Historia e Shqipërisë _ Jean-Claude Faveyrial

[BARAT]

”Historia e Shqipërisë”

Jean-Claude Faveyrial

E para histori e tillë e shkruar ndonjëherë.
Autori ishte një prift francez me emrin Zhan-Klod Faverial (Jean-Claude Faveyrial)

ZHAN-KLOD FAVERIAL DHE MANASTIRI NË HISTORIOGRAFINË SHQIPTARE


nga Robert Elsie


Kur flasim për Manastirin dhe rëndësinë e tij në historinë e kulturës shqiptare,
mendojmë në radhë të parë për Kongresin vendimtar të vitit 1908, i cili hodhi themelet e
gjuhës letrare shqipe të sotme. Mendojme gjithashtu për veprimtarinë kulturore dhe fetare e familjes Qiriazi para një shekulli. Por Manastiri shquhet gjithashtu si vendi ku u hartua vepra e parë madhore për historinë e Shqipërisë.
Historia e parë e Shqipërisë është ajo e priftit francez Zhan-Klod Faverial (Jean-
Claude Faveyrial) dhe u hartua në gjuhën frënge, pikërisht në Manastir, në vitet 1884 deri
1889. Kush ishte autori i kësaj historie të Shqipërisë?
Zhan-Klod Faverial ka lindur më 25 mars 1817 në fshatin Yson-an-Fore (Usson-en-
Forez) në malet e krahinës Overnjë (Auvergne) në perëndim të qytetit Sant Etien (Saint
Etienne). Ka kryer studime ne Lion (Lyon) dhe erdhi në vitin 1843 me moshën njëzetegjashtë në Paris ku hyri në Kongregacionin e Misionit Lazarist dhe ku, dy vite më vonë, u bë prift katolik. Në të njëten vit, ai u dërgua misionar në ishullin Santorini të Greqisë. Në korrik të vitit 1847, e gjejmë Atin Faverial në Stamboll, ku Kongregacioni kishte një qendër misioni me një rëndësi të veçantë për veprimtaritë e Kishës Katolike në Turqi. Në këtë Qendër e Shën Benediktit (Maison Saint Benoît) lindi tek autori një interesim i veçantë për popujt e ndryshme të Rumelisë, d.m.th. të Jugut të Gadishullit Ballkanik. Në vitin 1866, ai u dërgua në Selanik, dhe një vit më vonë, në Manastir. Këto dy qytete ishin qendra të rëndësishme tregtare të Turqisë në Evropë me një popullsi shumë të përzier. Banorët e Rumelisë, siç dihet, ishin jo vetëm turq dhe grekë, por edhe bullgarë, që quhen sot maqedonas në këto vise, si dhe shqiptarë, vllehër dhe rromë. Me pak përjashtime, duket se Faveriali kaloi një gjysmëshekulli në Evropën Juglindore, kryesisht në Manastir.

Që herët në Stamboll, midis viteve 1858 dhe 1867, Faveriali kishte filluar të mblidhte
një bibliotekë historike të librave të rralla për shqiptarët, bullgarët dhe vllehërët. Ishte një
njëri i ditur i cili interesohej shumë për historinë dhe për anekdotat e udhëtarëve, dhe i cili
shkruante për çdo gjë që e kishte mesuar. Faveriali interesohej në mënyrë të veçantë për
historinë e popujve të jugut të Ballkanit dhe i ndihmoi atë në rrugën e tyre të zhvillimit. Në
vitin 1884, ai vizitoi Shqipërinë dhe, bashkë me Apostol Margaritis, themeloi shkolla rumune
në Berat, në Korçë dhe në Prizren.
Që nga viti 1859 deri në vitin 1861, thonë se Zhan-Klod Faveriali ishte bërë shpirti i
lëvizjes kombëtare bullgare, pra maqedonase. Ishte gjithashtu një mik i madh i shqiptarëve
dhe të vllehërve. Nga viti 1867 deri në vdekjen e tij në Manastir në vitin 1893, ai punonte
profesor në liceun vllah të Manastirit, ku jepte mësim të gjuhës frënge dhe të filozofisë.
Duket se Zhan-Klod Faverial kishte shkruar shumë, por për fat të keq, ka lënë shumë
pak vepra të botuara. Ndër botimet e tij, tani libra tepër të rralla, janë një: Dorecak i
mirësjelljes bullgarisht (Stamboll 1858), Dialogë frëngjisht-bullgarisht (Stamboll 1859) dhe
Katekizmi i madhe për bullgarët uniatë bullgarisht (Stamboll 1862). Njohim edhe disa artikuj
të tij për situatën në Manastir, për gjuhën bullgare dhe për liturgjinë bullgare, si dhe
korrespondencën e tij.
Vepra e tij kryesore, Historia e Shqipërisë (Histoire de l’Albanie), u botua në
origjinalin frëng nga unë në Pejë në vitin 2001 me 426 faqe. Është një vepër kulturore tepër e rëndësishme për popullin shqiptar, duke qenë e para vepra që e jep tërë historinë e këtij vendi që nga koha e lashtë deri në gjysmën e dytë të shekullit nëntëmbëdhjetë. Është vëllimi i pari kushtuar tërësisht historisë së Shqipërisë.
Shumë botime të tjera të këtij lloji nuk ka nga shekulli nëntëmbëdhjetë. Si krahasim,
mund të përmendim vetëm veprën prej katër vëllimësh të Françesko Tajanit Le istorie
albanesi (Historitë shqiptare) e botuar në Salernë të Italisë në vitin 1886. Dymbëdhjetë vjet më vonë u botua historia e parë e Shqipërisë në gjuhën shqipe: T'nnoλunat e Scćypniis prei gni Gheghet ći don vênnin e vet (Aleksandria e Egjiptit 1898) nga Stefë Zurani (1865-1941).
Në fillim të shekullit njëzet mund të përmendet vepra e rallë prej 416 faqesh Historia é
Shcypniis ch’ me fillése e déri me kohe ku ra ne dore te Turkut (Bruksel 1902) nga prosatori dhe botuesi i njohur shkodran Ndoc Nikaj (1864-1951).
Historanët perëndimore filluan të interesoheshin për historinë e Shqipërisë vetëm
gjatë Luftës së Parë Botërore. Ndër veprat kryesore të historiografisë gjermanisht janë:
Geschichte von Montenegro und Albanien (Historia e Malit të Zi dhe Shqipërisë, Gotha 1914) nga Spiridion Gopçeviq, dhe Geschichte Albaniens (Historia e Shqipërisë, Lajpcig 1914) nga Karl Rot (Karl Roth, lindur 1866). Pak kohë më vonë u botua vepra e parë në gjuhën frënge pas Faverialit, Brève histoire de l'Albanie et du peuple albanais (Historia e shkurtër e Shqipërisë dhe e popullit shqiptar, Bukuresht 1919) nga historiani i madh rumun Nikolaj Jorga (1871-1940), një libër i vogël prej 68 faqesh dhe pa shumë vlerë historike
Gjatë leximit të Historisë së parë së Shqipërisë, pra e asaj të Faverialit, duket se autori
nuk kishte një ide të qartë për shqiptarët si komb dhe për Shqipërinë si vend, siç i njohim sot.
Historia e tij është më shumë historia e tërë rajonit të Evropës juglindore, duke përfshirë jo
vetëm shqiptarët, por edhe vllehër apo aromunë të Pindit, si dhe grekët, turqët dhe sllavët. Kështu, Historia e Shqipërisë është historia e gjithë pjesës jugperëndimore të Ballkanit, duke përfshire Shqipërine e sotme, Maqedoninë në tërësi, Epirin, dhe Malin e Zi. Lexuesi do të gjejë gjithashtu të dhëna të rëndësishme për historinë e Kishës Katolike në Ballkan dhe, në mënyrë të veçantë, shumë hollësi për historinë e Patriarkatit të Ohrit (1394-1767).
Vlen të theksohet gjithashtu se autori ishte në dijeni për veprat e letërsisë shqiptare
ku, në një kapitull të veçantë, ai shkruan për Pjetër Budin, Frang Bardhin dhe Pjetër
Bogdanin. Për saj i përket vlerës historike të librit Historia e Shqipërisë, ai me siguri nuk do të plotësojë nevojat e historianit të sotëm të Ballkanit dhe nuk është plotësisht besnik faktëve të historisë siç i njohim sot. Megjithatë, libri i Faverialit është një vepër plot informacioni. Ai përmban shumë hollësi që nuk gjinden në asnjë vepër tjetër.
Arkivi i Kongregacionit të Misionit Lazarist në Paris, ku e gjeta dorëshkrimin e
Faverialit, disponon edhe dokumenta të tjera për historinë e Shqipërisë dhe për historinë e
Kishës Katolike në trevat shqiptare në fund të shekullit nëntëmbëdhjetë. Është fjala për
dokumenta dhe korrespondenca e personave të ndryshme, disa të njohura akoma dhe disa të harruara sot: Prenk Bib Doda Pacha (vdekur më 1920), Davidika Bib Doda, Margela Bib Doda, Dario Bucciarelli (1827-1878), Fulgjenc Carev (Fulgence Czarev, Kryepeshkopi i
Shkupit), Preng Doçi (1846-1917), Jean-Pierre Karadaku, François-Xavier Lobry, Andrea
Logareci (Andrea Logorezzi, Kryepeshkopi i Shkupit), Simon Lumezi (famulltar i Prizrenit),
Anton Bityçi (Antonio Bittucci, famulltar i Shkupit), Michel Tarabulusi dhe Gjergj Çako.
Shumica e dokumentave të këtij arkivi, të cilat gjindeshin fillimisht në liceun e Shën
Benediktit në Stamboll, u riatdhesuan për në Paris, por një inventar të saktë nuk ka, duke
qenë se shkolla e Stambollit u pushtua nga ushtria turke në vitin 1914 dhe dokumenta të
caktuara u zhdukën.
Biblioteka e madhe personale e Faverialit e librave të rralla për popujt e Ballkanit,
duket se u dogj gjatë zjarrit i cili shkatërroi qendrën lazariste në Manastir në shkurt të vitit
1909. Për fatin e dorëshkrimeve të tjera të Faverialit, fjala vjen për një Histori e Vllehërve
(1891), një Histori i Gadishullit Ilirik (s.d.) dhe një Katekizëm vllah për priftërinj (1891), nuk
dihet. Të paktën, Historia e Shqipërisë (Histoire de l’Albanie), pra historia e parë e Shqipërisë e shkruar ndonjë herë, u shpëtua.

[botuar në: Bota Shqiptare, Romë, 5-18 dhjetor 2003, f. 14, në bazë të një versioni fillestar të
mbajtur si ligjeratë në mbledhjen përkujtimore për 95 vjeçarin e Kongresit të Manastirit, në
Shkup më 17 nëntor 2003. Published in Bota Shqiptare, Rome, 5-18 December 2003, p. 14,
on the basis of an original version held on 17 November 2003 as a lecture for a conference in
Skopje commemorating the 95th anniversary of the Congress of Manastir.]

