Kanuni i Lekë Dukagjinit

[Darius]

L I B R I I D Y M B D H E T Ë T




S H L I R I M E E P E R J A S H T I M E


KRYE I NJIZETËTETRETË.

Pjestarët e perjashtimevet.

KRYE I NJIZETËTEKATERT.

Deka.

§.1221. Kanûni i Malevet të Shqypnis shliron e perjashton: I. Kishen:

a) prej çdo teloznet,
b) prej dhetimit të tokvet e të gjâs sëgjallë;
c) prej giobet e çdo ndeshkimit,
d) prej çdo angarije kah katundi e flamuri,
e) e bân pjestar në çdo giobë,
f) ndoren e ndermjetsin i a ruen.

§.1222. Il. Priftin, i cilli:

a) âsht jashtûem prej ushtrije,
b) po u lyp në bé, vehtja e tij xêhet per 24 Poronikë,
c) po vrau kend, s'ndiqet per giak, prîndja e tij biejn në gjak,
d) s'ndjekë kend per gjak të prîndës.

§.1223. III. Krenët e Flamurit:

Pô u lyp per Poronik nii nder Pleq të mdhaj, vehtja e tij xêhet per 12 Poronikë të paniefun.

§.1224. IV. Kasnecat: Jashtohen prei ushtrije.

§.1225. V. Farketarët: Jashtolien prej ushtrîje.

§.1226. VI. Të vorfnin djalë të vetem, qi i kà mbetë mbi krye shpija e e âma : âsht i jashtûem pre ushtrije.

§.1227. VII. Gruen: mos pelqimi i saj kah kanûjà:

a) per Plak,
b) per Kapucar,
c) per Poronik, as beja s'i gjegjet,
d) s’kà za as vend në kuvend,
e) s'kà trashîgim as tê prîndja as tê burri,
f) nuk ndiqet per gjak;
h) ndermjetsija s'i dhunohet.

§.1228. VIII. Virgjinat (femnat, qi veshen si burrë): S'veçohen prei grash tjera, posë qi jânë të liar me ndêjë nder burra, porsé pà tager zanit e kuvendit.

§.1229. IX. Deken:

Ata, qi kàn deken në shpi, jashtoehn prej çdo pûne si kah katundi si kah flamuri, si edhè kah të reshunt e ujit të mullijvet. Ket tager e kàn prej kanûnit per nji javë ditë rresht. Si të mbushet java, do tu pergjegien detyrvet si kah katundi si kah Flamuri, edhè në kjofèt krye a Dera e Giomarkut.

§.1230. Kanûni i Malevet nuk bân qi t’i shkaktohet kuej trazim mbi trazim.

§.1231. Kur t'i desë kush njij shpije në katund, per nji javë ditë rresht mbas deket nuk mùnd t’i bzajë kush tê dera per kurrnji pûnë, qi t'a ketë vendi me e bâ katundisht.

§.1232. Jaslitohet me gjith giinden e shpis prej çdo angarije si kah katundi, si kah flamuri, si edhè prej vijash t'arve e të mullinit.

§.1233. Po desht kush me pritë per "krye shndosh" perte javen, të presë: porsé krye tetë ditësh kanûja i a don pûritorin me kênë edhè i Derës së Gjomarkut.

§.1234. Si të des kush, do të dergohen lajmtarët, per me thirré ne mort.

§.1235. Tu bâ gjâmë burrnimi, grrishten edhè tundin krahnorin.

§.1236. Grat vaitoin, por nuk grrishten.

§.1237. Porsa të vêjn kamben në katund të të dekunit miqt, do të vêjn në krye jakzat e gjurdijavet.

§.1238. Kanû âsht me bâ gjâmë mbë të dekunin tri herësh. tuj persritun fjalen "I mjeri unë!" nandë herësh.

§.1239. Burrnimi nuk bertasin mbë gra, por po i biri mbë t'âmen e i vllai nbë të motren.

§.1240. Kur të niset kush per me shktie në mort, nuk thotë "Lamtumirë", as i thotë kush "Udha e marë".

§.1241. Tuj kalue rrâzë vorresh, pûntorvet, qi çilin vorrin, nuk u thohet "puna e mbarë!"

§.1242. Në kjoshin miq, u shndoshin kryet, kjenë shokë, u thonë: "a u lodhët, or juni?"

§.1243. Si shokët e katundit të të dekunit, si miqsija, 'si të pijn kafen, kupzen e pshtesin në tokë, tuj thànë: "Zoti ju dhashët gajret!" '’Per të mirë" nuk thohet.

§.1244. Të treten ditë mbas deket, kushdo qi të vîjë,lë per "Krye shndosh" si mbas kafjet, si edhè mbas buket thotë: "Zoti ju dhashët gajret! Per të mirë mbas sodit!" Nuk thohet: "Ju shtrofèt per të mirë!"

§.1245. Gjâmatarët rreshtohen, tuj perba gjymës rrethit me ftyrë kah i dekuni.

§.1246. "Perejellsat me të dekmin nuk mùnd t’i kaloin kuej per derë, posë në kjofët udha e madhe a udhë katundi".

§.1247. Tuj dredhue prej vorresh, s'do të ndalet kush n'udhë, por do të shkoië fill në shpi të të dekunit.

§.1248. Si të mbrrijn n'oborr, u dalin perpara shokët e shpis së të dekunit, u mbajn armët, u qesin ujë duervet pà hi në shpi e u prijn ké treveza, per me hànger Drekë.

§.1249. Pa krye së hàngermit të gjith, nuk do të ngrehet kush prej buke.

§.1250. Si të çohen prej buke, do të dalin jashtë të gjithë e lain duert para derës së shpis në shekë, e cilla do të gjindet plotë me ujë.

§.1251. Miqt, qi grishten ftyre në dekë të mikut nuk do t’i lain faqet e pergjakuna as në shpi, as në katund të të dekunit e as per udhë, por ,si të mbrrijn në shpi të vet.

§.1252. Zija per të dekun të shpis (per burrnim, por jo per gra.) do të mbahet nji vjetë.

§.1253. Per fmi nuk mbahet zija.

§.1254. Zija hiqet a per ndo’i të kreme, qi lutet me miq, a per ndo'i ditë të motmotit.

§.1255. Në drekë do të gatuej bukë grueja e vêjë.

§.1256. Grueja me burrë nuk mùnd të gatuej në drekë, as me qitë ujë duervet, as me qitë raki e as bukë me thye.

§.1257. Po ju desht grues me burrë të gjall me gatue në drekë, në darsem nuk mùnd të gatuej.

§.1258. Grueja e vêjë nuk mùnd të gatuej në darsem, as nuk mùnd të qesë ujë duervet, as raki, as me thye bukë, as me veshë e me iu afrue nuses.

§.1259. Me ardhë në shpi të prîndes në pasi bija e martueme e me dekë aty n'at kohë, drekët do t’i bajë prîndja. Të prishunat e drekvet do t’i bajë shpija e prîndës e jo e burrit.

§.1260. Po u dha ndo'i ndimë shpija e mikut, kjo xêhet nderë në kanû, por jo detyrë.

§.1261. Me u çue prîndja e me bajtë trupin e dekun të së bîs së vet në shpi të burrit, katundi e giobitë per at siellje shnjerzimi.

§.1262. Né, rrios pasët me sè me shti në dhé të bin e vet prîndja, vllaznija e fisi do t’i apin uhà.

§.1263. Të prishunat e uhat e drekvet do të lahen në krye të mojit, 'si të hîjë i dekuni në dhé, e nuk mund të shtyhen pertej.

Fund

[/B]

[LuLiKraS]

Darius sdi qfare te them apo vetem o një përshendetje diretke ne ty shkon kjo dhe per gjithe qte durrs qe je duke perfaqsu me nick. Shum postim i bukur.

[Baptist]

Po asht marre e madhe more Krasniq, shpija e shqiptarit me pas bibel e kuran, tevrat e zebur, e mos me e pase Kanunin ne balle te oxhakut.

Po a ka gja ma marre se me te ardhe musafiri i atjehit me ta pa cdo lloj libre e qitapje vec Kanunin mos me e pa?

[Darius]

Baptist, kush/si u krijua Kanuni?

Mora shkas nga kjo pyetje e styx ne nje teme tjeter qe ti drejtohem atyre qe kane njohuri te thelle nga kanuni. Une personalisht e kam lexuar qe ne vitet 80-te por njohuria ime kufizohet aty. Skam patur rast te lexoj ndonje studim serioz mbi origjinen dhe hartimin e tij dhe sidomos mbi impaktin qe ka patur ne jeten e popullit tone. E di qe eshte shume i lashte. Mbase me i lashte se mund te mendojme ne. Pra brenda mundesive te informacionit do doja te dija me shume nga ata qe e kane kete njohuri.

p.s. Qofsha i gabuar por kam pershtypjen qe pjesa e kishes eshte shtuar me vone ndersa pjesa tjeter eshte shume here me e vjeter.

