Ne nje fare menyre, ndoshta e konsideronte si djalin e vet, meqe midis tij dhe nanes sime Belkis, kishin nje diference moshe, vetem tre vjet. Prandaj, edhe ime me e donte shume kete daje gati moshatar, me te cilin ishin rritur bashke. Ai vinte dhe hante cdo dreke ne shtepine tone, te "Abllaja" e tij. Askush ne familje nuk e therriste gjyshen me emrin e saj dhe askush nuk i drejtohej me "ti". As vajzat e veta, as une, e as Vera. Gjyshja kishte nje pasuri te brendshme te jashtezakonshme. Kur ajo lini mbas marteses se Ismail Qemalit me Kleoniqi Syrmeline, ishin dashuruar aq shume me njeri-tjetren, prandaj ia vune emrin Mevedet: dashuri ne osmanishte dhe emrin e dyte Agapi, me te njejten kuptim ne greqishte.

Mevedet Agapia u peshua me flori dhe, ato flori iu shperdane te vobekteve. Kur gjyshja na tregonte keto gjera e shume te tjera, Vera dhe une i thoshim se i kishte pare ne enderr: jeta jone e atehershme nuk mund t'i kuptonte keto gjera! Ajo e dinte fare mire se ne nuk mund t'i kuptonim, prandaj na thoshte: "Jeta eshte e cuditshme: askush nuk te pyet se kush ishe, por kush je sot"!

Dhe ne te vertete, kur u padit per "hajdut i popullit", askush nuk pyeti se kush ishte, askujt nuk i erdhi turp ta marre ne gjyq femijen e pare te njeriut, qe, me sakrifica mbinjerezore, fale zgjuarsise dhe diplomacise se tij, arriti te themeloje Shtetin shqiptar, qe edhe ata padites te rrepte po e gezonin dhe, ndoshta po e gezojne edhe sot!

Kush eshte Nermin Vlora?

Gazetarja, mikja ime e re, do te dije se kush jam une. Duket se do te bej hulumtime mbi jeten time te gjate me pervoja te shumta, ne fusha te ndryshme. Ne veshtrim te pare, per pyetjen se kush jam une, do t'i thoja:

Kush jam une?

Une jam vetem nji cast,

Huazuar nga gjithesia,

Per t'ia dorezuar, mandej,

Misterit te Madh.

Ate dite qe do te kaloj ne permasen tjeter, do te doja te shkruhej:

Kush isha une?

Une isha...

Por vendin e vendosjes ne Vlore te guackes sime, deshiroj qe ta vendose Shoqata Kulturore Mbareshqiptare "Ismail Qemali".

Tashti t'i fillojme hulumtimet: linda shtatanike, me peshe nje kg e gjysme, e zeze, plot rrudha ne mbare trupin dhe mjeket me dhane tri dite jete. Ketu na paraqitet teoria e relativitetit te Ajnshtainit: ne fakt, duket se ato tri dite nuk paskan kaluar ende! Sidoqofte, une mendoj se jeta ime karakterizohet me ngjyrat e Kombit tone: e kuqja dhe e zeza, meqe kam pesuar vuajtje te forta, ashtu si edhe satisfaksione te medha. Mund te themi se sapo dola nga cerdhja familjare dhe sapo kisha mbaruar shkollen e mesme, jeta me hodhi pertej Adriatikut, ku u detyrova te rritem shpejt dhe t'i perballoj vuajtjet e shfarosjes se familjes, me ate ulerime te shpirtit qe nuk degjohet ne asnje menyre, por qe te trondit pa mase. Jane ato periudha kur njeriu mund te behet i keq dhe te jetoje vetem per hakmarrje. Por nuk ndodhi keshtu me mua, per fat te mire. Me erdhen ne ndihme filozofet e vendeve te ndryshme qe, duke ma pasuruar shpirtin, me mesuan se hakmarrja nuk eshte rrugedalje pozitive. Ndihma me e madhe na vjen nga dashuria, se vetem me ane te dashurise mund te gjendet drejtimi pozitiv dhe ndertues. Pa dyshim, ky u be parim i jetes sime, ashtu si vazhdon te jete edhe sot. Kur ulem dhe mendoj, duket se me dalin perpara keta filozofe dhe personalitetet e ndryshme te kultures, te cilet me japin urdher te shkruaj, meqe vetem kultura e perparon njerezine dhe e ndricon shpirtin. Mund te te marrin gjithcka, vecse ate qe ke ne tru nuk mund ta marre askush.

E kishim fjalen per kulturen. Ajo filloi ne familje, qe ne muajt e para te jetes sime. Gjyshja ime e dashur thoshte: "Mund te te marrin cdo gje, por vetem ate qe ke ne mendje, n` tru, nuk ka mundesi ta marre askush". Fjale te shenjta! Ne te vertete, ajo me ka ndihmuar gjithmone, si ne periudha veshtiresie, ashtu edhe ne ato normale ose gezimi. Me keto parimet ne familje, gjyshja me fliste ne turqisht dhe nena ne frengjisht. Shqipen e mesoja duke lozur me femijet ne Tirane. Ne moshen pesevjecare, ime me me shpuri ne Greqi, ku banonte motra e vogel e gjyshes. Atje kaluam beharin dhe une pata mundesi ta mesoj edhe greqishten. Kur u kthyem nga Athina, une isha pese vjec e gjysme. Vendosen te me dergojne ne Shkollen e motrave Kiriaz. Shkolla ishte jashtezakonisht e bukur, si nga pikepamja e natyres, ne maj te kodres, plot pyje dhe fusha, ashtu edhe nga ajo e nderteses. Kishte banka te vecanta per cdo nxenese, dhoma gjumi vec e vec per mosha te ndryshme dhe banjo, ne cdo kat, me sherbimet perkatese. Kishte edhe gjenerator autonom per shkollen, ne menyre qe drita nuk mungonte kurre. Me thane te drejten, te gjitha keto te mira vinin si dhurate nga shqiptaret e Amerikes. Ishte periudha kur ne Shqiperi, Mbreti Zog kishte urdheruar qe, per ta emancipuar nje vend, duhet te emancipohet gruaja, meqe nje grua injorante rrit femije injorante.

Kur vajta ne Shkollen e Dakos "keshtu quheje asokohe ajo shkolle), kishte vetem nje nxenese te huaj, e cila ishte italiane, Dinora. Nuk dinte asnje fjale shqip. Rrinte gjithmone me mua, meqe frengjishtja ime bente qe te kuptoheshim. Keshtu ndodhi qe une e mesova edhe italishten. Kur erdhi mesuesja e italishtes, me mori si perkthyese. Pervec italishtes, duhet te mesonim edhe frengjishten dhe anglishten. Keshtu na detyronin qe te loznim nje jave me radhe me njerin prej ketyre gjuheve. Na kontrollonin dhe na denonin kur e perdornim shqipen gjate javes si nje gjuhe tjeter. Por, kur me ne fund vinte radha e shqipes, atehere shkallmoheshim me ritma neper ato fusha te bukura. Ky ishte, me te vertete sistemi me i mire per t'i mesuar gjuhet e ndryshme. Si e shtrova me pare, shkolla gjendej ne maj te kodres, kurse ne fund gjendeshin dy kampe tenisi. Atje loznin vajzat e rritura. Ne te voglat i binim rrotull, duke kenduar kenge ose vjersha ne gjuhe te ndryshme. Ajo ishte kenaqesi e madhe pee ne. Por, mandej vinte ora e pergatitjes se mesimeve te se nesermes per mbare shkollen ne nje salle te madhe.


Kujtimet e shkolles dhe Nexhmije Hoxha

E kam thene dhe e them, qe me Nexhmije Xhunglinin kam qene shoqe shkolle dhe e respektonim njera-tjetren. Por fatkeqesisht rruget tona ishin te ndryshme. Ajo do te behej gruaja e Enver Hoxhes, qe qeverisi per nje gjysme shekulli Shqiperine. Ndersa une do te merrja arratine dhe familja ime do te ndeshkohej ne menyren me barbare. E kam takuar 2-3 here shkurt, por shtruar me Nexhmijen qendrova dy vjet me pare ne shtepine e saj. Shkova, kur ajo vuante, pse e di se c'eshte vuajtja. Ajo kish boshllekun jo vetem te vdekjes se te shoqit, por edhe te pasojave qe pati pas rrezimit te regjimit, deri edhe ne burgosjen e saj. Nuk di te pergjigjem se cila eshte pergjegjesia e shoqes sime, per cka beri Enver Hoxha mbi familjen time, pjesetare te familjes se Ismail Qemalit, por nuk dua ta besoj qe Nexhmija nuk eshte ne dijeni te kesaj historie te dhimbshme, te mbushur me vuajtje te pafundme. Ajo qe di sakte, eshte deshira qe realizova per ta takuar kete grua, qe nuk do te doja te vuante. Nje e falur publike e saj do ta clironte, do ta fuste ne rrjedhen e jet-_Kjo eshte keshilla ime si shoqe e rinise se saj. Te falesh eshte virtyt. Te kerkosh te falur, kur ke bere faje, eshte detyre e cilitdo. Te korrigjohesh, eshte ne dobine tende dhe te vendit tend. Zemra ime, i ka falur ata njerez mjerane qe nga padija, apo ligesia, bene tortura tek njerezit, perfshi edhe femijet e Ismail Qemalit, sidoqe me shkaktuan brengen e perjetshme dhe me zbardhen floket ne moshen 22-vjecare. Shqiperise, vendlindjes sime i jam mirenjohese, qe me dha jeten, kulturen, me beri te jem shqiptare dhe kete e kam per nder. Kete mirenjohje, vendit tim ia ka shperblyer me punen e perkushtimin tim, qe eshte ne vazhdim, per te bere aq sa te mundem per te ngritur lart vlerat e Kombit te dashur, Shqiperise se shtrenjte.


Koha Jone
21 Maj 2004

[ALBA]

Në vitin 1997, në varrezat e Strugës është zbuluar se prehen eshtrat e një prej bijve të Ismail Qemalit, Qazim Bej Vlora. Pak kohë më parë, pranë varrit të tij është vënë një pllakë përkujtimore

Djali i Ismail Qemalit, i harruari nga historia

Bardhyl Berberi

Pasi kalon Qafën e Thanës, vetëm 11 km larg doganës, befas të shfaqet para syve një hapësirë e kaltër dhe më pas Struga, qyteti maqedonas ku ka një shumicë të madhe shqiptarësh që banojnë atje. Qyteti eshtë i preferuar për turistët e shumtë. Eshtë qyteti që organizon “Mbrëmjen Poetike” me poetë nga e gjithë bota prej 35 vjetësh. Por Struga është qyteti i shqiptarëve të shumtë, që përbëjnë pjesën dërrmuese që me bujarinë dhe mikpritjen e tyre e kanë bërë Strugën të dashur. I thamë këto për Strugën se kohët e fundit shoqata e historianëve të këtij qyteti ka zbuluar një fakt interesant. Në qytetin e Strugës ka jetuar djali i Ismail Qemalit, Qazim Bej Vlora. Ai ka jetuar në Strugë nga viti 1936 deri në dimrin e vitit 1953, kur ndërroi jetë dhe prehet në varrezat e Strugës. Sipas dëshmive historike, Qazim Bej Vlora ka qenë djali i parafundit i Ismail Qemalit dhe siç ka deklaruar në kujtimet e tij, në të gjitha ecejakjet diplomatike që ka patur është shoqëruar nga Qazimi dhe siç shprehet vetë Qemali për djalin e tij Qazimin, ai ka qënë kujtesa e tij në tërë aktivitetet. Mësohet se Qazim Bej Vlora ka lindur në vitin 1870. Në vitin 1919 ai është helmuar së bashku me të atin, duke ngrenë darkë në Itali. Ismail Qemali gjeti vdekjen, ndërsa Qazimi mundi ta përballojë dhe të jetojë. Në vitin 1936 Qazimi vjen në Strugë me një dokumentacion të pasur të qeverisë së Ismail Qemalit. Në moshën 66- vjeçare martohet me Behije Sherif Masllafin, e veja e Inajet bej Ohrit, motra e të cilit ishte martuar me një tjetër djalë të Ismail Qemalit. Në vitin 1949 kur u prishën marrëdhëniet midis qeverisë shqiptare dhe asaj të Jugosllavisë, Qazimi ngeli i izoluar në Strugë. Shërbimet e fshehta të policisë jugosllave i bënë kontroll, duke i marrë dokumente të rëndësishme të shtetit shqiptar, të qeverisë së Ismail Qemalit, ndërsa një pjesë tjetër Qazimi e kishte çuar nëpër miqtë e tij dhe ende nuk dihet se ku ndodhen ato

