Lidhja Shqiptare e Prizrenit - 10 qershor 1878

[shendelli]

7. LUFTA PËR REALIZIMIN E AUTONOMISË DHE SHTYPJA E LIDHJES SË PRIZRENIT

Kryengritja e armatosur dhe formimi i qeverisë së përkohshme (dhjetor 1880-janar 1881)
Pas dorëzimit të Ulqinit forcat politike shqiptare dhe veçanërisht Lidhja Shqiptare e Prizrenit e përqendruan vëmendjen në dy çështje kryesore: në atë të pretendimeve greke ndaj Çamërisë dhe në problemin e të drejtave autonomiste të Shqipërisë. Në këtë periudhë u rrit më tej vendosmëria e shqiptarëve për të mos i lëshuar Greqisë asnjë pëllëmbë tokë të Çamërisë.
Të gjitha forcat atdhetare kishin qëndrim të njëjtë për këtë çështje, vijuan të kërkonin që Protokolli nr.13 të korrigjohej në mënyrë të tillë që Greqia të kënaqej jo me vise shqiptare, por me troje greke në Thesali.
Edhe Porta e Lartë, duke qenë e bindur se përdorimi i dhunës për t’i detyruar shqiptarët të hiqnin dorë nga Çamëria do të shkaktonte një kryengritje të re, me përmasa të mëdha në Shqipëri, po kundërshtonte zbatimin me forcë të këtij vendimi. Stambolli u përpoq të përfitonte nga zvarritja e çështjes së Çamërisë për të marrë masat për rivendosjen e autoritetit të tij të tronditur në Shqipëri dhe për të shtypur lëvizjen autonomiste. Megjithëse krahu i moderuar i Lidhjes Shqiptare hoqi dorë nga lufta për autonominë e Shqipërisë, atdhetarët radikalë e vazhduan atë më me forcë pas ngjarjeve të Ulqinit. Në një mbledhje të veçantë që u mbajt në Prizren në nëntor, në të cilën mori pjesë edhe Abdyl Frashëri, u vendos që ky (Abdyl Frashëri) të nisej për në Stamboll për t’i paraqitur edhe njëherë Portës së Lartë kërkesën për bashkimin e vilajeteve dhe veç kësaj kryengritja kundërosmane të niste sapo të shihej se Porta e Lartë do të kalonte në sulm kundër Lidhjes Shqiptare të Prizrenit.
Qysh në javën e parë të muajit dhjetor 1880 Porta e Lartë filloi të kalonte shkallë-shkallë në sulm kundër lëvizjes autonomiste shqiptare. Goditjen e parë ua dha forcave atdhetare në Shkodër. Menjëherë pasi përfundoi dorëzimin e Ulqinit, Dervish Pasha u turr me egërsi të jashtëzakonshme kundër organeve të Lidhjes së Prizrenit në vilajetin e Shkodrës, të cilat arriti t’i shpërndante me terror, duke rivendosur pushtetin e administratës centraliste osmane. Mareshali turk u tregua më i egër me partizanët e lëvizjes autonomiste, sesa me pjesëmarrësit e luftës së Ulqinit. Më 11 dhjetor ai arrestoi pabesisht dhe internoi në Anadoll edhe figura të tilla si Hodo Sokolin e Preng Bibë Dodën, të cilët nuk morën pjesë në luftën e Ulqinit, por ishin përkrahës të kërkesave autonomiste, ndërsa Daut Boriçin e izoloi në Stamboll. Arrestime të tjera ndërmori ai në qytetin e Shkodrës.
Disa ditë më vonë Porta e Lartë e thirri në Stamboll Dervish Pashën dhe i ngarkoi detyrën të hartonte planin e një ekspedite të madhe ushtarake kundër Shqipërisë, për të shtypur në mbarë vendin Lidhjen Shqiptare dhe prirjen e saj për kryengritje të armatosur kundërosmane. Në relacionin që i paraqiti sulltanit më 27 dhjetor, Dervish Pasha kërkonte që lëvizja autonomiste shqiptare të shtypej para se të shpërthente një kryengritje e përgjithshme e armatosur dhe për këtë qëllim të dërgoheshin në Shqipëri 40 batalione ushtarësh me dy qendra drejtuese, njëra në Shkodër, tjetra në Shkup, që ekspedita ushtarake të fillonte në Veri dhe pas zgjidhjes së çështjes së Çamërisë të shtrihej edhe në Shqipërinë e Jugut. Në të njëjtën kohë sulltan Abdyl Hamiti II u drejtoi shqiptarëve një thirrje të jashtëzakonshme, ku i cilësonte të gjithë ata që kërkonin krijimin e një vilajeti të vetëm shqiptar si armiqtë më të rrezikshëm të Perandorisë Osmane.
Udhëheqësit shqiptarë i morën vesh synimet e Stambollit, prandaj i shpejtuan përgatitjet për organizimin e aksionit të armatosur autonomist. Sipas planit të tyre, ai do të fillonte në vilajetin e Kosovës, do të shtrihej menjëherë në vilajetin e Janinës dhe pastaj do të përhapej në viset shqiptare të dy vilajeteve të tjera.
Në Kosovë veprimet e armatosura filluan në sanxhakun e Prizrenit, qysh në muajin dhjetor 1880, me një varg sulmesh nga ana e fshatarëve kundër administratës osmane. Fill pas tyre u ngritën banorët e Prizrenit, të cilët dëbuan nga qyteti mytesarifin e sanxhakut së bashku me nëpunësit e huaj. Këtu mbërriti në ato ditë edhe Abdyl Frashëri, që u largua fshehurazi nga Stambolli. Brenda pak ditëve qytete e krahina të tjera, si Shkupi, Gjakova, Luma e Gucia, u çliruan e u pastruan nga administrata perandorake dhe u bashkuan me pushtetin e ri që u ngrit në Prizren.
Vrulli i lëvizjes kundërosmane i nxiti udhëheqësit kryesorë të rrymës radikale, të grumbulluar në Prizren, të bënin hapat e parë për zbatimin e programit të tyre autonomist. Në fund të dhjetorit ata riorganizuan Komitetin Kombëtar të Lidhjes Shqiptare, ku mbeti shumica e anëtarëve të mëparshëm, që ishin edhe ndër themeluesit e saj, si Ymer Prizreni, Abdyl Frashëri, Sulejman Vokshi, Shuaip Spahiu, Ali Ibra etj. Komiteti Kombëtar mori vendime të rëndësishme: të përhapte kryengritjen kundërosmane në krejt vilajetin e Kosovës dhe të thërriste mbledhjen e Kuvendit të Përgjithshëm të Lidhjes Shqiptare për të formuar qeverinë e përkohshme.
Kuvendi i Jashtëzakonshëm i Lidhjes Shqiptare u mblodh në Prizren në fillim të dhjetëditëshit të dytë të muajit janar. Në Kuvend mbajti një fjalim programatik Abdyl Frashëri, në të cilin tha, midis të tjerave: “Porta e Lartë nuk do që të bëjë asgjë për Shqipërinë. Ajo i trajton me përbuzjen më të madhe si lutjet tona, ashtu edhe neve… Le të mendojmë e le të punojmë për vete dhe të mos ketë asnjë ndryshim ndërmjet toskëve e gegëve. Të jemi të gjithë shqiptarë dhe të formojmë një Shqipëri të bashkuar”. Me këtë formulim Abdyl Frashëri nënkuptonte krijimin e “një shteti autonom shqiptar”, i cili, nëse nuk do të njihej nga Stambolli dhe do të sigurohej me anën e kryengritjes së armatosur, do të shpinte vetvetiu në shpalljen e pavarësisë së plotë të Shqipërisë.
Në përfundim të punimeve Kuvendi i Jashtëzakonshëm miratoi, me pak ndryshime, Komitetin Kombëtar të mëparshëm të Lidhjes Shqiptare. Duke marrë parasysh detyrën e re që shtrohej para vendit - zëvendësimin e administratës osmane me administratën shqiptare autonome - Kuvendi e veshi organin qendror të Lidhjes Shqiptare me funksione të plota pushtetore. Për këtë qëllim ai e shpalli Komitetin Kombëtar qeveri të përkohshme me kryetar Ymer Prizrenin, nënkryetar Shuaip Spahiun dhe me dhjetë anëtarë, midis të cilëve ishin Abdyl Frashëri, i ngarkuar për punët e jashtme dhe Sulejman Vokshi, i ngarkuar për punët ushtarake.
Fill pas formimit të saj qeveria e përkohshme u përpoq ta përhapte flakën e kryengritjes çlirimtare në viset e tjera të vilajetit të Kosovës e të shtrinte pushtetin e saj në gjithë vilajetin e Kosovës dhe shkallë-shkallë edhe në tre vilajetet e tjera shqiptare. Në të njëjtën kohë ajo iu përvesh organizimit të forcave ushtarake. Brenda pak ditëve u formuan njësi ushtarake të rregullta dhe pranë tyre reparte shëtitëse që do të shërbenin ku ta lypte nevoja. Në viset e çliruara u ngrit menjëherë administrata shqiptare, e cila hyri nën vartësinë e qeverisë së përkohshme të Prizrenit.
Lëvizja e armatosur autonomiste u përhap me shpejtësi edhe në viset e tjera të vilajetit të Kosovës. Në saje të përkrahjes që gjetën në masat popullore, repartet e Lidhjes Shqiptare të komanduara nga Sulejman Vokshi, më 4 janar shtinë në dorë Shkupin, më 18 janar çliruan pa luftë Prishtinën (kryeqendrën e vilajetit) dhe më 25 janar Mitrovicën. Ndërkohë u lidhën me qeverinë e përkohshme edhe qytetet e tjera të vilajetit të Kosovës, si Peja, Ferizaj, Vuçiterna etj. Nëpunësit e lartë turq u dëbuan nga të gjitha këto qendra, ku u vendos autoriteti i Lidhjes. Garnizonet e dobëta turke u detyruan të mbylleshin në pika të caktuara, prej nga nuk mund të dilnin pa dorëzuar më parë armët. Forcat e Lidhjes Shqiptare zunë urat hekurudhore në mënyrë që të pengohej ardhja e përforcimeve ushtarake osmane. Shoqëria e trenave me qendër në Shkup mori urdhër të mos transportonte trupa e municione për ushtrinë turke.
Në shkurt autoriteti i qeverisë së përkohshme u shtri në Tetovë, në Gostivar e në Dibër. Në Dibër dëbimi i nëpunësve turq ndeshi në kundërshtimin e feudalëve sulltanistë, që kryesoheshin nga Sadik pashë Hoxholli, të cilët, duke mos pasur mbështetje në popullsinë vendase, thirrën në ndihmë dy batalione turke nga Manastiri. Qeveria e përkohshme e Prizrenit dërgoi në Dibër Abdyl Frashërin, që u vendos drejtpërdrejt në selinë e prefekturës, para së cilës u mbajt një miting i madh. Duke iu përgjigjur thirrjes së Abdylit, që në fjalën e tij u kërkoi dibranëve të bashkoheshin me qeverinë e përkohshme, popullsia e Dibrës së Sipërme, qytetarë e malësorë, dëboi më 19 shkurt mytesarifin turk dhe vendosi pushtetin e Lidhjes Shqiptare. Dibra u lidh kështu me qeverinë e përkohshme.
Porta e Lartë u përpoq t’i mbyste me anën e censurës lajmet mbi ngjarjet tronditëse që po zhvilloheshin në Kosovë. Madje jo vetëm shtypi turk, por edhe shtypi ndërkombëtar nuk botoi asgjë mbi këto ngjarje. Atdhetarëve shqiptarë nuk u mbeti asnjë mjet në dorë për të njoftuar zhvillimin e lëvizjes autonomiste, përveçse letrave personale që shkëmbenin fshehurazi ndërmjet tyre. Në një letër të tillë që Sami Frashëri i dërgonte nga Stambolli Jeronim de Radës në Itali në valën e këtyre ngjarjeve, më 20 shkurt 1881, shkruante: “Lidhja e Shqiptarëve që ka kërthizën në Prizren, në Gegëri, ka kërkuar shumë herë, që nga tre vjet e tëhu, bashkimin e Shqipërisë me një provincë me autonomi; po mbretëria gjer më sot e kish gënjyer me fjalë. Këtë herë shqiptarët e kuptuan fort mirë që mbretëria nuk do të bënjë gjë kurrë për ta, dhe Lidhja e Prizrenit ka nevojë të bashkojë Shqipërinë e ta bënjë një me autonomi, a mbase me shkëputje fare pas punësë. Kështu Lidhja mori emrin e guvernës së përdorme (qeverisë së përkohshme - shën. i aut.) dhe përzuri guvernatorët turq nga gjithë vilajeti i Kosovës dhe nga Prizreni, nga Gjakova, nga Tetova, nga Dibra etj. 10 000 shqiptarë të armatosur kanë zënë Shkupin dhe udhënë e hekurtë; 10 000 të tjerë po bëhen gati për t’u unjur në Toskëri. Për pak kohë do të dëgjoni një kryengritje të madhe në Shqipëri”.
Në të vërtetë, në fund të shkurtit qeveria e përkohshme arriti të shtrinte autoritetin e saj në katër nga pesë sanxhakët e vilajetit të Kosovës (me përjashtim të Novi Pazarit): në të Prizrenit, të Pejës, të Shkupit e të Prishtinës. Pushteti i ri u krijua nëpërmjet shndërrimit të komiteteve të mëparshme të Lidhjes në organe pushteti në çdo sanxhak. Po kështu ndodhi edhe me komitetet e kazave që vareshin nga ato të sanxhakëve.
Qeveria e përkohshme synonte ta shtrinte kryengritjen e armatosur çlirimtare në krejt viset shqiptare, në vilajetin e Shkodrës, në Shqipërinë e Mesme e të Jugut. Një kujdes të veçantë i kushtoi ajo sanxhakut të Dibrës, si një hallkë që lidhte gjithë trevat shqiptare.
Veprimtaria e qeverisë së përkohshme u përqendrua në ngritjen e forcave të armatosura shqiptare, në vendosjen e rendit publik, në organizimin e administratës së re e sidomos të gjykatave shqiptare (që u krijuan në çdo sanxhak duke zëvendësuar ato osmane), në krijimin e një buxheti të shtetit shqiptar, nëpërmjet përqendrimit në duart e Lidhjes të taksave shtetërore.
Krahas veprimeve ushtarake, të cilat çuan në çlirimin e shpejtë të vilajetit të Kosovës dhe të disa viseve të vilajetit të Manastirit, qeveria e përkohshme i kushtoi kujdes të veçantë edhe ngritjes së pushtetit të ri shqiptar. Administrata e re që u ngrit në viset e çliruara u pastrua jo vetëm nga funksionarët turq, por edhe nga ata sulltanistë shqiptarë. U morën masa të rrepta kundër veprimeve arbitrare dhe shpërdorimit të funksioneve pushtetore nga nëpunësit e pandërgjegjshëm. Duke i dhënë një rëndësi të madhe vendosjes së një qetësie shembullore, organet e Lidhjes Shqiptare ndoqën me ashpërsi të gjithë keqbërësit e arratisur. Masa të rrepta u morën gjithashtu edhe kundër parisë reaksionare, që u përpoq të minonte pushtetin e ri me veprimtarinë e saj armiqësore. Mjaft prej përfaqësuesve të saj u arrestuan. Për sukseset që pati pushteti i ri i vendosur nga Lidhja Shqiptare në viset e Kosovës, kryekonsulli austro-hungarez raportonte nga Shkodra, më 5 mars 1881, midis të tjerave: “ ... Edhe nëpunësit më të vegjël janë caktuar nga Lidhja; gjyqtar është një qytetar i Prizrenit; taksat që nxirren nga popullsia derdhen në llogari të Lidhjes; nëpunësit i marrin rrogat rregullisht. Lidhja ka kujdes për mbajtjen e rendit qoftë në qytet, qoftë në fshat. Sigurimi publik tani është shumë më në rregull se ç’ishte në kohën kur administratën e drejtonin funksionarët e sulltanit”.
Sukseset që arriti lëvizja çlirimtare në Kosovë ngjallën një entuziazëm të madh në radhët e atdhetarëve shqiptarë. Madje shumë prej tyre filluan të shpresonin se me këtë hov që po merrte aksioni revolucionar çlirimtar po krijohej mundësia për të fituar jo vetëm autonominë e Shqipërisë, por “mbase”, siç shprehej Sami Frashëri ato ditë, edhe shkëputjen e saj të plotë nga Perandoria Osmane. Në këto rrethana qarqet atdhetare filluan të mendonin edhe për formën e qeverisjes që duhej të kishte shteti i ardhshëm shqiptar. Lidhur me formën e regjimit, opinioni publik shqiptar anonte kryesisht nga regjimi monarkist. Ai e përfytyronte Shqipërinë e lirë si një principatë a si një mbretëri me një fisnik shqiptar ose të huaj në krye. Sipas këtij koncepti, Shqipëria nuk duhej të bënte përjashtim nga vendet e tjera të Ballkanit që u formuan si shtete monarkiste. Përkrahësit e regjimit republikan ishin më të pakët. Ndër ta u shqua Sami Frashëri, i cili propozonte për Shqipërinë një zgjidhje origjinale, një republikë me një kryesi kolegjiale. “Në u bëftë dot Shqipëria më vete, - shkruante Sami Frashëri në letrën e përmendur drejtuar De Radës, - nuk do të kemi nevojë për princër as të krishterë as muhamedanë që të na rrjepnë e të na pinë gjaknë. Vendi ynë mund edhe do të guvernohet (të qeveriset - shën. i aut.) prej një farë dhimokratije, prej pleqet”. Kjo pikëpamje për të vendosur në Shqipëri një regjim republikan me një presidencë kolegjale përfaqësonte mendimin më përparimtar të shprehur deri atëherë nga lëvizja demokratike shqiptare.
Pas sukseseve që korri lëvizja në vilajetin e Kosovës e në sanxhakun e Dibrës, pritej që ajo të shtrihej edhe në viset e tjera të vendit. Në të vërtetë, në Shqipërinë e Jugut atdhetarët prisnin çastin e përshtatshëm për t’u hedhur në veprim. Shenjën do ta jepte Abdyl Frashëri në varësi të ecurisë të bisedimeve turko-greke dhe të zhvillimit të ngjarjeve në Kosovë. Meqenëse këtu Porta e Lartë kishte përqendruar forca ushtarake të mëdha për të përballuar një sulm të mundshëm nga ana e Greqisë, qeveria e përkohshme e Prizrenit filloi të përgatiste reparte vullnetarësh për të ndihmuar kryengritësit e vilajetit të Janinës, sapo këta të hidheshin në veprim. Por pikërisht ato ditë u krijua një gjendje ndërkombëtare shumë e ndërlikuar, e cila e pengoi shtrirjen e lëvizjes në viset jugore.
Ngjarjet e reja në Shqipëri, të cilat po çonin në prishjen e status quo-së në Evropën Juglindore, pra në ndryshimin e hartës politike të Kongresit të Berlinit, shqetësuan jo vetëm Portën e Lartë, por edhe Fuqitë e Mëdha. Shqetësimin e tyre e rriti më tej qëndrimi i Greqisë, e cila, duke përfituar nga kryengritja shqiptare, filloi ta kërcënonte Perandorinë Osmane me luftë për ta detyruar që t’i lëshonte asaj Çamërinë e Thesalinë. Ndërlikimet e mëdha që po krijoheshin në Gadishullin Ballkanik nga sukseset e Lëvizjes Kombëtare Shqiptare i detyruan Fuqitë e Mëdha të ndërhynin energjikisht për t’i detyruar Stambollin e Athinën që t’i jepnin fund çështjes së kufirit turko-grek, me qëllim që Porta e Lartë t’i kishte duart të lira për të shtypur Lidhjen e Prizrenit dhe kryengritjen e saj të armatosur.
Për t’i bërë ballë këtij komploti ndërkombëtar që po organizohej kundër Lëvizjes Kombëtare Shqiptare, udhëheqësit e Lidhjes së Prizrenit u orvatën përsëri të siguronin një pikëmbështetje të jashtme. Rastin ua dha Greqia me gatishmërinë e saj për të hyrë në luftë kundër Perandorisë Osmane. Në këto rrethana, udhëheqësit e lëvizjes kombëtare me Abdyl Frashërin në krye, u kthyen te projekti i tyre i vjetër për të lidhur një aleancë politike e ushtarake me Greqinë, sipas së cilës, në përfundim të luftës së përbashkët kundër Stambollit, Athina do të aneksonte provincën greke të Thesalisë, kurse shqiptarët do të fitonin pavarësinë kombëtare në kufijtë e tyre etnikë, duke përfshirë këtu edhe viset shqiptare të Çamërisë.
Në fillim qeveria e Athinës u tregua e interesuar për bisedimet shqiptaro-greke, të cilat u zhvilluan në Korfuz. Por shpejt u pa se ajo nuk kishte hequr dorë nga platforma e saj, që parashikonte aneksimin e vilajetit të Janinës nga Greqia dhe bashkimin e Shqipërisë me Greqinë në formën e një shteti dualist. Veç kësaj, ndërsa vijonin bisedimet e Korfuzit, presioni i Fuqive të Mëdha ndaj Stambollit dhe Athinës u rrit aq shumë, sa Porta e Lartë e qeveria greke u detyruan të bënin lëshime dhe t’i jepnin fund grindjes rreth kufirit të tyre të ri. Sipas protokollit, që u nënshkrua më 27 mars 1881, Perandoria Osmane pranoi t’i lëshonte Greqisë pjesën më të madhe të Thesalisë, afërsisht deri në lumin Selemvria dhe një pjesë shumë të vogël në këndin juglindor të Epirit, konkretisht qytetin e Artës së bashku me rrethinat e tij. Ky vendim i Fuqive të Mëdha u mor për shkak të qëndresës gati trevjeçare të Lidhjes Shqiptare, e cila luftoi me vendosmëri për të mos lëshuar asnjë pëllëmbë tokë shqiptare në vilajetin e Janinës (Epir).
Qëndrimi i Fuqive të Mëdha ndaj çështjes shqiptare dhe ndërhyrjet e konsujve të tyre kundër lëvizjes autonomiste ushtruan një ndikim negativ në zhvillimin e mëtejshëm të ngjarjeve në Shqipërinë e Jugut. Veç kësaj, me nënshkrimin e marrëveshjes turko-greke, Athina nuk dëshironte më trazira në vilajetin e Janinës. Madje tani lindi rreziku që, sapo të shpërthente kryengritja autonomiste në Shqipërinë e Jugut, Greqia t’i sulmonte shqiptarët prapa krahëve për të bërë aneksimin e vilajetit të Janinës. Në këto rrethana atdhetarët shqiptarë të viseve jugore ngurruan të fillonin veprimet kryengritëse kundër Portës së Lartë.