[Darius]

Nuk paska njeri ketu ne forum qe te dije me shume per kanunin? Nga komentet e lexuara mendoja se kishte. Eshte pjese e kultures dhe lashtesise sone si popull dhe duhet mesuar me shume per te nga te gjithe. Mekat qe informacione te tilla mbahen te ndrydhura

[Baptist]

Une per vete i kam dhene pergjegjen Styx ne lidhje me ate pyetje nuk ia vlene te shtyhemi me tej. Pergjegja ne te nenkupton ekspozimin e "aparatit magjik" me cka behet i rrezikshem sidomos per ne dhe nuk eshte per publik.
Te tjera gjera qe kane te bejne jo me konstrukcionin e tij por me prodhimin e tij mund t'i diskutojme gjer e gjate pa asnje kursim. Po ti e kreve me postimin e plote te kanunit?

[Lioness]

Po asht marre e madhe more Krasniq, shpija e shqiptarit me pas bibel e kuran, tevrat e zebur, e mos me e pase Kanunin ne balle te oxhakut.

Po a ka gja ma marre se me te ardhe musafiri i atjehit me ta pa cdo lloj libre e qitapje vec Kanunin mos me e pa?

Po de, marre e madhe.
Tani, edhe mos me pas oxhak marre eshte lol?

PS: Une e kam per vete Kanunin e Laberise dhe Kanunin e Lekes. Bile, ne fakt, nqs do ankoheshim per kanune, apo per mos-interesim sic eshte shprehur Darius, atehere njekohesisht duhet ankuar per njeanshmeri ndaj Kanunit te Lekes, ne krahasim me kanunet e tjera.

[Darius]

Ne fakt mua me ka shpetuar ta permend kete detaj. Fatkeqesisht Kanunin e Laberise nuk e kam lexuar. Thjesht fraza te shkeputura ketu e aty dhe kam pare ngjashmeri. Nga kjo me lindi dhe pyetja nese behet fjale per nje trup te vetem qe vjen nga lashtesia dhe me pas eshte 'copetuar' neper krahina te ndryshme duke pershtatur pjese te caktuara sipas krahinave dhe mentalitetit apo behet fjale per gjera komplet ndryshe. Nga mospergjigjia me duhet te deduktoj qe behet fjale per ndonje lloj forbidden knowledge

[Lioness]

Darius, ti e di sa qejf i kam une teorite konspirative .

Tani, kush do t'i mendoje si forbiden knowledge etj, eshte e drejta e tyre.
Per mua, ceshtja eshte disi me e thjeshte. Shoqeria shqiptare (qofte pellazge, ilire, arberie etj) ishte shoqeri si gjithe te tjerat qe kishte nevoje per ligje, n'dac lokale, fisnore, krahinore etj. Keto ligje mbeten te tilla si rrjedhoje e mungeses se nje bashkimi te mirefillte kombetar deri vone, apo mungese te zhvillimit te komb-shtetit vis a vis psh Europes perendimore. Por po t'i shohim keto shoqeri pri-Westphalia, sidomos medievale, kishin ligjet, kanunet e tyre te posatcme, sidomos ato me klanore nga natyra, psh Irlanda apo Skocia.

Mistifikimi i Kanuneve per mendimin tim eshte absurd sepse ne thelb do te thote qe "cudi e madhe" qe paskemi pasur ligje. E dyta i rrezikshem ne kuptimin e deshires se adoptimit te tyre, dmth adoptimit te ligjeve te qindra shekujve me pare, ligje klanore, ne shoqerine e sotme te shek 21. Ketu po flas dhe per Kanunin e Laberise.
Por kjo s'do te thote qe s'duhet t'i njohim dhe t'i vleresojme si pjese e historise, apo e tradites kombetare.

[Baptist]

Po de, marre e madhe.
Tani, edhe mos me pas oxhak marre eshte lol?

PS: Une e kam per vete Kanunin e Laberise dhe Kanunin e Lekes. Bile, ne fakt, nqs do ankoheshim per kanune, apo per mos-interesim sic eshte shprehur Darius, atehere njekohesisht duhet ankuar per njeanshmeri ndaj Kanunit te Lekes, ne krahasim me kanunet e tjera.

Sipas mendimit tim nje KANUN ka nuk jane njeqind. Kanuni i Lekes eshte kanuni qe e ka miratuar edhe Skenderbeu dhe eshte nje nder me reprezentativet. Madje nuk do ta kishim as kete po ta zbulonte me heret punen e At Shtjefen Gjecovit sigurimi serb se do ta vrisnin pak me heret dhe nuk do ta kishim as kete doreshkrim ende te pagatitur as te perfunduar te punes se tij.

Kanuni i njohur si i Lekes eshte ne realiet kanuni shqiptar i standardizuar ne mbledhjen e fundit te krereve dhe pleqnareve me te medhenj dner te cilet Leka IV si me i riu ishte ai qe e rindreqi ate ne shume pika te devijuara ne mesjete kur secila shtepi e madhe farkonte monedha te veta dhe ligje qe i zbatonte lokalisht. Kesaj i erdhi fundi me kete ripleqerim mbarkombetar ku kontestet me te medha mbeten te zgjidheshin mesh kanuneve te Lekes dhe shikimit te Gjergjit mbi disa pika kyce.

Ne fund u ra dakord se pleqeria e Lekes ne lidhje me konetstin ishte me fundamentale dhe me e drejte. Eshte kjo ngjarje ajo qe e beri te njohur si Kanuni i Lekes, dhe per here te pare Kanuni i Shqiptareve (i cili fatkeqsisht u thermua si cdo gje tjeter ne mesjete) fitoi edhe dicka qe mund te quhet autorsi. Ndonese as parimeet e Lekes nuk do te kishin zene vend po te mos ishin ne pajtim me zemren
e Kanunit origjinal.

Ja ta zeme ketu Darius ka harruar te sjell thelbin e thelbit te parimit fundamental te Kanunit i cili ekziton ne dy forma te thena ndryshe por qe transfigurojne te njetjin parim.

Ftyren e vrugnueme ne dac laje, ne dac zezoje edhe ma

ose

je i lire ta mbash burrerine tende, je i lire te cburrerohesh

etj thenie qe pershtaten e rithuhen ne baze te periudhes e situates historike e qe pershkruhen me fjale e koncepte tjera.

Ky parim eshte zemra e kanunit, -ajo qe kete Ligj e ben hyjnor.

Eshte ligji me 'demokratik' ne historine e njerezimit, ai nuk te detyron asgje!!!

[Darius]

Lioness nuk ndaj te njejtin mendim ne lidhje me Kanunin tone. Mbase eshte thjesht ndjesi personale, mbase lidhet me njohurine qe preferoj te kem per lashtesine si dhe disa elementa te ngjashem qe gjej ne historine e lashte te pjeses tjeter te botes por per mua kanuni eshte shume me teper se nje pakete 'primitive' ligjesh. Prandaj dhe kerkoj pjesmarrjen e atyre qe dine me shume per kete.

[Darius]

Ja ta zeme ketu Darius ka harruar te sjell thelbin e thelbit te parimit fundamental te Kanunit i cili ekziton ne dy forma te thena ndryshe por qe transfigurojne te njetjin parim.

Ftyren e vrugnueme ne dac laje, ne dac zezoje edhe ma

ose

je i lire ta mbash burrerine tende, je i lire te cburrerohesh

etj thenie qe pershtaten e rithuhen ne baze te periudhes e situates historike e qe pershkruhen me fjale e koncepte tjera.

Ky parim eshte zemra e kanunit, -ajo qe kete Ligj e ben hyjnor.

Eshte ligji me 'demokratik' ne historine e njerezimit, ai nuk te detyron asgje!!!

Solla tekstin e Kanunit sic eshte botuar. Nuk kam shkurtuar asgje, as nuk kam harruar asgje. Vrugnimi i fytyres sipas kanunit qenka i njejte me moralin njerezor qe denon pushtin dhe te pafytyrin si dhe mundesoka gjykimin po aq te percipte njerezor mbi norma jo shoqerore por personale. Po aq interesante dhe fraza mbi burrerine e cila te jep dhe lirine e cburrerimit. Tipike shqiptare. Kjo me bind per autenticitetin e ketij kanuni. Eshte i joni dhe aspak i huazuar.

[Lioness]

Sipas mendimit tim nje KANUN ka nuk jane njeqind.

Nga Eqerem Vlora:

"Shumica e lexuesve nuk dine fare qe ne Shqiperine e Juges, ka qene ne veprim nje "ligj i zakonit" ndermjet popullatave te Laberise, te Toskerise dhe te Camerise ..."

Ne ate kategori futesh dhe ti me duket .