Sekretari personal i Ismail Qemalit, nga viti 1900 deri në vitin 1919, ai ka qenë pranë të atit në çdo udhetim, në çdo mbledhje dhe gati në të gjitha perpjekjet diplomatike për trojet shqiptare. Aktiviteti i Qazimit nuk ka qenë vetëm diplomatik, ai ka zhvilluar dhe aktivitete ilegale për mbledhjen e armëve dhe mjeteve financiare për kryengritjen e luftëtarëve shqiptarë. Struganët thonë se Qazim Bej Vlora ka qenë njohës shumë i mire i disa gjuhëve të huaja, aktivist i shquar në qeverinë e Vlorës dhe sekretar personal i Ismail Qemalit . Vdes në Strugë në një anonimitet të plotë në dimrin e vitit 1953, duke lënë pas një dokumentacion të pasur dhe një bibliotekë shumë të madhe dhe përveç dokumenteve të qeverisë së Vlorës që ka konfiskuar policia e fshehtë maqedonase, fati i dokumenteve të tjera nuk dihet. Në vitin 1997 shoqata e historianëve zbuloi vendin ku ishte varrosur Qazim Bej Vlora dhe vetëm para pak kohësh, më 28 nëntor 2004, forumi i intelektualve të Strugës arriti të rregullojë varrin dhe të vendosë një pllakë përkujtimore, duke e nderuar atë për aktivitetin e tij patriotik. Kryetari i forumit intelektual të Strugës, Xhemil Hajredini ka theksuar se “me këtë akt pastruam ndërgjegjen tonë prej shqiptari, që për shumë vjet, për arsye objektive, nuk e kemi ditur se në varrezat tona të Strugës prehen, jo vetëm eshtrat e njërit nga djemtë më të mire të Ismail Qemalit, Qazim Bej Vlora, por bashkë me to edhe një pjesë e ndritur e historisë tonë kombëtare, për të cilën ne jemi krenarë”.


shekulli

[Eni]

Me interes per t'u lexuar mbi fatin e familjes se Ismail Qemalit para periudhes komuniste jane dhe kujtimet e Franz Nopcsa-s ne "Ditarin" e tij, te botuara nga Robert Elsie.
Nopcsa nisur dhe nga antipatia qe kishte per I. Qemalin e pershkruan gjendjen e familjes se tij ne Itali tejet te keqe. Sipas tij familja e Qemalit ishte lene ne meshire te fatit. Jo me kot gjate takimit te tij me te birin e Ismailit ne Trieste, Nopcsa i jep ketij te fundit nje shume te mire parash per te marre disi veten dhe ndihmuar familjes.

Duket se familja Qemali ka qene e destinuar per te vuajtur, dhe sipas kundershtarit te Ismail Qemalit versioni i Nopcsa-s eshte se fajtori kryesor ka qene vete Ismaili.

[BenAlbani]

Vlorajt kane qene nje familje e madhe bejleresh, dhe per disa shekuj kane qeverisur Vloren, si mekembes te Perandorise Osmane. Ata kane qene historikisht besnike te Perandorise, duke mbuluar madje edhe detyra e poste shume te rendesishme brenda saj.

Eksponente te ndryshem te familjes kane qene te perfshire ne te gjitha ngjarjet me te rendesishme te historise shqiptare te gjysme shekullit te kaluar.

Persekutimi ndaj Vlorajve (nder te cilet edhe femijet e Ismail bej Vlores) gjate komunizmit vjen edhe si rrjedhoje e faktit se ata kishin lidhje farefisnore e martesore me thuajse te gjitha familjet e medha feudale shqiptare te asaj kohe, te cilat perfaqesonin rendin qe komunistet donin te permbysnin.

Me interes eshte edhe libri i Et'hem bej Vlores "Kujtime" qe tregon me hollesi historine mjaft interesante te familjes Vlora.

[shigjeta]

Historia e vdekjes tragjike të kryeministrit të parë


Ka qenë ora 10:20 minuta e datës 24 janar të 1919-ës, kur Ismail Qemali donte vetëm tre ditë të mbushte plot 75 vjeç, doli para gazetarëve në një konferencë për shtyp të organizuar në një sallon hoteli në Peruxha.

Hyrja e tij në sallën e mbushur me mbi 100 gazetarë dhe fotoreporterë i befasoi të gjithë të pranishmit që kishin mbi dy orë që prisnin diplomatin e njohur të Shqipërisë. Ndërsa ecte për t’u ulur në tavolinën në krye të sallës, në fytyrë i fashitet një çehre e verdhë që sa vinte e i shtohej. Nuk kaluan shumë minuta dhe disa të dridhura i mbërthyen trupin. Askush nuk po pipëtinte, vetëm plaku mjekërbardhë, që megjithë gjendjen që po kalonte, gjeti forca për të folur. Nga goja i dolën vetëm pak fjalë dhe dukej qartë që ai po mundohej t’i lidhte me njëra-tjetrën. Në atë çast kërkoi ndihmë nga i biri Qamili, të cilin e mbante pranë vetes si sekretar. I kërkon që të shkojë në tualet. I biri, duke e kapur për krahu, u kërkoi të falur gazetarëve të pranishëm dhe mori hapat drejt derës së tualetit. Aty mësohet se sa vuri këmbën për t’u drejtuar te lavamani filloi të shkumëzonte dhe të dridhej më shumë. Ajo gjendje nuk zgjati shumë. Në pak çaste zemra e tij pushoi së rrahuri. I biri del para gazetarëve ku u komunikon lajmin se i ati, të cilin para pak çastesh e kishin në tavolinën përballë, tashmë nuk jetonte më. Ajo situatë ishte e rëndë për të gjithë. Aty dhimbja njerëzore i kaloi kufijtë.
Situatat që Ismail Qemali kishte kaluar ato ditë në Peruxha të Italisë i kishin shkaktuar një gjendje të rëndë psikologjike dhe fizike. Edhe pse në atë gjendje, ai nuk kishte ngurruar të dilte para shtypit. Ai donte të denonconte krerët e diplomacisë italiane, në atë kohë kur në Paris diskutohej fati i Shqipërisë dhe ata kishin mundur ta hanin në besë. Megjithatë, për çudinë e tij, ajo konferencë ishte organizuar nga të tjerët. Nuk u mësua asnjëherë se kush i kishte thirrur gazetarët. Plakut 75-vjeçar i kishin thënë se media kishte interes të dëgjonte nga ai se përse në ato momente nuk ndodhej në Konferencën e Paqes në Paris. E këshilluan që të hante mirë pasi në atë konferencë shtypi do t’i duhej të fliste gjatë. Pikërisht pas ushqimit nuk vonoi shumë, ai doli në sallën e takimit dhe në atë moment jeta e tij filloi të shuhej. Këto janë momentet e fundit të jetës së njeriut që është njohur historikisht si kryeministri i parë i shtetit shqiptar. Ndërkohë që opinioni është njohur me shumë hollësi dhe detaje të jetës diplomatike të plakut të mençur, mund të jenë shumë pak ata që i njohin momentet kur ai ka mbyllur sytë. Pikërisht për ato çaste redaksia e gazetës “Panorama”, duke hulumtuar në shumë dokumente dhe dorëshkrime të dosjes së Ismail Qemalit në A.Q.SH. dhe duke u mbështetur në dëshmitë gojore të njohësve kopetentë, ka arritur të zbardhë historinë kur plaku diplomat mbylli sytë. Një dëshmi të plotë për gazetën ka qenë edhe ajo ish-komandantit të Aviacionit Shqiptar Edip Ohrit dhe e ish-komandantit të Nëndetëseve të Pashalimanit, Dashamir Ohrit, i cili është edhe vëllai i Edipit. Këta dy vëllezër djalin e Ismail Qemalit, Qazimin, e kanë pasur njerkun e tyre.


Ismail Qemali pritet në besë nga kryeministri italian

“Më hëngrën në besë!” bërtiti Ismail Qemali sapo zbriti në Peruxha të Italisë. Ai ishte nisur për një vizitë urgjente në Romë, me ftesë të autoriteteve më të larta të vendit, nga kryeministri dhe ministri i Jashtëm. Kjo kishte ndodhur pas një kërkese këmbëngulëse të tij, nëpërmjet një telegrami të nisur për këtë qëllim. Synimi i diplomatit shqiptar ishte që të ndihmohej nga përfaqësuesit e Italisë, të cilët do të ndërhynin pranë autoriteteve më të larta të Konferencës së Paqes që mbahej në Paris, për të mundësuar që delegacioni shqiptar të shtohej edhe me tre përfaqësues të tjerë. Ndërsa Ismail Qemali kishte marrë përgjigje se kryeministri italian i asaj kohe, Orlando dhe ministri i Jashtëm, Sonino e prisnin në Romë, ai pa humbur kohë u nis për të realizuar takimin e kërkuar nga i cili shpresonte të dilte me rezultate pozitive në favor të Shqipërisë. Por befasisht dhe çuditërisht diplomati 75-vjeçar nga Shqipëria u përball sapo zbriti në Peruxha me përgjigje negative; kryeministri dhe ministri i Jashtëm kishin shkuar në Konferencën e Parisit për të cilin interesohej edhe Ismail Qemali. Kjo do të thoshte që ai jo vetëm se nuk do të ndihmohej edhe me tre delegatë të tjerë, por madje as ai vetë nuk do të merrte pjesë në të.
Diplomati shqiptar u bind menjëherë se bëhej fjalë për një dredhi të pastër politike pikërisht nga ata që ai i kishte konsideruar miq të vendit të tij, por që tashmë kishin marrë iniciativën për ta izoluar. Tronditja që pësoi pas marrjes së lajmit të papritur, se ishte mashtruar që ishte thirrur në Itali, ishte e papërballueshme për moshën e tij 75-vjeçare, prandaj edhe klithma e tij “Më hëngrën në besë!” doli shpërthyeshëm me dhimbje.


Si nisi historia tragjike

Ishte janari i vitit 1919.
Atë muaj në Paris do të zhvillonte punimet Konferenca e Paqes, e cila fatkeqësisht do të hynte fuqishëm dhe dhimbshëm në historinë e mëvonshme të Shqipërisë. Aty do të vendosej edhe fati i saj.

***

“Sot është dita vendimtare për Shqipërinë”, shkruante Ismail Qemali në fillim të atij muaji. “Do të ngjallemi ose do të vdesim”. Nën zjarrminë e një patriotizmi të jashtëzakonshëm që i kishte mbërthyer qenien, kishte kohë që luftonte me të gjitha mundësitë dhe format për të ndikuar mbi konkluzionet e konferencës për të cilat ai ishte i interesuar që të ishin sa më afër interesave të bashkëkombasve dhe atdheut të tij. Për të arritur këtë qëllim ai zgjodhi partnerin kryesor diplomatik, Italinë, e cila duhej të mundësonte që me delegacionin shqiptar në konferencë të shkonin së paku edhe tre apo gjashtë delegatë më shumë. Këta delegatë do të ishin nga trojet shqiptare të cilët do të bashkoheshin me ata që vinin nga Amerika.
“Sikur të kisha të holla,- vazhdon më tej në ditarin e tij të atyre ditëve Ismail Qemali, - do të isha hedhur deri në Amerikë për një marrëveshje të plotë me gjithë atdhetarët e atjeshëm. Por në marrëveshje me qeverinë italiane e quaj të nevojshme të shkoj në Romë. Prej andej mund të bëj një marrëveshje me gjithë shqiptarët e Shqipërisë për të vendosur një aksion kombëtar në një moment kaq kritik e të rrezikshëm, që të mund të përpilojmë programin përfundimtar. Nga Italia kërkoj të nxis nisjen nga Shqipëria veriore, qendrore dhe jugore të tre ose gjashtë delegatëve, në mënyrë që së bashku me delegatët që vijnë nga Amerika të shkojmë në Paris të gjithë së bashku për t’i propozuar konferencës kërkesat dhe të drejtat e Shqiptarëve”.


Qemali i dërgon telegram kryeministrit Orlando

Për synimet që i kishte vënë vetes, diplomati shqiptar filloi menjëherë për të zbatuar në mënyrë konkrete të gjithë programin e paramenduar. Detyra e parë dhe më emergjente ishte takimi i menjëhershëm i tij me diplomacinë e Romës.
Data 19 janar 1919. Kryeministri italian Orlando për pak ditë do të nisej drejt Parisit për të marrë pjesë në Konferencën e Paqes. Ismail Qemali i dërgon një telegram urgjent, të shkruar në gjuhën frënge. Një kopje të asaj letre ia dërgoi edhe ministrit Sonino. Ja çfarë shkruhej në të:
“Shkëlqesisë së tij Orlando, Kryetar i Këshillit të Ministrave Romë.
Përveç ndjenjave të mia të admirimit personal me cilësinë e përfaqësuesit të idealeve shqiptare, realizimit të të cilave u kam kushtuar gjithë jetën time, ndjej detyrën t’i besoj shpresat e mia për lirinë e vendit tim në mbështetjen dhe në mbrojtjen e lartë të Italisë…… I lutem shkëlqesisë Tuaj t’i marrë në konsideratë serioze këto lutjet e mia duke më transmetuar telegrafisht urdhrat dhe udhëzimet tuaja”.

***

Ajo promemorje e shkruar me aq urgjencë nga Ismail Qemali ka arritur në Romë pikërisht mbrëmjen e 18 janarit, ku nga dokumentet e sotme arkivore vërtetohet se është regjistruar më 19 janar.
Pas kësaj korrespodence, Ismail Qemali ftohet nga ministri i Jashtëm në Romë, për të marrë pjesë në takimin e kërkuar nga vetë ai, ku do t’i ndodhte edhe tragjedia më e madhe; do t’i merrej jeta.