Betejat e fundit të Lidhjes dhe shtypja e saj (prill 1881)
Sapo u bind se çështja e kufirit turko-grek po hynte në rrugën e zgjidhjes, Porta e Lartë mendoi se tashmë i kishte duart të lira për të shtypur me forcë lëvizjen autonomiste shqiptare. Për këtë qëllim, disa ditë përpara se të nënshkruhej protokolli i marrëveshjes së kufirit, ajo i dha urdhër Dervish Pashës që të vinte në zbatim planin e ekspeditës ushtarake kundër Shqipërisë. Atij iu dha grada e kryegjeneralit dhe detyra e kryekomandantit të Rumelisë, domethënë të forcave të armatosura të dislokuara në vilajetet e Kosovës, të Manastirit, të Janinës, të Shkodrës e të Selanikut. Ekspedita e tij, e përbërë nga 30 batalione, do të ndihmohej edhe nga garnizonet ushtarake të vendosura në qytetet e Kosovës. Ekspedita do të kishte edhe 7 gjeneralë të tjerë nën komandën e Dervish Pashës.
Goditjen e parë ushtria osmane ia dha Komitetit të Lidhjes Shqiptare në Shkup, të kryesuar nga Jashar bej Shkupi. Ky komitet, ndryshe nga ata të qyteteve të tjera te Kosovës, nuk preku as administratën osmane, as mytesarifin dhe as garnizonin turk të qytetit. Ai nuk pengoi gjithashtu futjen e forcave të tjera ushtarake osmane më 27 shkurt 1881 dhe vendosjen këtu të Ibrahim Pashës si komandant i garnizonit. Më 23 mars Ibrahim Pasha thirri në selinë e tij 11 anëtarët e Komitetit të Lidhjes për Shkupin me Jashar bej Shkupin në krye, të cilët i arrestoi pabesisht.
Pushtimi i Shkupit, pati rëndësi të madhe për forcat osmane, pasi për nga madhësia dhe pozita strategjike qyteti ishte një pikëmbështetje e fortë për zhvillimin e ekspeditës së tyre në mbarë vilajetin e Kosovës. Për këtë arsye, gjatë ditëve të mëvonshme u shpërngulën nga Selaniku në Shkup forcat kryesore të ekspeditës ushtarake osmane (30 batalione me rreth 20 mijë ushtarë). Më 7 prill 1881 arriti edhe vetë Dervish Pasha, i cili vendosi këtu shtabin e vet. Në të njëjtën kohë aty u shpall shtetrrethimi dhe filluan arrestimet. Për të ngjallur terror në popull, të gjithë anëtarët e arrestuar të Komitetit të Lidhjes, pasi i shëtitën në rrugë të lidhur me hekura, i dërguan në burgun e Selanikut dhe më vonë i internuan në ishullin e Rodosit, në detin Egje.
Sapo ra Shkupi, Lidhja Shqiptare lëshoi kushtrimin në mbarë Kosovën për të rrëmbyer armët dhe për t’i bërë ballë ekspeditës osmane. Qeveria e përkohshme formoi shtabin e mbrojtjes me 25 anëtarë, nga të cilët njihen deri më sot Sulejman Vokshi (që ishte edhe komandant i tij), Ali Ibra, Mic Sokoli, Binak Alia, Sef Kosharja, Halim Efendiu, Zeqirja Aga, Mullah Hyseni, Mustafa Aga, Halil Efendiu etj. Në kohën e fillimit të ekspeditës ushtarake shtabi kishte vetëm 5 mijë luftëtarë. Përpjekjet për mobilizimin e forcave të tjera nuk u kurorëzuan me sukses. Qeverisë së përkohshme i mungonin edhe mjetet financiare për armatimin dhe mbajtjen e tyre. Udhëheqësit e saj vendosën t’i përqendronin forcat ushtarake në rrugën Ferizaj-Prizren dhe ta zhvillonin luftën e armatosur në qafat e maleve midis Ferizajt e Suharekës, të cilat kontrollonin rrugën nga mund të kalonte ushtria turke për në Prizren. Për këtë arsye forcat e para vullnetare u përqendruan kryesisht në dy pika strategjike: në Shtimje, ku u vendos edhe shtabi i tyre nën kryesinë e Sulejman Vokshit; pjesa tjetër zuri vend në pozita më të përparuara, në afërsi të fshatit Slivovë. Për të siguruar ndërlidhjen e shpejtë të shtabit me Prizrenin, u ngrit me të shpejtë në Shtimje një stacion telegrafik. Sipas planit të shtabit të ushtrive shqiptare, në rast se qëndresa e Shtimjes do të thyhej, prita tjetër kundër ushtrive osmane do të organizohej në Grykat e Carralevës.
Krahas përgatitjeve ushtarake, Lidhja e Prizrenit më 15 prill 1881 u drejtoi një memorandum ambasadorëve të Fuqive të Mëdha në Stamboll, që ishte dhe akti i fundit diplomatik i saj, me anën e të cilit, pasi shprehte vendimin që kishte marrë për të mbrojtur me armë të drejtat kombëtare, për të siguruar autonominë e Shqipërisë dhe për ta futur vendin në rrugën e përparimit e të qytetërimit, kërkonte ndërhyrjen e kancelarive evropiane për të ndaluar ekspeditën ndëshkimore osmane.
Por pikërisht në këtë çast vendimtar u dukën pasojat e dëmshme të qëndrimit të butë që kishte mbajtur qeveria e përkohshme ndaj forcave reaksionare, të cilat u vunë në lëvizje për të penguar mobilizimin në masë të forcave vullnetare dhe organizimin e shpejtë të qëndresës së armatosur.
Në këtë gjendje tensioni të jashtëm e të brendshëm, dy javë pasi ra Shkupi, Dervish Pasha u dha urdhër ushtrive të veta të marshonin drejt Kosovës dhe të zinin qytetin Ferizaj. Për të ngjallur terror në popullsinë shqiptare, gjatë marshimit ushtria osmane, pasi theu qëndresën e parë që ndeshi në Grykën e Kaçanikut, bombardoi me artileri fshatrat që ndodheshin gjatë rrugës. Më 7 prill ajo hyri në Ferizaj. Të nesërmen arriti këtu edhe Dervish Pasha së bashku me shtabin e vet. Sapo u vendos në Ferizaj, ai u dërgoi një ultimatum forcave të Lidhjes duke i kërcënuar se do të merrte masa ndëshkimore të rrepta kundër atyre që do të qëllonin me armë ushtritë osmane. Krerët dhe vullnetarët e Lidhjes nuk lëvizën nga pozitat e tyre. Vetëm disa krerë, midis tyre edhe Ali pashë Gucia, u paraqitën te Dervish Pasha duke i shprehur besnikërinë e tyre ndaj sulltanit dhe duke dënuar aksionin autonomist të Lidhjes së Prizrenit.
Dervish Pasha u përgatit për më shumë se dhjetë ditë para se të nisej ekspedita nga Ferizaj në Prizren. Pasi dështuan orvatjet e tij për të përçarë udhëheqësit e Lidhjes, ai ndërmori për katër ditë me radhë (16-19 prill) disa operacione ushtarake të kufizuara për të zbuluar numrin e vullnetarëve shqiptarë dhe pozitat e tyre. Më 20 prill 1881 ushtritë osmane të ndara në dy kolona morën urdhër të fillonin sulmin kundër forcave shqiptare të vendosura në Slivovë dhe në Shtimje.
Ndeshja e parë me ushtritë osmane ndodhi më 20 prill në Slivovë. Edhe pse me municion të pakët, në saje të qëndrueshmërisë së tyre shqiptarët e ndalën për mjaft orë përparimin e armikut. Por gjendja e tyre u keqësua kur hyri në veprim artileria fushore turke. Duke parë dëmin që po u shkaktonte luftëtarëve një bateri e armikut, komandanti i këtij sektori, Mic Sokoli nga Bujani i Malësisë së Gjakovës, së bashku me disa luftëtarë të tjerë, lanë pozicionet mbrojtëse dhe u hodhën drejt kodrës ku ishte vendosur artileria turke. Qëllimi i tyre ishte të sulmonin dhe të asgjësonin baterinë e armatosur, që po u shkaktonte dëme shqiptarëve. Por të gjithë këta luftëtarë trima, së bashku me komandantin e tyre Mic Sokolin, u vranë përpara grykave të topave të artilerisë osmane. Përballë epërsisë së armikut në numër e në armatime, shqiptarët, me gjithë heroizmin që treguan, u detyruan të tërhiqeshin nga Slivova në Shtimje, ku qëndronin forcat kryesore të Lidhjes së Prizrenit.
Beteja e dytë ndodhi të nesërmen, më 21 prill 1881, në Shtimje. Këtu luftimet qenë më të përgjakshme se në Slivovë. Në luftimet e ashpra, të cilat vazhduan më tepër se 2 orë, morën pjesë edhe vetë anëtarët e shtabit shqiptar, si Sulejman Vokshi, Ali Ibra, Binak Alia, Rustem Sadria e të tjerë. Edhe këtu vullnetarët shqiptarë luftuan me heroizëm të rrallë, por nën breshërinë e dendur të artilerisë së armikut dhe kur municioni i armëve të tyre filloi të shteronte, u detyruan të tërhiqeshin në drejtim të Suharekës.
Në betejat e Slivovës e të Shtimjes të dyja palët patën shumë të vrarë e të plagosur: turqit rreth 800 veta, ndërsa shqiptarët 1 200 veta.
Pas Shtimjes forcat e Lidhjes Shqiptare u bënë më 22 prill 1881 tri prita të tjera ushtrive osmane, në Grykën e Carralevës, në fshatin Dule dhe në hyrje të Suharekës, por marshimin e tyre nuk e ndalën dot. Të nesërmen, më 23 prill 1881, pasi theu qëndresën e shqiptarëve, Dervish Pasha, i shoqëruar nga 7 gjeneralë dhe me 24 batalione, hyri në Prizren ku shpalli menjëherë shtetrrethimin dhe bëri arrestime të shumta.
Qëllimi i Portës së Lartë nuk ishte vetëm që të shtypte kryengritjen e armatosur kundërosmane, por të mbyste edhe idenë e autonomisë së Shqipërisë, duke përfshirë këtu edhe kërkesën për formimin e një vilajeti të vetëm shqiptar. Për këtë, pasi shtypi qëndresën në Prizren, Dervish Pasha thirri këtu më 30 prill krerët e dikurshëm të Lidhjes për sanxhakët e Prizrenit, të Prishtinës, të Pejës, të Mitrovicës, të Shkupit, të Dibrës, të Shkodrës, të Manastirit etj., si edhe përfaqësuesit e qarqeve sulltaniste. Ai u kërkoi atyre të nënshkruanin një deklaratë, ku dënohej veprimtaria e Lidhjes Shqiptare dhe sidomos kërkesa e saj për bashkimin e vilajeteve shqiptare, të cilën e quante një akt armiqësor. Këtu erdhën kryesisht krerët sulltanistë dhe vetëm disa nga drejtuesit e moderuar të Lidhjes, si Ali pashë Gucia, Iljaz pashë Dibra, Hasan pashë Dervalla dhe Esat pashë Tetova, të cilët e nënshkruan deklaratën e Dervish Pashës. Si rrjedhim, krerët e moderuar, që e dënuan me shkrim idenë e vilajetit autonom, u quajtën nga sulltani të falur, madje disa prej tyre, si Ali pashë Gucia etj., u emëruan në poste të rëndësishme në administratën e vilajeteve të Kosovës e të Manastirit.
Epërsia e ushtrisë osmane, kapitullimi i elementëve të moderuar dhe pushtimi i shpejtë i Prizrenit shkaktuan tronditje të thellë në opinionin publik të vendit. Megjithatë, udhëheqësit e Lidhjes vendosën ta vazhdonin më tej qëndresën kundër ushtrive osmane. Vatrat e qëndresës tani duhej të organizoheshin në Gjakovë e në Dibër. Për organizimin e tyre shkuan Sulejman Vokshi në Gjakovë dhe Abdyl Frashëri në Dibër.
Sipas planit të ri, forcat dibrane duhej të sulmonin Shkupin për t’u marrë krahët ushtrive osmane, gjë që do të ndihmonte vullnetarët gjakovarë të kundërsulmonin për të rimarrë Prizrenin. Por në Dibër Abdyl Frashëri gjeti një gjendje të ndryshuar. Këtu dibranët nuk deshën të largoheshin nga Dibra për të luftuar kundër Dervish Pashës në Kosovë, sepse mendonin se forcat turke do të sulmonin fshatrat rreth qytetit. Prandaj malësorët dibranë vendosën që ta kundërshtonin ushtrinë osmane në viset e tyre.
Në Gjakovë Sulejman Vokshi gjeti kushte më të favorshme. Me gjithë reaksionin e disave prej parisë feudale, qyteti e malësia ndodheshin ende nën autoritetin e degës së Lidhjes Shqiptare. Udhëheqësit e saj arritën të mobilizonin forca të shumta, sidomos nga radhët e malësorëve të Krasniqit e të Gashit. Por vullnetarët e mobilizuar nuk ishin të mjaftueshëm për një sulm kundër Prizrenit. Si rrjedhim, edhe forcat gjakovare qëndruan në mbrojtje të krahinës së tyre. Vendosmëria e tyre e detyroi Dervish Pashën të priste ardhjen e forcave të tjera përpara se të ndërmerrte sulmin kundër Gjakovës. Sulmi u zhvillua një muaj më vonë, në maj 1881. Pasi morën Gjakovën, ushtritë osmane shtinë nën kontrollin e tyre të gjitha qytetet e tjera të Kosovës. Por në malësitë e Gjakovës, të Dibrës e të Lumës qëndresa e armatosur kundër ushtrive osmane vazhdoi me sulme e kundërsulme nga të dyja palët, deri në vjeshtë 1881.
Në përfundim të ekspeditës ushtarake osmane, Lidhja Shqiptare e Prizrenit u shpërnda. Pushtetin në vilajetin e Kosovës e mori kudo administrata e Portës së Lartë. Vendosja e saj u shoqërua me një terror të pashembullt për Shqipërinë. Dervish Pasha arrestoi dhe dënoi pa gjyqe rreth 7 mijë veta, udhëheqës e veprimtarë të Lidhjes, 3 mijë në Kosovë dhe 4 mijë në vilajetet e Shkodrës, të Manastirit e të Janinës. Midis të vrarëve në luftimet që u bënë në Slivovë e në Shtimje, përveç Mic Sokolit, qenë edhe veprimtarë të tjerë të Lidhjes dhe luftëtarë të ushtrisë së saj, si Rustem Sadria, Seit Suhareka, Mehmet Smaili, Ali Ibrahimi e të tjerë, ndërsa nga ata që u kapën dhe u ekzekutuan pa gjyq Ali Nimani (oficer karriere), Mulla Hyseni e Sef Kosharja.
Dervish Pasha u përpoq të shtinte në dorë me çdo kusht udhëheqësit e lëvizjes autonomiste shqiptare dhe të qëndresës së armatosur kundërosmane. Kryetari i qeverisë së përkohshme, Ymer Prizreni, u fsheh për disa kohë në Malësinë e Gjakovës, pastaj mërgoi në Mal të Zi (Ulqin). Ai nuk pranoi asgjë nga ofertat për falje e për ofiqe të larta që i dha sulltani dhe qëndroi në mërgim derisa vdiq (1884). Sulejman Vokshi qëndroi gati pesë vjet i arratisur gjithashtu në Malësinë e Gjakovës. Gjatë kësaj kohe ai organizoi një kryengritje tjetër kundër pushtuesit osman, që shpërtheu në Kosovë më 1885. Me shtypjen e saj u kap dhe u dënua rëndë. Abdyl Frashëri u nis në këtë kohë për në Shqipërinë e Jugut. Por Dervish Pasha, i cili donte ta shtinte me çdo kusht në dorë, u dha urdhra të rreptë organeve të xhandarmërisë turke për të zënë të gjitha shtigjet nga mund të kalonte ai drejt jugut dhe caktoi një shumë të madhe për atë që do ta kapte të gjallë ose të vdekur. Abdyli u shpëtoi ndjekjeve qeveritare gjatë udhëtimit të fshehtë në rrethet e Dibrës, të Matit, të Krujës e të Tiranës, por në kohën kur po kapërcente Shkumbinin, në vahun e fshatit Buqës, afër Elbasanit, u kap nga një patrullë turke dhe u dërgua në Prizren. Këtu u dënua nga një gjyq special me vdekje, dënim i cili u kthye në burgim të përjetshëm. Abdyli u mbajt tre vjet i burgosur në kalanë e Prizrenit, pastaj u internua së bashku me familjen në zonën e Marmarasë. Duke qenë i sëmurë rëndë nga vuajtjet në burg dhe në internim, Abdyl Frashëri u lejua më 1886 të kthehej në Stamboll, ku jetoi i izoluar nën vëzhgimin e policisë derisa vdiq më 1892. U arrestuan gjithashtu udhëheqës të tjerë të Lidhjes, si Shuaip Spahiu, Zija Prishtina, Omer efendi Narta, Jusuf Dohoshishti etj., që u dënuan me burgime e internime të rënda.
Të njëjtin qëndrim Porta e Lartë mbajti edhe në vilajetin e Janinës. Edhe këtu, pasi u dënuan veprimet e lëvizjes atdhetare, valiu i vilajetit, Mustafa Asim pasha, në fillim të muajit thirri në një mbledhje të posaçme në Prevezë të gjithë anëtarët e degëve të Lidhjes Shqiptare të krahinave të Jugut (49 veta) për të dënuar idenë e autonomisë së Shqipërisë. Ashtu si në Prizren, edhe në Prevezë, krerët që nuk pranuan të hiqnin dorë nga kërkesa për formimin e një vilajeti të vetëm shqiptar, si Mustafa Nuri Vlora, Omer pashë Vrioni, Mehmet Ali Vrioni, Dalip bej Përmeti, Seit bej Gjirokastra, Sulejman bej Dino, Qazim bej Preveza etj., u arrestuan pabesisht dhe u internuan në Çanak-Kala.
Pas valës së burgimeve dhe të internimeve, Dervish Pasha iu përvesh detyrës së tretë me të cilën e kishte ngarkuar Porta e Lartë, funksionimit të rregullt të administratës shtetërore osmane dhe në mënyrë të veçantë çarmatimit të popullsisë, vjeljes së taksave, rekrutimit të nizamëve dhe ngritjes së gjykatave perandorake në të gjitha trojet shqiptare. Për plotësimin e kësaj detyre ai qëndroi në Shqipëri bashkë me forcat e tij deri në fund të vitit 1881.
Por, me gjithë terrorin e egër, Porta e Lartë nuk arriti ta nënshtronte plotësisht vendin. Ajo nuk mundi ta shuante idenë që kishte pushtuar masat popullore për autonominë e Shqipërisë, as aspiratën e tyre për zhvillimin e kulturës kombëtare shqiptare. Administrata centraliste osmane u vendos vetëm në qytete e në fshatrat fushore. Fshatrat e viseve malore nuk pranuan as të dorëzonin armët, as të jepnin taksa, as të shkonin nizamë. Çështja e taksave, e nizamëve dhe e armëve mbetën një plagë e hapur për Portën e Lartë. Në kuadrin e lëvizjes autonomiste shqiptare ato u bënë shkak për shpërthimin e konflikteve të reja ndërmjet popullit shqiptar dhe pushtuesve osmanë.