[Lioness]

Lioness nuk ndaj te njejtin mendim ne lidhje me Kanunin tone. Mbase eshte thjesht ndjesi personale, mbase lidhet me njohurine qe preferoj te kem per lashtesine si dhe disa elementa te ngjashem qe gjej ne historine e lashte te pjeses tjeter te botes por per mua kanuni eshte shume me teper se nje pakete 'primitive' ligjesh. Prandaj dhe kerkoj pjesmarrjen e atyre qe dine me shume per kete.

Une nuk thashe primitive, sepse nuk ishin primiteve per kohen dhe shoqerine qe administronin. Bile as nuk mohova lashtesine e tyre. A kane motive qe perjetojne ne kohe? Patjeter. Ligjet reflektojne ne fund te fundit shoqerine shqiptare, dhe shume karakteristika jane ruajtur apo i respektojme.
Sa per lashtesine, psh per Kanunin e Laberise, mendohet t'i perkase te pakten periudhes pri-romake. Nje nga hipotezat e lidh me ligjet e mbreterise se Epirit. Bile ne Gjirokaster thoshin: "Me ba kuvend mbas Kanunit te Pirrit." Ka dhe hipoteza te tjera.
Fondamentalisht s'duhet harruar se Kanuni eshte Ligj. Dhe se tradita kanunore, apo ligjvenese nuk eshte monopol i nje shoqerie apo tjetre, por pjese e saj.

[Homza]

Kanuni ka qene dhe ngelet ligji i pare i shoqerise Shqiptare dhe qe eshte pranu nga shumica e popullates ne veri te Shqiperise si ligj dhe ju kan perkushtu zbatimit te tij.

Kanuni tregon qe edhe ne ate kohe mendimtaret shtetformuse kan qene te pranishme tek Shqiptaret, ama me vjen habi qe se kemi pas nje shtet te sunduar nga nje ligjvenes.

[brooklyn2007]

Gjeta nje material ne lidhje me ate qe thote Lioness per kanunin e Laberise:


Kanuni i Labërisë

Zhvillimi historik e kanunit




4. Zhvillimi historik i Kanunit të Labërisë.



Në shoqërinë shqiptare, si në çdo shoqëri tjetër njerëzore, në stadet më të hershme të saj janë njohur tabutë, si veprime të ndaluara. Shkelësit e tyre dënoheshin me dënime të ndryshme. Veç këtyre në shoqëri kanë vepruar normat e moralit, bazuar në filozofinë e së mirës e të keqes dhe përcaktonin se si duhej të silleshin njerëzit.

Gjithashtu u shfaqën zakonet, që kanë luajtur rol të rëndësishëm për rregullimin e marrëdhënieve shoqërore në grupet etnike.

Me zhvillimin historik të shoqërisë, si pasojë e dallimeve ekonomike shoqërore, u diktua nevoja e shndërrimit të zakoneve në norma të së drejtës zakonore.

Megjithatë nuk mund të mohohet se edhe në Labëri kanë ekzistuar sisteme të ndryshme të së drejtës, bartës të së cilave kanë qenë grupe të ndryshme sociale e kulturore, ndaj të cilave veprojnë këto sisteme. Në literaturën historike e juridike të vendit e të huaj, është pranuar se perandoria bizantine, si ajo romake, ishte e detyruar tu njihte bashkësive të ndryshme etnike, përfshirë shqiptarët, format patriarkale të ekzistencës së tyre kombëtare si dhe normat e së drejtës zakonore për vetëqeverisjen vendore. Konkretisht kanë vepruar e drejta romake, bizantine (nga e cila është huazuar dënimi me prerjen e gjymtyrëve hundës, veshit etj) dhe sidomos sheriati, ligjet e shtetit osman, e drejta kishtare dhe paralelisht me to edhe e drejta zakonore, venomet, që përfaqësojnë pluralizmin juridik. Ato kanë pasur mbi të ndikime sidomos në marrëdhëniet familjare e martesore.

Megjithatë, është gjithashtu fakt i pamohueshëm, se e drejta zakonore e Labërisë, dhe ajo mbarë shqiptare nuk u asimilua, por në përmbajtje të saj, ruajti karakterin origjinal shqiptar e kombëtar dhe vazhdoi të mbijetonte e të zbatohej në praktikë. Ajo ishte pjesë përbërëse e qëndresës së popullit kundër pushtuesve të huaj. Në rast se ajo do të ishte asimiluar gjatë pushtimit osman, atëherë njerëzit do të detyroheshin të zbatonin vetëm sheriatin dhe të humbitnin edhe gjuhën shqipe siç kanë humbur edhe njëzetmijë gjuhë të ndryshme.

Mirëpo, origjina e normave të së drejtës zakonore mbarë shqiptare, përfshirë atë të Labërisë, i përket lashtësisë, para pushtimit romak, që nga ilirët (shek.IV-I para erës së re). Sipas Shtjefën Gjeçovit emri i së drejtës zakonore te shqiptarët e Shqipërisë së jugut lidhet me emrin e Pirros mbretit të Epirit. ²Krahu që i afrohet Gjirokastrës thonë: ²Me ba kuvënd mbas Kanunit të Pirrit² mbretit të Epirit.[1] Kjo është një hipotezë e ngjashme me atë të historianit Kasem Biçoku se Kanuni i Lekës ka lidhje me emrin e Aleksandërit të Madh, që mbetet objekt hulumtimi i diskutimit shkencor.

Këto norma u përcollën në traditën gojore gjatë shekujve deri në gjysmën e parë të shekullit XX, gjithmonë në trajtën e normave të sjelljeve të pashkruara, që përbën karakteristikën kryesore të së drejtës zakonore.

Normat e së drejtës zakonore të përfshira në Kanun nuk kanë qenë statike në të gjitha kohët. Ato kanë pësuar evolucionin e tyre historik, janë ndryshuar e plotësuar me norma të reja, në përshtatje me kërkesat objektive të zhvillimit ekonomiko-shoqëror e kulturor të Labërisë.

E drejta zakonore e Labërisë, ndonëse ka origjinë që nga lashtësia, gojëdhëna popullore ia atribuon Kanunin Papa Zhulit nga Zhulati, shek.XI, i cili, flitet se ka qenë prift edhe si prijës i Kurveleshit i njohur nga normanët gjatë pushtimit të tyre (1081). Figura e Papa Zhulit i takon kohës së Bizantit, çka dëshmon se gjurmët e Kanunit të Labërisë gjenden qysh atëherë dhe kanë vepruar në praktikë krahas monokanonit bizantin. Për këtë legjendë ka shkruar edhe Eqrem Vlora (Shejzat 1957) pavarësisht se ende nuk janë gjetur dokumente të shkruara.

Është interesant fakti se kjo gojëdhënë për Papa Zhulin në Labëri, ka shumë ngjashmëri me atë në Malësinë e Veriut, që i atribuon Kanunin mesjetar Lekë Dukagjinit, apo Kanuni i Skënderbeut, ndonëse edhe për këta nuk ka dokumente arkivore.

Sipas mendimit tonë, të shprehur edhe më parë, as Lekë Dukagjini dhe as Papa Zhuli nuk ka qenë e nuk mund të ishin krijuesit e kodifikuesit e Kanunit, derisa normat e Kanunit kanë origjinë shumë më herët, por, në rastin më të mirë ata mund të kenë bërë ndonjë ndryshim të normave të vjetra për zëvendësimin me norma të reja në përshtatje me kërkesat e kohës, ose kanë ushtruar autoritetin e tyre për zbatimin e këtyre normave.

Veç asaj, në Kurvelesh gojëdhëna popullore nuk i jep ndonjë rol të veçantë Papa Zhulit, ashtu siç ndodh në malësi të Veriut për Lekë Dukagjinin ose për Skënderbeun.

Në vitin 1492, Porta e Lartë, i njohu zyrtarisht Himarës, si kryeqendër e kryengritjeve të Labërisë kundër pushtuesit osman, venomet e saj, të drejtën për t’u vetëqeverisur me normat juridike të saj. Himara, në shekujt XV dhe XVI përfshinte bregun e detit deri në Butrint dhe gjithë pothuaj Labërinë e sotme. Nga dokumente të mëvonshme del se në Himarë bënin pjesë fshatrat e Tepelenës, të Kurveleshit, Kudhësi, Smokthina, Mesapliku, Dukati, Tragjasi, Drashovica, Lapardha etj. (mbi 50 fshatra).

Shtegtarët anglezë që kanë vizituar Himarën në shek.XVII, K.Liku, E.Liri, J.Hobhaus etj shkruajnë për një kod zakonor të fortë që vepronte në Himarë. Dhe vetëm në gjysmën e parë të shek.XIX Himara u kufizua në shtatë fshatrat e njohura të Bregdetit: Himarë, Qeparo, Kudhës, Vuno, Pilur, Dhërmi dhe Palasë.