Kur shkon në Peruxha vendoset në “izolim”

Sa zbriti në Peruxha të Italisë, Ismail Qemali njoftohet se autoritetet italiane që e kishin ftuar ishin nisur për në Paris, duke mos e pritur atë sipas njoftimit që i kishin bërë. Ata kishin lënë njoftim që Ismail Qemali të priste deri sa ata të ktheheshin nga Konferenca e madhe e Paqes. Në këtë moment, ai kuptoi se flitej për një izolim të qëllimshëm që i qe bërë. Kjo mësohet nga rrëfimet e djemve të tij. Sapo mësoi lajmin për pabesinë, menjëherë i erdhi një goditje apopletike gjë që për moshën e tij ishte shumë e rëndë. Kanë qenë pikërisht ato momente që provokuan klithmën e tij të egërsuar dhe të papërmbajtur “Më hëngrën në besë!”. Situata në të cilën ishte vendosur Ismail Qemali bëri që ai jo vetëm të mos realizonte planin që t’i shtonte delegacionit shqiptar edhe tre apo gjashtë delegatë, por në një kohë që në Paris do të hidhej për diskutim edhe çështja e Shqipërisë, ai të mos merrte pjesë as vetë. Ky fakt për të do të thoshte vdekje e parapërgatitur. Gjithsesi, në kushtet që i ishin krijuar, ai u detyrua të vendosej në hotelin që i kishin rezervuar.


Pa e kërkuar vetë, iu organizua një konferencë shtypi me gazetarët

Pavarësisht se diplomati shqiptar nuk mundi të shkonte në Paris, loja e parapërgatitur mbi të do të ndiqej deri në fund. Në një nga ato ditë, kur gjithë qenien e tij e kishte pushtuar tensioni dhe ankthi, më 24 janar, pikërisht 3 ditë para datës 27 kur ai mbushte plot 75 vjeç, në Paris vazhdonte me intensitet punimet Konferenca e madhe Ndërkombëtare me pjesëmarrjen e shumë shteteve, kur shtetet e mëdha vendosnin fatet e shteteve të vogla, Isamil Qemalit iu provokua një konferencë shtypi. Ajo iu servir si dëshirë e gazetarëve për të dëgjuar prononcimet e tij. Ajo konferencë, pavarësisht se nuk ishte kërkuar nga vetë ai, dukej se ishte edhe në dëshirën e tij, sepse ishte momenti që më shumë se kurrë ai donte të denonconte mashtruesit dhe izoluesit e tij.


Vdes para gazetarëve

Pak kohë para se të fillonte konferenca e shtypit, Ismail Qemalit iu servir fillimisht buka, me pretekstin se duhet të hante para konferencës. Pasi hëngri, ai hyri në sallën e rekomanduar, ku e prisnin dhjetëra gazetarë e fotoreporterë të ndryshëm. Sipas rrëfimeve që djali i Ismail Qemalit, Ethemi, i ka bërë më vonë kryetarit të Bashkisë së Tiranës, Ali Asllanit, mësohet se sapo hyri në sallë Qemalit i kaloi një çehre e verdhë në fytyrë. Nuk vonoi shumë, ai u ul në tavolinë dhe befasisht në trup i kaloi një valë rrëqethjeje. Ndërsa nisi të belbëzojë me vështirësi, filloi të dridhej dhe ndërkohë u konstatua se nuk mundte t’i lidhte dot fjalët. Pas kësaj situate, ai arriti të kërkonte ta shoqëronin për në banjë. Kur arriti aty, e mbyti shkuma që nxirrte nga goja dhe të vjellët. Në pak çaste pulsi i tij pushoi së rrahuri. Në këto momente gazetarëve të mbledhur për konferencën e shtypit në atë sallë iu komunikua fakti që Ismail Qemali, i cili pak çaste më parë kishte qenë para tyre, nuk jetonte më.


Italianët kerkuan te balsamosnin diplomatin shqiptar

Peripeci të tjera ishin planifikuar për trupin e pajetë të diplomatit të jashtëzakonshëm të Shqipërisë, Ismail Qemali. Pas vdekjes së tij, çuditërisht në mbarë kancelaritë diplomatike të botës pati një sensibilizim të veçantë. Për vetë jehonën e madhe që pati vdekja e tij, pala italiane me justifikimin që ai kishte vdekur në vendin e tyre, donte t’i bënte “nderimet” që meritonte një diplomat i atij rangu. Ata vendosën që trupin e tij ta balsamosnin. Ajo kërkesë dhe ai interesim i palës italiane bëri që trupi pa jetë i Ismail Qemalit të qëndronte plot dy javë në Peruxha, ku ai kishte mbyllur sytë.


12 shkurt 1919 trupi pa jetë i Qemalit mbërrin në Vlorë

Me gjithë përpjekjet e palës italiane dhe shumë peripeci të tjera që dolën pas vdekjes së Ismail Qemalit, djemtë e tij nuk reshtën së u përpjekuri që babanë e tyre ta sillnin në Vlorë, e cila e priste me padurim për ta varrosur në lartësinë madhështore të Kaninës. Vdekja e tij në atë kohë kishte tronditur mbarë kombin dhe grupe të shumta shqiptarësh, të ardhur nga të gjitha trevat, po përqendroheshin në Vlorë për t’i bërë nderimet e merituara diplomatit të famshëm. Së fundmi gjithçka u bë realitet. Ishte pikërisht data 12 shkurt i vitit 1919, kur trupi pa jetë i Ismail Qemalit, i shoqëruar nga tre djemtë e tij, Ethemi, Qazimi dhe Qamili, si dhe nga përfaqësuesit e Ministrisë së Jashtme italiane mbërriti në portin e vogël të Vlorës. Ai ishte transportuar fillimisht me tren dhe së fundmi me anijen e posaçme italiane. Sipas bashkëkohësve të atyre momenteve, siç ishin vetë djali i Ismail Qemalit, Qazimi apo edhe mikut të tij, Safet bej Vlorës bëhet e ditur se hyrja e arkivolit në Vlorë ka qenë tepër emocionuese. Të qarat e njerëzve dhe shkrepjet e armëve shkaktuan një gjendje emocionale të papërshkrueshme. Gjithë rrugët, kodrat dhe çdo gjë nxinte nga pjesëmarrja e jashtëzakonshme në atë varrim, i cili, ashtu siç ishte menduar në atë kohë u bë pikërisht në lartësitë dominante të Kaninës.
Konkretisht për ato momente, në shënimet e Safet bej Vlorës, të gjendura në dosjen e posaçme të Ismail Qemalit në Arkivin Qendror të Shtetit shkruhet:

“Nëse e matim madhështinë e një personazhi politik me dashurinë e popullit të thjeshtë, duhet të pohojmë se asnjë nuk i afrohet Ismail Qemal Vlorës. Gjatë ceremonisë së varrimit të tij, asnjë fshatar dhe asnjë qytetar nuk mbeti në shtëpi. Të gjitha faqet e maleve dhe të brigjeve gjatë rrugës së kortezhit funeral ishin plot me njerëz. Qe një apotezë madhështore e mbarë popullit, pa përjashtim, ndaj një tribuni që i shërbeu vendit të tij deri në frymën e fundit”.

Fatos Veliu - Panorama

[Albo]

Thirrja drejtuar shqiptarëve

Ismail QEMALI,

Nuk dëshirojmë turbullira dhe ngatresa, nuk duam të prishet paqja në mes të kombeve që janë në gadishullin e Ilirisë. Dëshirojmë vetëm dhe kërkojmë me gjithë zemër bashkimin e farës shqiptare, përparimin e saj si në punë të mendjes si në lumturi të jetës dhe në begati, që të jemi mjaft të fortë për t'u kundërshtuar gjithë që mendojnë të na shtypin neve dhe kombet e tjerë që kemi nevojë të rojnë se jeta e tyre na mban jetën tonë.
Për të shkuar përpara në rrugën e qytetërimit e të përparimit, kemi nevojë për dituri; dhe për dituri kemi nevojë për mësime. Pra kemi nevojë të ngrehim në gjithë Shqipërinë shkolla kombëtare për ta përhapur dhe për t'u lexuar kudo gjuha shqipe. Kjo nevojë shkollash është më e para e reformave që kemi detyrë të kërkojmë. Kurrë një popull nuk mund të rritet më vehte pa shkolla e pa arsim. Shqiptari, populli më i vjetëri i gadishullit ilirik nuk mund të shikojë këmbë kryq përmirësimet dhe përparimin e kombeve të tjerë pa u përpjekur edhe ai që të ecë burrërisht dhe me nder në rrugën e arsimit dhe të qytetërimit. Duhet të jesh i verbër që të mos marrësh vesh nevojën e shkollave kombëtare; duhet të jesh tradhëtor që të dëshirosh të ndalësh mësimin e gjuhës shqipe. Ata që duan të ecin duke jetuar në terrin e paditurisë, pa gjuhë dhe pa komb më vehte dëshirojnë t'i përgatisin Shqipërisë një vdekje të turpshme. Nuk kemi dyshim se Shqiptarët që nëpër aq reziqe dhe mundime e kanë mbajtur trimërisht emrin e tyre për qindra e qindra vjet, nuk do të humbin kohë, për të marrë në dorë armën e arsimit kombëtar, armë e fortë e cila vetëm mund t'ua shpëtojë jetën dhe t'i ndihmojë që t'i bëjnë ballë kujdo që dëshiron t'u grabisë kombësinë e tyre. Nuk duhet të dëgjojmë qeverinë turke në qoftë se ajo përpiqet dhe në qoftë se ajo mundohet, të na pengojë dhe të na mbajë hovin.

Botuar më 1900

[BARAT]

GJURMËVE TË PASHLYESHME HISTORIKE

DJALI I ISMAIL QEMALIT, QAZIM BEJ VLORA JETOI DHE VDIQ NË STRUGË

Mehmet Latifi

Djali i dytë i Ismail Qemalit, Plakut të Vlorës dhe Shqipërisë, njëkohësisht sekretar i tij personal dhe shef i kabinetit të tij, jetoi në Strugë, që nga viti 1936 e deri në vdekje, kah fundi i dhjetorit të vitit 1953. Dëshmitarët e gjallë me respekt flasin për këtë figurë, këtë personalitet të “harruar” në Strugë?! Respekt të veçantë tregojnë edhe fëmijët e tij të birësuar. Shtëpia ku ka jetuar dhe ka ndërruar jetë Qazim Bej Qemal Vlora, edhe sot e kësaj dite është funksionale, po në atë gjendje në të cilën ka qenë në kohën kur jetonte Qazim bej Vlora, por pa asnjë shënim ose shenjë të duhur. As varri i tij nuk ishte shënuar deri më 27 nëntor të vitit 1997 –(sepse nuk dihej, ishte harruar nga struganët)-, kur falë mirëkuptimit nga Shoqata e Historianëve Shqiptar, Dega në Strugë, u shënua simbolikisht. Sa i përket dokumentacionit të Ismail Qemalit, nga aktiviteti i tij politik dhe diplomatik për krijimin e shtetit shqiptar, nuk ka asnjë gjurmë. Çfarë i kishte thënë Qazim bej Qemali Enver Hoxhës në kabinetin e tij, gjatë takimit me te?!

Strugë, shkurt 2007
Sapo i kaluam ditët e muajit nëntor, dhe datës 28 Nëntori, Ditës së Flamurit dhe të Pavarësisë së Shqipërisë, dhe Pavarësisë së gjithë shqiptarëve kudo në botë.
Zakonisht, shënimi i këtyre datave të rëndësishme të historisë kombëtare, duken të zbrazëta dhe të mangëta, po qe se, së paku nuk përmenden emrat e atyre që dhanë kontribut të veçantë, që ne sot të krenohemi me atë që kemi arritur, me ate që ne e gëzojmë, e në rend të parë duhet përmendur emrin e Ismail Qemal bej Vlorës, kryetarin e parë të shtetit të pavarur shqiptar-Shqipërisë.
Mirëpo, është evidente dhe e pakontestueshme, se Ismail Qemali, ka pasë edhe bashkëpunëtorët dhe bashkëveprimtarët e shumtë të afërt e të largët, për ti dalë në krye veprimtarisë dhe aktivitetit të tij, për shpalljen e Pavarësisë së Shqipërisë. Njëri ndër këta bashkëpunëtor, të mos themi bashkëpunëtori më i ngushtë ka qënë djali i tij QAZIM BEJ QEMALI, njëri nga gjashtë djemtë e Ismail Qemalit.


SI U “ZBULUA” KY PERSONALITET - QAZIM BEJ QEMALI

E para ishte fjala. Ishte data 3 dhjetor e vitit 1992, kur për herë të parë dëgjova emrin QAZIM BEJ QEMAL VLORA, emër i këtij personaliteti të shquar të historisë dhe historiografisë shqiptare, që ishte djalë i Ismail Qemalit, bashkëveprimtar dhe bashkëpunëtor i ngushtë i tij.

