Letėrsia shqiptare gjatė shek. XVIII
Gjatė shek. XVIII nė zhvillimin e kulturės dhe tė letėrsisė shqiptare u shfaqėn dukuri tė reja. Kėto dukuri u pėrcaktuan nga njė varg faktorėsh tė jetės ekonomike, politike e kulturore tė vendit. Nė radhė tė parė zhvillimi i forcave tė brendshme prodhuese, i ekonomisė monetare, solli me vete lindjen e shtresave tė reja tregtare-zejtare, tė cilat ishin tė interesuara pėr njė zhvillim tė pavarur ekonomik e kulturor. Me kėtė lidhet forcimi i prirjes pėr pėrdorimin e shqipes sė shkruar jo vetėm nė sferėn kishtare, por dhe nė veprimtarinė e pėrditshme ekonomike. Kjo kėrkonte pa dyshim pėrdorimin e alfabeteve tė veēanta pėr shqipen, qė e dallonin atė nga gjuhėt e tjera, por objektivisht edhe pėr ta shkėputur mė sė fundi lėvizjen kulturore nė Shqipėri nga zhvillimi i varur prej kulturave tė huaja, sidomos osmane e greke. Me forcimin e kėsaj prirjeje shpjegohen nismat e njė anonimi nga Elbasani, tė Kostė Beratit, tė Grigor Voskopojarit, mitropolit i Durrėsit nga viti 1769 dhe tė Theodor Haxhifilipit (rreth vitit 1730-1805) nga Elbasani, i njohur me emrin Dhaskal Todri, qė krijuan alfabete tė posaēme tė shqipes. Ky i fundit nismėn e tij e pagoi me jetėn e tij duke mbetur i vrarė, pa arritur tė ngrinte njė shtypshkronjė nė Elbasan qė do tė botonte vepra shqip.
Gjatė kėtij shekulli njohu njė gjallėrim mė tė madh literatura e qarkut kulturor konfesional ortodoks e mysliman. Anonimi i Elbasanit solli nė shqip copa tė ungjillit, si dhe Grigor Voskopojari, kurse Dhaskal Todri solli nė shqip Dhiatėn e vjetėr dhe tė re, ndonėse nuk arriti ta botonte. Kėto pėrpjekje u shumuan nė shekullin pasues me botimin mė 1827 tė tekstit tė plotė tė Dhiatės sė re tė pėrkthyer nga Vangjel Meksi dhe tė redaktuara nga Grigor Gjirokastriti, si dhe me korpusin e madh tė pėrkthimeve fetare tė Konstandin Kristoforidhit (1827-1895) nė dy dialektet e shqipes.
Qyteti i Voskopojės nė kėtė shekull u bė njė qendėr e rėndėsishme kulturore, me njė lėvizje tė gjerė arsimore e me institucione pėrkatėse.
Edhe pse letėrsia qė u zhvillua nė Voskopojė ishte kryesisht nė gjuhėn greke, nevoja pėr t`i vėnė gardh rrezikut tė asimilimit, bėri tė pashmangshme edhe pėrdorimin e gjuhės amtare, duke inkurajuar objektivisht zhvillimin e kulturave kombėtare. Nė shkollat e Voskopojės u pėrdorėn edhe shqipja e arumanishtja pėr mėsimin e greqishtes.
Dukuria mė e rėndėsishme e zhvillimit letrar nė Shqipėri gjatė shek.XVIII ėshtė poezia shqipe me alfabet arab, qė u quajt poezia e bejtexhinjve. Kjo ishte njė dukuri kontradiktore, sepse nė tė poetėt bejtexhi shprehėn nga njė anė, prirjen pėr ta dalluar veten nga kombėsitė e tjera pėrmes shkrimit tė shqipes, si gjuhė e poezisė sė tyre, nga ana tjetėr, ata ishin nėn ndikimin e fortė tė kulturės orientale dhe tė moralit islam.