[BARAT]

PARATHËNIE

Shumë kohë më parë se Perëndia të na hidhte në kufijtë e Shqipërisë, ne i kemi parë shqiptarët, dhe kemi thënë: -Ja, njerëz me të vërtetë të mirë. Mendimi i mirë që ishte ngjizur ndër ne, u forcua më tej nga marrëdhëniet që patëm me Bib Dodën, princin i Mirditës. Dhe, që atëhere, lindi ideja për të studiuar, nën dritën e historisë, një popull që nxirrte para nesh njerëz kaq të mirë, shfaqte kaq madhështi, dhe na ngjallte kaq nderim. Mjerisht, askush, të paktën aq sa ne njihnim, nuk e ka shkruar historinë e saj. Ndoshta, për këtë arsye, na u desh të shënonim vetë me durim faktet në lidhje me Shqipërinë, të cilat i gjejmë të shpërndara ndër historianë dhe dokumenta të huaj. Çfarë doli si rrjedhojë nga kjo punë e gjatë dhe e stërmundimtë? Seria e papërfunduar padyshim, por tekembramja, një sërë faktesh, një pjesë civile dhe të tjerat fetare, që ne sot mund t’ia parashtrojmë lexuesit. Ndoshta, ende këto fakte nuk do të kishin marrë një farë renditje kronologjike, pa një udhëtim që ne bëmë në Korçë (Guruxhe për Turqit), në vitin l884, dhe, kur u kthyem prej andej, ndjemë nevojën të përfitonim nga materiale të tjera, përveç atyre që i kishim mbledhur me mundim. Ishte një e vërtetë se, qysh nga pushtimi romak, Shqipëria nuk ka patur përkatësi politike. Që prej atëhere, për të hartuar historinë e saj, nuk mund të mbështeteshe në zhvillimet politike të jetës së saj kombëtare. Por, në mungesë të ngjarjeve politike, dukej se mund të gjeje mbështetje në shfaqjet e jetës së saj fetare. Po ashtu, vendi ka kaluar në krishtërim qysh në kohët e herëshme, dhe primati i Ilirisë, pati kërkuar strehim ndër malet shqiptare, pas shkatërrimit të Justinianës nga ana e Avarëve. Për fat të keq ne nuk kishim llogaritur Greko-Bizantinët, dhe vandalizmin e tyre. Po për shkak të vandalizmit të tyre u shkatërruan monumentet që ne patëm filluar, jo vetëm në jetën fetare të popullit shqiptar, por, pothuaj të të gjithë gadishullit Ilirjan:
Ohër-Justiniana ka qënë metropoli e tij nga viti 535 deri në 1767. Për historianin, shkatërrimi i arkivave të një kryeqendre kaq të rëndësishme e kaq të madhe, si Metropoli Ohër-Justiniana, është një humbje për të cilën nuk do të vinte shumë keq, nëse veç interesit të madh në lidhje me të, nuk do të kishin shërbyer shumë fakte fetare si pika orientimi për ngjarjet civile. E për më tepër, ç’ishin këto humbje materiale në krahasim me të keqen që fryma bizantine i ka sjellë, pa dallim njësie, të gjithë popujve të Ilirisë. Pushtimi romak, jo vetëm kishte thyer barrierat politike që ngriheshin mes tyre, por ai, në të njëjtën kohë, i gatiti në ngjashmëri me ato njësi politike që kishte krijuar edhe gjetkë: në Francë, në Itali, në Spanjë….
Po çfarë bëri Bizanti? Ai rendi të konvertojë në herezi greke, atë çka Apostujt e kishin konvertuar në Krishtërim, për të shndërruar në Helenë ata që Roma i kishte kthyer në Romakë. Në çfarë momenti mbërriti kjo ndërhyrje e pavend? Pikërisht, në kohën kur në Iliri po kryhej vepra e asimilimit moral, të cilën Roma dhe Krishtërimi e kishin parapregatitur me aq mund. Kjo punë e ndërprerë në këtë cak kohor, kjo amalgamë e parë e rrënuar tashmë, rikthehet natyrshëm në individualizmin kombëtar, prej nga Roma dhe Krishtërimi e kishin nxjerrë vendin. Eshtë diçka me të vërtetë e vajtueshme që, në vend të jenë të bashkuar, të gjithë këta popuj sot kanë xhelozi, shkatërrojnë, dhe përbuzin njëri-tjetrin.
Veç kësaj, ndodhën edhe imigracione, por ardhacakët u konvertuan nga vendasit. Në të njëjtën kohë, për hir të frymës bizantine, mbërritja e banorëve të rinj veçse rriti antipatitë, shtoi pështjellimin, thelloi humnerën. Nuk është e pavlerë të theksojmë, gjithashtu, se peng i grindjeve fetare, të dhunëshme e shekullore, midis Romës e Bizantit, ka qënë Iliria. Ka qënë kjo në Bizant, si rrallë diku tjetër ku ndodhnin grindjet fetare, por, shkaku për të cilin është debatuar gjithherët ishte për zotërimin e Ilirisë dhe të Ohrit, metropolit të tij. Pra, çështja kryesore e Bizantit ishte që të mbeste zotëruese e Ohrit, dhe të mos lejonte Ilirët të krijonin një shtet më vete, siç u formuan në vende të tjera, si dhe të kthente në bizantinizëm atë që Roma e kishte romanizuar, e më tej, të zëvendësonte me të folmen greke, në fillim latinishten, e më pas edhe gjuhët vendase, të cilat u bënë krahinore, rurale, në krahasim me gjuhën zyrtare të pranuar nga të gjithë.
Dhe tashmë, cila do të jetë e ardhmja e këtyre racave të pafat dhe e këtyre vendeve të mallkuara? Ne nuk e dimë. Veç diçka duket e sigurtë. Çasti për të krijuar një shtet të madh ka humbur njëherë e përgjithmonë. Duhet shtuar këtu se, sa më tepër Grekët do t’i imponojnë vetes sakrifica, herë për të fituar njërën dhe herë për të fituar tjetrën pjesë, aq më shumë do të bëhen të urryer. Përsa i përket interesit të tanishëm që i bashkangjitet njohjes, jo vetëm të Shqipërisë, por edhe më tej, të gjithë gadishullit Ilir, ne na duket përherë e më tepër se Europa e industrializuar dhe e qytetëruar, bën këtu po atë çka vetë Europa barbare dhe endacake ka bërë dikur. Por, tashmë çështjet kanë ndryshuar. Dhe ç’fatkeqësi për vendin! Iliro-Romakët: -Shqiptarë, Vllehë e të tjerë, -të gjithë së bashku, si shkak të përçarjes së tyre shoqërore, dhe të rrënimit të tyre politik, kanë Bizantin. Sa u përket fakteve historike të regjistruara nga ne, do të vërehet qartë se, sa më të shumtë janë ata në kohëra të caktuara, aq më të rrallë janë në të tjerat. Por, e meta në këtë rast qëndron në mungesën e dokumentave, dhe jo tek ne. Gjithçka që ne mund të bëjmë, është të rrëmojmë vetë në sa më shumë histori të mundshme, duke ia lënë të tjerëve, më me fat, barrën që të plotësojnë nismën tone. Mund të sjellë habi, gjithashtu, fakti se, në vend që të kufizohemi në atë çka sot quhet Shqipëri, ne këtu kemi përfshirë historinë e Maqedonasve. Shkaku për këtë është se, sipas Strabonit, Maqedonasit dhe Shqiptarët e Epirit, përbënin një popull të vetëm. Në të vërtetë, Straboni i Sinopit, i cili duket se ka vizituar këto vende, thotë se:
“Shqiptarët dhe Maqedonasit flisnin të njëjtën gjuhë, kishin të njëjtat sjellje në zakonet e tyre, i prisnin flokët në të njëjtën mënyrë, dhe se ata kishin mjaft gjëra të tjera të përbashkëta, deri në atë masë, sa janë të shumtë ata që e kuptojnë Maqedoninë deri në Korkyrë (Korfuz)...”.
Sot Grekët thonë se janë e njëjta racë me Maqedonasit. Kryeministri i mbretit Gjergj arriti deri aty sa të pretendojë se:
-”Greqia lidhet me Maqedoninë për nga njëjtësia e racës dhe e traditave historike”. (Qarkore e 10 tetorit 1885).
Por, zotit Delijani a nuk i kujtohet Demosteni kur i cilëson Maqedonasit si barbarë, dhe Filipin e Tretë mbret të barbarëve? Aq më tepër është e vërtetë se, për sytë e Grekëve të lashtë, Maqedonasit ishin një racë e huaj. Sa iu përket Bullgaro-Sllavëve, ne do t’i përmendim shumë herë, dhe kjo fillimisht për të kujtuar rrethanat kur ata kanë zëvendësuar në Maqedoni dhe Myzi racën shqiptaro-romane, dhe më pas, mbrojtjen me të cilën ata kishin përfshirë, qoftë. Metropolin Ilir, qoftë popujt përkatës në të. Zanafilla galo-keltike e Perandorisë Otomane, në të cilën Shqipëria përbën sot tre krahina të mëdhe ose vilajete, do kishte nevojë për hollësi më të mëdha. Por, këtu, ne kemi arritur të përmbledhim veç një studim të gjatë të bërë më parë, dhe që ne mund ta shtypim diku tjetër. Gjykimi që ne kemi sjellë për Serbët, dhe në veçanti për të mirënjohurin Dushan, duket i ashpër. Por, na u desh ta gjykojmë këtë të ashtuquajtur burrë të shquar, jo sipas rrëfimeve serbe, por, sipas veprave, sipas zakonit të tij, sipas mikpritësit të tij Kantakuzen, dhe, më së fundi, sipas raporteve të legatëve, që me sjelljen e tij i bënte të vinin nga Roma, dhe që ai i kthente, më pas, jo ndershmërisht. Dijetarët kanë pretenduar se, një e treta e gjuhës shqipe është me rrënjë latine, një e treta greke, dhe një e treta ilire. Por, në vend që të nxjerrim prej shqiptarëve fjalë të huazuara nga gjuhët latine dhe greke, a mos do të ishte më mirë ti shihnim ato të huazuara prej latinëve dhe grekëve nga gjuha pellazgjike, e cila kalon, në mënyrë të pakundërshtueshme, si gjuha e parë e ardhur në Itali dhe në Greqi, dhe të cilën shqiptarët e përcjellin natyrshëm si e vetmja gjuhë e ruajtur deri në ditët tona?
Le të pranojmë se shqipja është e varfër, domethënë, ajo nuk është e kultivuar. Por, po t’i hiqnim gjuhëve më të kultivuara fjalët shkencore të huazuara nga të tjerat, si do të katandiseshin ato? Çështja kthehet pra kështu: -Shqiptarët, a i kanë ata, po apo jo, fjalët për të cilat deri këtu kanë patur nevojë, -dhe gjuha e tyre a përshtatet, po apo jo, në formimin e fjalëve të nevojshme për lëvrimin e shkencave në Shqipëri?
I nderuari z.Dozon, ish konsull i Francës në Janinë, dëshmia e të cilit ka një peshë të rëndësishme, dhe i cili, për mbledhjen e këngëve, gramatikën dhe fjalorin e tij, padyshim ka meritë të madhe për Shqipërinë, pohon se:
-”në raportin fonetik gjuha shqipe ka një begati dhe shumëllojshmëri që e kalon mjaft gjuhën e Aristofanit”.
Si mundet që kleri grek të mos jetë i fajshëm, kur ka penguar, dhe ende pengon në ditët e sotme, lëvrimin e kësaj gjuhe kaq të bukur! Grekët mburren se letërsia e tyre ka filluar me Homerin. Po Homeri vetë, nga cila shkollë greke ka dalë? Nga cilat shkolla është formuar? Përpara shkollave greke, pra, ka pasur shkolla pellazgjike, dhe një literaturë të madhe dhe të përkryer, e cila ka qënë themeli i letërsisë greke, ashtu si ndërtimet ciklopike kanë shërbyer si themel për ngrehinat e përkohëshme të ngritura prej Grekëve të lashtë. Cilado qoftë vlera e letërsisë greke, brezat pasardhës do t’i qortojnë padyshim të gjithë shqiptarët që e lëvrojnë atë duke shpërfillur letërsisë e vet, dhe të gjithë shqiptarët e pasur që themelojnë shkolla për grekët, në vend që t’i ngrenë ato për bashkatdhetarët e tyre. Në përurimin e Zhapionit (21 korrik1885), Zhapa i ri, foli për “ndjenja me të vërtetë humanitare” të themeluesit, xhaxhait të tij. Por, sa ka pasur ai ndjenja patriotike veç ndjenjave humanitare? Qysh atëhere, çfarë ka bërë Zhapa i Labovës (Përmet)? Ai, thjeshtë, ka dhënë më tepër një shembull të shëmtuar. Padyshim që grekët e kanë duartrokitur. Por, Shqiptarëve të vërtetë a nuk u është dashur të rënkojnë prej kësaj? Mjerisht, Zhapa nuk është i vetmi. I mirënjohuri Kristaq Zografi ka bërë dhe shumë të tjera. Diçka e çuditshme kur ata, e të tjerë si ata, besojnë se nderohen, ndërkohë që mbulohen me një turp nga më të përçmuarit, pasi Shqipëria është vendi më i prapambetur i Europës nga pikëpamja arsimore, dhe ndoshta, e vetmja në botën e popujve jo barbarë, e cila nuk ka letërsinë e saj kombëtare.
Pothuaj aq të shumtë sa Shqiptarët, por më të shpërndarë se ata, Romano-Vllehët, për të cilët ne kemi folur në shumë kapituj, kanë filluar, vetëm në këto kohë të fundit, të zhvillojnë mësim në gjuhën e tyre. Në kohën e Romës, ata lëvronin latinishten, në të cilën Volskja (Vllahishtja) ishte dialekt popullor. Tashmë, për Vllehët ose Volskët, është e folmja nëpër familje, me të cilën ata dëshirojnë të fillojnë arsimimin e tyre vendor. Kush nuk do të shprehte përgëzime për këtë? Dhe të mos donte të shihte Shqiptarët të ndjekin shembullin e tyre, të bëjnë të ringjallet gjuha e bukur e Pellazgëve. Të shpërhapur nëpër Shqipëri, Maqedoni e gjetkë, qysh nga koha romake, Vllehët dhe Shqiptarët, shtrihen më vonë në Greqi, prej ku grekët ishin larguar. E për të thënë të vërtetën, janë ata që derdhën gjakun në momentin kur Europa ndërhyri dhe krijoi këtë mbretëri të vogël, në të cilën, sakaq, të gjithë Greko-Fanariotët rendën nga të gjitha anët, ashtu siç vrapuan nga të katër anët në kohën kur Konstantini themeloi Bizantin. Megjithatë, Vllehët dhe Shqiptarët, më së fundi, e kuptuan mistifikimin prej të cilit ata kishin mbetur viktima, dhe ata e dinë tashmë se si Grekët i vënë emrin e tyre punës së tjetrit. Dikur në Kostandinopojë, për t’i dhënë peshë vetes, greqizantët përvehtësuan emrin e Romakëve, ashtu si helenizantët marrin sot emrin e Helenit. Por, një dinakërie të tillë i ka kaluar koha. Kjo ka dalë në shesh, dhe Silogjet helenizuese, herët a vonë, do të punojnë për këdo tjetër, veç jo për Grekët. Padyshim, në kohën e Romës, Vllehët dhe Shqiptarët përdornin, ashtu si sot, të folmet e tyre të veçanta në vatrën shtëpiake.
Por, për marrëdhëniet e përgjithshme, ata kishin nevojë për latinishten, të cilën e mësuan në shkollat publike. Kështu, ata flisnin gjuhët e tyre nëpër familjet, dhe i kultivonin ato në institucione të përbashkëta. Ndjenja e tyre patriotike për këto gjuhë është përherë e më e fortë dhe më e gjallë. Por, ata vetë, shpesh na janë shprehur se, për tregëti dhe marrëdhënie të tjera, kanë nevojë për një gjuhë më të përhapur së greqishtja, një gjuhë që t’i lidhë me pjesën tjetër të botës.