Unë u përpoqa të zbardhë këtë figurë madhore, aq sa më lejonin mundësitë , aftësitë, kushtet dhe rrethanat që mbretëronin asokohe, duke pasë parasysh se unë isha i ardhur në Strugë nga Presheva, pra isha ardhacak dhe isha “halë në sy” për segmente të ndryshme të organeve të brëndshme, por edhe të individëve të tjerë.
Megjithate nuk mbeta pa mbështetje. Në mbështetjen time kisha Shoqatën e Historianëve Shqiptar Dega në Strugë, e sidomos prof.Dr.Nebi Dervishin, Unionin e Inteligjencies Shqiptare, Dega në Strugë, me në krye prof.Nexhat Mustafën dhe dr. Shefqet Pollozhanin, por edhe shumë individ të tjerë.

Kronologjia e “zbulimit” të varrit dhe shtëpisë së Qazim Bej Qemalit.

Fjalët e Shaban Asllanit-Tateshit, ndjesë pastë, asokohe (3 dhjetor 1992) ishte plak 80-vjeçar, mirëpo mendjemprehtë, i kthjelltë në kujtimet dhe të shprehurit e tij. Fjalët e tij dhe ai vetë, më nxitën që ti kushtoj vemëndje dhe rëndësi të veçantë. Për herë të parë ai-Shaban Tateshi, përmendi emrin e Qazim bej Qemali Vlorës, dhe në mënyrë shumë konkrete dhe plastike, evokoi kujtimet për te.

Kjo ndodhi kur më 28 nëntor të vitit 1992, ndërroi jetë vjehrra ime, që ishte e motra e Shaban Tateshit. Tradicionalisht, në Strugë, zhvillohej ceremonia shtatëditëshe fetare, duke kënduar forma të ndryshme të Kur’anit, për shpirtin e të ndjerës. Një natë të tillë, gjatë netëve ceremoniale, ishin mbledhur kryesisht intelektualët, shokët e kunatit, dhe pas mbarimit të pjesës obligative fetare, filloi biseda e rëndomtë, ku u shkoqitën shumë çështje nga aktiviteti dhe veprimtaria e intelektualëve strugan. Në një moment, Shaban Tateshi, me një ndërhyrje jo të rëndomtë, ndërroi kahjen e bisedës dhe u bë nismëtar i zbardhjes së viteve të fundit të jetës dhe varrit të Qazim Bej Qemalit, duke reaguar me këto fjalë: “Rrini o burra aty, e mos folni gjepura dhe marrina, se gjoja ky ose ai intelektual ka shkruar këtë ose atë vepër…! Një djalë të Ismail Qemalit e keni pasë në Strugë, askush nuk e përmendë, dhe ia keni harruar edhe varrin, e flasni për gjëra të kota dhe të pavlerë”!...

Kjo më bëri kurreshtar që të mësoj diçka për këtë personalitet, dhe pasi përfundoi ceremonia njëjavëshe, shkova në shtëpinë e tij, për tu interesuar lidhur me fjalët që i tha atë natë dhjetori.

Shaban Tateshi, pa kurrfarë pritese, pa kurrfarë hezitimi, bile me një mllef të thëksuar për harresën e varrit të tij filloi rrëfimin për Qazim bej Qemalin, për aq sa ai kishte arritur ta njohë…

Ndër të tjera Shaban Tateshi tha: “Ishte burrë shumë i ndershëm, fisnik, bujar, të cilin e harruan historianët, e bashkë me ta edhe mbarë populli, dhe emrin e tij e ka mbuluar pluhuri i harresës. E kanë harruar edhe studjuesit e historisë së Rilindjes Kombëtare”-tha Shaban Tateshi në fillim. Nga biseda me Shaban Tateshin, arrita të “zbuloj” shumë gjëra lidhur me këtë personalitet. Mirëpo, fjalën e fundit, duhet të jepnin historianët, gjurmuesit, hulumtuesit dhe të tjerët, për periudhën e Pavarësisë Kombëtare, për të hedhur dritë të plotë dhe për të zbardhur këtë personalitet, krahas personaliteteve të tjera historike. Sipas fjalëve të atëhershme të Shaban Tateshit, që më vonë u verifikuan dhe u saktësuan plotësisht, njëri nga gjashtë djemtë e Ismail Qemalit, Qazim bej Qemali, që nga viti 1936, jetoi në Strugë, deri në vdekjen e tij në dekadën e tretë të muajit dhjetor të vitit 1953! Ai ishte një ndër figurat e shquara të krijimit të shtetit shqiptar, por siç tha (asokohe) Shaban Tateshi, në Strugë nuk ka asnjë shenjë se ndonjëherë ka jetuar ky personalitet! Djali i Ismail Qemalit, kryetarit të parë të shtetit shqiptar, Qazim bej Qemal Vlora, sipas të dhënave, ka lindur më 1870, gjë që e konfirmojnë edhe familjarët e tij. Pas kryerjes së shkollimit fillor dhe të mesëm në Stamboll, ku kishte njohur shumë shokë nga viset e ndryshme shqiptare, vazhdoi studimet në fakultetin e inxhinierisë së ndërtimit dhe arkitekturës në Bruksel të Belgjikës. Ishte njohës i mirë i gjuhës frënge, por zotëronte edhe shumë gjuhë të tjera si: gjermanishten, anglishten, turqishten, persishten etj. Natyrisht, gjuhën turke e njihte sepse ka jetuar dhe shkolluar në Turqi, ndërsa persishten dhe arabishten i kishte mësuar paralelisht, që më vonë do t’i ndihmonin gjatë studimeve në fakultetin e drejtësisë që e vazhdoi paralelisht me arkitekturën.

Pasi kreu studimet në Belgjikë, ai iu bashkëngjit babait të tij në aktivitetin e tij politik dhe diplomatik. Edhe pse i diplomuar dhe i specializuar për ndërtimtari dhe arkitekturë në Universitetin e Brukselit, ai u vë në shërbim të plotë babait të tij Ismail Qemalit, që tashmë ishte në një fazë të shkuar të aktivitetit të tij në krijimin e shtetit shqiptar, dhe shpalljen e Pavarësisë së Shqipërisë.

Qazim bej Qemali, nuk ishte vetëm djalë i Ismail Qemalit, por ishte edhe sekretar i tij personal, ndërsa pas shpalljes së Pavarësisë së Shqipërisë më 28.12.1912, ai ishte edhe shef i Kabinetit të Ismail Qemalit. Për këtë ka shumë dëshmi gojore dhe të shkruara. Një nga dëshmitë që flasin për rolin e Qazim bej Qemalit, është edhe telegrami i Ismail Qemalit, që i dërgon nga Vjena e Austrisë, të adresuar pikërisht në emër të Qazim bej Qemalit, në Vlorë, me këtë përmbajtje: “Vij me vaporin më të parë. Telegrafoni kudo, të keni besim të plotë për fatin e Atdheut, duke i porositur për marrëveshje vëllazërore, bashkëpunim, mbarëvajtje të punëve të shtetit, ruajtje të rendit publik etj”.

Ismail Qemali, gati askund nuk shkonte pa Qazim bej Vlorën, por kohëve të fundit Qazim bej Vlora, ia koordinonte punët në Vlorë.


VIZITA E KOBSHME NË PERUGJA TË ITALISË

- Në Peruxhia, Ismail Qemalin e helmuan. Plakun e Vlorës e kanë helmuar në kafene (hotel) pasi kishte pirë kafe, dhe Ismail Qemali kishte thërritur:”Më helmuan…më helmuan…dhe pas pak ndërron jetë më 24 janar 1919. Qazim bej Vlora, ka gëzuar pension të lidhur nga Mbreti Ahmet Zogu, me arsyetimin:” PERSON I MERITUAR I KOMBIT SHQIPTAR”.
Qazim bej Vlora, nuk iu nda babait të tij Ismail Qemalit gjatë tërë periudhës së veprimtarisë së tij. Nuk iu nda as në takimet e shumta që kishte Ismail Qemali. Nuk iu nda as gjatë vizitave të shpeshta e të shumta siç ishin Konferenca e Kombeve në Londër, ku ishin së bashku me Luigj Gurakuqin dhe Isa Boletinin. Mirëpo, vizita e tyre që i bënë Italisë, gjegjësisht qytetit të Perugjia, ishte vizita e tyre e fundit e përbashkët. Ishte kjo vizita e kobshme në prak të rrugëtimit në Konferencën e Parisit. Vizita e kobshme ishte jo vetëm për Ismail Qemalin, por edhe për për të birin e tij, Qazim bej Qemalin. Në këtë qytet, ata pësojnë një helmim, ku si pasojë e këtij helmimi, Plakun e Vlorës 75 vjeçar, e rrëmben vdekja e pamëshirshme nga intoksikimi dhe hemoragjia, më 24 janar 1919. Edhe Qazim bej Vlora, goditet dhe pëson po nga ky intoksikim dhe hemoragji, që i reflektohet gjatë tërë jetës së tij, sepse ka pësuar dëmtime të rënda shëndetësore, por megjithatë mbijetoi. Pasojat e këtij helmimi, ai i vuan tërë jetën, që dëshmojnë edhe dëshmitarët e gjallë edhe sot e kësaj dite në Strugë.
Helmimin e Ismail Qemalit në Perugja të Italisë, e ka vërtetuar më së miri rrëfimi i Fatushe Shehdulës, e cila sapo kishte arritur në Itali, kishte dëgjuar një shërbyes (kamerier ose personel tjetër hoteli), që u kishte treguar disa njerëzve duke thënë: “Plakun e Vlorës e helmuan në kafene, pasi kishte pirë një kafe, dhe se vetë Ismail Qemali kishte thërritur MË HELMUAN…MË HELMUAN!!!. Pas pak kohe, Ismail Qemali, ndërron jetë, duke lënë të papërfunduar misionin e tij. Pas vdekjes së Ismail Qemalit, Qazim bej Qemali, nga pësimet e helmimit, një kohë të gjatë është mjekuar dhe këndellur në spitalin e Durrësit. Aty ka gjetur pak rehati shpirtërore dhe është këndellur nga intoksikimi i rëndë. Pas daljes nga spitali i Durrësit, ai kthehet në Tiranë, ku ka jetuar deri në ardhjen e tij në Strugë, duke vizituar kohë pas kohe edhe spitalin e Durrësit. Sipas njohurive dhe dëshmive gojore, duke iu referuar edhe deklaratave të Shaban Tateshit, (mbase mund të mos jetë e saktë), Qazim bej Vlora, ka gëzuar pension të lidhur nga Mbreti Ahmet Zogu, me arsyetimin: “PERSON I MERITUAR I KOMBIT SHQIPTAR”.


SI ERDHI QAZIM BEJ QEMAL VLORA NË STRUGË

Pas vdekjes së Ismail Qemalit, zhvillimeve politike dhe ngjarjeve të përgjithshme në Shqipëri dhe më gjerë në atë periudhë, Qazim bej Qemali, në moshën 66 vjeçare, u martua me BEHIJE SHERIF MASLLAFIN (BEHIJE OHRIN).

Behije Sherif Masllafi-Ohri, ishte grua e vejë e moshës 29 vjeçare, me prejardhje nga Struga. Behija ishte e veja e Inajet bej Ohrit-QOKUT, dhe kishte katër fëmijë të moshës jomadhore:dy djem Edipin, dhe Dashamirin dhe dy vajza; Ediben dhe Hyrmeten. Vendimin për martesën me Behijen, ata e sollën së bashku, pas vdekjes së Inajet bej Ohrit, që asokohe-viteve 1934-1935- ishte zyrtar i lartë i prefekturës së Durrësit, dhe pikërisht më 1935 Inajet bej Ohri vdes, dhe Behija mbetet e ve me katër fëmijë bonjak.
Vdekja e burrit-Inajet bej Ohrit, Behijen e la në një situatë të palakmueshme materiale. Gjendja materiale gjithnjë e më tepër i keqësohej, edhe pse ajo kishte pasuri të paluajtshme në Strugë, që e kishte trashëguar nga babai i sajë.
Martesa me Qazim bej Qemalin, për Behijen ishte zgjidhja më e mirë dhe më fatlume, sepse me Qazim bej Qemalin njiheshin që më parë, për shkak të miqësisë së mëparshme, nga vëllai i Qazim beut, Et’hem bej Qemali, që ishte martuar me kunatën e Behijes, (motrën Inajet Ohrit, ish burrit të Behijes). Nga ana tjetër, ajo siguroi anën materiale, sepse Qazim bej Qemali gëzonte pensionin nga Mbreti Zog, dhe nuk kishte familje.
Ndërkaq, me martesën me Behijen, Qazim bej Qemali, në një mënyrë siguroi fëmijëve të sajë (pasi i birësoi) një ardhmëri më të mirë, ndërsa emrit të familjes së Inajet Ohrit, me të cilin pos krushqërisë dhe miqësisë, ia ruajti dhe mbrojti nderin dhe moralin e gruas shqiptare, që të mos nëpërkëmbet dhe të mos përgojohet nga persona amoral, të pandërgjegjshëm dhe të papërgjegjshëm. Kjo tregon për fisnikërinë dhe bujarinë e Qazim bej Qemalit, në drejtim të respektimit të moralit familjar shqiptar.
Fill pas martesës me Behijen, Qazim bej Qemali, fëmijtë e Behijes, i vendosi nëpër shkolla sepse ishte arsimdashës i paepur. Një kohë jetuan në Tiranë, ku kishte shtëpinë e vet. Mirëpo, Behija kishte dy shtëpi dhe tokë në Strugë, që kishte trashëguar nga babai i sajë, ku ndër të tjera kishte një pemishte me një sipërfaqe prej afro dhjetë mijë metra katror (saktësisht 9.980 metra katror). Behija ishte e interesuar që të mos e humbasë këtë pasuri. Kështu, kohë pas kohe, vinin në Strugë për tu kujdesur aq sa munden për këtë pasuri. Ardhja e Qazim bej Qemalit në Strugë u solli të dyve shumë befasi të këndshme, e veçanërisht Qazim Beut. Ai në Strugë gjeti qetësinë shpirtërore, qetësinë familjare, por gjeti edhe shokë e miq të vjetër nga shkollimi në Stamboll, që njëherit ishin edhe bashkëmendimtarët e tij.