Rëndësia historike e Lidhjes Shqiptare të Prizrenit
Lëvizja kombëtare, të cilën e udhëhoqi Lidhja Shqiptare e Prizrenit, lindi nga vrulli atdhetar i shtresave më të ndryshme të popullsisë së Shqipërisë dhe u zhvillua në truallin historik të përgatitur gjatë dhjetëvjeçarëve të mëparshëm nga lëvizja e Rilindjes Kombëtare Shqiptare. Ajo shënoi një hap të madh cilësor nga pikëpamja e platformës ideologjike, e kërkesave politike dhe e frontit luftarak, në krahasim me lëvizjen çlirimtare të dhjetëvjeçarëve të kaluar. Lidhja e Prizrenit ishte e para lëvizje çlirimtare me karakter kombëtar, në të cilën morën pjesë të gjitha krahinat e Shqipërisë dhe në të cilën u kombinuan të gjitha format e luftës çlirimtare, që nga kuvendet popullore deri te parashtresat politike, që nga misionet diplomatike deri te kryengritjet e armatosura. Ajo ishte e para lëvizje masive, e cila synoi të përmbushte programin madhor të Rilindjes Kombëtare Shqiptare në kushtet e Krizës Lindore të viteve 70 të shek. XIX - njohjen e kombit shqiptar si një bashkësi të pandarë, mbrojtjen e tërësisë territoriale të atdheut dhe formimin e një shteti shqiptar autonom e demokratik.
Lidhja Shqiptare e Prizrenit shënonte, si organizatë, një hap të madh cilësor nga pikëpamja e funksioneve politike, e shtrirjes territoriale dhe e mjeteve të luftës në krahasim me besëlidhjet e mëparshme. Ajo ishte e para organizatë kombëtare që krijoi degë të saj në të gjitha krahinat shqiptare dhe e para organizatë atdhetare që përdori për interesat e lartë të atdheut krahas pushkës edhe penën. Për më tepër, Lidhja Shqiptare e Prizrenit ishte e para organizatë, e cila jo vetëm u vesh qysh në fillim me funksione pushtetore, por arriti në fund të fitonte atributet e një qeverie të përkohshme shqiptare, pothuajse krejtësisht të pavarur nga autoriteti i Perandorisë Osmane.
Lidhja Shqiptare e Prizrenit për herë të parë sfidoi prepotencën e Fuqive të Mëdha, agresivitetin e monarkive fqinje dhe arrogancën e Portës së Lartë. Nën udhëheqjen e atdhetarëve më të përparuar ajo mundi t’i nënshtronte armiqtë e brendshëm, t’i izolonte bashkudhëtarët e përkohshëm dhe të merrte karakterin e një fronti të gjerë, duke e udhëhequr Lëvizjen Kombëtare Shqiptare në mënyrë të shkallëzuar, por gjithnjë në ngritje, derisa arriti në veprën e saj më kulmore, në formimin e qeverisë së përkohshme shqiptare.
Lidhja e Prizrenit u shtyp pasi erdhi deri në pragun e sendërtimit të programit të Rilindjes Kombëtare Shqiptare. Materialisht ajo u shtyp nga dhuna ushtarake dhe nga terrori policor i Perandorisë Osmane. Në të vërtetë ajo u mbyt edhe nga konspiracioni ndërkombëtar që organizuan kundër saj Fuqitë e Mëdha. Por edhe pse u shtyp, ajo pati një varg arritjesh me rëndësi të madhe historike.
Gjatë viteve 1878-1881 u bënë hapa më të mëdhenj sesa gjatë dhjetëvjeçarëve të kaluar në procesin e bashkimit të shqiptarëve, pavarësisht nga dallimet fetare, përkatësia shoqërore, shpërndarja krahinore dhe pikëpamjet politike, në një bashkësi të vetme kombëtare, e cila, për më tepër, u sanksionua edhe në llogoret e luftës së udhëhequr prej saj për të mbrojtur tërësinë tokësore të atdheut dhe për të formuar shtetin kombëtar shqiptar.
Me qëndresën e armatosur që zhvilloi për mbrojtjen e Plavës, të Gucisë, të Hotit, të Grudës, të Kelmendit e të Ulqinit, Lidhja Shqiptare e Prizrenit tregoi se trojet shqiptare nuk mund të trajtoheshin si plaçkë tregu për të kënaqur interesat e Fuqive të Mëdha ose lakmitë pushtuese të monarkive fqinje. Madje, në saje të kësaj qëndrese ajo i detyroi Fuqitë e Mëdha jo vetëm të rishikonin tri herë me radhë vendimet e tyre në lidhje me përfitimet e Malit të Zi në dëm të trojeve shqiptare, por edhe të hiqnin dorë përfundimisht nga lëshimi i Çamërisë shqiptare në dobi të Mbretërisë Greke.
Me karakterin kombëtar që përshkoi veprimtarinë e saj trevjeçare, Lidhja Shqiptare e Prizrenit e përmbysi tezën që mbronin Fuqitë e Mëdha dhe shtetet fqinje ballkanike, sipas së cilës mohohej ekzistenca e kombit shqiptar; ajo vërtetoi në shkallë ndërkombëtare se populli shqiptar ishte një komb i formuar, liridashës, atdhetar, me aspiratat e veta dhe i vendosur për të krijuar shtetin e vet kombëtar. Edhe pse shqiptarët nuk i fituan gjatë Krizës Lindore të drejtat e tyre kombëtare, në saje të Lidhjes Shqiptare të Prizrenit çështja shqiptare hyri tanimë në veprimtarinë diplomatike ndërkombëtare si një nga problemet e mprehta që kërkonte zgjidhje në çdo rregullim të ardhshëm të Evropës Juglindore.
Me veprimtarinë pushtetore, që zhvilloi sidomos gjatë muajve të fundit të jetës së saj, Lidhja Shqiptare e Prizrenit hodhi gjithashtu poshtë tezën tjetër të propaganduar aq shumë nga armiqtë e Shqipërisë mbi paaftësinë e shqiptarëve për vetëqeverisje dhe provoi në truallin konkret se ata tashmë ishin të përgatitur politikisht për të pasur shtetin e tyre kombëtar.
Lidhja Shqiptare e Prizrenit i dha një shtytje të paparë deri atëherë edhe lëvizjes kulturore shqiptare; përparimet e arritura brenda tre vjetëve të jetës së saj në fushën e mendimit shoqëror, të letërsisë publicistike dhe të krijimtarisë letrare ishin më të mëdha, sesa hapat e kryer gjatë dhjetëvjeçarëve të mëparshëm.
Lidhja e Prizrenit krijoi më në fund një pikë të shëndoshë referimi si me programin e saj politik, ashtu edhe me formën e saj organizative për lëvizjet e mëvonshme çlirimtare të shqiptarëve deri në fitoren e pavarësisë kombëtare, në nëntor të vitit 1912.
Nga ana tjetër, Lidhja e Prizrenit u dha shqiptarëve edhe një varg mësimesh të rëndësishme. Sukseset e saj treguan se autonomia e Shqipërisë ishte një synim i realizueshëm, por shtypja e saj tregoi se fitorja përfundimtare e autonomisë kalonte nëpër rrugë të vështira dhe se duheshin përpjekje të tjera vigane për arritjen e saj. Historia e Lidhjes tregoi se pengesa kryesore për krijimin e shtetit kombëtar shqiptar nuk vinte vetëm nga Perandoria Osmane, por edhe nga faktori ndërkombëtar. Shqiptarët u bindën se luftën çlirimtare duhej ta zhvillonin duke u mbështetur në radhë të parë në forcat e tyre njerëzore e materiale dhe se duhej të punonin njëkohësisht për të siguruar përkrahjen e Fuqive të Mëdha, sidomos të atyre që kishin filluar të anonin nga zgjidhja e drejtë e çështjes kombëtare shqiptare. Lidhja provoi gjithashtu se brenda vendit Lëvizja Kombëtare Shqiptare mbështetjen politike, morale, materiale e luftarake duhej ta kërkonte te shtresat e gjera të popullit dhe te bashkimi i të gjitha forcave shoqërore e politike të kombit shqiptar, pa dallim feje, krahine e përkatësie shoqërore. Veprimtaria e Lidhjes Shqiptare të Prizrenit tregoi, më në fund, rëndësinë e madhe që kishte për betejat e ardhshme çlirimtare edukimi i popullit shqiptar me ndërgjegjen kombëtare nëpërmjet shkollës shqipe, të letërsisë shqiptare dhe të publicistikës patriotike.

[shendelli]

Kreu V është shkruar nga prof. dr. Kristo Frashëri

[Lekë Rezniqi]

Lishja Shqiptare e Prizrenit...
Sot një periudhë mjaft e lavdishme e Historisë sonë.
Ju lumtë atyre atëherë për gjithë ato që i kanë bërë.
Ministria ka paraljmëruar një Festë madhështore për nder të kësaj Lidhjeje.
Nuk solla asgjë të re ndoshta, por më pëleqn kjo temë shumë.
Dodon i nderuar të lumtë.

Leka nga Prishtina

[Albo]

Lidhja Shqiptare e Prizrenit në këndvështrimin e djalit të Abdyl Frashërit. Në çfarë rrethanash historike u mbajt ajo dhe roli i fuqive të mëdha

Mithat Frashëri: "Ja e vërteta e Lidhjes së Prizrenit"


Dashnor Kaloçi

Pas pak ditësh mbushen plot 125 vjet nga dita kur më 10 qershor të vitit 1878 u mbajt Lidhja Shqiptare e Prizërenit, e cila në historinë e Shqipërisë është konsideruar si një nga ngjarjet më madhore të kombit tonë. Gjatë periudhës së regjimit komunist të Enver Hoxhës, përkujtimi i kësaj ngjarje bëhej si një ngjarje e zakontë historike dhe vetëm në vitin 1978, me rastin e 100 vjetorit të kësaj Lidhje, ajo ngjarje u përkujtua me një bujë të madhe duke vënë në funksionim të gjithë propagandën shtetërore. Pas viteve '90, kur shumë nga ngjarjet e historisë së Shqipërisë filluan të shikoheshin jo vetëm bardhë e zi, por me të gjitha anët pozitive dhe negative të tyre, edhe për Lidhjen Shqiptare të Prizërenit pati mjaft debate dhe kontestime të ndryshme si për rrethanat historike në të cilat u mbajt ajo, roli i Turqisë, zbatimi i vendimeve të Lidhjes, pjesëmarrja a po jo në atë mbledje të Abdyl Frashërit dhe shumë e shumë faktorë të tjerë. Lidhur me këtë ngjarje historike, ne vendosëm të botojmë kujtimet e djalit të Abdyl Frashërit, Mithat Frashërit, njërit prej personaliteteve të letrave shqipe, të cilën ai e pati botuar në vitin 1928 në revistën "Dituria", me rastin e 50vjetorit të asaj Lidhje.

Rrethanat historike para Lidhjes

"Moti 1928 përfaqëson për ne një pesëdhjetëvjetor historik me rëndësi të madhe, fillimin e lëvizjeve që do të linin përshtypjen e thellë të tyre me emrin Lidhja e Prizrenit, një lëvizje që zgjoi dhe shkaktoi krijimin e Shoqërisë Shqiptare të Stambollit. Mungesa e botimeve në gjuhën shqipe, si edhe të mospasurit sot në dorën tonë të kujtimeve dhe shënimeve të shkruara nga ajo kohë, si dhe akoma fakti që Shqipëria atëhere ishte e vizituar dhe e vizituarshme prej të huajve, na bëjnë të mos kemi sot në duart tona lëndën e plotë për rikonstituimin e atyre ngjarjeve. Për çdo studim historik mbi këtë pikë jemi pra të shtrënguar të bazohemi mbi kujtimet personale dhe mbi të pakta ndihma që na japin do botime fort të kufizuara. Lidhja e Prizrenit lindi nga Lufta Ruso-Tyrke e motit 1877-78. Rusia fitimtare po përgatiste copëtimin e Turqisë, i impononte konditat e saj, i shkëpuste copë toke, disa drejtpërdrejt në favor të saj (në jugë të Kaukasit), të tjerat për shtetet e vegjël të Ballkanit, klientë dhe agjentë të saj. Dhe, në qoftë se për veten e saj merrte thela nga trupi i Turqisë tyrke, prej Ballkanit cënonte edhe tokën shqiptare për një shtet të krijuar rishtazi dhe vetëm truallin arbënor për të tre shtetet drejtpërdrejt fqinjë. Ky **** i çelur befas nën këmbët e shqiptarëve po zgjuante një reaksion si me thanë fiziologjik, hidhte kushtrimin dhe qiste poteren sipas zakonit jetik të popullit, një praktikë kurdoherë e përsëritur, në çdo rast: Lidhja e Prizrenit ndoshta në krye ishte edhe ajo një manifestim lokal kundër shkëputjes së tokës për fitimin e Serbisë dhe Bullgarisë. Këtu është koha të përmendim se me fjalën që figuron si titull i këtij artikulli, nuk duam të dëftejmë vetëm përpjekjet që u bënë rrëzë Sharit: po edhe shfaqjet patriotike të Janinës dhe Shkodrës. S'ka dyshim se ay ndryshim që projektohesh në statutin tokësor të Shqypnisë, zgjonte një reaksion identik, një mbrojtje instiktive edhe në ato dy qendra të tjera: Rusia me një anë po sillte Bullgarinë e Re gjer në Devoll dhe në Drin, në anë tjatër i falte Serbisë Nishin, Vranjën, Kurshunlinë, Leskovcin si dhe Malit të Zi, Podgoricën, Shpuzën, Gucinë, Plavën, tërë duke paraparë për Greqinë një dhuratë nga ana e Epirit. Të tre ballët e rrezikut krijonin tri vatra kundërqëndrimi, prej të cilave, kuptohet vetiu, dy të veriut do të kishin sipërsinë (epërsinë-red) materiale, me shumëcinë e popullsisë, forcën strategjike të pozitës dhe një farë indipendence relative përkundrejt Tyrqisë. Po edhe nga ana tjetër, fuqia morale dhe intelektuale do t'i binte në pjesë të asaj qendre që ishte në jugë. Dhe me të vërtetë kur veriu injoronte gjermë një pikë manevrat e shqehëve, duke qenë larg qendrave të tyre, pra duke mos i parë me sy (se në atë kohë propaganda dhe politika luhej në Petërbugr dhe jo në Belgrad), Janina ishte një vend i lirë i veprimeve greke dhe aspiratat e helenizmës s'shihnin nevojë të fshiheshin ose të maskoheshin. Vetëm Shkodra ndjente drejtpërdret shtypjen e Cernagorës, prej luftrave të pareshtura ndërmjet dy racave. Lufta Ruso-Tyrke po ngjante mbas luftimeve të Alemanjës dhe të Italisë për njësinë kombiare të tyre, pas parimeve të kombësisë që kishin filluar të këqyren si një element preponderant në jetën e popujve dhe të shteteve. Kështu që, edhe Rusia që bënte një politikë thjesht egoiste për rritjen e saj, edhe ajo Rusi që ngrinte armët më tepër për parime fetare si një zihje ndërmjet Kryqit dhe Kuranit, në fund të luftës ishte shtrënguar të dëftejë ide kombiare, të kërkojë copëtimin e Tyrqisë për fitimin e kombeve të ndryshme të Rumelisë në emër të njerëzisë, të racave, të së drejtës dhe jo vetëm të fuqisë. Idetë e ra s'ishin fare të panjohura në Shqipërinë e Poshtme: atje kishte gjetur një hej, një shesh diskutimi epopeja patriotike e Garibaldit, idetë humanitare të Mazzinit.

Kërcënimi i Shqipërisë

Në Janinë prapë lufta e motit 1870 kishte zgjuar një interes të madh dhe ishte e natyrshme që çdo lëvizje, çdo parim i ri, do të ndiqesh me një kuriozitet praktik në atë qendër në të cilën nuk mungonte intelektualizmi. E nesërmja e luftës, vajtja e rusëve në portat e Stambollit dhe imponimi i vullnetit të tyre me traktatin e Shën Stefanit, po vinte në evidencë rrezikun që i kanosesh Tyrqisë, rrotja e së cilës në Rumeli po bëhesh fort e dyshimtë. Ky kërcënim ishte edhe më i posaçëm për Shqipërinë: në qoftë se imperatorial otomane po menasohesh (kërcënohej - red) si shtet, trualli arbënor po shtihesh në rrezik si racë, si komb dhe bash në një kohë kur bëhesh fjalë për të drejtat e popujve dhe për parime të njerëzisë. Duhej, pra, që edhe shqiptarët në kundërqëndrimin dhe ankimet e tyre të mbështeteshin mbi argumenta prej një mentaliteti modern. Edhe këtu shfaqet për neve influenca e degës jugore: në Prizren populli, kompakt dhe me armë në dorë, me ndërgjegje për fuqinë materiale të tij, si dhe për supremacinë mbi elementin shka, bazonte shpresat mbi forcën e numurit dhe mbi të drejtën e pronës. Juga me pak e fortë, po më konshiente për të drejtat e saj si racë dhe si komb, vinte në peshë parimet e rinj që kishin përmbysur sisteme të vjetra. Kjo influencë e delegatit të jugës u manifestua edhe në një mënyrë më definitive duke i dhënë lëvizjes një karakter të përbashkët, gjeneral, panshqiptar, duke e nxjerrë nga forma e revendikimeve lokalë, për vatanin e vogël, për vilajetin dhe kazanë; tani mejtimet dhe kërkesat ishin për Shqipërinë e tërë, për mëmëdhenë, për juigën dhe verinë, për myslimanët dhe të krishterët, për çdo çip të truallit dhe çdo individ që flet gjuhën shqipe. Ishte mbase hera e parë që lulja e kuptimit të kombësisë po zinte rrënjë në shkrepat e Arbërisë dhe, kuptohet vetiu se, bima e re do të zhvillohesh me gjithë ngjryat e saj: nga e sotmja te pritmi ishte një i vetëm çap për të bërë. Dhe dita e nesërme zuri të preokupojë lidhjen dhe degët e saj më tepër se gjendja e keqe e ditës: duhesh siguruar jeta e kombit dhe e mëmëdheut duke i bërë këtë komb dhe këtë mëmëdhe t'u njihen të drejtat e tyre, të respektohesh në një mënyrë baraz me të drejtat e atyre popujve në favor të të cilëve kërkohesh të shquhet trualli shqiptar. Kushtrimi dhe poterja e zakoneve të vjetra po transferohesh në një anksion diplomatic; brenga simple dhe instiktive e katundit po merrte formën e një aspirate kombiare dhe patriotike, me një qok më të lartë dhe natyrisht më të largët.

Çfarë kërkonte Lidhja

Këndonjësi do të shohë në kaptinën e bibliografisë nomenklaturën e një sërë artikujve të mi në të cilët janë përpjekur të eksponoj punimin e Lidhjes, fazat e ndryshme të veprimit të saj dhe vështirësitë me të cilat kishte të bënte. Mjerisht, gjermë sot, studimet e bëra mbi këtë lëvizje ose botimet relative për të, janë fort të pakë, më të pakë akoma kur e krahasojmë me imponencën e saj fare kryesore. Në shumë njerëz Lidhja e Prizrenit mund të paraqitet si një prej atyre kryengritjeve që populli ynë e ka pasur kurdoherë në vetijë të tij, sidomos në shekull të nëntëmbëdhjetë me Ali Tepelenën dhe Bushatllinë si edhe më pas tyre. Po ndryshimi qëndron mbi pikën që, kur çdo lëvizje e parë kishte për shtytkë iniciale aktivitetin e një njeriu të vetëm duke u mbështetur mbi tendenca lokale të nevojuara prej cirkonstancave të ditës, këtë radhë inisiativa merresh prej popullit dhe qëllimi ndehesh mbi të tërë Shqipërinë etnografike, mbi ditën e veprimit si edhe mbi kohën e ardhshme. Lidhja donte moscopëtimin e Shqipërisë; por edhe kërkonte që toka arbënore të njihet si Shqipëri, të caktohen të drejtat e saj, t'i respektohet jeta; me një fjalë një vend autonom, me administratë dhe sundim të përshtatun. Ishte një interprizë kolosale, me vështirësi të panumërta, së brendshmi dhe së jashtmi, në trup të popullit dhe, më tepër akoma, nga ana e sunduesit të Stambollit. Tyrqia në fillim të lëvizjes dëfteu një kënaqësi duke parë te shqiptarët një mprojtës të integritetit tokësor të imperatorisë otomane; por aspiratat nacionaliste dhe autonomiste të shqiptarëve, mbase edhe më tepër se nga çdo send, kolaborimi i gjithë Shqipërisë dhe i gjithë elementeve fetarë, e bënë Tyrqinë që të shohë te zgjimi i maleve tanë një armik më të madh se nga ushtëritë ruse ose lakmitë e shteteve të Ballkanit. Edhe fuqia brutale tyrke s'mënoi të manifestohet në Ulqin si edhe në Kaçanik. Mentaliteti tyrk në atë kohë nuk pranonte një ide nacionaliste, një aspiratë të bashkët dhe me bashkim; politika e sulltanit që bazuar mbi ndarje dhe çarje; shpresa e sundimit ishte ngrehur mbi antagonizmën ndërmjet toskëve dhe gegëve të krishterëve dhe myslimanëve. Pranonte që malësorët tanë të luftojnë për shtëpinë dhe kullotat e tyre, por jo për një entitet moral që i thonë mëmëdhe.