Zhan Klod Faveirial
1884 – 1889

[BARAT]

KAPITULLI 1

Origjina e Shqiptarëve - Pellazgët, ngulimet e tyre të herëshme - ndërtimet e tyre.




Në përgjithësi është pranuar se Shqiptarët i përkasin racës pellazgjike -thotë historiani Kantu (vëll. 1, fq. 544). Pellazgët ishin shumë të lashtë për Grekët, më të lashtët, të cilët përbënin një racë mitike, si Titanët dhe Ciklopët. Por, historia e tyre na është përcjellë veçse nga pushtuesit e tyre, ndërkohë që ata vetë ishin tepër të paqytetëruar për të na lënë njoftime tepër të sakta. Gjithashtu, shfaqen në traditat klasike, si një sfond i errët që i humbet vështrimit. Nuk është, pra, e çuditshme që autorët grekë i përshkruajnë ata si barbarë.

“Por -përgjigjet Kantu -faktet dëshmojnë se Pellazgët sollën në Greqi, jo vetëm disa arte, por një sistem të tërë besimi, artesh dhe gërmash. Ajo ishte një racë po aq sa bujare, edhe e pafat. Gjuha e tyre, më e ngjashme me latinishten se sa me greqishten, u ruajt në dialektin eolian dhe në atë epirot, që helenët i cilësonin si barbare”.

Nga vitet 1900 para Krishtit, Pellazgët zinin të gjithë vendin nga Orno deri në Bosfor. Gjithandej ata ngritën fortesa të shumta nën emrin e Larisës në Thesali dhe në Greqi, e të Tursit në Itali. Perënditë e tyre kryesore qenë Dodona në Epir, Kabiret në Samotrakë, Eleuzia në Atikë. Po ashtu, nën pluhurin e legjendave, -shton Kantu (vëll. 1, fq. 548) -shfaqen mirësitë që ata mbartën me vete. Dhe në faqet e maleve të Pindit, Olimpit, Helikonit, -qendërzime të Pellazgëve, -Grekët arritën të krijojnë religjionin, filozofinë, muzikën, poezinë. Në brigjet e Penesë Apoloni kulloste kopetë dhe Orfeu zbuste kafshët e egra. Në Beoti Amfioni ngriti qytetet nën tingujt e lirës së tij, domethënë, ai përpunonte artet e bukura për të përhapur qytetërimin. Mbretëritë e Argosit dhe të Sikionit, më të lashtat e Greqisë, u themeluan nga Pellazgët. Dinastitë e Tebës, Thesalisë, Arkadisë, Tirintit, Mikenës, të Likozurit-qytetit më të moçëm të Greqisë, po ashtu janë pellazge. Vijnë Helenët. Nuk u mjaftuan që i mundën Pellazgët, por kërkonin edhe ti poshtëronin. Duke qënë luftëtarë, ata hodhën përbuzjen mbi këtë racë bujqish dhe punëdashësish, madje i dëbuan edhe nga Thesalia, ku ata punonin prej dy shekujsh e gjysëm. Çfarë u bë atëhere me këtë popull fatkeq? Një palë u tërhoqën në Arkadi, në Kretë, në Epir, në Itali, dhe Siçili. Por të gjithë nuk mund të merrnin arratinë. Ata që mbetën u shndërruan në shërbëtorë. Si rrjedhojë, shumë shpejt, në çdo shtet të Greqisë, llogariten dhjetë herë më shumë skllevër se sa qytetarë. Në Atikë kishte 350 mijë të tillë, në Korint 450 mijë, në Egjinë 460 mijë, dhe -sipas Ateneut -Arkadia kishte 300 mijë. Të gjitha ato shtete të Greqisë -vazhdon Kantu -kishin gjithsej 20 milionë të tillë (vëll. 2, fq. 186).

Disa filologë pretendojnë se Pellazgët flisnin greqisht. Por, gjuha shqipe që ekziston ende dhe që, pak a shumë e pastër, është në mënyrë të pakundërshtueshme një e folme pellazgjishte, -ajo vetë dëshmon se sa pellazgjishtja ndryshon prej greqishtes. Veç kësaj, Herodoti, i cili shtron po këtë pyetje, në një periudhë kur shumë bërthama të Pellazgëve ende ekzistonin, pohon se ata flisnin një gjuhë barbare, dhe shton se vetë Athinasit, duke u bërë Helenë, ndryshojnë gjuhën (Herodoti, libri 1, k. 57 e 58).
Më së fundi, mësojmë nga Justini se Maqedonasit ishin një racë pellazgjike. Nga Kuint-Kyrs dhe Plutarku ne shohim gjithashtu se, midis greqishtes dhe maqedonishtes, ekzistonte një ndryshim i tillë sa që, duke kuptuar njërën prej këtyre dy gjuhëve, nuk mund të kuptoje edhe gjuhën tjetër. Dhe në fund, Straboni na tregon se për nga gjuha, zakonet, veshjet, dhe mjaft cilësi të tjera, dukej se Maqedonasit dhe Epirotët ishin i njëjti popull. Straboni thotë edhe se, ende në kohën e tij, shumë njerëz i thërrisnin Epirit me emrin Pellazgji.
Pra, nuk është momenti për të dyshuar se Shqiptarët janë Pellazgë, dhe se gjuha e tyre është ajo e ruajtura më mirë prej të folmeve pellazgjike. Çfarë kishin bërë Pellazgët në Greqi, që të trajtoheshin prej Grekëve në këtë mënyrë siç vihet re? Është kjo ajo që ne nuk njohim. Autorët mendojnë se begatia dhe rehatia do t’i kenë çuar drejt zvetënimit.
Asokohe Zoti kishte nxjerrë Grekët, popull nga më barbarët dhe më mizorët, pasi ata ishin më të varfërit dhe më lakmitarët për pasuritë e Pellazgëve, të arritura me punë duke hapur tokë në një vend të virgjër.Padyshim që Pellazgët bënë qëndresë. Atëhere do të ketë pasur një luftë midis Pellazgëve dhe Grekëve, një luftë sa të frikëshme, aq edhe të gjatë në kohë. Të zhveshur më në fund nga gjithçka, të parët qenë, ose u bënë, skllevër (hilotët) dhe u katandisën të punojnë fushat e tyre për llogari të pushtuesve, -ose iu hypën barkave dhe shkuan të kërkojnë strehim diku tjetër, -ose, ka më shumë të ngjarë, ata gjetën strehë në malet e larta tek shqiponjat.