Qazim bej Qemali, në Strugë, ndër të tjerë gjeti dhe takoi edhe kushëririn e Behijes, Belul ef.Kadiun.

Belul ef,Kadiu, ishte shok dhe mik i Qazim Beut që nga shkollimi në Stamboll. Ishte personalitet i lartë ushtarak turk, saktësisht ishte ish komandant i dikurshëm i Gardës së Portës së Stambollit, i cili kishte mbaruar studimet në akademinë ushtarake dhe ishte gjeneral i ushtrisë turke.

Duke u shoqëruar me Belul e F. Kadiun, Qazim bej Qemali, ka filluar të njohë edhe personalitete të tjera në Strugë, bashkë me njerëz të rëndomtë por të ndershëm dhe të vyeshëm. Një ndër ata njerëz të rëndomtë që njohu Qazim bej Qemali në Strugë, është edhe Shaban Tateshi- “nismëtari, ideatori, nxitësi i zbardhjes së figurës dhe jetës e vdekjes së Qazim bej Qemalit”, që nuk ishte ndonjë personalitet, por i ndershëm, i sinqertë, besnik dhe mbi të gjitha atdhetar. Njohja me Shaban Tateshin u mundësua përmes dhëndërrit të Shaban Tateshit, Riza Pollozhanit, me të cilin Qazim bej Qemali kishte krijuar një miqësi të mirë dhe e këshillonte për shumë çështje. Nga afërsia që kishte me Riza Pollozhanin, dhe kunatin e tij Shaban Tateshin, Qazim bej Qemali, “mëshirohet” që këtij të fundit, ti blejnë një shtëpi në Strugë, për ta sjellur nga fshati dhe për ta rritur numrin e shqiptarëve në qytet. Dhe pikërisht, Qazim bej Qemali, ia “shet” shtëpinë e vet (të Behijes), në qendër të qytetit, që Shaban Tateshi të zbrësë nga fshati. Kjo shitëblerje e shtëpisë, i mundëson Shaban Tateshit, që të gjindet më pranë Qazim bej Qemalit dhe ta njohë më mirë dhe nga afër, duke mbetur që të dy, vetëm qytetar të rëndomtë dhe modest të Strugës.


VITET E QAZIM BEJ QEMALIT TË STRUGË

Ardhja e Qazim bej Qemalit në Strugë nuk ishte rastësisht. Ai me vete solli bibliotekën e vet të pasur dhe solli TËRË DOKUMENTACIONIN E VEPRIMTARISË POLITIKE DHE DIPLOMATIKE TË BABAIT TË TIJ ISMAIL QEMALIT, PËR KRIJIMIN E SHTETIT SHQIPTAR, për ta shpëtuar nga asgjësimi, shkatërrimi ose djegia e tërësishme, sepse kishte përvojë të hidhur nga kjo e fundit.

Qazim bej Qemali, prej vitit 1936 e deri në vitin 1939 herë shkonte në Tiranë, herë vinte në Strugë.Në vitin 1939, Qazim bej Qemali, nuhati dhe vlerësoi situatën që sa vinte e keqësohej në Shqipëri, duke vlerësuar se do të ndoshin edhe gjëra të papritura dhe të paparashikuara, dhe në pamundësi që ti parandalojë ose të ndërmarrë çfarefo mase parandalimi dhe pengimi, ai vendosi përfundimisht të vendoset në Strugë.

Ardhja e Qazim bej Qemalit në Strugë nuk ishte rastësisht. Ai me vete solli bibliotekën e vet të pasur dhe solli TËRË DOKUMENTACIONIN E VEPRIMTARISË POLITIKE DHE DIPLOMATIKE TË BABAIT TË TIJ ISMAIL QEMALIT, PËR KRIJIMIN E

SHTETIT SHQIPTAR, për ta shpëtuar nga asgjësimi, shkatërrimi ose djegja e tërsishme, sepse kishte përvojë të hidhur nga kjo e fundit. Ai e dinte vlerën e këtij dokumentacioni ndaj me fanatizëm kujdesej për këtë dokumentacion!!! Nga biblioteka e pasur që solli me vete, ai shpesh lexonte diçka dhe ua huazonte të tjerëve ato libra për të zgjëruar njohuritë e tyre shkencore. Ai vetë, kurrë nuk iu nda librit.

..........vijon

[BARAT]

Në Strugë, ishte i respektuar ndër ata pak miq me të cilët shoqërohej dhe këmbente diçka, edhe pse nuk kishte rreth të gjërë me të cilët komunikonte dha bashkëbisedonte, sepse konsideronte se nuk mundet të bashkëbisedojë me secilin për çështjet që nuk janë temë interesimi i tyre. Nuk i kishte të nivelit të tij dhe nuk i kuptonin çështjet që e preokuponin Qazim bej Qemalin.

Në vitin 1948, kur fillojnë turbulencat dhe ngrirjet në marëdhëniet diplomatike dhe miqësore shqiptaro-jugosllave, Behija i shkroi një letër Qazim bej Qemalit, në të cilën ajo e porositë në mënyrë të prerë që ta braktisë shtëpinë dhe pemishten dhe të këthehet në Tiranë, për tiu bashkangjitur familjes-gruas dhe fëmijve, sepse Behija kishte informacione nga bijtë, që tashmë ishin oficer të Ushtrisë Shqiptare.

Qazim bej Qemali, atëbotë, që vetes i kishte vënë një objektiv të përjetshëm, ia këtheu përgjigjen Behijes me shpejtësi rrufeje. Në përgjigjen e tij drejtuar Behijes, ai shkruan: “ Ti qëndro në Tiranë dhe kujdesu për fëmijtë, ndërsa unë do të rri këtu e do të kujdesem për PASURINË që e kam, sepse kufijtë janë momente të tilla politike që sot mbyllen e nesër happen dhe anasjelltas. Janë këto çështje të politikës ditore, e nuk janë çështje të përjetshme”.

Qazim bej Qemali, në përgjigjen që i këthen bashkëshortes Behijes, kur përmend fjalën “…do ta ruaj PASURINË”, ai këtë fjalë e shkruan të nënvizuar, që Behija ta kuptojë se për çfarë pasurie bëhet fjalë, sepse ai me këtë nënkupton pasurinë që ka me vete, e kjo pasuri është TËRË DOKUMENTACIONI I KRIJIMIT TË SHTETIT SHQIPTAR NGA BABAI I TIJ ISMAIL QEMAL BEJ VLORA, dokumentacuon që ai e kishte me vete, e nuk kishte aspak shqetësime për pasurinë e patundshme që kishte.

Ky dokumentacion ishte histori më vete. Ishte dëshmia e veprimtarisë dhe aktivitetit politik dhe diplomatik të Ismail Qemalit, gjatë periudhës së krijimit të shtetit Shqiptar, ku pjesëmarrës i drejtëpërdrejtë ka qënë edhe vet Qazim bej Qemali. Pra ai nuk pranon të këthehet në Tiranë, duke ngelur në Strugë deri në vdekjen e tij, ku varroset dhe ku edhe sot prehen eshtrat e tij.

Ky dokumentacion ishte një histori më vete. Ishte dëshmia e veprimtarisë dhe aktivitetit politik e diplomatik të Ismail Qemalit, gjatë periudhës së krijimit të shtetit Shqiptar, ku pjesëmarrës i drejtëpërdrejtë ka qënë edhe vetë Qazim bej Qemali. Refuzon me këmbëngulje braktisjen e Strugës dhe këthimin në Tiranë, përkundër sugjerimit të bashkëshortes Behije, dhe mbetet në Strugë, i vetëm, i vetmuar, deri në fund të jetës së tij.

ÇFARË I KISHTE THËNË QAZIM BEU ENVER HOXHËS?!

Nga ana tjetër, pas përfundimit të Luftës së Dytë Botërore (LNÇ-së) dhe formimit të Qeverisë së re në Shqipëri, Qazim bej Qemalit, iu ndërpre-iu ndal pensioni që gëzonte nga Mbreti Ahmet Zogu!

Kah fundi i vitit 1946 dhe gjatë vitit 1947, ai kërkoi disa herë pranim nga Enver Hoxha, duke mos treguar saktë identitetin e tij, duke mos treguar saktë se kush është!. Më në fund, kur sheh se nuk “mundet” ndryshe, e deklaron të plotë identitetin e tij dhe Enver Hoxha e pranon në kabinetin e tij, ku në murin e kabinetit, mbi kokën e Enevrit, ishte e vendosur fotografia e Ismail Qemalit. Qëllimi i këtij takimi ishte për tu sqaruar shkaqet e ndërprerjes së pensionit që gëzonte. Por, kur vërejti se përpjekjet e tija do të përfundojnë pa sukses për të vazhduar pensionin, i drejtohet Enver Hoxhës me fjalët:” Ti nuk meriton që fotografia e babait tim të qëndrojë në zyrën tënde!” Ky ishte takimi i parë dhe i fundit me Enver Hoxhën, të cilin kurrë nuk e kishte adhuruar. Poashtu ka vërejtur se në shtëpinë e tyre në Tiranë, nga ato pak dokumente dhe fotografi, si dhe pronësia e saj, ishin përfshirë nga një shkatërrim i paparë, duke zhdukur dita ditës gjithnjë e më shumë çdo gjurmë. Ai, mblodhi ato pak sende, letra, dokumente etj që kishin mbetur dhe për ti shpëtuar i mori edhe ato me vete në Strugë, për ti sistemuar e strehuar dhe për ti shpëtuar nga shkatërrimi i tërëishëm.

Çështë e vërteta, shtëpinë e gjeti gati tërësisht të rrënuar e të djegur, bashkë me të gjitha sendet që kishte aty, bashkë me fotografitë nga albumi familjar, kështu që janë humbur të gjitha gjurmët e tilla.

Ç’U BË ME DOKUMENTACIONIN E KRIJIMIT TË SHTETIT SHQIPTAR?

Që nga ajo ditë kur mblodhi ato pak sende në shtëpinë e djegur dhe të rrënuar, Qazim bej Qemali, kurrë më nuk është rikëthyer në atë shtëpi, që tashmë nuk i ngjante shtëpisë por një gërmadhe të vërtetë!

Nga letërkëmbi që patën me të shoqen Behijen, dhe pasi e këshilloi ate që të kujdeset dhe ti shkollojë fëmijtë në Tiranë, nëpër shkolla dhe fakultete, sepse ishte arsimdashës, ai u bë rob i vetëvetes dhe dokumentacionit që kishte me vete. Dokumentacioni, atë pasuri, ai konsideronte se nuk mund tia besoj kujt do qoftë. Atyre që eventualisht ka mundur tua besojë, nuk ishin pranë tijë, ose tashmë kishin ndërruar jetë-kishin vdekur.

E shoqja Behija, me të kuptuar se Qazim bej Qemali, përfundimisht nuk do të rikëthehet në Tiranë, pas mbylljes së kufijve, iu drejtua me letra dhe mesazhe familjarëve të sajë në Strugë, në rend të parë familjes së Belul ef. Kadiut, Osman Hajrullahut dhe familjes Laçka, që të kujdesen për Qazim bej Qemalin, sipas mundësive të tyre.

Qazim bej Qemali, i lodhur nga mosha, i rraskapitur nga traumat që ka përjetuar nga vetmia si dhe nga sëmundja kronike si pasojë e helmimit më 1919 në Perugjia, QAZIM BEJ QEMAL VLORA, NË MOSHËN 83 VJEÇARE, MBYLLË SYTË NË STRUGË NË FILLIM TË DEKADËS SË TRETË TË MUAJIT DHJETOR TË VITIT 1953.

Me vdekjen e tij, mbyllet një kapitull, ose së paku një faqe e historisë së veprimtarisë së tij dhe të babait të tij Ismail Qemali, së bashku me shumë iluminist, veprimtar dhe atdhetar të tjerë shqiptar, për krijimin e shtetit të parë Shqiptar në vitin 1912 dhe shpalljen e Pavarësisë në Vlorë.