Lidhja ishte shqiptare

Padyshim s'do të mungojnë njerëz që nuk njohin rrjedhjen e punëve ose janë lëshuar në rrëketë e thënieve prej fqinjëve të interesuar dhe besojnë ose kanë besuar që Lidhja është një krijim i qeverisë tyrke. Sa thamë më sipër, janë një përgjigje për të tillët. A mund të thuhet se veprimi i Lidhjes mbeti shterpë? Një veprim, një përpjekje është kurdoherë pëllore: është lidhja dhe nisja e një ekzistence të re, edhe në qoftë se rrëfehet sijsh një rezultat imediat. Në këtë botë sforcimi për të arritur një qëllim ka mbase një rëndësi dhe një vleftë më të madhe se nga qëllimi vetë. Një luftim i sotëm është kapital i magazinuar për kohën e ardhme, një fuqi e mbetur e gjallë që ushtrohet në çdo minutë dhe shfaqet me forcë në ditë nevoje. Edhe kështu Lidhja, tërë duke pasur si pemë vonimin e caktimit të kufisë në Epir për favorin e Greqisë dhe pastaj shpëtimin e asaj cope të madhe të Shqipërisë, pati edhe fitimin më të madh akoma të përgatitë jetën kombiare tonë, t'u japë një kuptim të ri aspiratave të popullit. Që nga ajo ditë, vërtet, fillon shpresa e një shpëtimi, e një jete më se të luftur në formë të caktuar; që atëhere merr një trajtë të kthjelltë ideja e përfytyruar prej fjalës Shqipëri; mbruhen dhe gatuhen aspiratat për një qok të shënuar. Lokalizma dhe kantonizma i lënë vend patriotizmës; tendecat ndarëse dhe mërgonjëse fillojnë të peshojnë drejt një pikë të vetme; krahinat dhe elementet që e kishin kujtuar veten e tyre të ndarë dhe të huaj me njëri-tjetri nisin të njësohen, të ndjehen solidare. Me një fjalë, fiset të bëhen komb. Kjo mbrujtje e shpirtit dhe e dëshirave, krijimi I këtij karakteri të ri nuk bëhesh dot pa një edukatë perseverente dhe të gjatë të bazuar mbi stërvitjen morale dhe intelektuale. Edhe një pemë jo më pak e çmueshme e Lidhjes së Prizrenit qe për neve krijimi i "Shoqërisë e të shtypuri shkronja shqip". E harruar, e përbuzur si një patois (fr. Dialect - red), e shikuar, jo si një vegël qytetërimi por mbase, si një ndalesë përparimi, shqipja, me themelimin e Shoqërisë së Stambollit nis të bëhet e gjallë dhe shpirtdhënëse, të jetë një organ për të dhënë ide dhe aspirata, të zgjojë ndjenja dhe të frymëzojë mendime. Ç'shohim sot, ç'presim nga e ardhmja, ç'kemi të drejtë të kërkojmë nga pritmi, buron nga shoqëria letrare, lindur nga lëvizja e Lidhjes së Prizrenit.

(vijon nesër)

[drini_në_TR]

Rugova: “Kam marrë vendim të themeloj dekoratën që do të quhet medalja e artë e Lidhjes së Prizrenit”

Kryetari Rugova takon Këshillin Organizativ të manifestimit me rastin e 125-vjetorit të Lidhjes së Prizrenit

BURIM QELA
PRISHTINË, 6 QERSHOR - Kryetari i Kosovës, Ibrahim Rugova, është takuar të premten me Këshillin Organizativ për shënimin e manifestimit të 125-vjetorit të Lidhjes së Prizrenit, manifestim ky që do të mbahen nën patronazhin e tij. Pas takimit, Rugova ka theksuar se anëtarët e Këshillit Organizativ e kanë njoftuar me përgatitjet që janë kryer deri tani për shënimin e këtij përvjetori. “Përgatitjet kanë rrjedhur shumë mirë, jemi gati që ta fillojmë kremtimin e kësaj dite të rëndësishme në historinë e Kosovës dhe të popullit shqiptar”, ka thënë Rugova. Ai falënderoi anëtarët e Këshillit për punën e bërë deri tani. Rugova bëri të ditur se ka themeluar dekoratën që do të quhet Medalja e Artë e Lidhjes së Prizrenit. “Ju njoftoj se kam marrë vendim të themeloj dekoratën që do të quhet medalja e artë e Lidhjes së Prizrenit që do t’iu jepet shumë personaliteteve të Kosovës, të Shqipërisë, si dhe të viseve të tjera shqiptare në Maqedoni, Preshevë, Mal të Zi e diasporë, e që kanë kontribuuar për mirëkuptimin dhe bashkëpunimin ndërshqiptar, dhe për të tjerët nga bota e jashtme që kanë ndihmuar dhe studiuar letërsinë, historinë dhe kulturën shqiptare dhe kjo do të hyjë në dekoratat më të larta të shtetit të Kosovës dhe këto ditë do të bëjë shpalljen e dekoratave, mirënjohjeve, çmimeve që do t’i japë presidenti i Kosovës, institucionet e Kosovës”, është shprehur Rugova. Ndërkaq, ministri i Kulturës, Rinisë, Sportit dhe Çështjeve Jorezidente, Behxhet Brajshori, theksoi se çdo është gati për të filluar shënimin e 125-vjetorit të Lidhjes së Prizrenit. “Mund të them që çdo gjë është gati për të filluar kremten tonë për shënimin e këtij përvjetori të rëndësishëm për historinë tonë kombëtare”, ka pohuar Brajshori, duke shtuar se u kemi bërë shumë ftesa personaliteve të ndryshme nga të gjitha trevat shqiptare, diaspora dhe përfaqësuesve të misionit të UNMIK-ut, KFOR-it për pjesëmarrje në këtë përvjetor. Në anën tjetër prof.dr.Jusuf Bajraktari prezentoi programin e konferencës shkencore, kushtuar 125-vjetorit të Lidhjes së Prizrenit. Sipas tij kjo konferencë do të ketë karakter ndërkombëtar në të cilën do të marrin pjesë 26 studiues të çështjes shqiptare të Lidhjes Shqiptare të Prizrenit, nga Kosova, Shqipëria, Maqedonia e Mali i Zi, si dhe 11 studiues të huaj në krye të të cilëve do të jetë historiani britanik, Noel Malcolm. Manifestimi për shënimin e 125-vjetorit të Lidhjes së Prizrenit organizohet nën patronazhin e kryetarit të Kosovës, do të mbahet prej 9 deri më 11 qershor në Prishtinë dhe në Prizren.

(marrë nga gazeta Koha)
--------------------------------------

Kam nënvizuar disa fjalë dhe ose vargje të këtij artikulli që vërtetë më kanë mallëngjyer pa mas. Më është dukur sikur kjo dekortatë vjen nga një institucion i Shqipërisë, por në fakt janë nga një Instutucion i Shqipërisë por i trevës së Dardanisë. Hallakatja se nga cila Shqipëri do të jepet kjo dekoratë më kënaqi shumë sepse tashmë Shqipëria është Dardani . Ose jo, Dardania është Shqipëri. Më mirë të dyja njëkohësisht .

Ju ç'mendoni? Unë jam shumë i gëzuar
sinqerisht
drini.

[erzeni]

Mbrëmë në Prishtinë u mbajt një akademi solemne kushtuar 125-vjetorit të Lidhjes së Prizrenit

Prishtinë, 10 qershor 2003

- Mbrëmë në Teatrin Kombëtar në Prishtinë u mbajt një akademi solemne kushtuar 125-vjetorit të Lidhjes së Prizrenit, në të cilën foli Presidenti Kosovës Ibrahim Rugova.

Merrnin pjesë përfaqësuesit më të lartë të institucioneve të Kosovës, përfaqësues të pushtetit lokal të asambleve komunale, përfaqësues nga Shqipëria, Maqedonia dhe nga të gjitha trevat shqiptare, si dhe nga diaspora. Ishte i pranishëm në këtë solemnitet edhe Naltmadhnia e Tij trashëgimtari i fronit shqiptar Leka Zogu I me bashkëshorten.


Në këtë akademi solemne foli edhe ministri i Kulturës Behxhet Brajshori, i cili tha se shënimi i 125-vjetorit të Lidhja Shqiptare të Prizrenit për herë të parë pas Kuvendit të Lezhës ka mbledhur kuvendarë e personalitete nga të gjitha trojet etnike.

Ai nënvizoi se Lidhja Shqiptare e Prizrenit me peshën e saj vazhdon të ketë rrezatime ndikuese shumplanëshe edhe në politikën e sotme të brendshme, por edhe në politikën e sotme rajonale, si dhe në politikën e sotme ndërkombëtare.

Ndërkaq në vazhdim u shfaq një program i zgjedhur artistik kushtuar kësaj ngjarjeje të rëndësishme të historisë sonë kombëtare.

Më poshtë po e japim fjalën e Presidentit Rugova mbajtur në këtë akademi solemne.

Ibrahim Rugova: Jemi krenar me Lidhjen e Prizrenit që reflekton edhe në kohën tonë për të mirë

Jemi tubuar sot në këtë Akademi solemne për një ditë solemne të historisë sonë, në 125-vjetorin e Lidhjes së Prizrenit. Kjo ditë solemne bëhet edhe më e madhe, sepse për herë të parë po e kremtojmë në Kosovën e lirë, çfarë ishte ëndërr dhe projekt i burrave të mëdhenj të Lidhjes së Prizrenit.

Lidhja e Prizrenit ishte lëvizje për themelimin e shtetit modern shqiptar. Ishte lëvizje për mbrojtjen e territoreve shqiptare dhe për çlirimin nga Mbretëria Otomane.

Sot mund të themi se ishte lëvizja më e kompletuar për shtetin shqiptar pas rezistencës së shkëlqyeshme të Gjergj Kastriotit Skënderbeut, i cili për 25 vjet rresht e mbrojti vendin e vet dhe botën perëndimore.


Lidhja e Prizrenit ishte përcaktuar për t'u inkuadruar me shtetin e vet shqiptar në botën perëndimore.

Më 10 qershor të vitit 1878, u mblodhën në Prizren delegatë nga të gjitha viset shqiptare, themeluan institucionet: Kuvendin kombëtar, Qeverinë, sektorin diplomatik dhe forcat mbrojtëse – ushtrinë e vet.

Këto institucione funksionuan plot tri vjet rresht. Kuvendi i Prizrenit i kundërshtoi vendimet e Kongresit të Berlinit për shkëputjen e territoreve shqiptare dhe vazhdoi ndërtimin dhe mbrojtjen e shtetit të vet në tërësinë territoriale. Për tri vjet Lidhja e Prizrenit vendosi administratën shqiptare, në Kosovë kryesisht dhe në viset e tjera.

Më 1881 Mbretëria otomane nuk mundi ta tolerojë më ngritjen e shpejt të shtetit shqiptar dhe vendosi ta shkatërrojë atë me forca të armatosura. Pas rezistencës së ashpër të forcave të Lidhjes së Prizrenit nën komandën e Sylejman Vokshit, të luftimeve që u zhvilluan sidomos në Kosovë, u shua kjo lëvizje e shkëlqyeshme.

Në këtë kohë njëri nga krerët e Lidhjes së Prizrenit Abdyl Frashëri bashkë me Ymer Prizrenin dhe Sylejman Vokshin thoshte me optimizëm dhe vizion të madh “Ne po mbjellim e të tjerët do të korrin.

Ky ishte vizioni i burrave të mëdhenj të Lidhjes së Prizrenit, të bindur se shpirti i saj do të vazhdojë të jetojë. Kështu sot mund të themi se Lidhja e Prizrenit ishte një lëvizje e kompletuar shtetërore që i aktivizoi të gjitha fuqitë e një kombi për liri, pavarësi dhe demokraci.

Pas shtypjes së Lidhjes së Prizrenit shqiptarët u forcuan dhe u konsoliduan në planin e brendshëm kulturor, diplomatik e të miqësisë. Kështu më 1899 nën drejtimin e Haxhi Zekës në Pejë u themelua “Lidhja e Pejës” si ringjallje e Lidhjes së Prizrenit që u pranua në të gjitha territoret.

Po atë vit Sami Frashëri botoi traktatin e vet një lloj kushtetute për drejtimin e shtetit shqiptar "Shqipëria ç'ka qenë, ç'është dhe ç'do të bëhet". Por edhe kjo Lidhje e Pejës u shua nga Porta e lartë.

Kështu përpjekjet për liri e pavarësi nuk pushuan as pas shuarjes së Lidhjes së Pejës. Në fillim të viteve 1900 burrat e Lidhjes së Prizrenit dhe brezi tjetër i burrave të kësaj kohe për 34 vjet rresht vazhduan përpjekjet për liri e pavarësi. Kështu më 1912 u shpall pavarësia shqiptare.

Por kjo pavarësi u cungua me mbetjen e gjysmës së territoreve shqiptare jashtë shtetit që u njoh nga fuqitë e mëdha. Kjo u sanksionua edhe pas Luftës së parë botërore, si dhe pas Luftës së dytë botërore.

Në vitet '90 me fillimin e përfundimit të Luftës së ftohtë dhe me shkatërrimin e një shteti ku u vendos me dhunë Kosova dhe territoret tjera shqiptare, në Kosovë filloi organizimi i Lëvizjes demokratike për liri, pavarësi e demokraci dhe ndërtoi shtetin e vet.

Objektiv i të gjitha partive politike të viseve shqiptare u vendos: Kosova e pavarur, shqiptarët në Maqedoni të jenë në strukturën shtetërore, shqiptarët në Mal të Zi të kenë administratë lokale dhe në Preshevë.

Lëvizja demokratike për liri e pavarësi e Kosovës ishte për integrime evropiane e veriatlantike.
Në saje të përpjekjeve të përbashkëta dhe me ndërhyrjen e NATO-s më 12 qershor të vitit ’99 Kosova u lirua.

Qe katër vjet pas luftës Kosova ka pasur një progres të mirë në të gjitha fushat e jetës. Kemi bashkëpunim të mirë më UNMIK-un dhe KFOR-in e OSBE-në. Institucionet e Kosovës bashkë me UNMIK-un po përgatiten për zhvillim ekonomik të vendit.

Pra do të kemi një Kosovë të pavarur, demokratike e paqësore me garanca për minoritetet dhe të gjithë qytetarët e saj të integruar në BE, në NATO dhe në miqësi të përhershme me SHBA. Njohja formale e pavarësisë do të qetësonte këtë pjesë të Evropës e të botës dhe do të shpejtonte zhvillimin ekonomik e demokratik.

Në 125-vjetorin e Lidhjes së Prizrenit do thënë se objektivat e saj ishin legjitime për mbrojtjen e territoreve të veta, ishin objektiva humane si të çdo populli dhe nuk ishte për marrjen e territoreve e të tjerëve.
Jemi krenar me Lidhjen e Prizrenit që reflekton edhe në kohën tonë për të mirë.

Nga kjo Akademi solemne përshëndesim Presidentin Bush, Kryeministrin Bler, Presdientin Shirak, Kancelarin Shrëder dhe Kryeministrin Berluskoni. Si gjithmonë përshëndesim Papa Gjon Pali II, që gjithnjë lutet për Kosovën.

Zoti e bekoftë Lidhjen e Prizrenit!
Zoti i bekoftë shqiptarët!
Zoti e bekoftë Kosovën!


Presidenti Moisiu uron Rugovën për Lidhjen e Prizrenit

Tiranë, 10 qershor 2003 - Presidenti Moisiu nuk do të jetë i pranishëm në festimet me rastin e 125 -vjetorit të Lidhjes Shqiptare të Prizrenit. Në një telegram urimi dërguar presidentit të Kosovës, Moisiu shprehet se për shkak të angazhimeve të konfirmuara më përpara, nuk ka mundësi të jetë i pranishëm në këto ditë festimesh në Prizren.

Moisiu uron Rugovën për këtë datë të shënuar dhe vlerëson Lidhjen Shqiptare të Prizrenit, si një burim të pashtershëm frymëzimi për të gjithë shqiptarët në përpjekjet e tyre titanike për pavarësi.

"Brezat e sotëm e të ardhshëm e kujtojnë dhe do ta nderojnë atë, si një moment madhor dhe krenarie në historinë tonë kombëtare", shprehet Moisiu në telegramin e tij.

Duke përfunduar ai shkruan: "Më lejoni me këtë rast, zoti President, t'ju uroj Ju, dhe nëpërmjet Jush, të gjithë qytetarëve të Kosovës, gëzuar festën, mbarësi dhe suksese në përpjekjet Tuaja të mëdha për ndërtimin dhe forcimin e shoqërisë demokratike në Kosovës", transmetojnë mediat e Tiranës.


Presidenti Rugova ka dekoruar 37 personalitete të njohura nga Kosova dhe bota me "Medalje të artë të Lidhjes së Prizrenit"
Prishtinë, 10 qershor 2003 - Presidenti i Kosovës Ibrahim Rugova ka dekoruar të gjithë themeluesit dhe veprimtarët e Lidhjes së Prizrenit me dekoratën "Hero i Kosovës".

"Në kuadër të shënimit të 125-vjetorit të LSHP dhe në bazë të kompetencave kushtetuese të gjithë themeluesit, duke filluar nga Ymer Prizreni, Abdyl Frashëri, Sylejman Vokshi, Vasko Pashë Shkodrani Ferid e Shaqir Curri e veprimtarë të ndryshëm i kam pallë "Hero të Kosovës".


Dekorimi i tyre është në procedurë e sipër sepse duhet përgatitu. Presidenti i Kosovës, po kështu, për herë të parë ka dekoruar 37 personalitete të njohura nga Kosova dhe vende të ndryshme të botës me dekoratën "Medalja e artë e Lidhjes Shqiptare të Prizrenit".

Në arsyetimin e kësaj dekorate, presidenti Ibrahim Rugova tha se dekorata "Medalja e artë e Lidhjes së Prizrenit" u jepet personaliteteve të njohura të shqiptarëve të Kosovës dhe institucioneve me motivacion për kontrbut në të mirë të shtetit të Kosovës dhe të popullit shqiptar në përgjithësi, për bashkëpunim dhe mirëkuptim për shqiptarët dhe integrime shqiptare si dhe për integrimin evropiane e evroatlantike.

Kjo medalje do t'u jepet edhe personaliteteve të jashtmem, miqtë e Kosovës dhe të popullit shqiptar për kontributin e tyre në ndriçimin e historisë, kulturës dhe jetës së shqiptarëve dhe personaliteteve që e ndihmojnë progresin e Kosovës, tha me këtë rast presidenti Rugova.


Të dekoruarit me "Medaljen e artë të Lidhjes Shqiptare të Prizrenit" nga Presidenti i Kosovës janë këto personalitete:

Kosovë:
Idriz Ajeti,
Mark Krasniqi,
Fehmi Agani,
Adem Jashari,
Ali Hadri,
Imzot Nikë Prela,
Anton Çetta,
Mehmet Gjevori,
Zekeria Cana,
Pajazit Nushi,
Sabri Hamiti,
Rexhep Ismajli,
Muhamet Shukriu,
Eqrem Kryeziu,
Jusuf Gërvalla.

SHBA:
Xhim Xhema,
Sami Repishti,
Xhozef Diogardi.

Maqedoni:
Shukri Rrahimi,
Ali Aliu.

Mali i Zi:
Mehmet Bardhi,
Ferhat Dinosha.

Preshevë:
Riza Halimi.

Itali - arbëreshët:
Antonio Bellushi

Shqipëri:
Presidenti i Shqipërisë Alfred Moisiu,
Eqrem Çabej,
Ismail Kadare,
Bujar Hoxha,
Azem Hajdari,
Naltmadhnia e Tij Leka I-rë,
Ernest Koliqi.

Nga bota:
Noel Malkolm,
Mishel Ruks,
Robert Elsie,
Leonard Foks.

Nga tradita:
At Gjergj Fishta,
At Shtjefën Gjeçovi.


Presidenti Rugova priti Leka Zogun

Prishtinë, 10 qershor 2003 - Naltmadhnia e Tij Leka Zogu dje pasdite është pritur nga presidenti i Kosovës Ibrahim Rugova me të cilin ka biseduar për zhvillimet në Kosovë dhe në rajon.