Me këtë shpjegohet ngulimi i Pellazgëve në Shqipëri dhe në kreshtat e Pindit. Prej andej ata ishin të pasulmueshëm, prej andej ata vetë do të kenë marrë emrin, ose të tjerët do t’ua kenë dhënë emrin Shqiptar. Sa për monumentet ciklopike, nuk ka kurrfarë dyshimi se gjithçka është vepër e Pellazgëve. Gurët e tyre tepër të mëdhenj janë të gjithë të prerë në formë poliedrike të çrregullt. Ata lidhen me njëri-tjetrin pa kurrfarë çimentoje. Këto mure mbahen nga vetë masa e tyre dhe nga përsosmëria me të cilën të gjitha pikat lidhëse përkojnë me njëra- tjetrën. Dhe mbi këto mure ciklopike Grekët, Romakët, dhe të tjerë, kanë ngritur më vonë ngrehinat e tyre. Të tillë gjenden të shumtë në numër, jo vetëm në Greqi, Thesali, Epir, Itali, Sardenjë apo në Siçili, por edhe në Azinë e Vogël, në Spanjë, në Francën jugore, Maqedoni dhe Thrakë.

-”Në disa treva të Greqisë, aq më tepër në Epir, gjenden gjurmë të mbizotërimit dhe të qytetërimit të Pellazgëve. Dyzetepesë qytete ofrojnë rrënojat e ndërtimeve pellazgjike. Në pjesën më të madhe, ky ndërtim është pa përzierje; vetëm në disa ku ndërtesa helene është e një epoke të mëvonëshme. Midis këtyre qyteteve përmenden: Dodona, Efiri, Ambrazia, Elateu, Pandozia, Buketi, etj.”-

(Saktësim i historisë së lashtë, nga Poirson dhe Cayx, fq. 195).
Në fjalorin e tyre të historisë, Dezobri dhe Bashële thonë:
-”Gjithçka dëshmon në Thesali, -vendqëndrimin e Pellazgëve -majat në shpatet lindore të Pindit janë të rrethuara nga muret e tyre masive, dhe fusha e Peneut që me sa duket ka qënë e kultivuar së pari prej tyre, dhe që quhet nga Homeri Argosi pellazgjik. Larisa zë qendrën e një pellgu të pasur, ku ende ndeshen fragmente të xhadeve dhe digat, më të herëshme në kohë se Helenët. Treva më qendrore dhe më pjellore e vendit ka mbajtur emrin Pellazgjiotidë” (art. Pellazgët).


Shënime:
-Samotraka -ishull në verilindje të detit Egje, ndër vendbanimet e herëshme të Pellazgëve.
-Atika -krahinë në Greqi me Athinën kryeqendër.
-Pindi -male që ndajnë Epirin me Thesalinë, banohej së lashti nga talarët dhe etikët (fise molose) sipas Strabonit.
-Thesalia dhe Beotia -krahina: -e para në lindje të Epirit dhe në kufi me Maqedoninë e lashtë, laget nga Egjeu
veriperëndimor. -e dyta, në jug të Thesalisë.
-Olimpi dhe Helikoni - i pari, mal në veri të Thesalisë, dhe i dyti mal në Beoti kushtuar Muzave.
-Peneu -lumë në Thesali.
-Amfioni -perëndi e lashtë, bir i Zeusit.
-Apoloni -perëndi e dritës dhe e arteve, -Orfeu -biri i Apollonit, aed i njohur për lirën.
-Argos dhe Sikion -qytete në Argolidë, krahinë lindore në Peloponez.
-Mikena -qytet i lashtë në Argolidë, me qytetërimin e saj të njohur, dhe Tirinti -kryeqendër e Argolidës.
-Arkadia -krahinë në Peloponez.
-Teba -qytet në Beoti.
-Likosuri -duhet të jetë në Azinë e Vogël, (nga Likët e Homerit dhe Likia e Justinit)
-Ateneu -shkrimtar i viteve 200 p.e.s, nga Egjypti, autor i “Gostia e dijetarëve” ku ka pasazhe të marrëdhënieve
shoqërore-ekonomike tek ilirët.
-Herodoti -(484-425 p.e.s), nga Halikarnasi, i konsideruar babai i historisë, autor i “Historia” ku jep të dhëna për
pellazgët, dhe përmend ilirët.
-Justini -historian latin i shekullit II e.s., në përmbledhjen e “Historia e përbotëshme e Trog Pompeut” jep të dhëna për
ilirët e jugut dhe maqedonët.
-Plutarku -historian dhe filozof nga Beotia (rreth 46-120 e.s.), autor i “Jetë paralele”.
-Straboni -gjeograf dhe historian nga Ponti (63 -20 e.s), autor i “Gjeografia”.
-Dodona, Efiri, Ambrazia (Ambrakia-Arta), Elatea -qytete dhe qendra në Epir.
-Pandozia -qytet në Thesproti, -Buketi -qytet në krahinën e Kasiopisë në Epir.

[BARAT]

KAPITULLI 2

Fiset parake në Shqipërinë e epërme dhe të poshtme.

-”Iberët, -vë në dukje Desdevizi, -Ilirët, Medët, Shqiptarët, Partët, Venetët, janë fise të së njëjtës zanafillë. Ata gjenden, në të njëjtën kohë, në Europë dhe në Azi, dhe parapëlqyen të hidhnin rrënjë në vendet malore. Prirja e ngulmët për të zënë vend në to, vihet re kudo në botën e lashtë”. (Maqedonia e lashtë, fq.18).

Sipas hamendësive të po këtij autori, Ilirët kishin kaluar në Europë të ndarë në tre grupe. Në të tretin u bashkuan Labeatët, Enkelejt, Dasaretët, Partinët, Linkestët, dhe popuj të tjerë perëndimorë të trevës maqedonase. Ilirët dhe Pellazgët do të kenë qënë homogjenë, domethënë, kushërinj të afërt, por ndryshimi ishte se, të parët erdhën nga Danubi, dhe të dytët nga arkipelagu, me emrin e tyre të Pellazgëve. A nuk mund të thuhet edhe se Pellazgët përbënin një lloj pararoje, pasi vendet ku ata u vendosën ishin më pjelloret, dhe ata i kultivuan ato me një lloj pasioni, gjë që solli si rrjedhojë zvetënimin e tyre prej mirëqënies së tyre të lartë?
Vendet e shenjta pellazgjike: Samotraka, Eleuzia, Dodona, në të vërtetë, u shndërruan në qendra imoraliteti.
Kalojmë origjinën e përbashkët të Ilirëve dhe Pellazgëve për të shtuar se Enkelejtë e shtrinë ngulimin e tyre përreth Raguzës. Raguza e vjetër është e ndërtuar mbi trojet e Enkelisë. Rizonitët (gjiri i Kotorrit) dhe Agravonitët malazezë, të përfshirë bashkë me Enkelejt në ndarjen e Anicit (v. 168), do të kenë jetuar më në jug: -prej Bokave të Kotorrit deri në grykëderdhjen e Bunës, dhe prej Adriatikut deri në Durmitor. Më në brendësi, nga Hercegovina deri në Prizren, dallojmë Autariatët, të cilët Roma i largoi nga deti dhe i detyroi të punonin tokën. Vijnë, më pas, nga veriu në jug, Ardianët dhe Skordiskët (me origjinë kelte). Në jug të Rizonitëve, gjenden në fillim Kolkiniatët (Ulqin) dhe Labeatët: -të parët në perëndim, dhe të dytët në lindje të liqenit të Shkodrës. Më tej, Taulantët, Partinët dhe Albanët ose Skirtonët (Shqiptarët) e Ptolemeut, që Plini i ndan në dymbëdhjetë fise, dhe për të cilët Pukëvili ka vërejtur si më poshtë:

-”Të huaj ndaj ndarjeve dhe shpërndarjeve të vendit që bëjnë fitimtarët, maqedonasit e të tjerët, nga lartësitë e maleve të tyre, ata janë të pranishëm në rrëzimin e perandorive, dhe nën çfarëdo emri që iu caktua, ata duket se sfidojnë zotërit kalimtarë të botës, që arritën me trillin e tyre të përvijonin kufijtë dhe të pushtonin krahinat, por të cilëve fuqia e papërballueshme e Zotit nuk i lejon më tej të zhdukin llojin e kombeve, veç po të rrafshojnë malet dhe të kthejnë rrjedhën e lumenjve”. (Pouqueville, vëll. 3, fq.194).

Zbresim më tej në jug. Këtu, prej maleve Akrokeraune deri në gjirin e Ambrakisë, gjejmë fiset e ndryshme Epirote. Teopompi numëron 14 syresh, por tre kryesorët duket se kanë qënë Kaonia në veri në Akrokeraune, Thesprotia në jug me Kako-Sulin në qendër, dhe Mollosia rrëzë maleve. Duke qënë Shqipëria e ndarë nga Italia vetëm prej ngushticës së detit Adriatik, nuk mund të lihen aspak jashtë vëmendjes edhe lidhjet me të. Pra, më tepër se fqinjësia nga njëri breg në tjetrin, një bashkësi origjine do t’i lërë vendin ngjarjeve politike.
Ne gjejmë, për shembull, emrin Konia të ngjashëm me Kaonia, lumin Akeront të ngjashëm me lumin Akeron, dhe, më tej, një traditë e vjetër flet për kalimin në Itali të shumë Ilirëve, si Picentët, Daunët dhe Japigët. Nga kjo duket se ka arsye edhe më tepër për t’ia bashkangjitur
“Pellazgëve të Italisë, këtë racë ilire që Straboni na e paraqet si të përzier me popullsinë pellazgjike të Epirit”. (Dèzobry, art. Pellazgët).

Më në fund, Polibi na bën të ditur (libri 2, kap. 2) se “Ilirët ishin armiq të të gjithë Greqisë”, gjë që dëshmon sërish se Ilirët ishin e njëjta racë me Epirotët, dhe se ata konsideronin sikur ta kishin pësuar vetë atë që Grekët u kishin bërë Pellazgëve.


Shënime:
-Rizonitët -banorët e Rizonit, qytet në grykat e Kotorrit, qendër e lashtë ilire.
-Agravonitë -banorët e krahinës ilire në Mal të Zi.
-Anici -Anicus Gallus, pretor romak që luftoi dhe mundi mbretin ilir Gentin, dhe kreu ndarjen administrative të
krahinave të pushtuara, Maqedonisë dhe Ilirisë.
-Durmitor -mal në veri të Malit të Zi.
-Teopompi -orator dhe historian grek nga Kio (378-323 p.e.s.), autor i “Historia helenike” dhe “Historia filipike”.
-Skordiskët -fis galo-kelt në jug të Savës, rreth Danubit dhe Moravës.
-Skirtonët -fis në verilindje të Shkodrës, në Dalmaci.
-Ptolemeu -gjeograf nga Ptolemais e Egjyptit i shekullit II e.s., autor i “Gjeografia” ku jepen qytetet dhe vendbanimet e
Ilirisë, dhe ku përmenden për herë të parë Albanoi-t.
-Plini -Gai Plin Sekundi i shekullit I e.s., me “Historia e natyrës” ku flet mbi luftërat iliro-romake.
-Akrokeraune -malet e Llogarasë.
-Kako-Suli -50 km. në jugperëndim të Janinës, në zemër të Çamërisë.
-Akeron -lumë në Epir (Thesproti), si dhe lumë në Italinë jugore.
-Picentët, Daunët, Japigët -fise ilire në Italinë lindore: -të parët në Picenium në bregun e Ankonës dhe Askoli, daunët dhe
japigët-japodët në Apuli.
-Polibi -historian nga Arkadia (rreth 200-120 p.e.s), vepra e madhe e tij “Historia”.