Njohja e venomeve vazhdoi edhe kur filluan të zbatoheshin reformat e Tanzimatit (1839).

Më vonë gojëdhëna popullore njeh Gjokutën nga Kuçi si ligjvënës, që mendohet se ka jetuar në mesjetë (1615), por edhe për këtë nuk ka dokumente të shkruara. Pavarësisht nga mungesa e burimeve arkivore, normat e së drejtës zakonore të Labërisë, kanë vazhduar të veprojnë gjatë shekujve.

Ndryshime në të drejtën zakonore të Labërisë njihen në shekujt XVIII-XX-të. Sipas gojëdhënës popullore këtu mund të përmenden Kuvendi i burrave, i mbledhur në Senicë (Delvinë) në (shek.XVIII) me përfaqësues nga Delvina, Zhulati, Filati, Smokthina, Himara, Vunoi, Qeparoi, Borshi, Piqerasi, Shevasija, Nivica, Tatzati, Kalasa, Kardhiqi, Lukova, e deri nga Lunxhëria.



Kënga popullore thotë:

Gjëmon vendi nga oshtima

Vijnë kalorës, vijnë trima

Nga Himara, nga Smokthina,

Nga Labova nga Delvina…

……………………… …….

Fakti që Kuvendi u mbajt në një fshat që i përkiste besimit kristian me pjesëmarrjen e gjerë edhe të përfaqësuesve nga shumë fshatra që ishin kthyer në shekullin XVII-XVIII në besimin mysliman, ishte me rëndësi politike kombëtare. Ai dëshmoi për tolerancën e madhe fetare që ekzistonte në Labëri që në shek.XVIII dhe njëkohësisht për qëndrimin e vendosur patriotik të popullit në mbrojtje të zakoneve e të traditave të tij.

Me guxim e vendosmëri ai përballoi politikën shtypëse të pushtuesve osmanë, propagandën presionet e intrigat e Patriarkanës së Stambollit, politikën nacionaliste ekstremiste të shovinistëve fqinjë e të kishës ortodokse greke, për të përçarë e prishë harmoninë fetare për bashkëjetesë të banorëve të këtyre krahinave.

Pikërisht për këto arsye marrjen e vendimit të përbashkët të Kuvendit populli e quajti: “Në Senicë u bë palcimi” dmth. pajtimi, bashkimi. Megjithëse krahas së drejtës zakonore vepronte edhe e drejta kishtare përsëri në këtë ngjarje del qartë se e drejta zakonore zbatohej në praktikë pa u shkrirë me të drejtën kishtare e Sheriatin. Këto ligje të pashkruara ishin të njëjta për të gjithë pavarësisht nga përkatësia e besimit fetar, ndryshimi i fesë nuk kishte sjellë pengesë në zbatimin e së drejtës zakonore në Labëri, por ishte në harmoni me ndjenjat individuale të besimit fetar të të krishterëve e myslimanëve.

Mbështetur në realitetin shqiptar Faik Konica shprehet se në "Shqipëri ka ekzistuar toleranca fetare dhe është i vetmi vend i Evropës, ku nuk ka pasur luftëra fetare”. (Konica, vepra 1993)

Në këtë kuvend u shqyrtua çështja e vjedhjes së një viçi në Bamatat (Delvinë) nga një person nga Lukova. Kuvendi e dënoi kusarin për 1 me 5 dhe 500 grosh gjobë, sa ishte sharti. Mirëpo ai nuk u bind e nuk e pranoi vendimin. Për këtë Kuvendi vendosi një normë të re dënimin me vdekje (me vrasje) për moszbatimin e vendimit të Kuvendit dhe për vjedhje të pasurisë së tjetrit.

Përsëri sipas gojëdhënës popullore Kuvendi i dytë i madh me rëndësi të veçantë historike për të drejtën zakonore të Labërisë u mbajt në shek.XVIII në Zhulat, te rrapi i Agait, poshtë qafës së Taroninës, nën drejtimin e burrit të shquar të zakonit dhe agait Idriz Sullit.

Në këtë Kuvend morën pjesë burra të dalluar zakoni nga Kurveleshi, Himara, Bregdeti në tërësi, Rrëzoma, Smokthina, Delvina, Labova, Tepelena e deri nga Mallakastra, si Zenel Gjoleka, Hodo Nivica, Çelo Picari, Tafil Buzi, Belul Zoto, Fejzo Gjika, Ali Harmova, Lab Duka, Sheh Alia, Xhafer Demua, Rrapo Hekali (Mallakastra) e shumë të tjerë.

Kjo ngjarje e madhe ishte dëshmi tjetër e gjallë e bashkimit dhe e vëllazërimit të njerëzve, burrave të zakonit që i përkisnin besimit, kristian e mysliman për mbrojtjen dhe reformimin e së drejtës zakonore në Labëri, e përjetësuar në këngën popullore.

Në një variant të këngës popullore thuhet :





Tek rrapi në Taroninë

Që është pranë Zhulatit

Seç e mblodhi miqësinë

Të lidhin ligat e fatit

Gjithë krahinat i ftuan

Delegatët të dërgojnë

Kishin për të biseduar

Nga të gjitha anët rrodhën…..



Variant tjetër :

………………………..

U thotë Idriz Agai:

Mbani vesh o kapedanë

Dhe ju bejlerë e agallarë

Të madhe ju bëj rixhanë (lutjen)

Të lidhim mirë ixhanë (pajtimin)





Kuvendi i burrave bëri shtesa e ndryshime të rëndësishme në Kanunin e vjetër, duke pranuar norma të reja, të cilat u njohën me emrin “Shartet e Idriz Sullit”. Ato janë zhvillim e pasurim i mëtejshëm i së drejtës zakonore të Labërisë, të cilat u kundërvihen ndikimeve të Sheriatit, që kishte filluar të zbatohej në Labëri pas reformave të Tanzimatit (1839).

E drejta zakonore në Labëri u qëndroi këtyre reformave e nuk u asimilua nga Sheriati dhe ligjet osmane.

Veçanërisht në Himarë e në zonën malore të Kurveleshit, që kishin një farë autonomie, Kanuni, si pjesë e qëndresës popullore kundër pushtuesve të huaj, u ruajt më fort e më kompakt për vetëqeverisjen vendore, ashtu sikurse këngët, vallet, vajtimet e kostumet popullore labe.

Ndër ndryshimet më të rëndësishme mund të përmenden: Zgjerimi e forcimi i pronës private në dëm të asaj të përbashkët, prirja për mbrojtjen e të drejtave të njeriut, posaçërisht të gruas, duke i njohur të drejtën për të punuar jashtë shtëpisë bashkë me burrat. Për këtë dha shembullin i pari vetë agai Idriz Sulli. Deri në atë kohë gratë e agallarëve, nën ndikimin e sheriatit, qëndronin të mbyllura brenda dhe mbulonin fytyrën me perçe në disa zona.

Normë tjetër e re ishte ajo e ndarjes së gruas, pa sjellë si pasojë vrasjen. Dhe për këtë e dha shembullin personal Idriz Sulli, i cili i tha dhendërrit ta ndante vajzën e tij dhe nuk do të prekej (vritej). Ngjarja kështu u zhvillua. Idrizi nuk e vrau. Një shart tjetër ishte që hajdutit të mos i pritej dora, siç veprohej më parë ( nën ndikimin e së drejtës bizantine dhe të kuranit), por të paguante njëfishin e sendit të vjedhur kur ishte jashtë shtëpisë, ndërsa brenda shtëpisë dyfishin ose pesëfishin dhe pesëqind grosh kallauz. Gjithashtu u vendosën dënime të rënda për krimin e tradhtisë.

Ali Pashë Tepelena (1740-1822) në pashallëkun e tij, krahas sheriatit për popullsinë myslimane dhe kanuneve kishtare për banorët e krishterë, zbatoi bujurditë (urdhëresat) e tij. Në raste të veçanta lejoi të zbatohej edhe e drejta zakonore vendase. Por, sipas gojëdhënës popullore Ali Pasha e vrau Idriz Sullin, sepse kërkonte të kufizonte veprimin e kanunit. Pavarësisht nga motivet, vrasja e këtij burrë zakoni të shquar ishte një krim i rëndë.

Pasi nënshtroi me forcë të armëve dhe futi në pashallëkun e tij edhe Sulin e Himarën (1798), Ali Pasha u përpoq të bënte organizimin gjyqësor në çdo qytet e krahinë dhe të zbatonte ligjet njëlloj si për myslimanët dhe të krishterët, sipas parimit të barazisë para ligjit.

Me këto masa synonte të bënte një hap përpara sipas modelit të shteteve perëndimore.

Gjithashtu ai kufizoi vrasjet për gjakmarrje dhe gjakmarrjen e zëvendësoi me dënime të tjera, si me pagimin e dietës (shpërblimin e gjakut) ose me dëbimin e deri me dënimin me vdekje, siç veprohej në shtetet e tjerë për vrasjet me dashje.