Presidenti e vlerësoi si moment historik vizitën e parë të Leka Zogu i Parë dhe e ka falënderuar që i është përgjigjur ftesës së tij për të marrë pjesë në ceremoninë e shënimit të 125-vjetorit të Loidhjes Shqiptare të Prizrenit.


Ai tha me këtë rast se ka njoftuar Naltmadhninë me progresin që është bërë në Kosovë, me objektivat e institucioneve tona për zhvillimin ekonomik dhe me atë që ai insiston që Kosova të njihet sa më parë si një vend i pavarur, sepse në këtë mënyrë, tha presidenti Rugova, do të shpejtoheshin proceset ekonomike dhe demokratike.

"Por në të njëjtën kohë punojmë ngushtë me UNMIK-un që t'i realizojmë objektivat tona", tha presidenti Rugova, duke falënderuar Naltmadhninë e tij për shumë vite që ka përkrahur dhe ka mbrojtur çështjen e Kosovës dhe ka ndihmuar Kosovën dhe lëvizjen tonë në vitet 90-ta për liri dhe pavarësi.

Ndërkaq, Naltmadhnia e Tij Leka Zogu i Parë, pas takimit me presidentin Rugova uroi që sa më parë të realizohet vullneti i popullit të Kosovës për pavarësi, për të cilën siç u shpreh ai, populli i Kosovës ka sakrifikuar shumë, por ai shprehu dëshirën që Kosova dhe Shqipëria të jenë një shtet i përbashkët.


Rugova e Shtajner udhëtuan sot në Bruksel

Prishtinë, 10 qershor 2003 - Presidenti i Kosovës Ibrahim Rugova dhe shefi i UNMIK-ut Mihael Shtajner udhëtuan sot në mëngjes për në Bruksel ku do të flasin para Komitetit për Politikë të Jashtme të Parlamentit Evropian për situatën aktuale në Kosovë.


Në Prizren sot u zhvilluan një varg aktivitetesh kushtuar Lidhjes së Prizrenit
Prizren, 10 qershor 2003 - Sot, më 10 qershor, si para 125 vjetëve, kur u mbajt Kuvendi i Lidhjes s Prizrenit, u bë përurimi i kompleksit të ri të Lidhjes Shqiptare të Prizrenit, datë kjo kur u mblodhën përfaqësuesit e të gjitha trevave të atëhershme shqiptare në Kuvendin e tyre legjendar për mbrotjen e tokave shqiptare nga gllabërimet e të huajve.

Ishte kjo një atmosferë madhështore në Prizrenin legjendar, ku kishin ardhur me mijëra shqiptarë nga të gjitha viset ku banojnë sot ata për të kremtuar këtë përvjetor të LSHP, ngjarje kjo nga më të rëndësishmet në historinë tonë.


Duke folur në këtë tubim ministri i Kulturës Behxhet Brajshori tha: "Jemi këtu në Prizrenin e lashtë, në të cilin para 125 vjetëve u mbajt Kuvendi gjithëkombëtar dhe në të cilin morën pjesë delegatët nga të gjitha krahinat shqiptare".

Z. Brajshori tha se ky ishte kuvend i unitetit të të gjithë shqiptarëve të lodhur nga luftërat. Sikurse sot edhe atëherë, ishin prizrenasit bujarë ata të cilët i pritën në mënyrën më dinjitoze burrat më në zë të kombit për ta bërë kuvendin, tha ai.

Kryetari Asamblesë komunale të Prizrenti Eqrem Kryeziu, pasi përcolli përshëndetjet e Presidentit Rugova (i cili ndodhet jashtë vendit), për punët që kanë vajtur kaq mirë në përgatijet e kremtimit të këtij përvjetori, përshëndeti pjesëmarrësit e këtij tubimi nga të gjitha viset shqiptare.

Si sot para 125 vjetëve nisi shtegtimin e saj ngjarja e më e rëndësishme e popullit shqiptar në historinë më të re, tha Kryeziu. Ndërkaq, 120 e një vit më vonë gjenerali britanik Majk Xhekson, në të njëjtën ditë, natën ndërmjet 9 e 10 qershorit vuri firmën në dokumentin e Kumanovës, tha z.Kryeziu dhe pyeti athua Zoti luan me shifra?

Duke u përgjegjur, z.Kryeziu tha se sipas 10 qershorëve të Prizrenit duket se po.

"Kur historianët flasin për Lidhjen e Prizrenit ata shkruajnë për shoprtallimin, për disfatën e saj, por ne besojmë se LP pati një mision tjetër. Është si një lloj ajsbergu, ajo maja që shihet nuk është dhe ajo që nuk shihet është.

Dhe në këto raste historia e mirëfilltë bëhet pikërisht nga ajo që nuk shihet", theksoi Kryeziu. "Ne mendojmë se ka veprime, zhvillime ose ngjarje një dimensionale, afatshkurta, por ka edhe të tilla, shumëdimensionale afatgjate dhe njëra prej tyre ishte edhe Lidhja e Prizrenit", tha mes tjerash Eqrem Kryeziu, duke përkujtuar qëllimin e ndritshëm të krerëve të Lidhjes.

I ftuar të përshëndesë këtë tubim, Naltmadhnia e Tij Leka Zogu I përcolli përshëndetjet e përzemërta, siç tha, nga vëllezërit që janë në do troje të tjera.

Ai tha se e di se çka kanë bërë krerët e Lidhjes së Prizrenit për një atdhe e një komb të përbashkët, duke urur pjesëmarrësit që të kenë atë komb të përbashkët një ditë dhe gjithë të mirat për popullin shqiptar kudo që ndodhet, përfundoi Leka Zogu, duke thirrë: "Rroftë kombi shqiptar"!

Në vazhdim të këtij manifestim u shfaq një program i pasur artistik.

Po sot në Prizren për nder të këtij prëvjetori të Lidhjes së Prizrenit në galerinë e arteve në hamamin e qytetit u hap një eksçozitë me fotografi.

Ndërkaq po në këtë qytet i mbylli punimet konferenca shkencore kushtuar Lidhjes së Prizrenit, në të cilën morën pjesë me kumtesa historianë të vendit dhe nga bota.


I përmbylli punimet Konferenca shkencore kushtuar Lidhjes së Prizrenit
Prizren, 10 qershor 2003 - Në kuadër të shënimit të 125-vjetorit të LSHP-së sot në Prizren, i zhvilloi punimet konferenca shkencore me temën "Lidhja Shqiptare e Prizrenit dhe vendi i saj në histori", konferencë kjo e organizuar nga ASHA e Kosovës dhe Shqipërisë.

Në këtë konferencë shkencore për dy ditë me radhë, kumtesat e tyre janë paraqitur 26 studiues dhe historianë nga të gjitha trevat shqiptare dhe nga bota, në mesin e të cilëve ishte edhe Dr. Noel Malkolm nga Britania e Madhe.

Me këtë rast vlen të përmendet kumtesa e Dr. Malkolmit me titull "Diplomatët britanikë dhe LSHP-ja 1878-1880". Ky referees solli para pjesëmarrësve një pjesë të historisë më bashkëkohore gjë për të cilën edhe referuesit e tjerë u përqëndruan në historin e këtyre viteve.


Në fund të konferencës Dr. Jusuf Bajraktari, drejtor i Institutit të Historisë në Prishtinë dhe organizator i konferencës falenderoi pjesëmarrësit dhe ligjëruesit për referimet, siç tha ai, mjaft të qëlluara dhe u shpreh shumë i kënaqur me rrjedhën e kësaj konference.

Ndërkaq, Dr. Ana Lalaj, drejtoreshë e Institutit të Historisë në Tiranë përmbylli konferencën shkencore. Ajo në këtë kontekst përmendi luftën dhe sakrificat e popullit shqiptar që bënë të mundur mbledhjen e të gjithë shqiptarëve këtu për të festuar festat në liri, siç është edhe kremtimi i 125-vjetorit të LSHP-së.


Në Prizren përfundoi festivali tradicional i SHKA "Prizreni 2003"

Prizren, 10 qershor 2003 - Më 7,8 dhe 9 qershor, me rastin e 125-vjetorit të Lidhjes së Prizrenit, në Prizren u mbajt festivali tradicional i SHKA "Prizreni 2003", i organizuar nga Forumi i Rinisë i LDK-së.

Veçanti e sivjetme ishte se për herë të parë festivali u mbajt në Kalanë e vjetër të qytetit në Prizren.
Pjesëmarrës në këtë festival ishin shoqëritë kulturo- artistike nga të gjitha trevat shqiptare.

Në natën e tretë finale, për më të mirët u ndanë shpërblime, Çmimi i parë "Shoqëria më e kompletuar" për nga origjinaliteti, koreografia dhe interpretimi iu nda SHKA “Emin Duraku” nga Zhuri.

Edhe më këtë rast Forumi i Rinisë i LDK-së dëshmoi se di t'i çmojë dhe t'i kultivojë vlerat e mirëfillta tradicionale e autoktone të folklorit shqiptar.


Trepca.net

[kastriot]

"Nje grup Luftetaresh te Lidhjes se Prizrenit nga Tirana"





Foto origjinale

[Davius]

QËNDRIMI I SHTYPIT ARAB NDAJ LIDHJES SË PRIZRENIT

Gazeta „EI ahram" nr. 120, e 3 nëntorit 1878 nën titullin „Shqipëria" shkruante se: „një popull i cili kërkon pavarësinë dhe është ...

Qemajl Morina

...në gjendje për te të sakrifikojë çdo gjë, është e pamundur të lihet anash para se të ngopë tokën me gjak; shqiptarët nuk janë më ata të djeshmit, ata janë zgjuar dhe janë më të pjekur".

Jehona e Lidhjes së Prizrenit apo Lidhjes Shqiptare nuk u ndie vetëm brenda kufijve të Evropës, por ajo kishte habitur mbarë botën. Trimëritë e popullit shqiptar dhe flijimet e tij për tokën e të parëve kishin zenë faqe të tëra dhe vendet e para në lajmet e shtypit botëror, e unë do të mundohem të përshkruaj shkurtimisht qëndrimin e shtypit arab ndaj ngjarjeve të Lidhjes së Prizrenit.

Dua të cek në fillim se dëshira ime është t'i jap një kontribut sado të vogël trajtimit të Lidhjes së Prizrenit, pishtarët e së cilës, dhe jo vetëm ata, flijuan gjënë më të shtrenjtë për të mirën e brezave të rinj. Në të njëjtën kohë i bëj me dije të interesuarit se ekziston mundësia e një studimi të Rilindjes sonë kombëtare nëpërmjet shtypit arab, pasi që asokohe kishte lidhje të shumëfishta ndërmjet popullit shqiptar dhe arabëve, e vlen të përmendim se dinastia shqiptare në krye me Mehmet Ali pashën sundonte qendrën e botës arabe — Egjiptin qysh prej vitit 1805.
Kumtesa ime është bazuar në dy gazetat kryesore dhe me të njohura të asaj kohe në botën arabe. Ato janë „El vokaië el misrijje"1 dhe „El ahram",2 të cilat i kishin ndjekur rregullisht ngjarjet e Lidhjes Shqiptare.

Me traktatin e Shën Stefanit krahina të tera shqiptare u ishin lënë shteteve borgjeze fqinje. Shqiptarët kishin protestuar kundër kësaj padrejtësie. Në gazetën „Elvokaie"3 hasim pesë protesta të tilla dërguar konsujve të shteteve të mëdha nga krahinat e ndryshme shqiptare. Populli i Dibrës proteston te ambasadorët e Austro-Hungarisë dhe të Anglisë kur merr vesh se do të mbesin nën sundimin bullgar, duke vënë në pah ndër të tjera: „se nuk gjendet në atë anë asnjë bullgar. I gjithë populli janë myslimanë dhe të krishterë të kombësisë shqiptare".4 Protesta të tilla ishin dërguar edhe nga Shkodra, Gucia, Plava, Malet e Shqipërisë Veriore, Prizreni, Prishtina, Manastiri etj.s Në të njëjtën gazetë hasim në protestë'n e dërguar nga Shqipëria Perëndimore Kongresit të Berlinit ku, përveç tjerash, thuhet: „Afër një milion shqiptarë, gjysma prej tyre myslimanë dhe gjysma të krishterë të Shqipërisë Perëndimore kërkojnë më shumë të drejta se traktati i Shën Stefanit, pasi që populli shqiptar është popull shumë i vjetër dhe meriton t'i gëzojë të njëjtat të drejta sikurse bullgarët".6

Çështja e Lidhjes Shqiptare

Nën këtë titull gazetat arabe shkruanin artikuj të tërë mbi çështjen shqiptare. Gazeta „EI ahram" nr. 120, e 3 nëntorit 1878 nën titullin „Shqipëria" shkruante për Lidhjen e Prizrenit, anëtarët e saj dhe komisionet e ndryshme per çështjet administrative e ush-tarake, pastaj shpjegon se qëllimet e Lidhjes ishin dy:
1. Mos t'i dorëzohej askujt asnjë pëllëmbë e tokës shqiptare
2. Shqipëria të fitonte autonominë e plotë.
Lidhja Shqiptare mundohej që çështja e popullit shqiptar të njihej sa më mirë nga opinioni ndërkombë'tar. Për këtë qëllim, krahas përgatitjeve pë'r mbrojtjen e Atdheut, vepronte edhe në terrenin diplomatik. Një gjë të tillë hasim në „EI ahram" nr. 144, të 24 prillit 1879, ku botohej protesta shqiptare drejtuar shteteve të mëdha e ku thuhej: „Shqiptarë't kanë vendosur të sakrifikojnë gjënë më të shtrenjtë për hir të kombit dhe vendit të vet. Ata refuzojnë kategorikisht që Greqia të ketë të drejtë në tokat e tyre".
Gazeta në fjalë vazhdon se ngjarjet e fundit kishin zgjuar te populli shqiptar ndjenjat e diturisë dhe të përparimit. Ata kërkojnë nga Evropa që të mos lejojnë humbjen e popullit shqiptar, i cili s'ia ka besën drejtësisë së shteteve të mëdha, dhe mendon se Shqipë'ria nuk do të bëhet fli për Greqinë.

Lidhja Shqiptare në pranverën e vitit 1879 kishte ndërmarrë një aksion diplomatik për t'ua bërë të njohur qeverive evropiane çështjen shqiptare dhe të protestonte kundër padrejtësive që i bëheshin popullit shqiptar. Kjo detyrë u qe ngarkuar Abdyl Frashërit dhe Ali bej Vrionit, turnenë e të cilëve e kishte ndjekur me vëmendje shtypi arab.
Sulltani i Turqisë duke parë se Lëvizja Shqiptare kishte marrë një hov të madh „u premton shqiptarëve autonominë si shpërblim për tokat që do t'i jepeshin Greqisë".7
Përleshjet e forcave shqiptare me ushtrinë serbe në kufi zinin një vend të dukshëm në shtypin arab.8


Aktivitetet e Lidhjes Shqiptare

Lidhja Shqiptare dita më ditë vinte duke u forcuar, mbante në dorë plotësisht gjendjen e brendshme, merrte masat e duhura për mbrojtjen e kufijve. Gazeta „El Ahram",9 sipas lajmeve të gazetave të Vjenës shkruante: „se e gjithë Shqipëria është ngritur kundër Turqisë, flamujt e kryengritjes janë ngritur në fushat dhe malet e saj. Gazeta zyrtare „Revolucioni shqiptar" ka shpallur thirrjen për pavarësi në të dy gjuhët, shqipe dhe turke, të nënshkruar nga udhëheqësit e Lidhjes prej myslimanësh dhe të krishterësh, ndër të cilët ishin edhe Prenk Bibë Doda dhe prifti Barto".

Çështja shqiptare kishte arritur kulminacionin në fillim të vitit 1880. Lidhja Shqiptare me organizimin e forcave të saja kishte arritur të pengonte zbatimin e traktatit të Berlinit. Kjo gjë kishte bërë që „El Ahrami"10 të shkruante se „Traktati i Berlinit ishte fillimi i problemit të Orientit, e jo mbarimi i tij".

Qëndresa heroike e popullit shqiptar kundër lakmive të qeverive borgjeze të fqinjve për mbrojtjen e njësisë tokësore kishte ngjallur simpati kudo në botë. „El Ahrami"11 përmendte se: „një popull i cili kërkon pavarësinë dhe është në gjendje për te të sakrifikojë çdo gjë, është e pamundur të lihet anash para se të ngopë tokën me gjak; shqiptarët nuk janë më ata të djeshmit, ata janë zgjuar dhe janë më të pjekur".
Kjo gjë kishte nxitur Lidhjen Shqiptare që të dërgonte një delegacion pranë shteteve të mëdha „të kërkojë ndryshimin e neneve të traktatit të Berlinit lidhur me Shqipërinë".12
Lidhja Shqiptare ishte gjithnjë në lëvizje dhe ndiqte me vemendje çdo manevrim të shteteve të mëdha në dëm të viseve shqiptare. „El Ahrami" nr. 212, i 26 gushtit 1880 botonte një shpallje të Lidhjes Shqiptare drejtuar popullit shqiptar ku përveç të tjerash thuhej: „Ne shqiptarët, bijtë e kësaj toke e jo të ardhur në të, që kemi fituar pavarësinë para sa shekujsh, duhet të kërkojmë të kemi shtetin tonë të pamvarur...".
Kah mbarimi i vitit 1880 Lidhja Shqiptare hynte ne fazën përfundimtare, duke u ballafaquar nga njëra anë me diplomacinë e Evropës dhe me Portën e Lartë në anën tjetër, që kërkonin dorëzimin e Ulqinit me rrethe.

Dervish pasha kishte përdorur metodat më barbare për arrestimin e udhëheqësve të Lidhjes Shqiptare; tradhtisht, në fillim, kishte arrestuar Preng Bibë Dodën dhe Hodo Pashën.

Qeveritë evropiane, edhe pse dinin për krimet e Dervish pashës kundër udhëheqësve shqiptarë, heshtnin, duke mos marrë kurrfarë masash. Në gazetën „El Vakaie"13 hasim në një artikull ku është botuar f jalimi i Çarls Dilke, mbajtur në Parlamentin anglez, i cili përveç tjerash thotë: „Qeveria angleze nuk e sheh të arsyeshme të marrë masa ndërmjetësuese përsa u përket veprave të pashës lidhur me arrestimin e prijësve të Lidhjes Shqiptare me gënjeshtra e tradhti".

Por, me gjithë masat e egra që mirrte Dervish pasha për shtypjen e Lidhjes Shqiptare, populli shqiptar, në çdo rast, sipas mundësisë shfaqte urrejtjen kundër sunduesit otoman duke u ngritur në kryengritje, njoftimet lidhur me të cilat i ndeshim në muajt e fundit të vitit 1881.


Lidhja mbron tokat shqiptare të Veriut

Lidhja e Prizrenit, përveç autonomisë, kishte marrë përsipër si detyre edhe mbrojtjen e unitetit tokësor të Shqipërisë nga lakmitë e qeverive borgjeze të fqinjëve ballkanikë.
Shtypi arab i kishte ndjekur me interesim të plotë trimëritë e popullit shqiptar: „Ata lidhin besën sipas zakonit të tyre që ta luftojnë kushdo që sulmon dhe kërkon vendin e tyre".14
Lord Bikënsfild (kryetar i Qeverisë Angleze) flet për një „sukses" të politikës së tij duke bërë fjalë për çështjen e Orientit në kuvendin e princëve, ku përveç tjerash cek: „Pjesa me e vështirë e traktatit të Berlinit ishte rregullimi i kufijve të Malit të Zi, të cilit tash i janë dorëzuar Podgorica dhe Shpuzi pa derdhur gjak".15
Dorëzimi i qyteteve të përmendura pa gjakderdhje i kishte dhënë kurajë Qeverisë Malazeze të ndërmerrte një aksion tjetër për pushtimin e Plavës dhe të Gucisë, duke u dërguar memorandume Portës së Lartë dhe shfeteve të mëdha, por qëndresa e Lidhjes së Prizrenit kishte bërë që kjo pikë e traktatit të mos zbatohej.
Çështja e Plavës dhe e Gucisë ishte bërë objekt shqyrtimi në shtypin e mbarë botës, e gazeta „El Ahram"16 e çmonte si „çështje politike të dorës së parë".
Plava dhe Gucia, sipas gazetes „El Vakaie",17 ishin bërë objekt diskutimi në parlamentet e Evropës, e dëshmi për këto kemi për shembull diskutimin në parlamentin hungarez ku kishte folur lidhur me këtë Baroni Haymerli, i cili kishte mbajtur anën e Portës.