[BARAT]

KAPITULLI 3

Marrëdhëniet e vjetra të Greqisë me Shqipërinë

Grekët pretendojnë se “Shqiptarët janë më grekë se vetë popujt grekë”. Historia nuk e vërteton këtë thënie pretenduese. Në të vërtetë, Shqipëria kurrë nuk ka qënë, as e nënshtruar nga Grekët, e as e pushtuar prej tyre. Nga ana e Grekëve gjithçka mbështetet në dy ngulime të ngritura prej Korintit: -ai i Amfilokisë, në gjirin e Prevezës në Epir, -dhe ai i Epidamnit ose Dyrrahut (Durrës) pranë Taulantëve në Shqipërinë e epërme. Të keqtrajtuar nga të pasurit, kolonët e varfër të Epidamnit ngritën krye kundër tyre, dhe shtinë në dorë ngulimet e tyre (432 para Krishtit). Të pasurit kërkojnë ndihmë atëhere tek Shqiptarët, domethënë, tek Ilirët barbarë, dhe për këtë na vijnë në ndihmë fjalët e Tuqididit (libri 2, k. 24-25): -Të gjendur nën trysni nga të gjitha anët, kryengritësit rendën për në Korfuz. Korfuzi nuk i ndihmoi, dhe ata u drejtuan me të shpejtë për në Korint, metropoli i tyre. Atëhere, Korinti dërgoi një flotë, dhe lufta shpërtheu sakaq midis tij dhe Korfuzit. Athina nuk duhej të ngatërrohej në këtë punë. Megjithatë, ajo nuk ndenji mënjanë. Sparta u përfshi gjithashtu, dhe ngjau lufta e Peloponezit, një luftë barbare, në të cilën robërit u vranë, si nga njëra anë dhe nga tjetra (Tuqididi, libri 1, k. 67), dhe ku Grekët u bën me turp -siç thotë Rolin (vëll. 3, fq. 14).
Dihet se si përfundoi ajo luftë. Athina humbi flotën e saj në Ego-Potamo, në vitin 405. Një vit më vonë, ajo u pushtua, muret e saj u rrënuan, flota e saj u katandis në dymbëdhjetë galera, dhe qeverisja e saj republikane iu besua tridhjetë të huajve, tridhjetë tiranëve, siç u tha më pas. Se çfarë është Amfilokia ne e mësojmë nga Tuqididi (libri 3, k. 68), i cili thotë se ky është një vend barbar, dhe se banorët e Argosit-kryeqyteti i vendit, e kishin mësuar greqishten veç prej Ambrakiotëve, dhe se më pas Ambrakiotët i kthyen Argët në shërbëtorë.
Më vonë, Argët ngritën krye duke u bashkuar me Akarnanët ose Lelegët (një fis tjetër pellazgjik), dhe i kërkuan ndihmë Athinës, e cila iu dërgoi atyre njëqint anije. Në sajë të kësaj ndihme, Argët dhe Akarnanët rimorrën Argosin, dhe i dëbuan prej andej Ambrakiotët e Korintit. Tuqididi lë të nënkuptohet këtu se Akarnanët ishin në luftën e Trojës. Por, sipas Strabonit (libri 10, k.2, f. 26), historiani Efor pohon të kundërtën; dhe atëhere, a do të kishin shkuar ata në ndihmë të Argëve, nëse nuk do të ishin Pellazgë.
Ata vetë, për të tërhequr Romën në ndihmë kundër Etolianëve, thonë një ditë se “ata asnjëherë nuk kanë shkuar në ndihmë të Grekëve kundër Trojanëve, të cilëve Roma u detyron prejardhjen e saj” (Justini, libri 28, k.1).
Më së fundi, në ditët e sotme, Akarnania është e populluar nga Shqiptarët, dhe në Misolongji flitet përgjithësisht shqip.


Shënime:
-Rolin (Charles Rollin) -historian francez (1661-1741).
-Tuqididi -historian grek (rreth 460-400 p.e.s.), autor i “Lufta e Peloponezit”, ku flet për pjesëmarrjen e ilirëve të jugut në këto luftëra.
-Efori -historian grek i shekullit IV p.e.s.
-Etoli-Akarnani -krahinë në veri të gjirit të Korinthit, me Misolongjinë kryeqendër, në jug të Epirit.

[BARAT]

-----------------------------

[BARAT]

KAPITULLI 4

-Dinastia maqedonase-


-”Mbretëria e Maqedonisë -thonë Puarson dhe Cayx në Saktësim i historisë së lashtë, f. 331 -ia detyron origjinën e saj një kolonie Pellazgësh të dëbuar nga Histiokotida prej Kadmenëve, rreth vitit 1302 para Kr. Ata u vendosen në Pind nën emrin Maqedonas dhe u shtrinë deri në Ematia”. Të dëbuar gjithashtu nga Grekët, një palë nga Thesalia, të tjerë nga Fokia, të tjerë më tej nga Peloponezi, pesëmbëdhjetë fise të tjera, vijnë me rradhë duke iu bashkangjitur të parit. Por duket se ata në fillim kanë jetuar të pavarur, dhe se krijuan një mbretëri të drejtuar nga Karani, vetëm në vitin 796 para Krishtit. Ajo duhet të ketë qënë një mbretëri e re si gjithë të tjerat. Shtrirja e saj nuk ishte gjithherët e njëjtë.
Eskili tek Lutëset shkruan për vendin e Pellazgëve, se kishin për kufij Strimonin (Struma) dhe Argosin, gjë që tregon -sipas Niburit -se poeti grek përfshinte gjithashtu edhe Maqedoninë, në vendin e quajtur Pellazgjia. Në sytë e vetë Grekëve, Maqedonasit nuk ishin grekë. Shpeshherë Demosteni i cilësonte ata si barbarë, domethënë të huaj, dhe po ashtu, përpara tij Homeri na rrëfen se ata rendën në ndihmë të Trojës së rrethuar nga Grekët.
Nga ana e tij, Justini na siguron se Maqedonasit ishin Pellazgë, dhe Straboni thotë se ata kishin të njëjtën veshje, flisnin të njëjtën gjuhë, kishin të njëjtat zakone me Epirotët. Më së fundi, ne kuptojmë prej komplotit ushtarak, ku ishin implikuar gjeneralët dhe oficerët maqedonas, Parmenioni, Filota, dhe të tjerë, -komplotin e të cilëve Kuint-Kyrs na e ka ruajtur me hollësi -se Maqedonasit nuk flisnin greqisht dhe se, për tu marrë vesh, ishte i nevojshëm një përkthyes.
Është e vërtetë se në kohën e Arkelaut (413 para Kr.), u vendosën marrëdhënie politike midis Maqedonisë dhe Greqisë, dhe, për më tepër, një i ri maqedonas shkonte në shkollat e Athinës për të përmbushur studimet e kryera në Maqedoni me mësues privat. Aristoteli ishte një nga ata. Por gjithashtu, vërejmë se Grekët nuk i donin ata, dhe se, me vdekjen e Aleksandrit të Madh, vetë Aristoteli u detyrua të kërkonte strehë në Eube, ku vdiq në vitin 322 para Kr. Mbretërit e parë të Maqedonisë i kishin selitë e tyre në Egea (Edesë ose Vodina). Por, Filipit II iu duk më e përshtatëshme të qëndronte në Pela. Nga Karani deri tek Aleksandri i Madh, Euzebi llogarit 24 mbretër, Velei Paterkuli numëron 17, kurse Justini 12 të tillë.
Por historia nuk ka ruajtur në kujtesë ngjarjet që kanë ndodhur nën mbretërimin e pjesës më të madhe të tyre:
Megjithatë, ajo na thotë se, -nën mbretërimin e Amintas I, i vdekur 500 vjet para Kr., Maqedonia u pushtua nga Persët dhe iu nënshtrua aleancës me ta, -se Kserksi stërviti Aleksandrin e I, gjatë ekspeditën e tij në Greqi (v. 480), -se Perdika II u lidh me Spartanët kundër Athinasve (v. 423), -se oborri i Arkelaut ishte strehë për grekët e përndjekur në vendin e tyre, si Euripidi për shembull, -dhe se, më pas, Lakedemonët me Brasidën, Tebanët me Pelopidën, me ndërhyrjet e tyre shtuan trazirat, teatër i të cilave ishte Maqedonia.
Por, me ardhjen e Filipit II (v. 359), punët e Maqedonisë morën një drejtim tjetër. I dërguar peng në Tebë nga Pelopida, Filipi i shpëtoi mbikqyrjes së rojeve të tij, dhe u arratis në Maqedoni. Perdika, parardhësi i tij, kishte humbur jetën në një betejë kundër Bardhylit plak, mbretit të Ilirisë. Filipi nisi hakmarrjen për vdekjen e tij, dhe i caktoi një tribut Agit, mbretit të Peonëve. Më vonë, do të shihet të mbartet lufta në vijimësi, deri në Bosfor dhe deri në Danub. Por, ajo çka ai dëshiron fillimisht, është tu rimarrë Grekëve Amfipojën, Potidën, dhe brigjet që ata ia kishin rrëmbyer Maqedonisë. Meqë Demosteni iu shit mbretit te Persëve, Filipi vuri përballë tij Eskinin, e ndërsa këta dy oratorë argëtonin Grekët, Filipi sulmonte. Grekët iu drejtuan dy herë atij që të respektonte territoret e kushtuara zotit të tyre Apolon, dhe secilën herë ai e kreu misionin e tij në një mënyrë që, pasi i kishte mundur si njërën palë dhe tjetrën, e gjeti veten zot të Greqisë. Më kot, atëhere, Athinasit dhe Tebanët morrën armët. Filipi i dërrmoi ata në Keronea, ku Demosteni, frikacak jo më pak se llafazan, ishte i pari ndër ata që ia mbathën (v. 338).
Duke vënë re atëhere se shpirti grek kishte nevojë për pakëz ngushëllim, Filipi u propozoi atyre një ekspeditë kundër mbretit të Persisë, dhe Grekëve iu duk i admirueshëm ky projekt që i jepte fund rrënimit të çështjeve të tyre. Por Filipi u vra në mes të përgatitjeve të tij (v. 336). Filipi vdiq, dhe Grekët besuan se ishin të lirë. Por rrënojat e Tebës, ku Aleksandri nuk kurseu veçse shtëpinë e Pindarit, i bëri ata të kuptojnë shumë shpejt se vetëm sa kishin ndërruar padronin. Me hir a me pahir, ata ishin të detyruar ti nënshtroheshin vullnetit të Aleksandrit, dhe të përmbushnin gjithçka që ai do kërkonte prej tyre. Përsa i përket vetë Aleksandrit, -fitimtar në Granika (v. 334), fitimtar në Isus (v. 333), fitimtar në Arbela (v. 331), -ai i shtyu fitoret e tij në veri deri në Baktriani, në jug deri në Indi, dhe vdiq në Babiloni (v. 323), në moshën 32 -vjeçare.
Mjafton ti hedhësh vështrimin gjendjes shpirtërore në Greqi, për të kuptuar se populli kishte nevojë për një udhëheqës. Filipi dhe Aleksandri u kishin hequr të drejtën municipale të luftërave vetjake, dhe e kishin zëvendësuar gjendjen e luftërave të parreshtura me një gjendje rregulli dhe paqeje. Kjo ishte një mirësi e paçmueshme. Por, as Athinasit, as Spartanët, as Tebanët, nuk arritën ta kuptonin dot. Me vdekjen e Aleksandrit, ata ngritën krye, dhe u shtypën nga Antipatri në Kranon (v. 322). Dhe pikërisht në atë kohë, dy sherrxhinjtë e Greqisë, Demosteni dhe Hiperidi, vdiqën - Demosteni në Kalauri dhe Hiperidi në Egjinë. Sa elozhe janë ngritur, çfarë lëvdatash thurën Grekët e kësaj epoke të shquar! Vetë Demosteni na thotë se kush qenë ata, dhe se sa vlenin.
Në kapitullin e nëntë të Filipikës së tretë të tij, po Demosteni vetë u thotë Grekëve nga lartësia e tribunës:
-”Njëherë e një kohë ishte diçka e rëndë për tu pajtuar me korruptimin, dhe fajtori ndëshkohej me rreptësinë më të madhe; atëkohë nuk mund ti blenin rastet e volitëshme as oratorët dhe as gjeneralët; atëhere nuk shitej as mirëkuptimi që duhej të sundonte midis Grekëve, as mosbesimi që duhej shprehur ndaj tiranëve dhe barbarëve. Në ditët tona, e gjithë kjo shitet si në ankand. E kanë zili atë që e merr, e qeshin atë që e pohon, falet ai që është zhytur në të”. Dhe diku tjetër në kapitullin12, po ky gojëtar thotë: -”Ndërkohë që grekët e tjerë nuk janë në pozita më të mira se ju vetë, a duhet që qortimet tona të bien vetëm mbi ju?”.
Në kapitullin e katërmbëdhjetë të Filipikës së katërt të tij, Demosteni iu përplas në fytyrë këto fjalë Athinasve:
-”Sa herë që jepet rasti për të vepruar keni qënë të shitur, dhe në vend të bëni që pesha e zemërimit tuaj të bjerë mbi ata që iu tradhëtuan, ju nuk mendoni tjetër, veçse të shijoni kënaqësinë që sjell rehatia dhe plogështia”.
Aleksandri kishte vdekur, dhe Antipatri në fillim e Polisperkoni më pas, qeverisën Maqedoninë në emër të Arrhideut -vëllait të tij, dhe në emër të Argosit -birit të tij të lindur pas vdekjes. Por, më pas, Kasandri hypi në fron dhe vrau të mirënjohurën Olimpia. Dhe që prej asaj kohe, Maqedonia kaloi me rradhë, nën zgjedhën e një mbreti të Epirit-Pirro, të një mbreti të Trakës-Lisimak, të një princi të dinastisë së Lagëve-Ptoleme Keranit, dhe të shumë komandantëve ushtarakë: Meleagri, Antipatri, Sosteni, deri sa Antigon Gonati shtiu në dorë kurorën (v. 278), të cilën familja e tij e ruajti deri në pushtimin romak (v. 169). Në kohën e Gonatit, nga viti 281 deri në 278, të ndarë në trupa të shumtë, Keltët danubianë pushtuan Maqedoninë, Greqinë dhe Trakën. Në Greqi ata plaçkitën tempullin e Delfit, në Maqedoni varret e mbretërve, ndërsa në Trakë ata rrethuan Bizancin. Të thirrur më pas prej Trakës në Azi nga Nikomedi, mbreti i Bitinisë, ata morën në Frigji, si shpërblim për shërbimet që i bënë Nikomedit, provincën e Galatisë, krahinë prej së cilës, herët a vonë, do të shohim të ngrihet perandoria Otomane.