Për të qënë ironia më e madhe, fat ose ironi që i përcjell shumë figura të tilla të mëdha të historisë shqiptare, Qazim bej Qemal Vlora, u gjet i vdekur katër ditë pasi mbylli sytë në shtëpinë e tij ku jetonte, shtëpi, që edhe sot e kësaj dite është e pandryshuar nga jashtë dhe është funkcionale siç ka qënë në kohën kur aty ka jetuar Qazim bej Qemali. Ndryshim i vetëm që ka pësuar kjo shtëpi, është rregullimi i brëndshëm enterierik dhe mobilimi. Aty tani jeton një familje shqiptare.

Në këtë shtëpi, nuk ka asnjë shenjë apo simbol që do të dëshmonte dhe do të tregonte se: “këtu ka jetuar dhe….” U gjet i vdekur pikërisht nga anëtarët e familjes Laçka, të cilët jo rastësisht i kishte porositur bashkëshortja e tij Behija, për tu kujdesur për Qazim bej Qemalin.

U gjet i vdekur, pasi u vërejt se katër ditët e fundit, në oborrin e tij, të cilin e kishte mbuluar dëbora, nuk kishte gjurmë këmbësh dhe dëbora nuk ishte shkelur. Kjo i “detyron” familjen Laçka të afrohen tek shtëpia ku jetonte Qazim bej Qemali dhe…gjetën Qazim bej Qemalin të shtrirë dhe të ngrirë!

Pasi u njoftuan miqët dhe të afërmit e tjerë të Qazim bej Qemalit, u varros në varrezat familjare të Belul ef.Kadiut në varrezat e qytetit në Strugë, në mënyrë modeste, ashtu siç ishte edhe ai vetë, ku edhe sot prehen eshtrat e tij.

Për fat të keq, as varri i tijë nuk ka qënë i shënuar me asnjë shenjë apo simbol ( deri më 27 nëntor të vitit 1997), bile bile shumica e qytetarëve dhe të tjerëve në Strugë, nuk ia kanë ditur dhe nuk ia kanë mbajtur mënd varrin, edhe pse periudha e vitit 1953, nuk i takon periudhës së hershme të mesjetës!!!

Për ti dalë sado pak borxhit këtij personaliteti të shquar të historisë Kombëtare si dhe vetë 28 Nëntorit, Ditës së Pavarësisë së Shqipërisë dhe Ditës së Flamurit të 1912, me ndihmën e Shoqatës së Historianëve Shqiptar në Maqedoni, dega në Strugë, në veçanti me ndihmesën e parezervë të kryetarit të kësaj Shoqate, prof.Dr.Nebi Dervishi, dhe bashkë me Televizonin lokal “Kaltrina” nga Struga, bëmë ç’është e mundur dhe sipas mundësive dhe rrethanave tejet të ndërlikuara, që me këtë rast, në prak të 28 Nëntorit, që të bëhet përfundimisht ekspozimi dhe shënimi i varrit të Qazim bej Qemalit, duke ia shënuar me një gurë modest.

Këtë aktivitet e kanë mbështetur në forma të ndryshme edhe shumë qytetar të tjerë nga Struga e rrethina, që varri i tij të shënohet, qoftë me një gurë modest mermeri dhe një mbishkrim poashtu modest me këtë përmbajtje: “QAZIM BEJ VLORA, 1870-1953…Nëntor, 1997, SH.H.SH. Strugë”.

Lidhur me identifikimin, saktësimin dhe skspozimin e varrit të Qazim bej Qemalit, krahas njohurive që kisha nga nismëtari i këtij hulumtimi, Shaban Tateshi, si dhe shumë qytetar të Strugës dhe Ohrit, që kanë mundur të ndihmojnë në identifikimin dhe saktësimin e varrit, kontribut të veçantë dhe faleminderim për të gjithë, e në veçanti për Remzi Qokun, dhëndërr i Belul ef.Kadiut, të cilit vetë Belul ef.Kadiu, ia kishte lënë amanet që ta dije se i kujt është, kush pushon aty dhe ta ruaj kujdeset e kultivojë këtë varr.

Më 27 nëntor, të vitit 1997, më në fund, iu ekspozua dhe iu shënua varri Qazim bej Qemal Vlorës, në varrezat e qytetit të Strugës. Në këtë eveniment, me rastin e ekspozimit, saktësimit dhe shënimit të varrit të Qazim bej Qemalit, të pranishëm ishin, prof.Dr.Nebi Dervishi dhe Zejnulla Qyra nga SH.H.SH, dega në Strugë, prof.Nexhat Mustafa dhe dr.Shefqet Pollozhani nga Unioni i Inteligjencies Shqiptare në Maqedoni-dega në Strugë (U.I.SH.M), Fevail Çorba dhe Asllan Shate, përfaqsues të Këshillit të Xhematit nga Muftinia e Strugës dhe kuptohet, autori i hulumtimit dhe i këtyre rreshtave. E gjithë kjo është shënuar në shiritin e celuloidit të Televizonit lokal “Kaltrina” nga Struga.

Lidhur me këtë aktivitet modest, njoftuam edhe anëtarët e familjes së Qazim bej Qemalit në Tiranë dhe mbarë farefisin e Ismail Qemalit. Mirëpo, ditën që u zhvillua ky aktivitet modest në Strugë, aktivitet rreth shënimit të 28 Nëntorit në Tiranë e Vlorë, kulmuan aktivitetet e këtilla, ndaj mundësia për të marrë pjesë e familjarëve të Ismail Qemalit dhe të Qazim bej Qemalit, ishte shumë e vogël, ndaj ata munguan.

Edhe pse nuk ishin të pranishëm në këtë aktivitet modest, gjatë ditës dhe në mbrëmje të 27 nëntorit 1997, komunikuam bashkë me familjarët e Qazim bej Qemalit, të cilët ishin shumë mirënjohës për këtë, siç u shprehën ata “ vepër dhe gjest tepër human dhe patriotik të shqiptarëve”.

Atë mbrëmje, në studion e Radio Televizionit “Kaltrina” kemi zhvilluar një bisedë në studio me historianin Zejnulla Qyra, dhe me Remzi Qokun, që ka ndihmuar në masë të madhe për saktësimin e varrit të Qazim bej Qemalit, me ç’rast, ua kemi komunikuar dhe ua kemi bërë me dijë të gjithë struganëve dhe të gjithë spektatorëve dhe dëgjuesve, se është saktësuar, ekspozuar dhe shënuar varri i Qazim bej Qemalit në varrezat e qytetit, duke pasqyruar pamje nga aktiviteti i vendosjes së gurit modest me mbishkrimin poashtu modest.

Kishim planifikuar që të bashkëkomunikojmë me Edip Ohrin, djalin e madh të birësuar të Qazim bej Qemalit dhe Darling Vlorën, stërnip të Ismail Qemalit.

Bashkëbisedimi me Edip Ohrin u realizua, ndërsa për fat të keq, me Darling Vlorën nuk arritëm ta realizojmë komunikimin, për shkak të angazhimit të tij në manifestimin qëndror për 28 Nëntor, në qytetin e Vlorës.

FJALËT E EDIP OHRIT NË PARAQITJEN E TIJ PËRMES TELEFONIT

Pasi ia komunikuam njoftimin për ekspozimin dhe shënimin e varrit të njerkut të tij, djalit të Ismail Qemalit, Qazim bej Qemalit më 27 nëntor të 1997, përmes linjës telefonike në emisionin e drejtëpërdrejtë të RTV “Kaltrina”, Edip Ohri, djali i madh i birësuar i Qazim bej Qemalit, dukshëm i emocionuar u shpreh:” Në radhë të parë ju faleminderj për telefonatën, ku më informuat dhe më gëzuat për këtë lajm. Dua të shprehë faleminderimet e mia dhe të familjes time dhe gjithë trungut të familjes së Ismail Qemalit, me banim në Shqipëri, për këtë gjest tuajin tepër human, të Shoqatës së Historianëve Shqiptar dega në Strugë dhe popullit të mrekullueshëm dhe patriot të Strugës. Me këtë veprim, ju na keni prekur thellë shpirtërisht jo vetëm ne familjarët , por edhe gjithë shqiptarët kudo që janë, sepse në këtë mënyrë keni nderuar figurën madhore të patriotit e heroit Kombëtar Ismail Qemal Vlorës. Qofshit të bekuar dhe në do tu jemi përjetë mirënjohës”.

I pyetur për figurën dhe personalitetin e Qazim bej Qemal Vlorës, Edip Ohri u shpreh: “ Për sa i kërket figurës së Qazim bej Vlorës, birit të Ismail Qemalit, siç e dini, Qazim beu, është një personalitet me rëndësi të veçantë në veprimtarinë patriotike e diplomatike të babait të vet, Plakut të Vlorës, siç e quan populli ynë shqiptar. Ismail Qemali, djemtë e tij i kishte si sekretarë, këshilltarë, truproje e shoqërues kudo ku ai zhvillonte aktivitetin e tij politik. Domethënë, djemtë e tij ishin të arsimuar e njohës të shumë gjuhëve të huaja dhe me formim politik e atdhetar”.

Edip Ohri, në vazhdim të prononcimit të tij të parë tha:” Qazim beun, Ismail Qemali e kishte sekretarin e tij personal i cili e ka ndjekur babain e tij në të gjitha udhëtimet e takimet diplomatike dhe politike të tij, si brënda ashtu edhe jashtë vendit. Ai ka qënë me te në Angli, Austri, në Itali… Ka qënë bashkë me te edhe në bisedimet me krerët dhe udhëheqësit e Lëvizjes Patriotike në Shqipërinë e Veriut dhe në Kosovë së bashku me burrat e shquar në Shqipëri si Luigj Gurakuqi, Isa Boletini etj. Qazim beu ka qënë pranë babait të tij deri në minutat e fundit të jetës së tij, kur ai vdiq në Perugjia të Italisë, nga një helmim në vitin 1919. Fakt është se edhe vetë Qazim beu bashkë me babain e tij u helmua, por ai jetoi. Pasojat e helmimit ai i vuajti deri në fun dtë jetës së tij. Qazim bej Qemali, ka qënë njeri i kulturuar, me arsim të lartë universitar. Ka ndjekur studimet në Fakultetin e inxhinjerisë së ndërtimit në Belgjikë. Ai zotëronte shumë mirë gjuhët: frengjisht, anglisht, italisht, turqisht e ndonjë tjetër. Ishte studioz. Kishte një bibliotekë të pasur dhe POSEDONTE POTHUAJSE TË GJITHË DOKUMENTET E VEPRIMTARISË POLITIKE E DIPLOMATIKE TË ÇËSHTJES SHQIPTARE TË ZHVILLUAR NGA BABAI I TIJ ISMAIL QEMAL VLORA. Fatkeqësisht, në kohën e Mbretit Zog, e aq më tepër, pas viteve të 1945, në kohën e monismit në Shqipëri, personalitetet e larta të shtetit shqiptar në Shqipëri, nuk treguan asnjë interesim për këto DOKUMENTE AQ TË RËNDËSISHME PËR HISTORIOGRAFINË SHQIPTARE. Madje, pas viteve 1945, ndaj pasardhësve të familjes së patriotit të shquar të kombit shqiptar, Ismail Qemali, nuk u tregua kujdes dhe trajtim që meritonin. Fakt është se ata mbyllën jetën e tyre në varfëri të plotë. Qazim beu, ka qënë një familjar i mirë, tepër human dhe i kujdesshëm, i cili na mori neve nën kujdestarinë e tijë atërore: dy djem e dy vajza, nënën time dhe gjyshem time nga nëna, duke qënë edhe vetë në kushte jo aq të mira materialo-ekonomike. Megjithate, ai tregoi një kujdes të veçantë për arsimimin dhe edukimin tonë si njerëz të ndershëm e patriot të vendit tonë. Ai asnjëherë nuk ndërhyri në pikëpamjet tona ideologjike dhe politike. Për ate, rëndësi kishte në radhë të parë të brumoseshim si patrio, ta donim Shqipërinë dhe shqiptarët si dhe të luftonim për çlirimin e plotë të Shqipërisë nga okupatorët fashistë dhe këtë ai e realizoi plotësisht. Ndërsa, ai vetë ka qënë një demokrat me preferenca anglo-franceze, pasi edhe kultura që kishte e tërhiqte më shumë ndaj atij sistemi shoqëror.

Qazim bej Qemali, jetoi për një kohë të gjatë në mesin e struganëve, ndaj të cilëve ushqente dashuri dhe respekt të madh, pasi ai gjithmonë thoshte se Struga, Ohri, Dibra…kanë qëndruar pranë dhe besnik ndaj babait të tij Ismail Qemalit, për çështjen shqiptare, në momentet e caktuara politike. Madje, vëllau i Qazim bej Qemalit, Et’hem bej Vlora, ishte i martuar në Ohër, me motrën e patriotit të shquar Hamdi bej Ohri-Qoku, (halla e Edip Ohrit, vërejtje e M.L), dhe si shumë patriot të krahinave tona shqiptare të Maqedonisë, të thirrura nga Ismail Qemali, shkuan në Vlorë në vitin 1912, dhe vunë firmën e tyre në dokumentin e rëndësishëm të THEMELIMIT TË SHTETIT SHQIPTAR NË SHPALLJEN E PAVARËSISË”.