Shtetet e mëdha pas dështimit të përpjekjeve të tyre që t'ia dorëzonin Plavën dhe Gucinë Malit të Zi, kishin vendosur t'i këmbenin këto me Hotin dhe Grudën, sipas propozimit të kontit Korti (ministër i jashtëm italian) me pretekst se banorët e këtyre krahinave ishin katolikë dhe nuk do te bënin rezistencë. Por, në të njëjtën kohe këtu fshefej edhe dëshira e Italisë që të zvogëlohej ndikimi i Austrisë ndër shqiptarët katolikë në bregun lindor të Adriatikut.18 Lidhja Shqiptare kishte karakter kombëtar, mbronte tërësinë e të gjitha tokave shqiptare e nuk kishte të bënte me ndarjet fetare, prandaj të gjithë shqiptarët u bashkuan dhe e penguan zbatimin e këtij plani të shteteve të mëdha.

Prijësit e Lidhjes Shqiptare kishin fituar një simpati të madhe në shtypin arab, vendosmëria e tyre per mbrojtjen e tokave shqiptare i kishte bërë objekt shqyrtimi në botën arabe. Kështu gazeta „El Vakaie"19 përshkruan një dialog në mes Ali pashë Gucisë dhe princ Nikollës, ku princi malazez e quan Ali pashën si kryengritës dhe njeri qe s'u bindet urdhërave te sulltanit, pasi që ai nuk iu lëshonte Plavën dhe Gucinë Malit të Zi sipas Traktatit të Berlinit. Por, Ali pasha i përgjigjet duke ia kujtuar se edhe malazeztë e kishin çuar jetën ne kryengritje kundër sulltanit e në këte menyrë e kishin arritur pavaresinë. Për këtë „shqiptarët sot i binden vetëm Qeverisë së re (LidhjesShqiptare), e çohennë kryengritje deri sa të arrijne pavarësinë".

Shqiptarët me rezistencën e tyre heroike kishin bindur botën se nuk ishin një grup fisesh që mund të shpartalloheshin lehtë, siç pretendonin armiqtë e tyre.20 Shtypi i huaj i përcillte me kujdes ngjarjet në Shqipëri. Dëshmi për këtë gjejmë edhe në „El Va-kaie",21 sipas gazetës „Nol Pres Liber", e cila shihte se interesi i Orientit kërkonte që t'u lihej shqiptarëve dhe malazezëve çështja e tyre, duke mos ndërhyrë asnjë nga shtetet e mëdha. Gazeta arabe e konsideronte plotësisht të arsyeshëm këtë mendim.22

Gazeta në f jalë përfundonte artikullin e saj sikur të dinte planet e shteteve të mëdha kundër popullit shqiptar, me këto fjalë: „Nëse ato kanë ndërmend të dërgojnë ushtarë, ose e detyrojnë Turqinë të dërgojë ushtrine për të marrë tokat shqiptare nga te zotët e tyre... atëherë parimi i kombësisë për të cilën shtetet e mëdha krenohen se luftojnë t'ia arrijnë qëllimit të tij, nuk ka dyshim se Evropa e ka lëshuar rrugën e drejtë. Nëse ajo nuk do t'ju ndihmojë shqiptarëve është më e arsyeshme tek e fundit t'i lërë të lirë në zgjidhjen e çështjes së tyre".
Lidhja Shqiptare vendosi si më parë të mos dorëzojë Ulqinin, por shtetet e mëdha iu përgjegjën duke dërguar flotën e tyre të përbashkët në ujërat e Ulqinit më 20 shtator 1880, kurse në anën tjetër ushtronin presion mbi Portën e Lartë që t'i bindte shqiptarët me forcë ta lëshonin Ulqinin.23
Shtypi arab i kishte kushtuar kujdes të posaçëm çështjes së Ulqinit. Gazeta „El vakaie"24 përshkruan një artikull nga gazeta austriake „Korenspondans" ku përveç të tjerash thuhet: „Lidhja Shqiptare fare nuk është trembur nga lajmi i bashkimit të flotës dhe arritjes së saj të shpejtë në ujërat e Ulqinit. Ajo s'donte të dinte fare per këtë lajm, por i dërgonte ushtarët e vet në Shkodër".
E njëjta gazete, më 18 tetor e përshkruante gjendjen në këtë mënyrë: „Të gjitha gazetat pa dallim ideologjie dhe kombësie pajtohen se shqiptarët janë të revoltuar.. ,".25

Popujt e shikonin me admirim të madh luftën e popullit shqiptar. Gazeta „El vakaie"26 përshkruan një artikull nga gazeta franceze „Korie Dorian" në te cilin thuhet: „Është gjë e pamundur që një popull luftëtar, i vjetër e fisnik, sikurse është populli shqiptar, të lëshojë një pjesë të vogël të Atdheut të tij..."Gazeta franceze i krahasonte shqiptarët me borganesët, të cilët refuzuan t'i nënshtroheshin sundimit të mbretit spanjoll. „El ahrami" nuk besonte se ushtria turke mund t'i sulmonte forcat e Lidhjes, pasi që „ato mbrojnë të drejtat e perandorisë, e në anën tjetër nuk është sekret se udhëheqësit dhe komandantët më të mirë janë shqiptarë".27

Gazeta në f jale transmetonte thëniet e disave të cilët thoshin se Dervish pasha ishte ai i cili ua kishte dorëzuar Batomin rusëve pa gjakderdhje, e është në gjendje të bëjë një gjë të tillë edhe me Ulqinin.Me gjithë rezistencën e popullit shqiptar, Dervish pasha hyri në Ulqin më 24 nëntor pas një lufte të rreptë me shqiptarët dhe më 26 nëntor ia dorëzoi Ulqinin Malit të Zi.


Lidhja mbron kufijt e Jugut

Kongresi i Berlinit nuk kishte cënuar vetëm kufijt në Veri të Shqipërisë, ai e kishte bërë këtë edhe në Jug, ku Greqia merrte Thesalinë dhe Epirin, sipas nenit 24 të Protokollit të Trembëdhjetë. Protestat shqiptare nuk kishin sjellë kurrfarë rezultati. Greqia gëzonte përkrahjen e plotë të Francës, gjoja për t'i bërë ballë dominimit sllav në Ballkan. Çështja e kufijve të jugut kishte zgjuar interesim të madh në shtypin arab, ishin botuar artikuj të gjatë rreth kësaj çështjeje. Gazeta „El ahram"28 botonte një artikull të marrë nga gazeta „Tajm" ku thoshte: „Evropa duhet ta bindë Greqinë të heqë dorë" nga Janina, sepse hyrja e saj nën Greqinë i përngjan hyrjes së një therre në sy, pasi që shqiptarët do ta mbrojnë atë".

Lidhja Shqiptare e Jugut ishte shkaktare që të mbaheshin tri konferenca ndërkombëtare lidhur me kufijt. E fundit ishte ajo e 7 marsit 1881 ku mori fund çështja e këtyre kufijve që konsiderohej ndër problemet më të vështira të Orientit. Ambasadori gjerman insistoi te përfaqësuesi turk që Greqisë t'i jepej edhe Epiri, por ai iu pergjegj se shqiptarët ishin armatosur dhe Porta nuk ishte në gjendje të hynte në luftë me ta.

Lidhja Shqiptare pati sukses të mbronte Janinën dhe Çamërinë nga synimet greke.
Porta e Lartë tash ishte liruar nga problemet e kufijve dhe shtypte me sa fuqi kishte Lidhjen Shqiptare, por shpirti revolucionar i saj mbeti në zemrat shqiptare dhe u trashëgua brez pas brezi deri kur u ngrit flamuri kuq e zi më 28 nëntor 1912, për të kumtuar lindjen e Shqipërisë.

----------------------
1 El vakië el misrij-je është gazeta më e vjetër e botës arabe. Numri i parë i saj ka dalë më 20 korrik 1828, themelues i së cilës është M e h m e t Ali pasha nga Kavalla, vaM i Egjiptit gjatë viteve 1805—1849. Në fillim dilte vetëm turqisht, pastaj edhe në gjuhën arabe.
2 „El ahrami" (Piramidet) është themeluar më 1875 nga I e 1 i m dhe Bushare Tikla, botohej në Aleksandri. fishtë e njëjta gazetë e për-ditshme autoritative që sot del në Kairo. Numrat lidhur me ngjarjet e Iidhjes së Prizrenit janë nxjerrë nga mikrofilmi i redaksisë. Por më duhet të cek se shumë numra të dy gazetave nuk kam mundur t'i gjej në Arkivin Kombëtar të Egjiptit e posaçërisht të gjashtëmujorit të fundit të vitilt 1878, kohës së formimit të Lidhjes, gjë që kanë bërë të duket një lloj jbrazëtire në zhvillimin e ngjarjeve.
3 Nr. 763, 764, 767.
4 Nr. 764, 9 qershor 1878.
5 Nr. 766, 23 qershor 1878.
6 Nr. 767, 30 qershor 1878.
7 „El ahram" nr. 145, 15 maj 1879, f. 4
8 „El Vakaie" nr. 810, 11 maj 1879.
9 Nr. 165, 1 tetor 1879, viti i katërt.
150 Nr. 197, 13 maj 1880.
11 « Po aty.
12 „El Vakaie" nr. 885, 1 qershor 1880.
13 Nr. 1170, 21 korrik 1881.
14 „El Vakaie" Nr. 796, 2 shkurt 1879.
15 „El Vakaie" Nr. 804, 30 mars 1879.
16 Nr. 180, 15 janar 1880.
17 Nr. 853, 12 shkurt 1880.
18 M. F r a s h ë r i, Liga e Prizrenit, f. 31.
19 Nr. 864, 14 mars 1880.
20 X h. B e 1 e g u, Lidhja e Prterenit, f. 87.
21 Nr. 904, 7 korrik 1880.
22 „El vakaie" Nr. 904, 7 korrik 1880.
23 „Al ahram" Nr. 217, 20 shtator 1880.
24 Nr. 938, 13 tetor 1880.
25Nr. 914, 18 tetor 1880.
26 Nr. 964, 2 nëntor 1880.
27 „El ahrarai'' Nr. 225, 25 nëntor 1880.
28 Nr. 156, 21 korrik 1879.

[Davius]

SHTYPI MALAZEZ PËR LIDHJEN E PRIZRENIT

Anonim Shkruan "Gjatë periudhës së Lidhjes së Prizrenit, në Mal të Zi, botohej gazeta „Glas Crnogorca", e cila zëvendësonte gazetën e mëpërparshme „Crnogorac", që për shkak të shkrimeve antiturke dhe antiaustriane, u ndalua ...

Qamil Gexha

...të shpërndahej në territoret e Turqisë dhe Austrisë dhe kështu nuk pati arsye të publikohej edhe më tutje. Numri i fundit i saj doli në mesin e shkurtit të vitit 1873. Gazeta „Glas Crnogorca" krijoi një orientim dhe program që ndryshonte nga ai i gazetës „Crnogorac".1

Kjo gazetë dhe gazetat tjera që prekin çështjen shqiptare, e në veçanti gjatë periudhës së Lidhjes së Prizrenit, i trajtojnë ato në frymën antishqiptare kundër lëvizjes së shqiptarve për autonomi dhe pavarësi. Në këtë gazetë botoheshin edhe shumë artikuj të huazuar prej gazetave të tjera.
Pas një pauze prej një viti e tre muaj (1877—1878), për shkak të angazhimit të Malit të Zi në luftë kundër Turqisë, kjo gazetë vazhdoi të botohej përsëri. Më 8 janar të vitit 1879 botoi artikullin në faqen e parë me titull „Lidhja Shqiptare". Në këtë si dhe në artikujt e tjerë vijues, që bëjnë fjalë për „Lidhjen e Prizrenit" dhe aktivitetin e saj, siç janë kryengritjet antiturke për një autonomi që do të çonte në pavarësi, vihet re një tendencë e përgjithshme që është karakteristike për historiografinë borgjeze — tendenca e nënvlerësimit, apo e mospërfilljes së plotë të pjesëmarrjës dhe të rolit pozitiv vendimtar të masave popullore në Lëvizjen Kombëtare Shqiptare. Këto lëvizje konsiderohen të organizuara ose të nxitura herë nga Turqia e herë nga fuqitë tjera të jashtme.2 Për Lidhjen e Prizrenit thuhet se nuk ka qenë gjë tjetër veçse pjellë e Portës, e ndriçuar dhe artificialisht e fryrë nga shtypi europian vetëm për t'i minuar zbatimet e vendimeve të Kongresit të Berlinit. Lidhur më këtë një artikull i kësaj gazete shënon: tërë ajo që është shkruar në gazeta (mendohet në të huajat — Q. G.) mbi Lidhjen Shqiptare ose është krejtësisht e pabazë ose është stërmadhuar. Lidhja Shqiptare nuk ha pasur atë vetëdije që i mvishet asaj për tërësinë dhe pavarësinë e Shqipërisë (Arnautllukut), as që mund të rrjedhë nga kjo vetëdije..., e cila theksohet në gazetarinë evropiane. Ajo është, në të vërtetë, pjellë e mendjes nga këto motive: disa që ta padisin Turqinë, që me formimin e Lidhjes së Prizrenit pengon zbatimin e vendimeve të Ko-ngresit të Berlinit, të tjerët që të padisin Rusinë, gjoja se ajo me kërkesat e tepruara e ka nxitur këtë gjendje në Turqi, dhe sikur ka për qëllim të arsyetojë mbetjen e saj në Rumeli, të tretët që të tregojnë se në këtë rast lypset dora e fortë për ta kthyer rendin dhe paqen në Turqi".3

Për të krijuar bindjen se Lidhja e Prizrenit është pjellë e Turqisë, në një artikull tjetër shënohet se ajo ishte e formuar vetëm nga myslimanët. „Kush mendon se ajo Lidhje është e përbërë nga shqiptarët, e aq më tepër nga shqiptarët e Gucise, mashtrohet keq. Ajo është e përbëre vetëm nga myslimanët, madje nga ata të Sanxhakut të Prizrenit. Atë e ka formuar Porta, për ta larguar pergjegjësinë për pengesat që do t'i dalin përpara dëshirës së Evropës për zbatimin e vendimeve të Kongresit të Berlinit.. .".*

Edhe në artikujt e tjerë, për çështjet shqiptare e në rend të parë për Lidhjen e Prizrenit, thuhet se nuk janë gjë tjetër, veçse përpjekje të turqëve për t'i nxitur shqiptarët që të mos realizohen vendimet e Fuqive të Mëdha dhe në asnjë vend nuk shënohet se Lidhja e Prizrenit ishte lëvizje për mbrojtjen dhe afirmimin e kombit shqiptar e për krijimin e pavarësisë së tij, siç e vlerëson edhe Dimitrije Tucoviqi në librin e tij „Serbija dhe Shqipëria" ku shënon se: „Lufta për autonomi ka arritur pikën më të lartë me organizimin e Lidhjes Shqiptare".5


Meqenëse dorëzimi i Plavës dhe i Gucisë nuk u bë në mënyrë paqesore, siç kishte vendosur Kongresi, Princ Nikolla organizoi ushtri dhe e dërgoi në keto anë. Shqiptarët e Plavës dhe të Gu-cisë, të udhëhequr nga Ali pashë Gucia dhe Jakup Perri, bashkë me ta edhe shqiptarët që ishin dërguar nga Lidhja e Prizrenit, iu përgjegjën me luftë ushtrisë malazeze. Në lidhje me luftën e Velikës gazeta jep lajme të' pavërteta, i hiperbolizon sukseset e ushtrisë malazeze dhe e rrit numrin e të vrarëve në anën e shqiptarëve. Trupat malazeze nuk arritën të hyjnë në Plavë dhe Guci. Gazeta „Glas Crnogorca" këtë mossukses e arsyeton si vijon: „Në luftë të Velikës kanë hyrë shumë turq (nizam) të veshur me rrobe të arnautëve për t'u maskuar se janë arnaut". Megjithatë në vazhdim të artikullit, autori u kërcënohet banorëve të Plavës dhe Gucisë: „Ta keni ndërmend banorë të Plavës dhe Gucisë! E mira ju sjell të mirën, të panënshtruarit do t'i gjykojë Ligji".*


Meqë nuk u realizua vendimi i Kongresit të Berlinit për dorëzimin e Plavës dhe Gucisë, Fuqitë e Mëdha vendosën që Malit të Zi t'i jipen Hoti dhe Gruda. Gazeta „Glas Crnogorca", shprehet se kjo është çështje e Fuqive të Mëdha: „ ... Mali i Zi, shënon gazeta, as që dëshiron, as që mund dhe as që e konsideron se duhet që me gjakun dhe të hollat e veta t'i përmirësojë gabimet e të tjerëve. Kjo është edhe një vërtetim se sa e mbajnë f jalën Fuqitë eMëdha.

Më 21 qershor të vitit 1880 gazeta boton memorandumin e shqiptarëve dërguar shteteve evropiane: „Në momentin kur në Berlin mbahet konferenca për ta rrezikuar dokumentin e kufirit greko-turk, populli shqiptar mendon se ka për detyrë t'ia paraqesë me përultësi Asamblesë së lartë kujdesin dhe aspiratat. Ne, të drejtat e të tjerëve i pranojmë dhe kërkojmë që edhe të tjerët t'i pranojnë të drejtat tona, dëshira jonë unike është që të zgjerohemi në Uogari të fqinjëve tanë, por kërkojmë që edhe këta të lirohën nga kërkesat egoiste. Para Kongresit të Berlinit ne i kemi gjykuar kërkesat përvetësuese të Greqisë si të padrejta dhe sot po i përsërisim. Protestojmë për çdo lloj copëtimi të vendit tonë të dashur... Bota që nuk mban anë e di se ku shpiejn këto qëllime, dhe po të jetë se ato mbështillen me njëmijë pelerina".8


Pas këtij memorandumi pason komenti i gazetarit, i cili ndër të tjera thotë: „Ky telegram është nisur nga Stambolli dhe në këtë çështje ka dorë Stambolli. Edhe kjo deklaratë e Stambollit „Vakit" i përngjan këtij memorandumi, prandaj tregon çartë se iniciativa për një memorandum të tillë zë fill nga ana e Portës".


Qëllimi i gazetës „Glas Crnogorca", jo vetëm në këtë rast, ishte që të tregojë, kinse, interesin e përbashkët të Turqisë dhe Lidhjes Shqiptare dhe bashkëpunimin e tyre reciprok, e në këtë mënyrë ta orientojë mendimin publik, që ishte kundër Turqisë, dhe kundër Lidhjes Shqiptare.
Disa artikuj të kësaj gazete sjellin lajme për përgatitjen e shqiptarëve kundër vendimeve të Kongresit të Berlinit, lidhur me lëshimin e tokave Greqisë, mirëpo edhe për këto raste kjo gazetë vë në dukje se Turqia është nxitëse e shqiptarëve dhe se ajo i armatos dhe i furnizon me veshmbathje. Në artikullin „Armatimi në Shqipëri, ka rënë në kontakt me udhëheqësit e Lidhjes Shqiptare, ka organizuar xhindarmërinë shqiptare në Thesali dhe Epir, Abedin pasha, i cili edhe vetë është shqiptar nga Preveza, punon me të gjitha forcat me banorët e vendit që me vepër t'ia tregojë Konferencës peticionet shqiptare. Këtë e ndihmon i vëllai Vesel beu dhe Vasë efendiu, i cili është emëruar guvernator i Selanikut. Për këto përgatitje shkruan edhe korrespondenti i „Dejli Njus" nga Stambolli.. .".9


Vendimi i Fuqive të Mëdha, që në vend të Plavës dhe Gucisë t'i dorzohen Malit të Zi Hoti, Gruda dhe Kelmendi nuk u realizua, për shkak të kundërshtimit të Lidhjes së Prizrenit, e cila grumbu-lloi forcat e veta nga krahina të ndryshme të Shqipërisë veriore. Ushtria turke nga këto krahina u tërhoq, pozitat e tyre i zunë luftëtarët e Lidhjes së Prizrenit. Kur ushtiia malazeze kaloi kufirin e vjetër, te Ura e Rrzhanicës dhe në disa vende të tjera, u ndesh me forcat shqiptare, me ç'rast pati të vrarë nga të dy palët. Ushtria malazeze pas këtyre betejave u tërhoq në Podgoricë.

Ngase edhe ky vendim mbeti i parealizuar, Fuqitë e Mëdha vendosën që Malit të Zi t'i jipet një vend në bregdet. Gazeta në f jalë për këtë çështje në këtë kohë shkruan: ... „Nga shtypi i Evropës dëgjojmë se Fuqitë e Mëdha mendojnë që Malit të Zi në vend të Plavës dhe Gucisë, respektivisht, Hotit, Grudës dhe Kelmendit t'i ipet për kompensim Ulqini dhe toka gjer në Bunë. Këtë mendim e ka „Novaja Vremja", kurse gazetat zyrtare të Vjenës mendojnë se një gjë e tillë është e mundur... Ne me besim të plotë përcjellim orvatjet e Forcave dhe shpresojmë në zgjidhjen paqesore të kësaj çështjeje rreth kufijve tanë".10 „Se kjo gjë është e vërtetë fletë fakti se çetat shqiptare kanë filluar të duken në rrethin e Ulqinit".11 Gazetari i këtyre lajmeve i zhvlerëson forcat shqiptare, sepse, sipas tij, në ushtrinë shqiptare kishte filluar konflikti në Tuz, nga ana tjetër, këto çeta janë të përbëra vetëm nga qindra njerëz vendas, që pashai i Shkodrës me urdhërin e Portës i ka organizuar shpejt e shpejt që t'i tregojë botës, se shqiptarët mbrojnë çdo pëllëmbë toke". Në këtë artikull lufta ndërmjet shqiptarëve dhe turqve konsiderohet luftë e vogël e përgatitur nga turqit sa për të treguar se nuk u dorzua Ulqini me dëshirë".
Një artikull tjetër i kësaj gazete, lidhur me shënimet e shtypit evropian se Lidhja e Prizrenit është shumë e fuqishme shkruan, me një ton nënçmues: „Ku është ajo Lidhje Shqiptare që zotohej se s'ka për ta lëshuar asnjë pëllëmbë toke...?".