Shënime:
-Histioki (Hestiotia) -krahinë në Thesali.
-Foki (Fokidë) -krahinë në jug të Thesalisë.
-Karani -mbreti i parë i Maqedonisë, i përmendur nga Justini.
-Strimon -lumë i Thrakisë dhe krahinë e qytet po aty, në verilindje të Kalkidikisë.
-Argos -emër i vjetër i Thesalisë, dhe qytet i Amfilokisë.
-Demosteni -politikan dhe orator i Athinës (384-322), i njohur për “Filipikat”.
-Kuint-Kyrs (Quinte-Church) -historian latin i shekullit I p.e.s., autor i “Jeta e Aleksandrit”.
-Euzebi i Çezaresë -(265-340 p.e.s.).
-Velleius Paterculus -historian latin (19 p.e.s.-31 e.s.), autor i “Histori”, përmbledhje e historisë së përgjithëshme.
-Agi -mbret i paonëve, i përmendur nga Diodori në lidhje me luftën e Filipit II kundër Paionisë.
-Amfilopoja (Amfipoja) dhe Potida -qytete në Maqedoninë e jugut, në bregun e Kalkidikisë dhe jug të Filipisë.
-Eskini -orator athinas (390-314 p.e.s.), rival i Demostenit.
-Keronea -qytet në Beoti ku Filipi mundi athinasit dhe tebanët.
-Granika -breg në Azinë e Vogël ku Aleksandri mundi Darin III të persëve.
-Isus -në Kiliki, Azi e Vogël; -Arbela -kryeqendër e Asirisë; -Baktrianë -në Azinë e vjetër në veri të Afganistanit.
-Hiperidi -orator dhe politikan athinas, bashkëkohës i Demostenit.
-Kalauri -ishull në Greqi, mbi bregun e Argolidës.

[BARAT]

KAPITULLI 5

Dinastia Epirote



Historinë e Epirit ne e njohim veç prej autorëve grekë, domethënë, nga të huajt. Pra, ata nuk do të flisnin me krenari përderisa tregojnë për një vend që e vlerësonin si barbar, dhe që nuk njihnin as gjuhën e as zakonet e tij. Megjithatë, duket se, qysh në kohët e herëshme, popullsia shqiptare krijon dy grupe kryesore: -ai i veriut kishte për qendër Shkodrën, dhe ai i jugut Pasaronin. Kjo jo për shkak se ishin dy raca të ndryshme, por, siç shihet ende edhe sot, dy grupe të së njëjtës popullsi, të drejtuara nga dy dinasti të ndryshme, dhe që mund të kenë patur secila interesat e saj të veçanta. Plutarku pohon se pas Delugut, Mollosët dhe Thesprotët patën për mbret njëfarë Faetoni (1525 para Kr.), shumë kohë më vonë (shek. 13 para Kr.), njëfarë Neoptolemi, pasardhësit e të cilit do të mbanin emrin e përbashkët të Pirridëve apo Eakidëve, pothuaj ashtu si në Egjypt, ata quhen Faraonë, dhe Brenë tek Keltët. Teopompi i Kios, pasues i Tuqididit, kishte hartuar historinë e Epirit, por vepra e tij humbi. Ky autor numëronte në Epir katërmbëdhjetë popullsi apo fise të ndryshme. Ja, emri i më kryesorëve, dhe ai i vendeve që ata duket se kanë zënë:
-Helopët në perëndim të liqenit të Janinës, -Perrebët në lindje deri në Meçovë e ndoshta matanë saj, -në jug Mollosët, -Kaonët midis Vjosës dhe detit Adriatik, -Thesprotët përgjatë bregdetit prej maleve Keraune deri në Prevezë, -Atamantët mbi bregun e majtë të Inakus ose Artës, -Dolopët mbi Aspropotam në Anovllahi, -Amfilokët nën Atamantët, mbi gjirin e Artës. Në veri, shiheshin Labeatët përreth Shkodrës, Himanët drejt Tivarit e Ulqinit, Taulantët në Muzaki dhe në lindje të Durrësit, Partinët drejt Elbasanit dhe Tiranës, Dasaretët më lart në male, kanë për qytete kryesore Ohrin (Lyhnis) dhe Pelionin (Bilisht), Penestët në Dibrën e Poshtme, që kanë pasur Uskanën si qytet kryesor, dhe Pirustët prej Prizrenit deri në Prishtinë. Secili nga fiset shqiptare kishte padyshim mbretërit e tij, ose prijësit apo qeverisësit e vet të veçantë.
Por, dy më të shquarat e dinastive të tyre -dhe, mesa duket, të tjerët duhet të kenë qënë pak a shumë nën ndikimin e tyre, -janë ato të Mollosëve në Epir, dhe të Labeatëve në Iliri. Vargu më pak legjendar i mbretërve Mollosë përmbledh veçse dymbëdhjetë të tillë: Admeti, Terruta, Alkesti, Neoptolemi, Arriba, Aleksandri I, Eakidi, Alkesti II, Pirro II, Neoptolemi II, Aleksandri II, Ptolemeu, Pirro III, Leodamia. Admeti (480-429) nuk donte ti shkonte në ndihmë Greqisë së pushtuar nga Persët, por më vonë, ai i ofroi strehë Themistoklit të dëbuar dhe të përndjekur nga Athinasit. Historia nuk thotë asgjë për Terrutën (429-395), as për Alkestin (395-361). Neoptolemi kishte dy fëmijët e tij të mirënjohur: -Olimpian, bashkëshortja e Filipit II, dhe nëna e Aleksandrit të Madh, -pastaj Aleksandër Mollosin, që shumë shpejt e shohim të qeverisë popullin. Arrimba (Arruba) i Justinit (libri 7, k. 3), e pajisi Epirin me një legjislacion të ri dhe, i pari ndër të gjithë, u betua se do ti përmbahet atij (v. 361-342).
Vëllai i Olimpias dhe daja i Aleksandrit të Madh, Aleksandër Mollosi, luftoi në Itali kundër Abrucëve, në të njëjtën kohë kur nipi i tij luftonte me Persët. Por, ai ishte më pak fatmbarë se homonimi i tij, pasi kishte më pak dhunti në artin ushtarak. Fitimtar ndaj Abrucëve (Italia Jugore), ai u mund nga aleatët e tij dhe u mbyt në Akeront (v. 324). Romakët kishin kërkuar përsëri të vlerësoheshin prej tij, dhe ai kish lidhur një traktat aleance me ta. Në kohën e Eakidit dhe Alkestit, Kasandri pushtoi Epirin me shkasin se Epirotët e kishin pajisur me trupa Olimpian, nënën e Aleksandrit të Madh. Por Alkesti, i ndihmuar nga Akarnanët, i dëboi Maqedonasit dhe e çliroi Epirin nga sundimi i huaj. Pirroja është rritur nga kushëriri i tij Glauku, mbret i Taulantias, dhe ai hypi në fronin e Epirit veç me trupat që morri prej vjehrrit të tij, mbretit të Egjiptit. Padyshim që ai kishte shumë guxim dhe trimëri. Por, për të qënë një gjeneral i përplotë, atij do ti ish dashur më tepër qëndrueshmëri, më pak ambicje, dhe më shumë respekt ndaj këshillave të urta të mësuesit të tij Kinea Thesalianit.
Tarentinët, që më parë e kishin lidhur Aleksandrin në një luftë kundërAbrucëve, e angazhuan atë vetë në një tjetër luftë kundër Romës. Për të thënë të vërtetën, ai korri mbi Romakët fitoren e parë, por beteja kishte qënë e përgjakshme, dhe ai humbi 13 mijë burra. Nëse një betejë e dytë do të kushtonte po kaq, -shprehet ai -unë do të kthehesha në Epir pa ushtarë. Nga Italia ai kapërcen në Siçili, thyen Kartagjenasit, dhe çliron Sirakuzën. Por, duke u kthyer, humbet arkën e tij ushtarake dhe një pjesë të flotës në ngushticën e Mesinës. “Çfarë ju duket senati?” -i thotë Pirroja atij. “Eshtë një kuvend mbretërish” -i përgjigjet këshilltari. Kinea kishte shkuar në emër të tij për ti propozuar paqen senatit romak. Ekspeditat ushtarake të Pirros në Itali, duket se i kanë nxitur idenë atij për të lidhur një urë midis Apolonisë dhe Brindizit. Gjithsesi, ai rikthehet në Epir, rend për në Maqedoni, dhe aty vetëshpallet mbret. Pastaj vritet gjatë betejës për marrjen e qytetit të Argosit (v. 272). Koka e tij iu soll Antigonit, dhe Antigoni ia ktheu Helenit, i cili e dërgoi në Epir. Epirotët e kishin quajtur dikur shqiponjë. Po, sigurisht, unë jam një prej tyre, -përgjigjet Pirroja -por jeni ju që më keni bërë të tillë. Duhej dëbuar dikush që kish folur keq për të. Kush do të mbetej atëhere këtu, -thotë Pirroja, -nga frika se nuk ka folur keq për mua diku tjetër.
Sipas Justinit (Lib. 25, k. 5), të gjithë historianët bien në një mendje, se asnjë mbret nuk mund të krahasohej me Pirron, dhe se shumë pak princër apo edhe njerëz të shquar kanë arritur të bëjnë një jetë më të pastër se ai, dhe se, edhe më pak gjithashtu nga madhështia e emrit të tyre, kanë arritur ta bëjnë kaq të shquar një mbretëri të vogël. Aleksandri II desh për një çast të imitojë të atin e tij, dhe ai vetë shkroi libra mbi taktikën ushtarake, të cilat Arriani i përmend me mburrje, por, i mundur në Maqedoni, arriti ta rifitojë Epirin vetëm me ndihmën e Akarnanëve. Pirroja II vdiq më pas pa lënë fëmijë, dhe kurora e Epirit ra në duart e motrës së tij Leodamia. Duke mos dashur të qeveriseshin nga një femër, Epirotët ngritën krye, dhe një maskara vrau Leodaminë në një tempull ku ajo kish kërkuar strehë. Sipas shembullit, dhe me nxitjen e Etolianëve, Epirotët ranë në një mendje për republikën dhe emëruan një pretor apo një magjistrat të përvitshëm. Vetëm se paqëndrueshmëria e një qeverisjeje të tillë u kushtoi shtrenjtë.
“Aty për aty -thotë Justini -perënditë u hakmorrën për këtë krim, me fatkeqësi të shumta dhe me një vdekshmëri në masë. Shterpësia, zia e bukës, luftërat civile, luftërat me të huajt, të gjitha këto, i ndoqën pas deri në rrënimin pothuaj të një kombi të tërë. Miloni, vrasësi i Leodamisë, duke rënë në shfrenimet e çmendurisë, shqeu trupin me hekur, me gurë, me dhëmbë, dhe, në krye të dymbëdhjetë ditëve, vdiq” (Justini, libri 28, k. 3).