Për kufizimin e gjakmarrjes e të pasojave të saj (ngujimet) në Labëri kanë luajtur rol të madh Kuvendet e burrave që nga shek.XVIII e në vazhdimësi.

Ky fakt është një argument tjetër i fuqishëm në mbështetje të pikëpamjes që mbronte At Gjergj Fishta në parathënien e Kanunit të Lekë Dukagjinit kundër autorëve që shpreheshin se gjakmarrja përcaktonte “barabarësinë e egërsinë e kombit shqiptar…”.

Mbas Kanunit – thotë Fishta, qi asht të shprehunit e shpirtit të Kombit shqiptar, vrasa asht e ndëshkueme me dekë (vdekje). (Parathënia e KLD, f.XXII)

Procesi i kufizimit gradual deri në zhdukje i gjakmarrjes në Labëri, është dëshmi e gjallë edhe kundër pikëpamjeve të Lombrozos e pasuesve të tij, që e shpjegojnë gjakmarrjen nga pozita biologjike dhe ia atribuojnë racës shqiptare, ndonëse dihet botërisht që ajo ka qenë fenomen historik – shoqëror ndërkombëtar, që ka lindur në bashkësinë primitive, si rrjedhojë e jetesës së përbashkët, e solidaritetit ndërmjet njerëzve, që përcaktonte vetëmbrojtjen në kushtet e mungesës së shtetit.

Megjithatë, si në zonat e tjera malore, edhe në Labëri, në një shoqëri ku nuk kishte autoritet shtetëror, hakmarrja në kuptimin e gjerë të fjalës, vepronte për rivendosjen e drejtësisë, si shpagim për rrahjen, fyerjen, shpifjen ose nga çdo veprim tjetër i padrejtë në dëm të palës së dëmtuar.

Në këtë kuptim edhe gjakmarrja ishte veprimi për marrjen e gjakut të babait, djalit, vëllait, xhaxhait, nipit nga babai të vrarë më parë. Derisa nuk kishte autoritet shtetëror për mbrojtjen e jetës, gjakmarrja funksiononte si mjet i vetëmbrojtjes. Krejt ndryshe është gjakmarrja në kushtet e funksionimit të shtetit. Ajo nga mjet e vetëmbrojtjes kthehet në vetëgjyqësi dhe është e dënueshme nga ligjet e shtetit.

Normat e së drejtës zakonore vazhduan të vepronin në Labëri edhe pas shpalljes së Pamvarsisë Kombëtare dhe krijimit të shtetit kombëtar Shqiptar (28 Nëntor 1912).

Qeveria e Vlorës, e kryesuar nga patrioti Ismail Qemali, për shkak të gjendjes politike, ekonomike e shoqërore në të cilën ndodhej, të izolimit dhe veprimit fort të zakoneve e traditave të vjetra, lejoi përkohësisht normat e së drejtës zakonore, sidomos ato që kishin të bënin me rregullimin e hakmarrjes e të gjakmarrjes.

Ky qëndrim gjeti mirëkuptim jo vetëm në Labëri por edhe në popullatën e atyre zonave ku ishte problem gjakmarrja, e cila mbështeti qeverinë, siç ishte vendimi i krerëve të Malësisë së Veriut të datës 6 shtator 1913 të mbledhur në Krujë.

Në Kanunin e Zhurisë (1913), të miratuar nga qeveria e Ismail Qemalit, krahas normave juridike me karakter penal e procedural, ka edhe disa norma të së drejtës zakonore. Nga vitet 1913 Labëria u pushtua, u shkatërrua e masakrua nga andartet greke dhe, vetëm në gusht – shtator 1916, banorët e Kurveleshit të zhvendosur me dhunë, pas dy vjetësh u kthyen nga lumi i Vlorës në fshatrat e tyre të djegur e të shkatërruar krejtësisht, që ndodheshin nën pushtimin italian pas atij grek. Kjo gjendje vazhdoi edhe pas mbarimit, të Luftës së Parë Botërore (1918) dhe deri në luftën e Vlorës në vitin (1920).

Edhe gjatë këtyre pushtimeve të huaja, populli i Labërisë vazhdoi të vetëqeveriset për aq sa mundej, nëpërmjet së drejtës zakonore.

Ndryshime e përmirësime të Kanunit të Labërisë nga pleqtë e zakonit dhe kuvendet e burrave janë bërë edhe në vitet pasardhës deri në vitet 20-të të shekullit XX, nga përfaqësuesit e fshatrave të Kurveleshit, të mbledhur në Gusmar në vitin 1921, i cili vendosi pajtimin e gjaqeve-hasmërive.

Me rëndësi të madhe historike, politike e juridike është Kuvendi (Kongresi) i Labërisë, i mbledhur në Kuç të Kurveleshit më 28 nëntor 1924, në një situatë, kur kishin fituar idetë e revolucionit demokratik të qershorit 1924 dhe qeveria e Fan Nolit kishte programuar reforma të thella ligjore. Ndërkohë normat e së drejtës zakonore vepronin ende me forcë në Kurvelesh. Në Kuvend morën pjesë delegatë jo vetëm nga Labëria, por edhe nga Kruja, Lumi i Matit, Mirdita, Shala e Dukagjini etj. Të gjithë këta delegatë ishin veteranë vullnetarë dhe i dhanë Kuvendit karakter kombëtar.

Komisioni organizator i Kuvendit shpallte se lufta kundër zakoneve të këqija është pjesë përbërëse e luftës për forcimin kombëtar dhe demokratik.

Një nga vendimet kryesore të Kuvendit ishte padyshim pajtimi i gjaqeve- hasmërive dhe ndalimi i hakmarrjeve, si një plagë shoqërore me pasoja të rënda, si dhe masat ndëshkuese kundër atyre që do të shkelnin këtë normë zakonore të Kuvendit. Kjo normë kishte karakter të thellë humanitar, sepse çlironte njeriun nga ankthi i vrasjeve për gjakmarrje dhe godiste mentalitetet e së kaluarës.

Gjithashtu u vendos ndalimi i zakoneve te vjetra patriarkale në marrëdhëniet familjare e martesore, sidomos ndalimi i fejesave të fëmijëve të paralindur ose të fëmijëve të mitur, lirimi i grave nga punët e renda etj. Këto reforma pasqyronin idetë demokratike për emancipimin dhe barazinë e gruas me burrin.

Ndër faktorët subjektivë për reformat që synonte të bënte Kuvendi një rol të veçantë pozitiv ka luajtur nisiatori, organizatori dhe drejtuesi i Kuvendit juristi Sali Hallkakondi nga Vranishti i Vlorës, njohës i zakoneve të vendit dhe i ligjeve përparimtare të shteteve demokratike të asaj kohe, i cili pati mbështetjen e plotë të patriotit e intelektualit Halim Xhelo, ndonëse ky nuk mundi të merrte pjesë në Kuvend.

Në vendimet e këtij kuvendi hidhej një hap përpara për të realizuar idealet e rilindësve tanë të mëdhenj dhe vendimet e Kongresit të Lushnjës (1920), për zëvendësimin e së drejtës arkaike zakonore me ligje të reja përparimtare e demokratike.

Në vitet pasardhës (1928 - 1939), gjatë regjimit monarkist të Zogut dolën Kodet e rinj dhe ligje me orientim perëndimor, por megjithë atë, u njohën edhe kanunet e Lekës e të Skënderbeut për rregullimin e marrëdhënieve shoqërore të veçanta.

Labëria, jo vetëm ka qenë çerdhe luftëtarësh trima, por ajo është dalluar edhe për njerëz të tjerë të urtë, të mençur,pleq zakoni, interpretues e zbatues të mirënjohur të normave të së drejtës zakonore. Të tillë njihen në traditën gojore të shekullit të XX: Arif Mëhilli,(Kuç), Laze Malua në Tërbaç, Sali Hallkokondi në Vranisht, Zaçe Çelo në Mesaplik, Memo Meta në Brataj, Zoto Mahmuti në Ramicë, Hamit Selmani në Dukat, Riza Runa në Nivicë, Rrapo Çelua në Sevaster, Ismail Bezhani në Fterrë, Hito Zaçe në Golem, Arif Malo, Kadri Gjoleka, Xhafer Aliko në Kuç, Josif Kopali në Çorraj, Shaban Bineri në Fushë Bardhë, Neço Veizi e Jani Rexho në Himarë, Beqir Velo në Kaninë, Odhise Kasneci në Vuno e sa e sa të tjerë.

Kërkoj falje në qoftëse nuk janë përmendur të gjithë ata që janë dalluar si pleq zakoni, por kjo thjeshte për arsye se në një parathënie nuk mund të zgjatesh pafund.

Megjithatë, kujtimi i tyre ruhet me respekt nga populli i Labërisë dhe nga autori.