Është e vërtetë se në mbrojtjen e Ulqinit morën pjesë forca të vogla në krahasim me numrin që mund ta organizonte Lidhja. Kjo u shkaktua nga premtimet dhe presionet e Austrisë dhe Anglisë dhe me përpjekjet e Dervish pashës për t'i bindur muhamedanët shkodranë edhe me anë të kërcënimit ndaj atyre që qëndronin në pozita të luftës. Këto patën sukses sidomos në qarqet e moderuara, që pengonin dërgimin e vullnetarëve dhe ndikuan në shpërndarjen e vullnetarëve. Shkak tjetër ishte se Lidhja kishte rënë në krizë nga konfliktet dhe mosmarrëveshjet e brendshme, gjë që ndikoi në dobësimin e rezistencës. Megjithate, në luftën për Ulqinin trupave shumë më të mëdha turke, iu bë rezistencë e konsiderueshme, e jo siç paraqitet në shtypin e Malit të Zi se ekzistonte që më parë marrëveshje ndërmjet Dervish pashës dhe luftëtarëve shqiptarë.


Në raportin e konsullit Lipich që i dërgoi Baronit Hajmërleh thuhet se në krahinën e Ulqinit janë tubuar nja tre mijë shqiptarë nga të cilët 700—800 ulqinakë, nja 1000 shkodranë po aq veta nga Anamali, nga Reqi, nga Lohja dhe nga disa fshatra të rrethit të Shkodrës, pastaj disa qindra shkrelas dhe 50 kelmendas.12

Beteja kryesore u zhvillua në Grykën e Mozhurës, me ç'rast disa herë u zbrapsën forcat turke, por kur këto filluan ta përdorin artilerinë e rëndë, shqiptarët u thyen, vullnetarët u shpërndanë e komandanti Isuf Sokoli u plagos për vdekje.13


Me interes të posaçëm janë artikujt e ndryshëm, të marrë nga gazetat e tjera, notat e shteteve nënshkruese të marrëveshjes së |Kongresit të Berlinit, dërguar njera-tjetrës, për çështje kontestue-
të kufirit turko-malazez dhe për zbatimin e vendimeve të Fuqive të Mëdha në lidhje me dorëzimin e Plavës, Gucisë, Hotit e Grudës dhe të Ulqinit, e sidomos pjesët e „Librit të Kuq" të Aus-tro-Hungarisë, që bëjnë fjalë për çështjet e kufijve të Malit të Zi, të cilat kjo gazetë i botoi. Të gjitha këto botime në një masë të mirë tregojnë qëllimet, interesat, dhe manovrimet e Fuqive të Mëdha për këto anë.
--------------------------
1 B. Kovaçeviq, „Crnogorac" i „Glas Crnogorca" o albancima, fq, 30.
2Stefanaq Pollo, Studime Historike, Tiranë 2/1968, fq. 95—96-
3 „Glas Crnogorca" — 8 janar 1879.
4 „Glas Crnogorca" — 12 janar 1880.
5Dimitrije Tucoviq, Sërbija e Shqipnija, Prishtinë 1968, fq. 39.
6 „Glas Crnogorca" — 8 dhjetor 1879.
7 „Glas Crnogorca" — 26 janar 1880.
8 „Glas Crnogorca" — 21 qershor 1880.
9 „Glas Crnogorca" — 5 korrik 1880.
10 „Glas Crnogorca" — 5 korrik 1880.
11 „Glas Crnogorca" — 5 korrik 1880.
12 Hans-Hof-und Staatsarchiv — Raport i Lippich — Baronit H a j-mërleh Shkodër, 6 tetor 1880. (Dokument i përkthyer shqip nga Insti-fcuti i Historisë, Tiranë).
13 Po aty — 30 nëntor 1880.

[Davius]

QËNDRIMI I RUSISË NDAJ LIDHJES SHQIPËTARE TË PRIZRENIT

Historiografia ruse erdhi deri te konkluzioni se, pa marrë parasysh pohimet zyrtare të Rusisë cariste dhe të...
Mr Shemsi Ajvazi

...qarqeve pansllaviste dhe pansllavoortodokse, faktori vendimtar për çlirimin e popullit shqiptar dhe për fitoren e pavarësisë së Shqipërisë, ka qenë lufta heroike e popullit shqiptar e jo faktori ndërkombëtar.


Qëndrimi i Rusisë zyrtare ndaj Lidhjes së Prizrenit nuk dallon nga qëndrimii saj ndaj lëvizjes çlirimtare shqiptare në përgjithësi. Ai ishte rezultat i aspiratave imperialiste ruse ndaj Ballkanit, të cilin Rusia e konsideronte hapësirë shumë të rëndësishme gjeostrategjike për kontrollimin e procesit të shpërbërjes së Perandorisë Osmane, me qëllim që të përfitojë sa më shumë nga ky proces, sepse Ballkani do t'i shërbente si "placdarm" për kontrollimin e shteteve evropiane dhe për pengimin e ekspansionit të tyre në drejtim të Lindjes, për të cilën Rusia ushqente aspirata të vjetra që nga koha e perandoreshës Ekaterina II, plot një shekull para se të fillonte "kriza lindore".

Në momentin kur Ekaterina II arriti në fronin e Rusisë, diplomacia ruse filloi të ndërmarrë hapat për ta rikthyer prestigjin ndërkombëtar të Rusisë. Hapi i parë diplomatik i Ekaterinës II ishte afrimi me Austro-Hungarinë. Më1780 Ekaterina II takohet në Mogilevë me perandorin Jozef, ku arrihet qëndrimi identik i Rusisë dhe i Austro-Hungarisë ndaj Turqisë dhe Polonisë. Pastaj e tërë vëmendja e diplomacisë ruse, të cilën e udhëhiqte vetë Ekaterina II së bashku me Potemkinin, u drejtua kah zgjidhja e çështjes turke dhe realizimi i të ashtuquajturit "projekt grek". Qëllimi i këtij projekti ishte dëbimi i tërësishëm i turqve (myslimanëve Sh.A.) nga Evropa dhe krijimi i një perandorie greke, në fronin e së cilës do të ulej nipi i Ekaterinës II, Konstantin Pavloviç, kurse Austro-Hungaria do të fitonte një pjesë të Gadishullit ballkanik.[1]

Në vitin 1778 Ekaterinës II i lindi nipi i dytë dhe ajo pagëzoi me emrin perandorak, Konstantin dhe ia caktoi maminë greke që të përfitojë nga ajo dhe në moshë të njomë ta mësojë gjuhën greke, të cilën Konstantini më vonë do ta përsoste me ndihmën e mësuesve grekë. Edukimi i tij special bëhej me qëllim që të përgatitej sa më mirë për fronin perandorak me seli në Konstantinopol. Planifikohej që Konstantini të sundojë në aleancë me Austro-Hungarinë, duke qenë i pavarur nga Sank Pitersburgu si sovran i "perandorisë së krishterë" brenda hapësirës së Turqisë evropiane.[2] Stambolli do te rikthente emrin e vjetër Konstantinopol dhe do tëshndërrohej faktikisht në njërën nga tri kryeqendrat e Rusisë, krahas Sank Petersburgut dhe Moskës. Kjo do te thoshte, jo vetem mbizotërim moral mbi botën krishterë-lindore, por njëkohësisht edhe një hap vendimtar në drejtim të sundimit mbi Evropën. Këtë plan, diplomacia ruse e përgatiste në fshehtësi të madhe, duke marrë hapa të duhur për ta penguar dhe zbutur reagimin e shteteve të tjera evropiane. Në këtë mënyrë, Perandoria ruse dëshironte të fitojë të drejtën e përzierjes në çështjet gjithevropiane.

Për ta realizuar këtë synim, diplomacia ruse filloi t'i përdorë metodat e vjetra të ndikimit diplomatik, siç ishte agjitacioni demagogjik te popullata sllavortodokse në vendet e huaja. Carizmi, për t'i arritur qëllimet e veta politike, merrte pozën e çlirimtarit çdokund ndaj të krishterëve. Qysh atëherë në politikën e jashtme të Ekaterinës II caktohen detyrat parësore të politikës së carizmit rus për shekullin XIX, ku përparësi kishte depërtimi në Ballkan.[3]

Më vonë në kohën e Çështjes lindore, kur Rusia ishte dobësuar si rezultat i disfatës së pësuar në Luftën e Krimesë (1853-1856) dhe ajo dëshironte ta rikthente autoritetin e humbur, duke filluar nga popujt sllavoortodoks filloi ta zbatonte përsëri propagandën demagogjike nga koha e Ekaterinës II për t'u treguar si mbrojtëse dhe çlirimtare e tyre dhe e të krishterëve të tjerë lindorë. Pasi që Rusia në atë kohë ishte e dobët, vepronte në bashkëpunim me shtetet e tjera evropiane, duke hyrë në lojëra të ndryshme diplomatike, sidomos me Austro-Hungarinë, e cila kishte aspirata te ngjashme dhe ishte shumë sensibile, kur ishte fjala për sllavët, të cilëve ua kishte dronë dhe i shihte si rrezik për perandorinë e vet. Në këto rrethana shqiptarët nuk ishin të përshtatshëm për t'u futur në skemën e politikës cariste ruse në Ballkan, pasi që nuk ishin sllavë dhe shumica e tyre nuk ishin as krishterë. Për ta mënjanuar në tërësi çështjen shqiptare, ajo e injoronte atë në çdo mënyrë apo mundohej t'i paraqesë ata si një element i huaj në mesin e popujve sllavoortodoks dhe të krishterë-lindorë. Për këtë çështje Rusia, haste nganjëherë fatkeqësisht në mirëkuptim të shteteve evropiane. Qëndrimi i padrejtë i Rusisë ndaj shqiptarëve nuk ishte gjithnjë i hapët, por ne momentet kritike ishte gjithmonë në dëm të tyre.

Në fillim të verës së vitit 1875 fillon kryengritja e populates sllavoortodokse në Hercegovinë dhe pas një kohe edhe në Bosnje. Qeveria ruse konsideronte se ishte e domosdoshme ndihma për kryengritësit sllavoortodoks, por njëkohësisht nuk dëshironte që të binte në konflikte me Austro-Hungarinë, e cila dronte nga lëvizjet sllave. Për këtë shkak, ministri i punëve të jashtme i Rusisë, Aleksandër M. Gorçakov, meqenëse kishte parasysh dobësinë e Rusisë në atë kohë, vendosi që ndërhyrja në çështjet ballkanike të bëhet në bashkëveprim me këtë shtet. Dhe në gusht të vitit 1875 Gorçakov deklaron në Vienë për domosdoshmërinë e ndërhyrjes së përbashkët në problemin turko-hercegovas. Me këtë propozim u pajtua edhe ministri i punëve të jashtme i Austro-Hungarisë, Andrashi.[4]

Më 30 qershor 1876 Serbia i shpalli luftë Turqisë. Në këtë akt kishte dorë edhe Rusia, e cila dërgoi 4 000 vullnetarë, midis të cilëve edhe shumë oficerë në krye me gjeneralin Çerkasov, i cili edhe u emrua komandant supreme i Armatës serbe[5]. Lufta serbo-turke shtoi rrezikun për një krizë të përgjithshme evropiane dhe sidomos për një konflikti serioz ndërmjet Rusisë dhe Austro-Hungarisë. Me qëllim që të mënjanohet ky rrezik, organizohet një takim i fshehtë i Aleksandrit II dhe Gorçakovit me Franc Jozefin dhe Andrashin në kështjellën e Rajhshtadit në Bohemi, më 8 korrik 1876. Në Rajhshtad nuk u nënshkrua asnjë konventë, bile asnjë protokol. Përmbajtja e këtij "komploti" ruso-austriak është diktuar nga Andrashi dhe është shkruar nga ambasadori rus ne Vienë, i cili ishte i pranishëm në Rajhshtad. Pavarësisht nga kjo, Gorcakovi ia diktoi po ashtu njërit prej përcjellesve te tij përmbajtjen e kësaj marrëveshjeje. Këto dy shkresa, të cilat dallohen njëra nga tjetra ne disa pika, janë dokumentet e vetme, ku shënohen rezultatet e "takimit tëRajhshtadit".[6]

Dokumenti në variantin e Gorçakovit është dokumeti i parë, i cili zbulon qëllimet e politikës cariste ruse ndaj çështjes shqiptare dhe karakterizon mënyrën e trajtimit të shqiptarëve, të cilat kanë lënë pasoja të rënda në zhvillimin e ngjarjeve të mëtejshme të asaj kohe në viset shqiptare. Mund te thuhet lirisht se kjo tendencë e qëndrimit rus ndaj shqiptarëve ka vazhduar deri në ditët e sotme. Me qëllim që ta sqarojmë këtë tendencë do te shtrojmë shkurtimisht përmbajtjen e takimit të Rajhshtadit dhe do t'i theksojmë dallimet ndërmjet këtyre dy dokumenteve. Në Rajhshtad, të dy palët u pajtuan se në rast të fitores së Serbisë "shtetet nuk do ta ndihmojnë krijimin e një shteti të madh sllav". Por, me insistimin e Gorçakovit, Andrashi u pajtua për disa zgjerime të Serbisë dhe Malit të Zi, të cilat kanë qenë në dëm të shqiptarëve.[7] Sipas versionit te Gorçakovit, Serbia do të fitonte disa pjesë të "Serbisë së Vjetër" dhe të Bosnjës, Mali i Zi - tërë Hercegovinën dhe një liman në Adriatik, kurse sipas versionit të Andrashit, Mali i Zi do të merrte vetëm një pjesë të Hercegovinës, ndërsa pjesa tjetër e Hercegovinës dhe Bosnja në tërësi do të aneksohej nga Austro-Hungaria.[8] .

Sipas versionit rus, Austro-Hungaria do të ketë të drejtë ta aneksojë vetëm "Kroacinë turke" dhe disa pjesë të Bosnjës në kufi me të", sipas planit, i cili do të përcaktohet më vonë. Këtu nuk bëhet fjalë për të drejtën e Austro-Hungarisë mbi Hercegovinën.[9] Në rast se shkatërrohet Turqia evropiane, Bullgaria dhe Rumania, sipas versionit rus, do të bëheshin principata te pavarura, kurse sipas atij austriak - do të jenë provinca autonome të Perandorisë Osmane; po sipas këtij versioni edhe Shqipëria do të bëhej provincë autonome e tillë. (Ky është rasti i parë që edhe Shqipëri të hyjë në kombinimet diplomatike të shteteve të mëdha për krijimin e shteteve të reja në Ballkan.) Në versionin rus, Shqipëria nuk përmendet fare.[10] Marrëveshja e Rajhshtatit fshihte ne vete shumë embrione të keqkuptimit dhe të konflikteve, që dolen në shesh ne kohën e ashpërsimit të "krizes lindore", e sidomos pas Luftës ruso-turke (1877-78). Politika ruse ndaj Ballkanit në atë kohë i përmbahej planit dhe programit të Ministrisë së Punëve të Jashtme të Rusisë, në krye të së cilës gjendej A. M.Gorçakov. Ky plan mund të ilustrohet nga një raport i kësaj ministrie nga viti 1862, ku konstatohet se ".Rusia i mbetet besnike parimeve të veta të koordinimit të hapave politikë me interesat e saja". Ndërkaq, kredoja kryesore e ministrit Aleksandër Gorçakov (ka shërbyer diplomat plot 65 vjet, 25 nga të cilat ka qenë minstër i punëve te jashtme) ishte: "Detyra kryesoree politikës së jashtme të Rusisë është mbrojtja e intereseve të saja nacionale".[11]

Detyra e dytë e politikës se Gorçakovit ishte se duhet të bëhet çmos që në Evropë mos të bëhen kurrëfarë ndryshimesh territoriale, apo ndryshime të baraspeshës, apo sferës së ndikimit, të cilat do t'u shkaktonin dëme të mëdha intereseve të Rusisë. Vetëm në këtë mënyrë Rusia mund ta zinte vendin e vet, t'i rikthente pozitat, autoritetin dhe ndikimin. Pas këtyre mendimeve të Gorçakovit, të cilat i parafrazoi ministri aktual i punëve të jashtme i Rusisë, Igor Ivanov, në referatin e tij në seminarin, kushtuar 200-vjetorit të lindjes së Aleksandër Gorçakovit, mbajtur më 16 tetor 1998. Ai me admirim të madh konstaton dhe bën pyetje:"A nuk jehojnë në mënyrë aktuale edhe sot këto fjalë të diplomatit të madh rusë" Pastaj, në vazhdim, duke folur për situatën në Ballkan, I. Ivanov citon fjalët e A. Gorçakovit, që ai ia kushtonte regjionit të njëjtë:"Çështja lindore nuk është vetëm çështje ruse,ajo ka të bëjë me realitetin e Evropës, të botës dhe me prosperitetin e njerëzimit dhe të civilizimit të krishterë". "Kanë kaluar më se 100 vjet- klithte Ivanov- dhe ky postullat bëhet i vërtetë më tepër se kurrë. Rregullimi i problemeve ballkanike dhe, në rend të parë situata ne Kosovë, është një ndër detyrat më të ndërlikuara të politikës evropiane dhe botërore".[12]

Citati i lartpërmendur i Gorçakovit e ilustron më së miri se qëndrimi i Rusisë ndaj çështjes shqiptare kamuflohet me paragjykime konfesionale me qëllim që të ndikojë te shtetet e tjera evropiane, të cilat ishin të ngarkuara po ashtu me këto paragjykime. Në këtë mënyrë Rusia prejudikonte njëkohësisht arsyetimin e qëndrimit të saj të padrejtë ndaj çështjes shqiptare. Mu për këtë arsye Rusia mundohej gjithnjë që lëvizjes kombëtare të shqiptarëve t'ia atribojë karakterin fetar dhe sidomos Lidhjes së Prizrenit, e cila u paraqit si lëvizje çlirimtare e organizuar dhe për këtë shkak Rusia e konsideronte atë si të rrezikshme për interesat dhe synimet e saja ne Ballkan. Është e vërtetë se në organizimin e Lidhjes së Prizrenit kanë marrë pjesë njerëz me botëkuptime të ndryshme, ndër to edhe me ato fetare islamike, gjë që ka të bëjë me realitetin historik të asaj kohe. Dihet se motivet e organizimit të Lidhjes së Prizrenit kanë qenë në radhë të parë mbrojtja e vatrave shqiptare, të cilat rrezikoheshin seriozisht nga politika e shteteve të mëdha evropiane dhe nga apetiti i fqinjëve, që gëzonin përkrahjen e plotë të Rusisë. Siç pohojne shkencat e drejtësisë,"motivet janë ato që zbulojnë karakterin e veprës". Prandaj, mund të thuhet se Lidhja e Prizrenit në të gjitha fazat e saja dhe sipas të gjitha përmasave hyn në radhën e organizatave çlirimtare dhe për popullin shqiptar paraqet një vlerë shumë të madhe dhe të përjetshme.