Në fund të paraqitjes së tij, gjenerali në pension Edip Ohri, djali i birësuar i Qazim bej Qemalit tha:” Ju faleminderoj vëllezër e mora struganë, që më dhatë mundësinë për të komunikuar drejtëpërdrejti me ju, për kënaqësinë e madhe për të uruar njëri tjetrin me rastin e festës së madhe të shpalljes së Pavarësisë dhe mirënjohjes sonë për identifikimin dhe ekspozimin e varrit të birit të patriotit të shquar shqiptar, Ismail Qemalit, Qazim bej Qemal Vlorës. Respekt dhe mirënjohje të thellë për ju bashkëqytetar të dashur struganë”.

Edhe pse nuk ishin të pranishëm në këtë aktivitet modest, gjatë ditës dhe në mbrëmje të 27 nëntorit 1997, komunikuam bashkë me familjarët e Qazim bej Qemalit, të cilët ishin shumë mirënjohës për këtë, siç u shprehën ata “ vepër dhe gjest tepër human dhe patriotik të shqiptarëve”.

Shtëpinë në të cilën jetonte Qazim bej Qemali, pas vdekjes së tij, bashkë me pemishten me sipërfaqe 9.980 metra katror, administrata e Komunës së Strugës e nacionalizoi dhe e eksproprijoi, të cilën më pas ia dha për shfrytëzim dhe pronësi një familjeje, si formë kompensimi për marrjen e shtëpive dhe pronave për nevoja të ndërtimit të hotelit “Drim”. Pronari i ri i atëhershëm, këtë shtëpi ia shiti një familje tjetër shqiptare e cila edhe sot e kësaj dite jeton në atë shtëpi të pandryshuar nga pamja e jashtme. Shtëpia është e njëjta, si në kohën kur ka jetuar Qazim bej Qemali.

Lidhur me dokumentacionin që kishte me vete Qazim bej Qemali dhe zhdukjen e tij bashkë me bibliotekën, në Strugë kamë hasur në njohuri dhe versione të shumta që kanë qarkulluar edhe më parë-atëhere, por qarkullojnë edhe sot. Flitet se kur ka hyrë pronari i parë pas vdekjes së Qazim bej Qemalit, paraprakisht ai e ka pastruar nga të gjitha sendet dhe gjërat që ka gjetur brënda. Dihet nga dëshmitarët se në te ka pasë një bibliotekë të pasur, ka pasë shumë libra, dhe shumë dokumente. Këtë e konfirmuan edhe në fillim të hulumtimit tim, dëshmitarët që sot për fat të keq nuk janë gjallë, si Shaban Tateshi, Remzi Qoku etj, por e konfirmuan edhe dëshmitarët e gjallë, siç është Myzhgjane Qoku, e bija e Belul ef.Kadiut, që është një nga dëshmitaret që më së afërmi e ka njohur Qazim bej Qemalin.

Ky dokumentacion, ka qënë DOKUMENTACIONI I VEPRIMTARISË SË ISMAIL QEMALIT DHE KRIJIMIT TË SHTETIT TË PAVARUR SHQIPTAR, dokumentacion, për të cilin Qazim bej Qemal Vlora, është bërë rob i vetëvetes për ta ruajtur atë. Biblioteka ishte e pasur, dhe kishte libra në gjuhë të ndryshme, pohojnë dëshmitarët.

.....vijon

[BARAT]

ISMAIL QEMALI SHPREHEJ “QAZIMI ËSHTË MEMORJA IME!”

Zhdukja dhe humbja e bibliotekës shumë të pasur është pa dyshim humbje e madhe, por, HUMBJA E DOKUMENTACIONIT TË KRIJIMIT TË SHTETIT SHQIPTAR, është humbje dhe dëm i pakompensueshëm, është humbje e madhe jo vetëm për historinë e Strugës, por është humbje për tërë historinë dhe historiografinë kombëtare. Ka thashë e thëna se ky dokumentacion është marrë nga persona të autorizuar të Sigurimit të shtetit jugosllav, që kanë qënë njohës të mirë të vlerës, peshës dhe rëndësisë së dokumentacionit në fjalë dhe është dorëzuar e deponuar në ndonjë Arkiv shtetëror në Shkup, Beograd apo gjetiu. Flitet se ka të ngjarë, që diçka nga ky dokumentacion mund të ndodhet edhe në Arkivin e Ohrit!

Dëshmitarët pohojnë se dokumentacionin e ka marrë përgjegjësi për ekzekutimin e përmbarimit të vendimeve të eksproprijimit dhe çështjeve pronësoro-juridike të Komunës së Strugës, me gjasë se e ka ditur vlerën e tyre(?!), ndërsa librat mbase janë hedhur në deponinë e qytetit të Strugës dhe janë djegur (?!).

Poashtu flitet se një sasi e librave nga biblioteka e madhe dhe e pasur e Qazim bej Qemalit, ka mundur ti shpëtojë djegjes, duke pasë parasysh faktin se personi që ka bërë pastrimin e qytetit, ka bartur llomet dhe hedhurinat drejt deponisë së qytetit, asokohe e kishte djalin në Shkollën Normale në Shkup?! Këto të dhëna, më shtonin shpresën se mos vallë do të gjejmë së paku ndonjë gjurmë nga kjo bibliotekë, ose ndonjë dokument, shpresë që edhe sot nuk është shuar se mos ka shpëtuar diçka nga pasuria e Qazim bej Qemalit.

Mirëpo, për fat të keq, të gjitha përpjekjet e gjertanishme, nuk kanë dhënë ndonjë rezultat të pritur e të dëshiruar, edhe pse, këto të dhëna mund të konsiderohen shumë të sakta. Mirëpo, periudha e viteve ’81, pas ngjarjeve të njohura të Revolucionit shqiptar në Kosovë, kur Maqedonia u bë poligon eksperimental për dhunën ndaj shqiptarëve, kur policia hynte në çdo shtëpi për të bastisur dhe mezi priste që të gjejë diçka nga shënime të karakterit të tillë, ka mundësi që këto libra të jenë asgjësuar, djegur ose kush e din se ku e si kanë përfunduar. Një fjalë popullore thot: “shpresa vdes e fundit”, ndaj edhe nunë vazhdimisht shpresoj se një ditë do të gjejmë së paku diçka që të na zbardhë gjurmët e bibliotekës dhe të dokumentacionit të Qazim bej Qemalit. Zhdukja dhe humbja e bibliotekës shumë të pasur është pa dyshim humbje e madhe, por, HUMBJA E

DOKUMENTACIONIT TË KRIJIMIT TË SHTETIT SHQIPTAR, është humbje dhe dëm i pakompensueshëm, është humbje e madhe jo vetëm për historinë e Strugës, por është humbje për tërë historinë dhe historiografinë kombëtare. Ka thashë e thëna se ky dokumentacion është marrë nga persona të autorizuar të Sigurimit të shtetit jugosllav, që kanë qënë njohës të mirë të vlerës, peshës dhe rëndësisë së dokumentacionit në fjalë dhe është dorëzuar e deponuar në ndonjë Arkiv shtetëror në Shkup, Beograd apo gjetiu. Flitet se ka të ngjarë, që diçka nga ky dokumentacion mund të ndodhet edhe në Arkivin e Ohrit!

Të gjitha këto versione të mundshme ose të pamundshme, munden dhe duhet tu shërbejnë si nxitje atyre që merren me gjurmime historiografike dhe arkivore, që të angazhohen në këtë drejtim, për të ndriçuar jo vetëm rastin si rast, por për të ndriçuar rastin e humbjes dhe “zhdukjes” së dokumentacionit të Qazim bej Qemalit, që mund të hedhë dritë për shumë çështje të aktiviteteve dhe veprimtarisë politike, diplomatike, strategjike e ushtarake të krijimit të shtetit të Pavarur Shqiptar më 1912, që është me interes të veçantë kombëtar dhe historik.

Ç’U BË ME PASARDHËSIT E QAZIM BEJ QEMALIT (FËMIJËT E BIRËSUAR)

Dihet mirfilli se Qazim bej Qemali, nuk ka qënë më parë i martuar për tu përkushtuar veprimtarisë së Ismail Qemalit, ndaj nuk ka pasë fëmijë, para martesës me Behijen. Nuk është martuar, sepse ka qënë në shërbim të plotë të idealit dhe veprimtarisë së Ismail Qemalit. Pasardhësit e vetëm të Qazim bej Qemalit janë fëmijtë e Behije Sherif Masllafi-Ohri (Qoku), fëmijë që Qazim bej Qemali i ka birësuar. Të katër fëmijtë e birësuar, kanë jetuar në Tiranë dhe secili më vete është personalitet i veçantë.

Djali i madh EDIP OHRI, tani pensionist dhe në moshë të shkuar, ushtarak i karierës, ka kryer akademitë e larta ushtarake i specializuar për aviacion luftarak. Ka qënë edhe Komandant i aviacionit-Forcave ajrore të Shqipërisë. Jeton në Tiranë.

Djali i dytë, DASHAMIR OHRI, poashtu figurë e lartë e ushtarakut të karierës. Është specializuar për forcat marinës luftarake. Ka qënë edhe komandant i flotës së nëndetseve të Forcave të mbrojtjes detare të Shqipërisë. Jeton në Tiranë.

Vajza e madhe (fëmija i tretë i Behijes), EDIBE OHRI (mbiemrin marteson për fat të keq nuk arrita ta mësoj), intelektuale e lartë, që ka qënë docente në Institutin e Lartë të Bujqësisë në Universitetin Bujqësor të Kamzës. Jeton në Tiranë, por informacionet e fundit flasin se përkohësisht është transferuar tek e bija në Kanada.

Vajza e vogël, (fëmija i katërt i Behijes), HYRMETE OHRI, (poashtu nuk ia mësova mbiemrin martesor), është shkolluar dhe specializuar për mjekësi, dhe ka punuar si laborante në Spitalin nr.2 të Tiranës. Jeton në Tiranë, edhe pse nuk kam informacion për vendqëndrimin e sajë aktualisht.

Janë këta katër fëmijtë e birësuar të Qazim bej Qemalit, të cilët ate e kanë konsideruar si prind të vërtetë, edhe pse të vetëdijshëm se nuk e kanë prind biologjik.

Dihet mirfilli se të gjithë pasardhësit e familjes së Ismail Qemalit, kanë jetuar në rrethana shumë të vështira dhe nuk kanë pasë trajtim të drejtë dhe korekt nga sistemi komunist shqiptar-enverian. As fëmijtë e birësuar të Qazim bej Qemalit, nuk e kanë pasë aq të ndritur jetën e tyre. Pas shumë perpecive, kurdisjeve, dhe konstrukcioneve që u janë bërë shumë personaliteteve dhe figurave të jetës politike, ushtarake e shoqërore të Shqipërisë, një gjë të tillë e kanë përjetuar edhe këta pasardhës të kësaj familjeje të njohur patritike.

Në vitin 1979, gjatë spastrimeve të mirënjohura që kishin përfshirë të gjitha strukturat shqiptare, nga sistemi enverian dhe shërbimet e tija të paskrupullta dhe çnjerzore, nuk u kursyen as pasardhësit e birësuar të Qazim bej Qemalit, posikur që nuk u kursyen edhe shumë e shumë të tjerë.

Komandanti i athershëm i aviacionit luftarak të Shqipërisë, Edip Ohri, pasi i kurdiset akuza se zhvillon aktivitete dhe veprimtari kundër Enverit dhe socializmit, ndaj është rrezik për Partinë dhe Shtetin, dënohet me 14 vjet burg! Klika enveriane, nuk kurseu as “epitete” të tjera në ngarkim kundër Edip Ohrit.

Edip Ohri, i vuajti 11 vjet burg në kazamatet enveriane, duke e nënçmuar në mënyrat më çnjerzore. Megjithate, ai qëndroi stoikisht dhe u përballoi të gjitha këtyre sfidave, pa thyer dinjitetin e tij.

Pranvera e vitit 1990, fillimi i demokratizimit të Shqipërisë enveriane, ishte shpresa e fundit, shtegu dhe rrezja e dritës për shumë shqiptar, që vuanin në kazamatet e klikës enveriane. Këto ngjarje, i mundësojnë edhe Edip Ohrit daljen nga këto kazamate dhe lirimin e tij nga vuajtjet e mëtejme në burg.

As anëtarët tjerë të familjes së Edip Ohrit, nuk u kursyen pas dënimit të Edipit. E gjithë familja e Edip Ohrit, shumë rëndë e ndien dhe e përjetuan këtë “tradhëti kombëtare ndaj socializmit enverian”.

“Të vetmën gjë që arrita dhe në tërësi që arritëm ta shpëtojnë nga e gjithë ajo që përjetova dhe përjetuam, ishte krenaria dhe dinjiteti jonë”-tha në një çast gjatë bisedës Edip Ohri, dhe vazhdoi: “Të gjitha këto i përjetuam, që kurrë nuk kishim mundur ti imagjinojmë dhe ti paramendojmë, por qëndruam ballëlartë dhe krenarë, se Shqipërinë nuk e deshëm për Enverin, por e deshëm për Shqipërinë”.