Shënime:
-Pasaron -kryeqyteti i Mollosisë.
-Brenë -prijës keltë (galo-keltët që u dyndën në Itali, Ballkan e deri në Azi të Vogël).
-Inakus -lumë në Amfiloki.
-Anovllahi dhe Aspropotam - malet e Pindit në mes Epirit dhe Thesalisë, dhe lumi që buron prej tyre dhe kalon në
jug nëpër Etoli (Ahelou).
-Himanë (hemionë) -nënfis i liburnëve.
-Perrebë -banorët e Thesalisë.
-Muzaki -Myzeqeja.
-Themistokli -gjeneral dhe shtetas athinas (525-460 p.e.s.).
-Abrucët (Brutët) -fis italik dhe krahinë, Abruzia me Peskarën).
-Arriani -historian nga Nikomedia (Bitini), autor i historisë për Aleksandrin e Madh.

[BARAT]

KAPITULLI 6

Dinastia Labeate


Për faj të historianëve, dinastia e Labeatëve apo Shkodrane është më pak e njohur se ajo e Epirotëve. Megjithatë, nuk ka dyshim se ajo vjen nga po ato kohë të moçme prej nga vijnë edhe dinastitë më të lashta të Shqipërisë jugore. Por, nuk duket se dinastia Labeate ka arritur fillimisht të sundojë të gjitha fiset e Shqipërisë së epërme.Vetë kjo trevë duhet të ketë qënë e ndarë sipas fiseve të ndryshme, secili i udhëhequr nga prijës të veçantë. Megjithatë, nevoja për tu mbrojtur prej një armiku të përbashkët, i ka detyruar ata, qysh në kohë të herëshme, të gruponin forcat e tyre dhe ti mbanin ato të bashkuara. Cili ishte ky armik i përbashkët? Tradita nuk përmend tjetër veç një dyndje kelte, të së njëjtës kohë me atë që vërshoi në Italinë veriore (v. 588 para Kr.).
Shihet pra, -se Keltët, të udhëhequr nga Zigovizi, apo nga ndonjë prijës tjetër, kishin gjetur Adriatikun, në të njëjtën kohë që të tjerët hodhën ngulimin e tyre në Milano, -se ata kishin mundur Liburnët, -se, kur arritën në Shqipërinë e epërme, ata themeluan bashkë me banorët vendas një perandori mjaft të madhe, kryeqytet i së cilës do të ketë qënë Shkodra. Kjo është e mundur, por fakti mbështetet veç mbi një traditë të mirë. Gjithherët që na duhet të kthehemi në vitin 423 për të patur diçka konkrete, aq më pak iu mbetet Grekëve për të qënë krenarë. Në këtë epokë historia na i shfaq Shqiptarët, ose Ilirët e veriut, të bashkuar me Linkestët apo Pelagonët kundër Maqedonisë. Të gjithë së bashku ata thyen në Arnisa, pranë Ostrovës, Grekët e komanduar nga Brasida, dhe Maqedonasit e udhëhequr nga Perdika II.
Linkestët Ilirë kishin asokohe për mbret Arribën, të birin e Bromerit. Por, Tuqididi nuk thotë cili ishte mbret i Ilirëve (lib. 4, k.125). Megjithatë, mund të besohet se ishte i famëshmi Bardhyl. Mbretërimi i këtij prijësi ishte gjashtëdhjetëvjeçar. Diodori duket se e ka përshkruar atë gjerë e gjatë. Fakti është se shpeshherë e gjejmë në luftë me Maqedonasit, sidomos me Perdikën II, i cili u vra në një betejë në vitin 369. Por ai vetë u vra më pas nga Filipi II, i cili përfitoi nga kjo fitore për të shtyrë matanë Lyhnidit (Ohrit) kufijtë e Maqedonisë. Biri dhe pasuesi i Bardhylit, Kliti, u bashkua me Glaukun, mbretin e Taulantëve, kundër Aleksandrit të Madh. Por ata u mundën në Pelion (Bilisht), dhe i dhanë fitimtarit një trupë të forcave ilire për të pushtuar Persinë. Aleksandri vdiq dhe Perdikës, kryetar i këshillit perandorak, i jepet nderi dhe e drejta për të ndarë perandorinë maqedono-persiane midis gjeneralëve të tij. Këtu shohim se, në këtë ndarje, Iliria i caktohet Filonit (Justini 13, fq. 4). Duket qartë se një zgjedhje e tillë nuk mund të kishte epërsi mbi të drejtat e fituara nga prijësit vendas. Gjithashtu, shohim Glaukun të vihet përballë Kasandrit, dhe të marrë nën mbrojtje Pirron e ri. I biri i Glaukut, Pleurati, duket se është mbreti i parë i Ilirisë që përmendet prej autorëve romakë. I thirrur në ndihmë prej Medionasve, Pellazgë të Akarnanisë, Agroni, i biri i Pleuratit, u dërgoi atyre njëqint anije dhe dhjetmijë ilirë. Të sulmuar papritmas, Etolianët u mundën dhe Medioni u çlirua. Për nder të kësaj fitoreje të pahijëshme, Agroni shtroi një pritje për të gjithë ushtrinë e tij. Por, -thotë Polibi (lib. 2, k.1) -i dhënë pas verës dhe qejfeve të tjera si këto, e zuri një pleurit që brenda pak ditësh e çoi në varr.
Në vend që të godiste piraterinë në Adriatik, Teuta, bashkëshortja e tij dhe regjente e mbretërisë, duket se e përkrahte atë, të paktën sipas asaj që iu përgjigj ambasadorëve të Romës vetë ajo:
“nuk ka qënë zakon i mbretërve ilirë të pengojnë nënshtetasit e tyre që të ndjekin rrugën në të mirë të interesit të tyre vetjak”.
Një përgjigje e tillë i tronditi ambasadorët romakë dhe ata u përgjigjën:
“Ky qenka një zakon që duhet reformuar”.
Atëhere, jo vetëm që një përgjigje e tillë lëndoi krenarinë e Teutës, por ajo, për më tepër, vrau ambasadorët dhe dogji të gjallë kapitenët e anijeve që kishin sjellë ata. Si kundërpërgjigje, senati i Romës dërgoi në Iliri 20 mijë legjionarë të hypur mbi 200 anije (v. 230). Nga Rizoni, ku ajo u arratis, Teuta e mundur i pranoi të gjitha. Por, senati donte të binte në marrëveshje veç me të birin e saj, dhe i kërkoi, jo vetëm një tribut dhe dorëzimin e një pjese të Ilirisë me premtimin që të mos kalonte në det përtej Lisit (Lezhës) më shumë se dy anije të paarmatosura, por, kërkoi edhe kokat e këshilltarëve kryesorë të Teutës. Përpara kësaj kohe, Roma nuk ka pasur zotërime të mirëfillta në Iliri. Por shihet se, para luftës së parë punike, Apolonia kishte kërkuar mbrojtjen e Romës. Meqë 264 vjet para Krishtit, dy senatorë romakë, Fabrici dhe Aproni, kishin fyer ambasadorin e dërguar në Romë nga Apolonia, senati ua dërgoi ata si dy kriminelë Apolonasve që tu jepej ndëshkimi prej vetë atyre sipas dëshirës së qytetit. Por, pavarësisht dënimit, Apolonia u bëri një pritje të mirë senatorëve romakë, dhe i nisi përsëri me shumë nderime. Në vitin 228 para Kr., Romakët kishin pushtuar dhe mbanin në Iliri një territor të konsiderueshëm, midis të tjerash, Apoloninë, Dyrrahun dhe Lisin. Shtatë vjet më vonë (v. 221), ata u përqëndruan në pushtimin e Istrias. Ishte pirateria që e bënte të nevojshme këtë luftë të re. Por, pirateria nuk rreshti veçse mbas marrjes së Nesartës, vdekjes së mbretit, dhe nënshtrimit të plotë të vendit (v. 177 para Kr.).

Shënime:
-Linkestë dhe Pelagonë, Linkestia -ilirët lindorë dhe krahinë ilire, në trevat e Manastirit të sotëm.
-Arnisa -qytet i taulantëve sipas Ptolemeut, ndërsa autori e vendos pranë Ostrovës, qytet mes Follorinës dhe Vodenës.
-Diodori -jetoi në Siçili në kohën e Çezarit e Augustit, autor i “Biblioteka historike”.
-Perdika II i vrarë në vitin 369 -duhet të jetë gabim pasi burimet e japin në vitin 360 ose 359 p.e.s këtë ngjarje.
-Filoni -Heren Filoni, historishkrues i lashtë.
-Medionas -banorët e Medionit, qytet në Etoli.
-Nesartia (Nesakti) -qendër e fortifikuar në Istria, Nesactum -qytet në Istria.
-Rizoni -gjiri i sotëm i Kotorrit dhe qytet i Dalmacisë, Rizani i sotëm.