Pas pėrhapjes sė gjerė tė islamizmit, nė Shqipėri nė shek. XVIII u ngrit njė rrjet i gjerė institucionesh arsimore e kulturore islame, mejtepet e medresetė ku jepej feja islame, letėrsitė orientale nė gjuhėt osmane e arabe. Numri i njerėzve tė shkolluar nė kėto institucione u rrit, duke formuar kėshtu njė shtresė intelektualėsh tė brumosur me kulturėn dhe ideologjinė e pushtuesit. Prej kėsaj shtrese dolėn poetėt bejtexhinj, qė sollėn nė krijimtarinė e tyre idetė e fesė e tė moralit islam, tė shprehura me njė gjuhė tė mbytur nga orientalizmat. Ata e shkruan shqipen me alfabet arab, ndoqėn modelet e poezisė orientale dhe rimorėn kryesisht motivet e atyre letėrsive.
Megjithatė krijimtaria e bejtexhinjve pati rėndėsi pėr zhvillimin e letėrsisė shqipe nga disa anė. Nė radhė tė parė, sepse pėrmes saj shqipja bėri jetėn e vet tė shkruar, edhe pse me alfabet arab, nė njė kohė kur tradita e letėrsisė fetare-katolike tė shek. XVI-XVII ishte fashitur dhe tradita e letėrsisė kishtare ortodokse nė jug ishte fare e kufizuar, edhe kur shqipja u shkrua me alfabetin grek ose me alfabete tė krijuara enkas. Duke shkruar nė gjuhėn shqipe poetėt bejtexhinj dėshmonin vetėdijen e kombėsisė sė tyre; ata e dallonin veten nga popujt e tjerė tė perandorisė, si kombėsi me gjuhėn e vet tė veēantė.
Nga ana tjetėr, edhe pse e mbėshtetur nė motivet dhe modelet e poezisė orientale, ajo nuk mund tė ishte e shkėputur nga trualli ku lindi, nga bota e njeriut shqiptar. Pėr pasojė ajo u tregua e ndjeshme edhe ndaj pėrjetimeve tė individit dhe ndaj konflikteve tė tij morale me institucionet e kohės. Nė kėtė vėshtrim krijimtaria e bejtexhinjve shėnon njė hap pėrpara nė zhvillimin e brendshėm tė poezisė shqipe. Duke mbetur jo vetėm nė kufijtė kronologjikė tė letėrsisė sė vjetėr, por edhe brenda caqeve tė pėrmbajtjes sė saj, ajo pėrsėri e kapėrceu atė nė disa drejtime. Me tė nisi trajtimi nė rrafsh tė gjerė i temės laike dhe pasqyrimi i disa elementeve tė jetės shqiptare tė kohės.
Me rėndėsi tė veēantė ėshtė shkėputja e saj nga letėrsia e vjetėr, si akt krijimi. Poezia e bejtexhinjve nuk plotėson funksione didaktike, utilitare, ajo ėshtė produkt i pėrjetimeve subjektive dhe i frymėzimit krijues, sepse solli nė traditėn poetike shqipe botėn subjektive tė individit, edhe kur zhytet nė mjegullėn e misticizmit ose shkėputet prej saj, edhe kur ngrihet nė spekulacione metafizike ose zbret nė tokė, duke trajtuar disa anė tė jetės dhe tė realitetit tė kohės.
Krijimtaria e bejtexhinjve u shfaq si njė rrymė e gjerė poetike qė u shtri nė tė gjitha trevat shqiptare. Ajo ishte rezultat i zhvillimit tė jetės intelektuale nė disa qytete e qendra tė mėdha shqiptare, si Berati, Elbasani, Prishtina, Shkodra, Prizreni, Tetova, Gjakova, Gjirokastra, Kolonja, Frashėri, Konispoli etj.
Njė nga mė tė shquarit pėrfaqėsues tė saj ėshtė Nezim Frakulla (vdekur mė 1760) nga Berati. Ai ėshtė autor i shumė poezive turqisht, arabisht e persisht, por vepra e tij kryesore ėshtė Divani shqip qė thyen skemėn tradicionale tė divaneve orientale, sepse, krahas motiveve tė njohura nė to, poeti solli disa aspekte tė jetės sė kohės nė Shqipėri. Njė pjesė e mirė e vjershave tė tij janė gazelet, ku i kėndohet bukurisė e dashurisė, por nuk mungojnė dhe vjersha me nota kritike pėr disa vese morale e dukuri negative tė kohės.