Lavdia e brezave që na lanë trashëgimi këto vlera të mëdha kulturore, si gurë të çmuar në thesarin e kulturës kombëtare shqiptare është e përjetshme.





[1] E Drejta Zakonore shqiptare Tiranë 1989, faqe 128 shën 6

[brooklyn2007]

(Vazhdimi)



5. Mbledhja e normave të Kanunit të Labërisë.



Mbledhja dhe studimi i kulturës shpirtërore e materiale, i traditave dhe zakoneve, si dhe i normave të së drejtës zakonore kanë rëndësi të madhe për historinë e çdo kombi.

Në këtë kuadër edhe mbledhja e normave të kanunit të Labërisë, krahas kanuneve të tjerë shqiptarë, paraqet interes të veçantë. Ky interes shprehet në unitetin e kulturës juridike mbarëkombëtare, pa mohuar veçoritë e dallimet vendore.

Historikisht në Shqipëri, është mbledhur i pari Kanuni i Maleve, në Gziq të Mirditës, nga Shtjefën Kostandin Gjeçovi në fund të shekullit XIX-të dhe në fillim të shek.XX-të. Ai u botua pjesë pjesë në “Hyllin e Dritës” (1913-1929) dhe më 1933 u kodifikua dhe u botua nga kleri françeskan në Shkodër në një vepër më vete të mbiquajtur Kanuni i Lekë Dukagjinit. Ky kanun është burimi i parë kryesor i së drejtës zakonore shqiptare dhe ka tërhequr vëmendjen e shumë studiuesve shqiptarë e të huaj. Ai është përkthyere botuar në gjuhën italiane, angleze e ruse.

Vitet e fundit janë mbledhur e botuar edhe kanune të tjerë si Kanuni i Skënderbeut nga Dom Frano Ilia (1993), Kanuni i Lekë Dukagjinit sipas variantit të Pukës (1997) dhe Kanuni i Lekë Dukagjinit sipas variantit të Mirditës nga mbledhësi i pasionuar dhe njohësi kompetent Xhemal Meçi (1992), Kanuni i Dibrës nga Xhafer Martini (2003). Kanuni i Lumës, mbledhur nga etnografi i njohur Shefqet Hoxha, Kanuni i Malësisë së Madhe e të Malësisë së Lezhës mbledhur nga Fadil Mehmeti, Kanuni i Malësisë së Gjakovës dhe kanune të tjerë lokalë si ai i Çermenikës, Martaneshit, Bendës i mbledhur nga Haxhi Goci etj. Kanuni i Mirditës nga Pal Doçi, Përmbledhje sistematike e zakoneve juridike të vjetra shqiptare nga Zef Benusi etj. Këtyre u shtohet dhe Kanuni i Labërisë. Të gjithë këta variante së bashku përbëjnë Kanunin Popullor mbarë shqiptar nga Labëria në Veri të Shqipërisë e gjer në Kosovë dhe në trojet e tjera ku banojnë e jetojnë shqiptarë (Kanunet lokale të mbledhur ndodhen në arkivin e Institutit të Kulturës Popullore). Materiali i mbledhur në këto Kanune ka qenë dhe mbetet objekt i studimi për mjaft autorë shqiptarë dhe të huaj.

Copëzimi i sistemit feudal të vendit ka qenë veçori tjetër kryesore e së drejtës zakonore, jo vetëm për Shqipërinë, por edhe në shtete të tjerë, si psh. në Francën feudale kanë vepruar rreth 300 sisteme të së drejtës zakonore lokale (coutumier) të shkruara e të pashkruara, të cilat u mblodhën nga Filip Bomahuer në shek. XVIII. Ato u ndryshuan më vonë me kodifikimin e së drejtës nga Napoleon Bonaparti.

Mbledhja e normave të këtij kanuni filloi me nismën e autorit dhe me vendimin e presidiumit të ish Institutit të Shkencave në vitet 50-të, kur u ngarkua sektori i Etnografisë i Institutit të Folklorit (sot Instituti i Kulturës Popullore) i drejtuar nga etnografi i shquar prof. Rrok Zojzi i cili në vitet 50-të 60-të të shekullit të kaluar bëri ekspedita në disa zona të Labërisë dhe kreu një punë të madhe e me ndërgjegje të lartë për mbledhjen e materialit folklorik etnografik nga gojëdhëna popullore labe.. Ndonëse prof. Rroku nuk jeton më, emri dhe kontributi i tij do përkujtohen me respekt e mirënjohje.[1]

Pasi u njoha me materialin konstatova se ishte e domosdoshme që, krahas atij folklorik e etnografik, të vazhdohej puna për mbledhjen e materialit normativ. Për këtë qëllim, në vitet 70-80 i kushtova rëndësi të dorës së parë mbledhjes së normave të së drejtës zakonore në Kurvelesh, që ende ruheshin në traditën gojore të popullit.

Kanuni përmban në pjesën më të madhe normat e së drejtës zakonore të shekujve XVIII-XX, pa përjashtuar edhe norma më të hershme.

Për mbledhjen e materialit burimor të Kanunit janë përdorur metoda të ndryshme si ajo e anketimit individual me burra zakoni të njohur, metoda e pyetësorëve nëpër disa fshatra me persona të ditur, mësues e intelektualë të tjerë, metoda krahasuese e materialeve të mbledhura në fshatra të zonave të ndryshme.

Evidentimi dhe krahasimi i normave të grumbulluara krijuan mundësinë që të përcaktohen karakteristikat kryesore të përbashkëta të Kanunit të Labërisë dhe të verifikohet përafërsia e saktësisë së këtyre normave. Fakti që ato në përgjithësi harmonizohen me njëra tjetrën, se tregimet e pleqve të zonave të ndryshme janë të ngjashme në përmbajtje, tregon për besueshmërinë e burimeve dhe identitetin e normave të Kanunit të Labërisë.

Sigurisht, derisa nuk kemi burime arkivore të shkruara, nuk mund të përjashtohen dukuritë e subjektivizmit apo të “modernizimit” të kësaj ose asaj norme. Nuk mund të mohohen edhe gjurmët e kohës në të cilën janë mbledhur këto norma.

Në rast se normat e Kanunit të Labërisë do të ishin mbledhur e kodifikuar të paktën 80-90-të vjet më parë si ato të Kanunit të Lekës, nuk ka dyshim që do të ishin më të plota e më të sakta, se sa në variantin e paraqitur. Shumë burra zakoni njohës, interpretues e zbatues të Kanunit të Labërisë tani nuk jetojnë më, ose edhe ata që mund të mbijetojnë janë shpërndarë nëpër qytete ose nuk dihet se ku banojnë.

Autori është plotësisht i vetëdijshëm se Kanuni nuk është e nuk mund të jetë i plotë e gjithëpërfshirës, derisa jo pak gjurmë të së kaluarës janë zhdukur. Thesari i kulturës popullore është i paarritshëm, por, siç thotë populli, ”më mirë pak, se sa hiç”.



[1] Materiali i mbledhur nga etnografi prof. Rrok Zojzi ndodhet në Arkivin e Institutit të Kulturës Popullore

[brooklyn2007]

(Pjesa e trete)




6. Emërtimi i Kanunit të Labërisë.



Prejardhja e termit “Kanun”siç dihet , ka ngjallur diskutime ndërmjet autorëve të ndryshëm shqiptarë. At Gjergj Fishta në parathënien dinjitoze të Kanunit të Lekë Dukagjinit shprehet se “rrjedh nga greqishtja e vjetër “Anon” që u përhap edhe në gjuhë të tjera”.

Historiani Kriste Frashëri mendon se termi “kanun” është me origjinë bizantine, rrjedh nga “Kanon”.

Autorë të tjerë thonë se në Shqipëri ky term hyri nëpërmjet turqishtes “kanun” e “Kanuname”.

Pavarësisht se nga se rrjedh ky term e si u përhap në Shqipëri është fakt i pamohueshëm se termi u pranua në të gjitha variantet e kanuneve shqiptare deri në Kosovë.

Termi “Kanonizma” është përdorur në aktin e Komitetit të Fshehtë të Manastirit “Për lirinë e Shqipërisë” të themeluar në vitin 1865.

Gjithashtu termi “Kanon” është përdorur nga qeveria e Vlorës ne aktin e quajtur “Kanoni i Zhurisë” (10 maj 1913). Është e vërtetë se në popull përdoreshin fjalët “shart”, ²adet², “zakon” por edhe këto janë me origjinë të huaj e dallohen parimisht nga normat juridike të së drejtës zakonore.

Para botimit të Kanunit të Labërisë u shfaqën mendime të mos titullohej me termin kanun, por të vihej: ”Zakonet juridike të Labërisë” ose “Përmbledhje zakonesh të Labërisë”.