[BARAT]

KAPITULLI 7

Lufta midis Romës nga njëra anë, dhe Maqedonisë e Ilirisë nga ana tjetër


Vendosja e Romakëve në Iliri frikësoi Maqedonasit. Megjithatë, Filipi nuk do ishte ndjerë kaq i trembur pa grekun Dimitër i Farit, të cilit Roma i kishte marrë Korfuzin. Ai jo vetëm do të dërgonte 4 mijë burra në ndihmë të Hanibalit, por edhe kishte qenë për të çliruar Apolloninë. Akteve të armiqësisë senati iu përgjigj në mënyrë të ndërsjellë dhe, në vitin 214 para Kr., një flotë romake shkatërroi një flotë maqedonase në grykë të Vjosës. Paqja e vitit 205 është për tu shënuar, pasi Roma dhe Maqedonia e ndanë mes tyre, në njëfarë mënyre, Shqipërinë. Filipi përfshinte Epirin, ndërsa Roma morri nën vete Pleuratin II dhe Ilirinë e epërme. Por kjo paqe nuk ish tjetër veçse një lloj armëpushimi, pasi lufta rifilloi në vitin 200 para Kr., dhe, që në fushatën e parë, Sulpici depërtoi nëpër Kandave deri në zemër të Maqedonisë. Arriti në shpatet e Pindit, theu Filipin në rrethinat e Atakut mbi një prej liqejve të Prespës. Përshkoi pastaj Pelagoninë, Eordenë (Kajlari), Elimenë (Anaselica) dhe Orestinë, ku mori Celetrumin (Kostur). Duke ndjekur më pas rrugën e Apollonisë, ai la një garnizon të fortë në Pelion (Bilisht) sipas disave, Plasa sipas të tjerëve, të cilën ai ua kishte rrëmbyer Dasaretëve, dhe të cilëve iu hoqi skllevërit duke lënë aty vetëm njerëz të lirë. Tre vjet më vonë, Kuint Flamini mori në dorë operacionet ushtarake kundër Maqedonisë. Për dyzet ditë me rradhë, ushtria e tij dhe ajo e Filipit qëndruan ballë për ballë, në drejtim të burimeve të Aosit (Vjosës). Pozicioni i Filipit ishte i paarritshëm, dhe prandaj Flamini vendosi të depërtonte në Maqedoni nëpër Kandave, rrugë që Sulpici kishte ndjekur më parë, kur pretori i Epirit, Karopi, i dërgoi atij një bari. Bariu pranoi ti printe nëpër shtigje të tërthorta një trupe të forcave romake mbi një mal i cili ngrihej përmbi kampin maqedonas. Në të vërtetë, tre ditë më pas maqedonasit u sulmuan përballë dhe pas shpine. Filipi sakaq morri arratinë dhe zbriti në Thesali, ku Flamini e bëri të provonte shpartallimin e përgjakshëm të Kinoqefalit (v. 197). Për të arritur paqen, Filipit iu desh të tkurrte ushtrinë e tij në 500 burra, flotën në 5 anije, të paguante 500 talante, të premtonte tribute për 50 vite rrjesht, dhe të jepte si peng të birin e tij, Dimitrin. Nga Thesalia, ku ai kishte përfunduar të gjitha hesapet me Filipin, Flamini u nis drejt Korintit, dhe i deklaroi të lirë Grekët e Europës e të Azisë. Prej këtyre fjalëve, mes Grekëve shpërtheu një ngazëllim i marrë. Dy herë kuvendi i përgjithshëm përsëriti dekretin romak, dhe Flamini gati sa nuk u mbyt nën lulet dhe kurorat që hidheshin nga të katër anët (v. 196). Ti shpallje Grekët të lirë politikisht, do të thoshte ti detyroje ata që të rrinin urtë. Ky ishte qëllimi i senatit. I tillë kishte qenë në të vërtetë edhe pikësynimi i Filipit dhe i Aleksandrit.
Por Grekët mjaft shpejt i dhanë një kuptim krejt tjetër dekretit të senatit. Trazira të reja shpërthyen midis tyre, dhe shtete të shumtë guxuan të krijonë lidhje përkundër romakëve. Më së fundi, ata shtynë Maqedoninë të rifillojë luftën, duke i premtuar se do ta mbështesnin. Por Perseu u thye në Pidna nga Pal-Emili (v. 168), dhe aleati i tij, Genti, po ashtu, në Shkodër nga Anici. Maqedonia u nda në katër rajone të pavarura nga njëra tjetri, ndërsa Iliria në tre pjesë. Dhe në prani të banorëve më me peshë, Pal-Emili, Anici dhe komisarët e dërguar nga Roma, bënë këtë ndarje. Ata Ilirë që kishin mbajtur anën e Romakëve u përjashtuan nga taksat, kurse taksat e të tjerëve u përgjysmuan. Me Epirin u veprua krejt ndryshe. Atje ishte shpallur haptas qëndrimi kundër Romës, dhe Anici kishte marrë me sulm atje katër qytete: Pasaronin, Tekmonin, Falasin, Horeumin. Në Epir, gjithashtu, u rrënuan 70 qytete që u përkisnin, në pjesën më të madhe, Mollosëve -thotë Straboni (lib. 7, k. 7, fq. 3). Përveç kësaj, 150 mijë banorë dhe kryetarë familjesh u shpërngulën në Itali. Në vend të tyre dërguan kolonë të tjerë, dhe këta ishin Vllehët ose Romenët e ditëve tona, në veçanti Zagoritët. Shënojmë, gjithashtu, se korrespondenca e Perseut kishte rënë në duart e Pal-Emilit. Roma e dinte sa grekë kishin qënë në këtë luftë. Megjithatë, ajo u tregua e duruar. Por, edhe pse e vonuar, hakmarrja nuk ishte më pak e tmerrshme. Në Korint ishin vrarë përfaqësuesit e Spartës, dhe u poshtëruan ata të Romës. Dhe, mjaft shpejt arrin atje Mumi. Ai e merr me sulm Korintin (v. 146), e rrafshon atë, dhe banorët e saj i nxjerr në ankand. Teba dhe Athina ishin një hiçgjë në këtë kohë. Për atë çka është Maqedoni dhe Shqipëri e epërme, ndarja e këtyre mbretërive të lashta, e para në katër distrikte ose provinca, e dyta në tre, nuk zgjati shumë. Vetë banorët kërkuan një reformë, dhe senati vendos të përfitojë nga turbullirat e nxitura nga Andrisku për ta bërë këtë vend, të bashkuar me Epirin, një provincë të tërë dhe të vetme (v. 147). Atëkohë Perseu-mbret i Maqedonisë, dhe Genti-mbret i Ilirisë, e kishin ngritur në qiell triumfin e shkëlqyer të Pal-Emilit. Andriscu stolisi atë të Metelit. Të shkëputur nga karrot e triumfit, ata u lëshuan, si njëri dhe tjetri, në qeli ku ata u shuan nga një vdekje e ngadaltë dhe mizore. Të mëdhenjtë e vendit, të cilët patën pranuar përgjegjësinë e tyre, u çuan në ekzil në Itali. Ka të ngjarë që një pjesë e tyre vdiq aty, por Justini na bën të ditur se të tjerë u riatdhesuan me kërkesën e qyteteve. Ja se me çfarë fjalësh e ka përmbledhur Justini historinë e Maqedonasve:
-”Prej Karanit deri tek Perseu, ishin 30 mbretër. Kjo monarki zgjat 923 vjet, por mbizotërimi i saj ishte vetëm 192. Duke u bërë zotër të tyre, Romakët e kthyen në një shtet të lirë, dhe vendosën magjistratë në çdo qytet. Ajo morri, më tej, nga Pal-Emili, ligje që edhe sot janë në fuqi” (Justini, libri 33, k. 2).
Taksat mbi minierat dhe mbi disa toka duhet të jenë marrë nga bujqit ose nga Maqedonasit. Por Roma parapëlqeu ti hiqte ato krejtësisht. Përse? “Arsyeja është - thotë Tit-Livi (libri 45, 11), -se shfrytëzimi i tyre pasuron përherë ata që i përfitojnë dhe bëhen shkas zilie, urrejtjeje, dhe ndonjëherë edhe rebelimi”. “Më në fund, -vazhdon Tit-Livi -u dërguan për në Romë ata Maqedonas që kishin për natyrë ti shërbenin me përulje mbretit dhe të sundonin mbi të tjerët me shpërfillje” (lib. 45, k. 32). Po ky autor na bën me dije se banorëve të Korkyrës, Apollonisë dhe Dyrrahut, iu shpërndanë 200 barka që ia kishin marrë Gentit. Prej kësaj kohe, Shqipëria humbet për një kohë të gjatë pavarësinë e saj, dhe është me rëndësi të japim këtu vlerësimin që Pukëvili ka bërë për këtë çështje (Vëll. 3, fq. 194):
-”Albanezët ose Shqiptarët, që ndjekin pa dyshim fatin e mbretërisë së Maqedonisë, mbetën të përzier dhe ndërthurur nën çemërtimin e përgjithshëm të Maqedonasve dhe Ilirëve, sipas vullnetit të fitimtarëve që gjithherët marrin përsipër ndarjen e kufijve topografikë të ngjashme me ato që bëjnë në ditët e sotme në hartë. Por, të huaj ndaj këtyre ndarjeve të vendit, shqiptarët nga lartësitë e maleve të tyre asistuan në rënien e perandorive, dhe nën çfarëdo emri që i emërtuan, ata duket se sfiduan zotërit e huaj të botës të cilët, sipas qejfit të tyre, mundën të vijëzonin kufijtë dhe të pushtonin provincat, por të cilëve fuqia e papërballueshme e Zotit nuk i lejoi të shuanin llojet e kombeve, veç po të rrafshonin malet dhe të kthenin rrjedhën e lumenjve”.


Shënime:
-Eordea (eordenjtë) -krahinë në Ilirinë juglindore, Kailari-qytet në juglindje të Kosturit, në rrethin e Kozanit.
-Orestidia -krahinë në Ilirinë juglindore, mes Epirit dhe Maqedonisë, Elime -Naselica e sotme.
-Flamini (Kuint) -konsull romak.
-Sulpici (Galba) -konsull romak 211-200 p.e.s.
-Kandavia -stacion rrugor në malet Kandave mes Elbasanit dhe Ohrit, përgjatë rrugës Egnatia, rreth Babies dhe Qukësit.
-Pal-Emili -konsull romak, viti 168 p.e.s.
-Pidna -qytet në Maqedoni, mbi Thesali në bregdet, në gjirin e Selanikut.
-Tekmon -qendër e fortifikuar në Epir (Mollosi),
-Falas -qytet në Thesali; Horea -qytet i fortifikuar në Epir.
-Teba -kryeqendër e Beotisë.
-Tit Livi -historiani më i shquar romak në kohën e Augustit (59 p.e.s.-17 e.s.), nga Padova, shkroi historinë e Romës
“Ab urbe condita”.
-Korkyrë -Korfuz; Dyrrah (Dyrrachium) -Durrës.