TAKIMI IM I PARË ME GJENERAL EDIP OHRIN NË STRUGË

Gjatë vitit 1993, në kohën kur isha ne vlugun e hulumtive për të gjetur dëshmi sa më shumë nga fjalët e Shaban Tateshit, për të zbardhur rastin e figurës madhore të Qazim bej Qemalit, për kënaqësinë time, papritmas kuptova se në Strugë kishte ardhur gjeneral Edip Ohri, njëri nga djemtë, respektivisht, djali i madh i birësuar i Qazim bej Qemalit.
Me Edip Ohrin, u takova në shtëpinë e Luan Hajrullahut, djalit të Osman Hajrullahut, me të cilin Qazim bej Qemali kishte miqësi dhe shoqëri, sepse Qazim bej Qemali e njihte që nga koha e shkollimit në Stamboll e nga ana tjetër,e shoqja Behija, e kishte nga rrethi farefisnor.

Asokohe, gjeneral Edip Ohri, ishte burrë 67 vjeçar, por mjaft vital dhe i mpreftë, edhe pse nuk mund të fshiheshin gjurmët e traumave dhe të keqtrajtimeve që ka përjetuar në kazamatet famëkeqe enveriane. Sa i përket figurës së Qazim bej Qemalit, ai i kishte të freskëta kujtimet për njerkun e vet. Me shumë respekt foli për Qazim beun dhe marëdhëniet ndërmjet tyre, duke theksuar që në fillim se fati deshi që ai të përfundojë ashtu siç nuk e kishte merituar. “Më vjen shumë keq, dhe jam i shqetësuar nga fakti se, erdha në Strugë dhe përkundër përpjekjeve, konstatova se varri i Qazim bej Qemalit nuk dihet fare”-tha në fillim gjeneral Edip Ohri. “Si është e mundur që askush nuk mundet të më ndihmojë ta gjejë varrin e njerkut tim, që për një kohë të gjatë ka qënë edhe babai im….varrin e një figure madhore, një personaliteti të lartë të krijimit të shtetit Shqiptar-shtetit të parë të Pavarur Shqiptar, që bashkë me shumë veprimtar të tjerë të prirë nga Ismail Qemali. Do të ishte e udhës, për hirë të respektit ndaj një bashkëqytetari strugan, ndaj një veprimtari të madh dhe bashkëpunëtori e djali të Ismail Qemalit, që së paku të ishte shënuar me një gurë të thjeshtë, që të dihet së paku varri për ne familjarët dhe pjestarët e trungut të familjes së Ismail Qemali”-tha mjaft i shqetësuar gjeneral Edip Ohri.

Biseda me zotëri Edip Ohrin, vazhdoi gjatë dhe ai pa hezitim përgjigjej në pyetjet që ishin temë e interesimit tim, rreth saktësimit të pyetjeve të mia hipotetike.

Në pyetjen për dokumentacionin dhe fotoalbume familjare ose fotografi të vetme, ai tha se të gjitha janë zhdukur! Janë zhdukur gati të gjitha fotografitë familjare të Ismail Qemalit dhe të Qazim bej Qemalit. Ka disa fotografi gjysmake, që i kanë shpëtuar djegjes dhe shkatërrimit e asgjësimit mbase të qëllimshëm, por nuk janë ato fotografi që mund të dëshmojnë diçka konkrete dhe nuk kanë të bëjnë fare me periudhën e aktivitetit të Ismail Qemalit në periudhën e shpalljes së Pavarësisë.

Meqenëse, gjatë gjurmimeve dhe hulumtimeve të mia, kisha gjetur disa fotografi origjinale, por pa pretenduar se ato janë fotografi të vetme dhe unikale, ia tregova dy prej tyre: në njërën fotografi janë çifti Qemali-Qazim bej Qemali dhe Behije Sherif Masllafi, e ëma e Edip Ohrit, ndërsa në fotografinë tjetër është e bija e Ismail Qemalit, Alija (Liza). Fotografia e Alijes (Lizës) mban datën 28 qershor 1920. Këtë fotografi, Alija (Liza) ia dërgon vëllaut Qazim bej Qemali nga Nica e Francës, ku ka vazhduar studimet në Konservatoriumin për piano. Fotografia në fjalë, pos që mban datën 28 qershor 1920, në prapashpinë ka një përkushtim në gjuhën frenge: “En suvenir a mon cher frer Kiazim, Nice 28/620” , që do të thotë: “Një kujtim vëllaut tim të dashur Qazimit”.

Edip Ohri kur i pa këto fotografi u befasua! U befasua këndshëm! U befasua për shumçka, lidhur me këto fotografi. Nuk mundi të fshehë kënaqësinë, që për herë të parë sheh fotografinë e përbashkët të nënës dhe njerkut. Gjeneral Edip Ohri, u befasua për faktin se si ka mundësi që ato fotografi të ruhen me aq kujdes dhe përkushtim të rralë, kur të gjitha të tjerat në Tiranë e gjetiu janë zhdukur?! Bile bile, vetë gjeneral Edip Ohri, pohoi se fotografia e Qazim bej Qemalit me Behijen, është fotografia e vetme e çiftit Qemali.

Lidhur me këto fotografi, gjatë bisedës me Edip Ohrin, sqarova rrugën dhe gjurmët përmes të cilave kam arritur deri tek këto fotografi.

Gjatë gjurmimeve dhe hulumtimeve të mia, duke trokitur derë më derë, nga një familje në tjetrën, gjatë tërë kësaj periudhe, në albumin familjar të Vildane Qerimi-Sinojmeri, ( e bija e mësuesit gjirokastrit Myfit Sinojmeri, të vrarë në moshën 31 vjeçare në Zhitoshë të Krushevës, në Maqedoninë qëndrore, më 14 shkurt 1954) dhe mbesa e Belul ef.Kadiut, kam gjetur ato dy fotografi, që janë ruajtur me një përkushtim dhe një fanatizëm të paparë. Myfit Sinojmeri ishte dhëndërr i Belul ef.Kadiut, por me preferenca atdhetarie dhe atdhedashurie të madhe dhe i përkushtuar për çështjen kombëtare shqiptare. Fatmirësia është që këto fotografi, kanë rënë në dorë të personave siç kanë qënë vetë Myfit Sinojmeri dhe më pas e bija Vildane Qerimi-Sinojmeri. Kërkuam mbase mund të ketë edhe ndonjë tjetër, por nuk arritëm të gjejmë në këtë familje.

Gjeneral Edip Ohri, pasi i shikoi mirë e mirë këto fotografi, me sy të përlotur, shprehu faleminderimin e tij dhe të familjes, për këtë nderë dhe kujdes të veçantë, të rrallë dhe të çmuar.

Takimi dhe biseda me Edip Ohrin, ishte shumë frytëdhënëse për gjurmime të mëtejme, sepse ai dha kahjet e gjurmimeve dhe hodhi mjaft dritë në drejtim të zbardhjes së figurës së Qazim bej Qemalit.

NJOHURI TË PAKTA EDHE NË SHQIPËRI PËR JETËN DHE VDEKJEN E QAZIM BEJ QEMALIT NË STRUGË

Nga ky takim me gjeneral Edip Ohrin, këmbyem numrat e telefonave, dhe shpesh lidheshim me telefon, për të komunikuar njohuritë e reja rreth Qazim bej Qemalit.

Dhe pikërisht, gjatë dekadës së tretë të muajit nëntor të vitit 1997, pikërisht ato ditë kur bëheshin pregatitjet e fundit, për t’ia ekspozuar dhe shënuar varrin, që në ndërkohë e kisha saktësuar, nga një bisedë telefonike me Edip Ohrin, kuptova se njëri nga pasardhësit e Ismail Qemal Vlrës, Darling Vlora, ka pregatitur një libër monografik kushtuar trungut të familjes së Ismail Qemalit, të cilën e ka titulluar “ISMAIL QEMALI, PARAARDHËSIT DHE PASARDHËSIT E TIJ”. Në këtë libër monografik, kuptohet paramendoja se është përfshirë edhe figura dhe personaliteti i Qazim bej Qemalit. Libri ishte bërë gati për botim, ndërsa promovimi ishte paraparë të bëhet më 28 Nëntor, në Ditën e Flamurit dhe të Pavarësisë.

Autori, Darlin Vlora, në përpjekjet e tij për të kompletuar figurat dhe për ti sistemuar në faqet e librit monografik për këtë familje historike kombëtare, në kapitullin për Qazim bej Qemal Vlorën, mes tjerash shkruan:”… Më 1913, e shoqëroi të jatin në Londër. Ishte i përkushtuar gjatë kohës së Qeverisë së Vlorës, hera herës pa marë parasysh asnjë rrezik. Ishte njohës i shumë gjuhëve të huaja dhe kishte një kujtesë të jashtëzakonshme. Mjaftonte një pyetje e të jatit dhe ai përgjigjej me saktësi për data apo takime të ndryshme, saqë shpesh Ismail Qemali shprehej: “QAZIMI ËSHTË MEMORJA IME”.

Në vazhdim të kapitullit për Qazim bej Qemalin, autori, Darling Vlora, në librin monografik shënon: “ Më 1921, hodhi kandidaturën për deputet në Vlorë, por çuditërisht nuk fitoi!”. Dhe krejtësisht në fund të kapitullit për Qazim bej Qemalin, pasi shënon ditën
dhe datën e fundit të evidentuar nga Qazim bej Qemali, 17.02.1921, Darling Vlora shkruan: “Kohët e fundit i kaloi në pension, të lidhur nga Qeveria. U largua nga Shqipëria dhe vdiq në Strugë më 1949 (!?) në varfëri të plotë. U martua me Behije Ohrin, nuk pati fëmijë”. Kështu e përfundon Darling Vlora kapitullin për Qazim bej Qemalin, në librin e tij monografik, që së paku për këtë personalitet, kuptohet pa dashje, mungojnë të dhëna dhe njohuri që nuk kemi arritur asokohe ti këmbejmë me Darling Vlorën.

Mangësitë në këtë kapitull për Qazim bej Qemalin janë mbasë të shumta, por po e ritheksoj se janë krejtësisht të rastësishme, në mungesë informatash të sakta dhe burimore, që janë zbuluar e saktësuar më vonë. Së pari, data e vdekjes është gabim, sepse Qazim bej Qemali ka vdekur në dekadën e tretë të dhjetort 1953 ve jo më 1949. Këtë i sugjerova Darling Vlorës që ta përmirësojë nëse është emundshme në monografinë e tijë. Me sa kam kuptuar, ai ka bërë ndërhyrje në tekst për të përmirësuar këtë gabim pa dashje, por edhe sot e kësaj dite nuk e kam në dorë atë monografi, për ta parë intervenimin eventual.

Kapitulli për Qazim bej Qemalin, përfundon me datën 17.02.1921…dhe faqet e librit më tej mbeten të bardha. Aty ka vend për plotësime, sqarime dhe saktësime për periudhën e mëvonshme, pas shkurtit të vitit 1921, e deri në dhjetor të vitit 1953, që nuk është përfshirë në këtë libër monografik.


QAZIM BEJ QEMALI: STRUGA, OHRI, DIBRA…KANË QËNDRUAR PRANË DHE BESNIK NDAJ ISMAIL QEMALIT

Lidhur me jetën e Qazim bej Qemalit në Strugë, ka shumë të dhëna nga dëshmitar të gjallë, që edhe sot e kësaj dite flasin me respekt të veçantë. Megjithate, plotësimi dhe saktësimi i shumë çështjeve që do të ishin me rëndësi dhe me interes për historinë kombëtare. Është për tu habitur se, gjatë periudhës së kaluar komuniste, në prak të shënimit të 28 Nëntorit, mbusheshin burgjet anëembanë Jugosllavisë me shqiptar, ndërsa sot, kur shënohet kjo datë, nuk mbushet asnjë sallë ku mbahet Akademia, duke shtruar pyetjen: “Kush e organizon këtë Akademi?” Po a ka nderë më të madh se të organizohet Akademi për 28 Nëntorin dhe të jesh pjesë e atij organizimi. Poashtu, nuk ka nderë më të nmadh se të vendosësh lule në varrin e Qazim bej Qemalit? Por, atë nderë dhe të drejtë nuk mund të gëzojnë ata që së pari 43 vjet nuk ia kanë shënuar e pastaj edhe tetë vite të tjera nuk e vizituan asnjëhere këtë varr.

Qazim bej Qemali, jetoi për një kohë të gjatë në mesin e struganëve, ndaj të cilëve ushqente dashuri dhe respekt të madh, pasi ai gjithmonë thoshte se Struga, Ohri, Dibra…kanë qëndruar pranë dhe besnik ndaj babait të tij Ismail Qemalit, për çështjen shqiptare, në momentet e caktuara politike. Madje, vëllau i Qazim bej Qemalit, Et’hem bej Vlora, ishte i martuar në Ohër, me motrën e patriotit të shquar Hamdi bej Ohri-Qoku, (halla e Edip Ohrit, vërejtje e M.L), dhe si shumë patriot të krahinave tona
shqiptare të Maqedonisë, të thirrura nga Ismail Qemali, shkuan në Vlorë në vitin 1912, dhe vunë firmën e tyre në dokumentin e rëndësishëm të THEMELIMIT TË SHTETIT SHQIPTAR NË SHPALLJEN E PAVARËSISË”.