Natyrisht, secili variant ka argumente pro dhe kundër. Por gjithsesi autori, pas edhe konsultimesh me specialiste të tjerë, përfundimisht mbështeti variantin që të titullohet Kanuni i Labërisë për këto arsye kryesore:

Së pari, derisa termi “Kanun” është njohur e pranuar në Malësitë e Veriut e deri në Kosovë dhe në aktet e Qeverisë së Vlorës është disa herë më shumë i pranueshëm edhe për Kanunin e Labërisë, ku ndikimet e kulturës greke bizantine e të osmanëve turq kanë qenë më të ndjeshme .

Së dyti, ruajtja e termit “kanun” tregon edhe për unitetin e së drejtës zakonore të shqiptarëve, pavarësisht nga veçoritë e dallimet vendore të tyre.

Së treti, është teorikisht më i bazuar termi kanun po të kemi parasysh përmbajtjen e tij.

Kanuni paraqitet si tërësi e normave juridike, rregullave të sjelljes, të pashkruara, të vendosura në kohë të ndryshme e të përcjella në traditën gojore nga njëri brez tek tjetri dhe që shërbejnë për rregullimin e marrëdhënieve juridike në mes njerëzve, në fusha të ndryshme të jetës, zbatimi i të cilave sigurohet sipas traditës nga vetë bashkësia e njësisë së vetëqeverisjes vendore, pa forcën e shtetit.

Pranimi i titullit “Zakonet e Labërisë” do të nënkuptonte që të përfshihen në punim jo vetëm ato që kanë karakter juridik, por të gjitha zakonet pa përjashtim, çka ndryshon krejtësisht përmbajtjen e botimit dhe qëllimet e tij.

Përsa i takon emërtimit ²e drejta dokesore², nuk e kemi parë të arsyeshme ta pranojmë, sepse në Labëri nuk njihet e nuk përdoret ky term.

Së fundi, me botimin e “Kanunit të Labërisë” krijohen hapësira të gjera për studiuesit shqiptarë e të huaj , që të bëjnë hulumtime e studime shkencore krahasuese me kanunet e tjerë se çfarë kanë të përbashkët e çfarë i dallon dhe të nxjerrin në dritë vlerat kulturore të Labërisë.

[brooklyn2007]

(Pjesa e katert)


Permbajtja e Kanunit


7. Përmbajtja e Kanunit të Labërisë, ngjasimet e dallimet kryesore me Kanunin e Lekës e Kanunin e Skënderbeut

Ideja kryesore e përmbajtjes së Kanunit të Labërisë është dhënë në përkufizimin, objektin, detyrat dhe qëllimet e tij. Normat e kanunit mund të përcaktohen drejt vetëm në qoftë se shikohen në procesin e zhvillimit historik dhe jo si një ligj konkret statik në kuptimin e sotëm të fjalës.

Kanuni, si monument i kulturës shpirtërore të bashkësisë labe, i ngjan një kalaje qindravjeçare të Jugut, të ndërtuar gur mbi gur, si monument i kulturës materiale, dhe të dyja bashkë në unitet të pandarë janë pjesë përbërëse e kulturës së kombit shqiptar.

Në përmbajtje të Kanunit, veç normave të përgjithshme, në vend të parë janë paraqitur parimet kryesore: liria, barazia, nderi, besa, mikpritja, si vlera morale shoqërore dhe parime juridike.

Trajtimi i organizimit tokësor e shoqëror parashtetëror në njësitë e vetëqeverisjes vendore përbën një drejtim të rëndësishëm për të kuptuar e shpjeguar se bashkësia labe nuk ishte tribun fisesh nomade apo të mbyllura e izoluara, por jetonte në një njësi tokësore me kufij e ndarje administrative të përcaktuar sipas traditës dhe ndikimeve të trashëguara nga perandoria romake, bizantine e osmane: mëhalla (çeta), fshati (katundi), krahina. Mbi këtë bazë ndërtohej edhe struktura e organizmave të vetëqeverisjes vendore: që nga plaku i barkut deri te Kuvendi i burrave, me gjurmë të demokracisë gjinore dhe elemente të organizimit shtetëror nga ilirët deri te pashallëku i Janinës i Ali Pashë Tepelenës.

Rendi shoqëror (vëllazëria, farefisi, barku, brezat, gjinia), marrëdhëniet familjare e martesore në Kanun pasqyrojnë evoluimin nga bashkësia gjinore te rendi patriarkal në familje, me ndikime nga e drejta romake – për paterfamilias dhe me prirje zhvillimi gradual drejt një farë emancipimi në marrëdhëniet familjare. Shtylla kryesore qëndronte te martesa monogame e egzogame dhe mosbarazia e gruas, si rezultat i ndikimit të madh të sheriatit.

Rendi ekonomik është një pjesë thelbësore në përmbajtjen e Kanunit të Labërisë. Rregullimi i marrëdhënieve juridike-civile, të bazuara në pronën private (pa lënë mënjanë format e tjera të pronësisë), detyrimet e kontratat, trashëgimia tregojnë për rolin e normave të Kanunit në këtë fushë, deri në kushtet e diferencimit ekonomiko-shoqëror.

Në përmbajtjen e kanunit hyjnë normat që parashikojnë veprat penale dhe dënimet përkatëse, sipas një sistemi të caktuar, normat proceduriale të pashkruara të hetimit e të gjykimit të çështjeve penale e civile, sipas traditës, sidhe normat që parashikojnë shkelje të tjera, të cilat njësohen me shkeljet apo kundërvajtjet administrative (dëmet).

Duke u njohur në vija të përgjithshme me përmbajtjen e Kanunit të Labërisë, kemi mundësi të bëjmë krahasime për ngjasimet dhe të evidentohen dallimet me kanunet e tjerë.

Në shkencën juridike i kushtohet vëmendje e veçantë studimit të tipeve dhe të llojeve të ndryshme të së drejtës zakonore në realitetin historik të çdo vendi. Shkenca juridike dhe etnologjike shqiptare ka arritur në disa përfundime për katër variantet kryesore të kanuneve shqiptare: Kanuni i Lekë Dukagjinit, Kanuni i Skënderbeut, Kanuni i Labërisë dhe Kanuni i Maleve, pa mohuar kanunet e tjerë lokalë. Duke i njohur këto lloje të ndryshme të së drejtës zakonore është bërë e mundur të njihen edhe karakteristikat kryesore e ligjësitë e përgjithshme të tyre. Për efekte krahasimi po merren në shqyrtim vetëm Kanuni i Labërisë me Kanunet e Lekë Dukagjinit e Kanunin e Skënderbeut.

Kanuni i Labërisë dhe Kanuni i Lekës e Kanuni i Skënderbeut, pavarësisht se kanë vepruar në kohë e hapësirë të ndryshme, se i pari i referohet nga gojëdhëna shek.XI, kurse të dytët shek XV, se i pari ka vepruar në Jugperëndim të Shqipërisë dhe të dytët në Malësinë e Veriut, kanë shumë norma të ngjashme e të njëllojta, kanë një nënshtrat të përbashkët, janë pjesë përbërëse të Kanunit mbarëpopullor shqiptar, i cili mbijetoi e përballoi stuhitë e pushtimeve të huaja gjatë shekujve.

Këto ngjasime kanë në themel të tyre etikën, sistemin e vlerave të larta morale dhe parimet kryesore juridike të së drejtës zakonore të tij, lidhjet kulturore e shpirtërore të popullit shqiptar.

Gjithashtu ngjasime ka në organizimin e brendshëm shoqëror, parashtetëror mbështetur në lidhjet farefisnore në vëllazëritë e mëdha e të vogla, në institucionin e pleqve e të kuvendeve të burrave, si organizma të vetëqeverisjes vendore, në rregullimin e marrëdhënieve të pronësisë, të trashëgimisë, të detyrimeve, e deri te rregullat e hetimit e të gjykimit të çështjeve.

Analiza e hollësishme e ngjasimeve të këtyre kanuneve është bërë në një studim të veçantë nga autori. (shih: Jeta Juridike N.2/2004)

Njëkohësisht, nga njohja me përmbajtjen e kanuneve, nuk mund të mos vihen në dukje edhe dallimet e veçoritë vendore, ashtu si në gjuhë dialektet, në kostumet, në këngët, vallet etj, të përcaktuara në analizë të fundit nga kushtet historike, politike, shoqërore dhe materiale të jetesës së popullsisë së njërës apo tjetrës trevë.