Rusia, me qëllim që ta realizojë politikën e saj imperialiste në Ballkan, ka ushtruar një aktivitet të madh diplomatik, sidomos në viset shqiptare, ku themelonte përfaqësitë e saja nëpër qendrat administrative, si: Shkodra, Manastiri, Janina, Shkupi, Prizreni etj. Ajo, në këto qendra dërgonte diplomatë të aftë, të cilët shënonin të gjitha aktivitetet dhe përshkruanin gjendjen ekonomike, shoqërore dhe kulturore të këtyre viseve. Ata i dërgonin rregullisht raporte ambasadës ruse në Stamboll, por nganjëherë raportet i dërgonin edhe drejtpërdrejt në Ministrinë e Punëve të Jashtme të Rusisë.Në arkivat ruse ekzistojnë materiale të shumta të periudhës së "krizës lindore", të cilat kanë vlerë shkencore të dorës së parë për historinë të popullit shqiptar të kësaj periudhe, por edhe për çështjet me të rëndësishme të historisë ballkanike. Më i rëndësishmi është Arkivi i Politikës së Jashtme të Rusisë (AVPR), ku gjenden raportet e konsujve rusë nga Turqia evropiane dhe sidomos nga qendrat e përmendura më lart, të cilat përmbajnë dëshmi të vlefshme për jetën ekonomike, shoqërore dhe politike të shqiptarëve. Sa i përket objektivitetit të tyre shkencor, ato janë të ndryshme, varësisht nga personalitetet, që përfaqësonin politikën ruse në viset shqiptare dhe nga bindjet e tyre personale, politike dhe ideologjike.[13]

Materialet më interesante mund të konsiderohen ato të diplomatit të ri rus, M. A. Hitrovo, i cili, në mars të vitit 1861, u emërua konsull në Manastir, që në atë kohë ishte qendër e Vilajetit të Manastirit, apo e Vilajetit të Rumelisë. Që nga fillimi M. A. Hitrovo fillon ta studiojë me kujdes jetën shoqërore dhe ekonomike të shqiptarëve dhe të sllavëve maqedonas. Ai udhëtonte nëpër viset e vilajetit dhe rezultatet e hulumtimeve të veta ia dërgonte bashkë me raportet e rregullta Ministrisë së Punëve të Jashtme dhe Ambasadës ruse në Stamboll. Raportet e tij jane karakteristike për nga vërejtjet e hetueshme personale, pjekuria e konkluzioneve dhe vlerësimet e drejta të situatave Hitrovo ka përcjellur me interesim dhe simpati të njëjtë zgjimin kombëtar të shqiptarëve, të sllavëve, të grekëve dhe të vllehëve. Në vlerësimet e veta ai nuk idealizon apo tejçmon këtë ose atë dukuri, apo aktivitet politik. M.A. Hitrovo në veprimtarinë e tij, në mendimin e tij për levizjet çlirimtare të popujve ballkanikë lidhur me rolin e Rusisë për çlirimin e tyre ngasundimi turk, i përmbahej një linie të pavarur vetanake, sepse nuk ishte i ngarkuar me paragjykime religjioze. Shërbeu në Manastir në vitet 1861-64, pastaj në Stamboll si konsull gjeneral i Rusisë (1864-68), për një kohë punoi në Rusi dhe më 1871 kthehet përsëri në Stamboll në pozitën e mëpareshme. Ai mbante lidhje dhe korrespodencë me personalitete shqiptare edhe gjatë kohës kur ishte ne Rusi. Këto dokumente dhe materialet e tjera në lidhje me aktivitetin e tij, gjenden ne Sank Petersburg në Repartin e dorëshkrimeve të Institutit të Letërsisë e disa edhe ndër dokumentet e Ambasadës ruse në Stamboll.[14]

Konsullata e Rusisë në Prizren u hap në mesin e vitit 1878 me qëllim që t'i përcjellë për së afërmi ngjarjet rreth Lidhjes së Prizrenit. Konsull u emërua J. Jastrebov, diplomat që ka shërbyer në Turqinë evropiane në kohën e Luftës ruso- turke (1877-78). Ai ishte konsulli i pare që erdhi në Prizren, që kishte për detyrë, pos të tjerave, të ndikonte edhe në formimin e mendimit negativ ndaj Lidhjes Shqiptare të Prizrenit te konsujt e tjerë evropianë që arriten më vonë në Prizren.Duhet theksuar se veprimi i tij ka pasur ndikim sidomos tek konsulli anglez. Nga raportet e tij merret vesh se Jastrebov, ishte sllavenofil dhe me botëkuptime konservatore. Ai mundohej në çdo mënyrë t'i mbrojë idetë e pansllavizmit dhe të sllavoortodoksizmit dhe me antipati të madhe e shikonte lëvizjen shqiptare. Jastrebovi e shihte veprimtarinë e Lidhjes së Prizrenit vetëm si reaksionare dhe assesi nuk donte te dinte për idenë e përkrahjes së lëvizjes çlirimtare shqiptare, siç bënte Hitrovo, i cili pas Kongresit te Berlinit e përkrahu idenë e çlirimit të shqiptarëve dhe luftën e tyre kundër Turqisë.[15] Caktimi i Jastrebovit për konsull në Prizren simbolizon dhe karakterizon qëndrimin zyrtar të Rusisë ndaj Lidhjes së Prizrenit. Dokumente të vlefshme janë edhe ato në fondin personal te ambasadorit rus në Turqi, N.P.Igniatev, i cili gjendet në Arkivin Shtetëror qendror të Revolucionit të Tetorit (CGAOR). Po ashtu janë interesante fondet e diplomatëve të tjerë, sikur A. M. Gorçakov, A. S. Jonin etj. Këto materiale përfshijnë periudhën e viteve 1860-1880.[16]

Në materialet e zyrës diplomatike të Komandës Supreme të Armatës ruse,gjetur në Jedrene gjatë Luftës ruso-turke (1877-1878) gjendet nje document që ka të bëjë me Lidhjen e Prizrenit. Në këtë dokument shënohet takimi i komandantit suprem të Armatës ruse, E. I. Totleban, me një përfaqësues të Lidhjes së Prizrenit. Dokumenti dëshmon se në periudhën qershor - gusht të vitit 1878, një përfaqësues i Lidhjes Shqiptare është dërguar nga Prizreni në Jedrene, ku atëherë gjendej Shtabi suprem i Armatës ruse, me detyrë të posaçme, që të mësojë për qëndrimin e qeverisë ruse ndaj Lidhjes së Prizrenit dhe të sqarojë se çfarë mund të presin shqiptarët nga Evropa dhe çfarë nga Rusia. Në këtë bisedë përfaqësuesi shqiptar ka definuar shkaqet, të cilat kanë shkaktuar rritjen e lëvizjes shqiptare pas Luftes ruso - turke. Përfaqësuesi shqiptar pohon se formimi i shteteve të forta: Serbisë, Malit të Zi, Bullgarisë dhe Greqisë, në kufi me Shqipërinë dhe njëkohësisht dobësimi i Turqisë, janë sinjale që tregojnë se shqiptarëve u kanoset rreziku i gëlltitjes së tyre nga fqinjtë e përforcuar.[17] Në pyetjen se çfarë dëshirojnë shqiptarët, përfaqësuesi përgjigjet: "Shqiptarët dëshirojnë për veten asgjë më tëpër se që është bërë për popujt e tjerë të Gadishulli ballkanik - pranimin e pavarësisë dhe të drejtën që të themelojnë principatën e tyre të posaçme."[18] Kjo deklaratë e përfaqësuesit të Lidhjes së Prizrenit vërteton se brenda lëvizjes shqiptare, krahas programeve tjera më të moderuara, që nga fillimi i veprimtarisë së Lidhjes ekzistonte edhe programi për pavarësinë e Shqipërisë.

Sa i përket historisë së themelimit të Lidhjes, përfaqësuesi pohon se pushteti turk ka marrë pjesë në organizimin e saj dhe se në këtë rast, qëllimi pushtetit turk ka qenë të tregohet se realizimi Kongresit të Berlinit është i pamundshëm dhe që të zvogëlohen sa më tëpër humbjet territoriale të Turqisë. Megjithatë, pushteti turk duke përkrahur Lidhjen në fillim, nuk mundi që asaj t'ia imponojë ndikimin e vet.[19] Në ekzemplarin e pastër të protokolit të kësaj bisede, cili u shkrua për ministrin e punëve të jashtme, N. K. Grish, dhe për ambasadorin rus në Turqi, A. B. knjaz Llobanov-Rostovski, të gjitha formulimet janë zbutur, por edhe thëniet e Totlebanit janë shkruar me një stil më të kujdesshëm: "Rusia bashkëndjen me të gjithë popujt dhe i kupton synimet e tyre të ligjshme e të drejta,ajo po ashtu këto ndjenja i ndanë edhe ndaj shqiptarëve nëse ata me sjelljet e tyre i arsyetojnë këto simpati, që do të thotë të vendosin marrëdhënie miqësore dhe fqinjësore me malaziasit, serbët, bullgarët, grekët, duke ua lëshuar ato vende, për të cilat ka vendosur Kongresi i Berlinit që t'u dorëzohen shteteve fqinje me Shqipërinë". Ndërkaq, qëllimet e Lidhjes së Prizrenit, të cilat i kishte formuluar përfaqësuesi shqiptar, janë interpretuar në një mënyrë të papërcaktueshme.[20]

Shënimet për personalitetin e këtij përfaqësuesi shqiptar janë shumë të varfëra. Emri i tij në tekst zëvendësohet me tre yje sikur "***beu gëzon autoritet jo vetëm në Shqipëri, por edhe në Konstantinopol, ka qenë disa herë kaimakam në qytete te ndryshme dhe ka lidhje të mira me njerëz në pozita të larta. Ky njeri është i moshuar dhe në të vërtetë ka njohuri të mira për këtë vend dhe krijon përshtypje se mund t'i besohet ".[21]Sipas mendimit të Irina G. Senkeviçit, ky beg është me origjinë nga myslimanët e Dibrës apo të Matit, sepse në përgjigjet e tij është shprehur me simpati të madhe ndaj shqiptarëve të këtyre dy regjioneve. Për identifikimin e këtij personi ndihmojnë dy dokumente nga arkivi personal i M. A. Hitrovos; ai me titull: "Akti për autorizimin gjeneral, i lëshuar zotriut Jusuf Ali-beut, kaimakamit të Dibrës..."Ky akt autorizon Jusuf Ali-beun që të përfaqësojë interesat e shqiptarëve". Dokumenti tjetër përshkruan situatën politike në krahinat shqiptare dhe caqet e Lidhjes shqiptare. Dokumenti është përpiluar në emër të parisë shqiptare - gege;myslimanë dhe të krishterë nga Dibra, Mati, Malësia, Mirdita, Prizreni, Elbasani etj., të cilët ishin të gatshëm të mbronin lirinë e atdheut me armë në dorë pa kursyer flijesat.[22] Ngjarjet në Turqinë evropiane në kohën e "krizës lindore" janë përcjellur me vëmendje edhe nga shtypi rus, i cili e përkrahte në përgjithësi politikën zyrtare të Rusisë në Ballkan. Gazetat ruse botonin komente politike që shprehnin në të vërtetë qëndrimin zyrtar të Rusisë cariste për Çështjen lindore në përgjithësi, rrjedhimisht edhe për çështjen ballkanike, e në kuadër të saj edhe për çështjen shqiptare. Komentet politike të gazetave kryesore, si "Moskovskie viedemosti" dhe "Sank-Pjeterburshke viedemosti" flasin qartë se politika e jashtme e Rusisë cariste kishte për qëllim që çështjen ballkanike, si edhe Çështjen lindore në përgjithësi ta zgjidhë në dobi të zgjerimit të ndikimit të saj në këtë pjesë të botës.[23] Përkrahje të madhe i jepnin gazetat ruse "zgjidhjes" së çështjes bullgare, duke dëshiruar që nëpërmjet Bullgarisë së madhe të realizohej mbizotërimi i Rusisë cariste në Ballkan[24]

Komentet politike të këtyre gazetave, edhe pse bëjnë fjalë vazhdimisht për shqiptarët në kohën e "krizës lindore", veçanërisht për periudhën e Lidhjes së Prizrenit, karakterizohen për qëndrime të padrejta, të cilat jo vetëm që nuk e përfillin ekzistencën dhe mirëqenien e popullit shqiptar, por njëkohësisht falsifikojnë të vërtetën historike lidhur me rolin dhe rendësinë e lëvizjes kombëtare shqiptare të udhëhequr nga kjo Lidhje. Sipas mendimit të komentatorëve politikë të këtyre gazetave ruse, Lidhja e Prizrenit jo vetëm që ishte pjellë e Portës, por edhe vegël e saj. Të gjitha përpjekjet e lëvizjes kombëtare shqiptare, të udhëhequra nga Lidhja, për zgjidhjen e çështjes shqiptare, krahas me ato të vendeve të tjera ballkanike, vlerësohen në mënyrë negative, jo si përpjekje të popullit shqiptar, por si përpjekje të myslimanëve fanatikë shqiptarë, të cilët, duke qenë dorë e shtrirë e Portës, luftojnë për ruajtjen e sundimit osman në viset e banuara nga shqiptarët.[25] Kërkesa për autonominë shqiptare, çmohen si të paqena, si demagogji e Portës, e cila duke u thirrë në ekzistencën e kombit shqiptar dhe në të drejtat e tij, dëshiron që me përkrahjen e popullit shqiptar ta ruajë sundimin e saj në këtë pjesë të Evropës.[26]

Edhe lajmet që sjellin gazetat ruse, në esencë kanë tendencë që "të vërtetojnë"se rezistenca shqiptare kundër vendimeve të Kongresit të Berlinit bëhej sipas urdhërave të Portës me qëllim që të ruhet sundimi osman në Evropë.[27] Përveç qëndrimit zyrtar të Rusisë dhe të shtypit rus është e rëndësishme të flitet edhe për qëndrimin e historiografisë ruse ndaj Lidhjes së Prizrenit dhe lëvizjes çlirimtare shqiptare në përgjithësi. Ky qëndrim dallon nga qëndrimi politik i carizmit rus, i frymëzuar me ideologji pansllave dhe pansllavoortodokse dhe i motivuar me interesa strategjike dhe gjeopolitike.Historianët rusë që janë marrë me çështjet shqiptare, por edhe ata që janë marrë me çështjet ballkanike në përgjithësi, pohojnë se populli shqiptar së bashku me popujt e tjerë ballkanikë ka marrë pjesë aktive në luftën çlirimtare kundër Turqisë feudale dhe se kjo luftë intensifikohet në kohën e "krizës lindore", kur u aktualizua çështja e ekzistimit të mëtejshëm të Turqisë evropiane.[28]

Duhet theksuar se historiografia ruse është marrë seriozisht me çështjet ballkanike, por edhe me atë shqiptare, sidomos në periudhën sovjetike, kur demaskimi i politikes imperialiste ruse ishte i preferuar. Historianët ruse të kësaj periudhe paten mundësi t'i shfrytëzojnë arkivat me materiale të begatshme, që i kishte lënë pas veti aktiviteti i madh diplomatik dhe informativ i Rusisë në pjesën e Turqisë evropiane.Historianët rusë të periudhës sovjetike e vlerësuan historinë e popullit shqiptar si pjesë të historisë së popujve ballkanikë, kurse luftën dhe lëvizjen popullore çlirimtare si pjesë te asaj ballkanike. Ata konstatojnë vazhdimësinë e kësaj lufte për çlirim që nga shekulli XV, kur Skënderbeu u ngrit kunder pushtetit turk.[29] Historianët e kësaj kohe i kushtuan kujdes të veçantë periudhës- gjysma e dytë e sh. XIX -fillimi i sh. XX të histories së popullit shqiptar, pasiqë kjo periudhë ishte pjesa më e tronditshme dhe më interesante e kësaj historie. Atëherë kur u zhvillua lëvizja popullore çlirimtare dhe kur kjo lëvizje ishte shumë aktive në luftë për çlirimin nga zgjedha shekullore e pushtetit feudal turk. Natyrisht, konstatohet se këtij aktiviteti të madh i ka kontribuar edhe "kriza lindore"me të gjitha implikimet e saja politike të krijuara në një periudhë historike, kur antagonizmi ndërmjet fuqive të mëdha evropiane rreth çështjeve ballkanike arrinte kulminacionin e vet, i cili u reflektua negativisht për popujt e vegjël në Ballkan.[30] Kontribut të veçantë për këto vlerësime për historinë e popullit shqiptar ka dhënë historianja e njohur, Irina G. Senkeviç, por edhe disa historianë të tjerë, si I. S. Galkin, i cili është marrë sidomos me periudhën pas Lidhjes së Pizrenit.

Në veprat e historianëve rusë, në mënyrë koherente, janë shtruar rrethanat sociale, ekonomike, kulturore dhe politike të popullit shqiptar, është paraqitur lufta e shteteve të mëdha evropiane për ndikim dhe imponim të interesave te tyre popullit shqiptar, është sqaruar roli i çdonjërës nga ato në proceset e ngjarjeve të asaj periudhe.Konstatohe se Turqia, Austro-Hungaria dhe Italia kanë ushtruar propagandë të vazhdueshme kundër zgjimit kombëtar dhe konsolidimit nacional te shqiptarëve dhe po ashtu kundër konsolidimit të marrëdhënieve të shqiptarëve me fqinjët. Natyrisht, në këto raste bëhet fjalë pak për rolin negativ të Rusisë per shkak të rrethanave politike në Rusi në atë kohë, por ky fakt nuk i zhvlerëson konstatimet e tjera të historianëve rusë. "Kriza lindore" (1875-1878), që filloi me aksionet e armatosura të popujve ballkanikë kundër pushtetit turk, e cila e shkaktoi Luftën ruso-turke (1877-1878), konsiderohet si etapë - kthesë në zhvillimin e lëvizjes çlirimtare te popullit shqiptar. Lidhja e Prizrenit përshkruhet hollësisht dhe konsiderohet si organizatë e parë kombëtare shqiptare. Vlerësohet se, me gjithë tentimet e pushteti turk që Lidhjes shqiptare t'ia mohojë karakterin kombëtar dhe t'ia theksojë karakterin fetar, ajo në nëntor të vitit 1878 përpiloi programin e autonomisë së Shqipërisë dhe se Lidhja e Prizrenit, me përkrahjen e mbarë lëvizjes popullore, mori karakter antiqeveritar dhe çlirimtar. Lidhjes se Prizrenit i pranohen merita të mëdha për luftën e saj dyvjeçare për autonominë e Shqipërisë. Konstatohet se ajo ka pasur policinë dhe forca ushtarake të konsiderueshme, por mendojnë se Lidhja e Prizrenit nuk ka qenë mjaft konsekuente dhe e vendosur në luftë kundër pushtetit turk. Këtë qëndrim të Lidhjes I. G. Senkeviç e arsyeton me rrethanat e ndërlikuara ndërkombëtare në kohën kur ajo vepronte dhe me qëndrimin e fuqive të mëdhaevropiane ndaj shqiptarëve.

Në përgjithësi, vlerësohet se Lidhja e Prizrenit, me gjithë disfatën që e pësoi, fitoi rëndësi të madhe në historinë e popullit shqiptar në luftë për pavarësi dhe se ajo i dha hov lëvizjes kulturore-arsimore shqiptare, e cila u zhvillua si një formë e re e luftës çirimtare dhe e luftës për pavarësi. Në bazë të materialeve dokumentare mbi luftën e popullit shqiptar historiografia ruse erdhi deri te konkluzioni se, pa marrë parasysh pohimet zyrtare të Rusisë cariste dhe të qarqeve pansllaviste dhe pansllavoortodokse, faktori vendimtar për çlirimin e popullit shqiptar dhe për fitoren e pavarësisë së Shqipërisë, ka qenë lufta heroike e popullit shqiptar e jo faktori ndërkombëtar.[31]
------------------------------------------------------------------------
[1] Istoria Diplomatii, v. I .Moskva ,1941, f. 291-292.
[2] Lord Kinross, Rascvet i upadok Osmanskoi Imperii, Moskva 1999, përkthim rusisht, f. 439.
[3] Istoria diplomacii, v. I , f. 292-293.
[4] Istoria diplomatii, v. II, Moskva, 1945, f. 23.
[5] Po aty, f. 23.
[6] Istoria Diplomatii, v. II, Moskva, 1945, f.29.
[7] Istoria Diplomatii, v. II, f. 29.
[8] Po aty, f. 29.
[9] Po aty, f. 30.
[10] Po aty, f. 30.
[11] E.Primakov, Rusia; Reforme i vneshnaia politika, Mezhdunarodnaiazhiznj, No 7, Moskva, 1998.
[12] I. Ivanov, Gorcakov paraqet një epokë të tërë të diplomacisë ruse,Mezhdunarodnaia zhiznj, No 12, Moskva, 1998.
[13] Irina G. Senkevich, Albania v period Vostochnogo krizisa, Moskva, 1965.f. 9.
[14] *I.G.Senkevich, po aty, f. 9-10.
[15] I.G. Senkevich, po aty, f. 10.
[16] Po aty, f.12.
[17] *I.G.Senkevich. po aty . f. 116.
[18] Po aty. f. 117.
[19] Po aty.
[20] I.G.Senkevich, po aty, f. 117.
[21] Po aty, f. 118.
[22] Po aty, f. 121.
[23] Shemsi Ajvazi, Lidhja e Prizrenit në shtyypin rus - Punim magjistrature, Universiteti I Prishtinës, Fakulteti Filozofik, Prishtinë,1977, f. 168
[24] Po aty, f. 169.
[25] Po aty, f. 169.
[26] Po aty, f. 170.
[27] Po aty, f. 171.
[28]* I. G. Senkevich, Albania v period vostochnogo krizisa, Moskva,1965, f. 4; Naira Shakhtakhtinska-Ajvazi, Historiografia sovjetike për shqiptarët, -punim i magjistraturës-Universiteti i Kosoves - Fakulteti Filozofik,Prishtinë, 1984, f. 38.
[29] N.Sh.Ajvazi, punim magjistrature, f. 268.
[30] Po aty, f. 269.
[31] N. Sh. Ajvazi. Punim i magjistraturës. f. 270-272