Bashkėkohės me tė ėshtė dhe Sulejman Naibi (vdekur mė 1772) po nga Berati. Edhe ky shkroi njė Divan. Vjershat e pakta qė njohim prej tij janė tė frymėzuara e me vlera artistike. Ndryshe nga poetė tė tjerė myslimanė, ai shkruan me njė shqipe mė tė pastėr e mė tė lakuar.
Tahir Efendi Gjakova (fundi i shek. XVIII-shek. XIX) hartoi njė vepėr shqip, nė vargje dhe nė prozė, me titullin Emni Vehbije qė pėrmban porosi e kėshilla nė frymėn e moralit islam. Vepra u botua mė 1835 nė Stamboll, kuptohet me alfabetin arab. Ajo paraqet interes si dokument gjuhėsor i tė folmes sė Gjakovės.
Muhamet Kyēyku (1784-1844) nga Konispoli ėshtė autor i dy poemave me subjekt me motive biblike e kuranike Erveheja dhe Jusufi e Zelihaja, tė pėrshkuara nga fryma e moralit islam. Poeti qė me krijimtarinė e tij qėndron mė afėr jetės sė kohės ėshtė Hasan Zyko Kamberi (shek. XVIII-XIX) nga Starja e Kolonjės. Ėshtė autor i njė Mevludi dhe i shumė poezive lirike, me temė shoqėrore e erotike. I lidhur me jetėn e fshatit dhe jo me jetėn orientale tė qyteteve e mjediseve feudale, ai pasqyroi nė poezinė e tij halle dhe dilema tė njeriut tė varfėr, zakone e probleme shoqėrore tė kohės. Vjersha mė e fuqishme e tij ėshtė Paraja, njė satirė e fortė ndaj realitetit tė korruptuar dhe ndaj rolit shkatėrrues tė parasė. Vjershat e Hasan Zyko Kamberit kanė gjurmėt e ndikimit tė traditės poetike popullore dhe janė shkruar me njė gjuhė mė tė pastėr, afėr sė folmes popullore.
Poezia e bejtexhinjve mbeti brenda disa mjediseve tė mbyllura dhe shterroi gradualisht pėrpara zhvillimit tė njė letėrsie tė re tė shekullit qė erdhi, tė frymėzuar nga idetė e Rilindjes. Ajo mbijetoi pėrtej shekullit tė saj pėr arsye historike tė njohura vetėm nė disa qendra kulturore e fetare tė Kosovės.
*
* *
Gjatė shek. XVIII pati njė gjallėrim tė lėvizjes letrare e kulturore edhe te arbėreshėt e Italisė. Autori mė i shquar i letėrsisė arbėreshe tė kėtij shekulli ėshtė Jul Variboba (1724-1788), i cili botoi mė 1762 veprėn Gjella e Shėn Mėrisė virgjėr nje poemth qė shtjellon jetėn e Marisė dhe tė Krishtit, e pėrshkuar nga njė notė humanizmi tokėsor e lirizmi tė vetvetishėm, e shkruar nė frymėn e poezisė popullore, me njė ngjyresė lokale. Vepra ka rėndėsi si njė krijim artistik i frymėzuar qė shėnoi kėrcėnimin nga kuadri i ngushtė didaktik-utilitar, drejt njė letėrsie me vlera tė dukshme artistike.
Midis autorėve arbėreshė tė kėtij shekulli duhen pėrmendur edhe poetėt Nikollė Brankati (1675-1741), Nikollė Filja (1691-1769) dhe Nikollė Keta (1742-1803). Ky i fundit ėshtė edhe autor i njė vepre historiko-etnografike me titull Thesar njoftimesh pėr maqedonasit, qė u botua pjesėrisht te revista La Sicilia (Palermo, 1867).
Letėrsia e shek. XVI-XVIII ka rėndėsi jo vetėm si etapa e parė e zhvillimit tė letėrsisė shqiptare, por edhe sepse ajo vuri bazat e shkrimit shqip.
Krijoni Kontakt