Ndër këto dallime thelbësore vërehet zhvillimi më herët i marrëdhënieve kapitaliste në prodhim në Labëri, në krahasim me zonat ku vepronte Kanuni i Lekës dhe Kanuni i Skënderbeut në Malësitë e Veriut. Nga përcaktimi në analizë të fundit i këtyre marrëdhënieve ekonomike u shfaqën edhe dallimet në strukturën klasore të shoqërisë në Labëri. Në disa fshatra sidomos në Rrëzomë u krijuan shtresa të reja të pasura-agallarët, u forcuan më tej çifligarët, u zgjeruan shtresat e mesme të pronarëve të tokës e të bagëtive, u thellua varfëria e shtresave të ulëta, që përbënin shumicën, veçanërisht në Kurvelesh. Secila prej këtyre shtresave kishte një status të veçantë në Kanun, dhe barazia shoqërore e dikurshme e bashkësisë fisnore (gjinore) gradualisht në shek XVIII-XX-të shkonte duke u kufizuar, ndërsa barazia e gjakut ²gjak për gjak²u ruajt edhe në vitet pasardhës. .

Si rrjedhojë e këtyre dallimeve ekonomike-shoqërore, Kanuni i Labërisë rregullonte marrëdhëniet juridike ndërmjet çifligarëve e çifçinjëve, marrëdhënieve civile e kontraktore të pronarëve të tokës e bujqve, agallarëve pronarëve të kopeve të bagëtive e çobanëve që paraqesin dallim të dukshme të Kanunit të Labërisë nga Kanuni i Lekës apo Kanuni i Skënderbeut në Veri të Shqipërisë.

Dallime jo të pakta vërehen edhe në rregullimin e marrëdhënieve familjare e martesore. Fiset dhe familjet e mëdha patriakale në Labëri, që nga gjysma e dytë e shekullit XVIII- fillimet e shek.XIX, ishin në procesin e shpërbërjes së plotë dhe ua linin vendin vëllazërive, familjeve të mesme e të vogla, të ndara nga trungu prindëror, me ekonomi më vete, të vogël apo të mesme. Tradita gojore dëshmon se familja labe, në shumicën e madhe, përbëhej si rregull nga 10-20 veta, maksimumi deri në 30 veta, ndryshe nga ajo në Zonat e Veriut, ku vepronte Kanuni i Lekës apo Kanuni i Skënderbeut, që arrinte deri në 100 veta.

Zakonet e vjetra patriarkale ishin skllavëruese për gruan. Ato nuk i njihnin asaj të drejta në krahasim me burrin, veçse i mbronin nderin e saj.

Nga gjysma e dytë e shekullit XIX, pas reformave të normave të vjetra, pozita e gruas në Labëri shkoi duke u forcuar brenda familjes, ashtu dhe në marrëdhëniet martesore që gradualisht u liberalizuan në një masë ose në tjetrën. Marrëdhëniet patriarkale-fisnore, autoriteti absolut prindëror dhe sundimi absolut i burrit ndaj gruas, pësuan zbutje, natyrisht, duke ruajtur, diku më fort e diku më pak, gjurmët e patriarkalizmit të kohës së kaluar. Gruaja fitoi disa të drejta e liri, që i mohoheshin më parë. Fëmijët madhorë mund të ndaheshin më lehtë nga trungu prindëror, etj.

Dallime e veçori në Kanunin e Labërisë nga Kanuni i Lekës, apo Kanuni i Skënderbeut ka përsa i përket organizimit të vetëqeverisjes vendore. Në këtë kanun nuk njihen pozita dhe privilegjet e Derës së Gjonmarkajve, si në Kanunin e Lekës, nuk njihet instituti i bajraktarëve, i krerëve të fiseve, por pranohet roli i Kuvendeve, i pleqve, i parisë së vendit, i kapedanëve, i vegjëlisë dhe i gjyqit të pleqve. Në këtë drejtim ka ushtruar ndikim në Kanun edhe krijimi dhe funksionimi i pashallëkut të Janinës, nën drejtimin e Ali Pashë Tepelenës.

Veç këtyre, për zëvendësimin e normave të vjetra me norma të reja të Kanunit, merita të mëdha i takojnë përhapjes së arsimit e të kulturës me çeljen e shkollave që në fillimet e shek.XIX, krijimin e klubeve patriotike kulturore në Labëri etj.

Popullsia e Labërisë, e zonave të vetëqeverisjes vendore, nuk ka qenë krejtësisht e izoluar, e shkëputur nga kryeqendrat si Gjirokastra, Delvina, Vlora dhe Janina, ku zhvillohej tregtia dhe jeta kulturore.

Kontaktet e Labërisë me shkollat dhe me jetën kulturore të qyteteve kryesore, e posaçërisht kurbeti, lidhjet tregtare me shtete të tjerë si Greqia, Turqia e Italia, kanë luajtur rol të madh përparimtar në Labëri. Të gjithë këta faktorë të harrur së bashku vepruan aktivisht në ndryshimin e mentaliteteve të njerëzve, për qytetërimin e shoqërisë dhe, si rrjedhojë edhe për ndryshimet pozitive të normave të Kanunit të vjetër të Labërisë, që pasqyrohen në rregullimin e marrëdhënieve juridike.

Megjithatë, kanuneve shqiptare u përshtatet sentenca e filozofisë së vjetër greke "Jemi bashkë, pse jemi ndryshe".

Në një masë ose tjetrën kjo sentencë ka vlera edhe për krahasimet e Kanunit të Labërisë me zakonet juridike të Greqisë së vjetër, të përshkruara me mjeshtëri nga Eskili.

Kanunet janë dhe do të mbeten si monumente historike të vlerave kulturore të popullit shqiptar, pasqyra të historisë dhe të karakterit të tij fisnik.

Mbi të gjitha ngjashmëritë themelore dëshmojnë lashtësinë e popullit shqiptar, të kulturës së tij në përgjithësi dhe të asaj juridike në veçanti, si dhe unitetin e pandashëm të kombit tonë në trojet e tij ilire.

Kanunet shqiptare, bashkë me Statutet e qyteteve bregdetare (Durrësit, Shkodrës, Tivarit, Drishtit, Budvës) të shek.XIV mbetën pasuri kombëtare, nderim për të parët tanë, të cilët na i lanë këtë trashëgimi të pasur kulturore.

Në këtë parathënie nuk është parë e nevojshme të zhvillohen gjerësisht karakteristikat dhe institutet kryesorë të Kanunit, për arsye se është botuar më parë libri i autorit: "E drejta zakonore e Labërisë", i cili në njëfarë mënyre mund të quhet edhe komentari i kanunit, kështu që nuk do të kishte vend për përsëritje. Libri dhe Kanuni janë në unitet organik, duke ruajtur secili tiparet e veçanta të tij.

Sigurisht , Kanuni është pasuruar me mjaft norma të reja dhe me praktikat e zbatimit të tij në hapësira të gjëra të Labërisë, tej atyre që përmenden në libër. Për këtë arsye normat e kanunit mbeten objekt hulumtimi e studimi shkencor nga studiuesit.

[brooklyn2007]

Rreth autorit te shkrimeve te postuara me lart ne lidhje me Kanunin e Laberise:


Prof. Dr. Ismet Elezi




Prof. Dr. Ismet Tahsin ELEZI ( 5 prill 1920 )

Profesor, Doktor i Shkencave, drejtues i lartë në administratë, jurist.

Ka lindur në Fterre. Mesimet e para i mori në vendlindje dhe i mbaroi në Piqerras. Ka përfunduar Liceun e Tiranës (1942 ) dhe më 1943 filloi studimet e larta në Firence të Italisë, të cilat i ndërpreu në kushtet e luftës.

Nga korriku i vitit 1943 mori pjesë aktive në rininë antifashiste në Kurvelesh. Në vitet 1946-1951 kreu studimet e larta për drejtësi në Leningrad (Petërburg) (ish Bashkimi Sovjetik) me diplomë të shkëlqyer. Po aty kreu studimet pasuniversitare (1957-1960) për marrjen e gradës shkencore. Gjatë viteve ka pasur detyra të ndryshme: Prokuror Kasacioni pranë Gjykatës së Lartë, Sekretar Shkencor i lnstitutit të Shkencave, Sekretar Shkencor i Universitetit, Kryetar i Byrosë Juridike në Këshillin e Ministrave (1966-1985).

Ka drejtuar katedrën penale në Fakultetin e Drejtësisë (1957-1990).

Për rreth 50 vjet punon si pedagog. Gradën shkencore e ka marrë në vitin 1961, kurse titullin “Profesor” më 1972. Ka krijimtari të gjerë shkencore (mbi 8000 faqe të botuara). Vepra shkencore: "E drejta zakonore penale e shqiptarëve" ka marrë çmimin e Republikës. Vepër me vlerë të vacantë ështëdhe "E drejta zakonore e Laberisë”. Është autor i disa teksteve të së drejtës penale (Pjesa e Posaçme) si dhe bashkëautor i teksteve të tjerë.

Ka marrë pjesë në konferenca shkencore kombëtare e ndërkombëtare. Në vitin 1998, Qendra Ndërkombëtare e Biografive në Kembrixh (Angli) e ka shpallur "Njeriu Ndërkombetar" në shkencë.

Është veteran i Luftës Antifashiste Nacionalçlirimtare