Close
Faqja 3 prej 12 FillimFillim 12345 ... FunditFundit
Duke shfaqur rezultatin 21 deri 30 prej 116
  1. #21
    Sulejman Naibi(15), i njohur edhe me emrin Sulejman Ramazani, ishte një bashkëkohës i talentuar i Nezim Frakullës. Ka lindur në Berat, ku jetoi edhe pjesën më të madhe të kohës, derisa vdiq më 1771 [1185 A.H.]. Për të dihet pak, përveçse që është martuar në Elbasan dhe që mendohet se ka kaluar një farë kohe në Lindjen e Mesme. Naibi është autori i një divani shqip

    __________________________________________________ _________________

    15 kr. Myderrizi 1957b.
    __________________________________________________ _________________

    në një dorëshkrim që arriti deri në vitin 1944 në Fier. Ky është ndoshta po ai dorëshkrim që thuhet se ka qenë në Berat më 1913. Për fat të keq, dorëshkrimit nuk iu bë ndonjë kopje para zhdukjes së tij gjatë Luftës së Dytë Botërore, e për pasojë poezinë e Sulejman Naibit e njohim vetëm nga disa vjersha të gjetura mes dorëshkrimesh të tjera ose nga çka ka mbetur gojë më gojë në këngët popullore të Shqipërisë së Mesme, siç është kënga Mahmudeja e stolisurë. Ndër ato pak vargje tetë- dhe dymbëdhjetërrokshe të botuara, gjejmë disa lirika të holla me një përpikëri metrike të plotë, lirika që përshkruajnë gëzimet e dashurisë dhe bukurisë femërore. Shqipja e tij është më pak e përzier me orientalizma se ajo e Nezim Frakullës. Madje, në njërën nga vjershat, Sulejmani e qorton Nezimin se e ka tepruar me fjalë turke.

    Hasan Zyko Kamberi(16) ka lindur në gjysmën e dytë të shekullit të tetëmbëdhjetë në Starje të Kolonjës, një fshat në Shqipërinë e jugut rrëzë malit Gramoz. Për jetën e tij dimë vetëm se ka marrë pjesë në betejën turko-austriake të Smederevos në Danub në lindje të Beogradit më 1789 [1203 A.H.] në një ushtri nën komandën e Ali pashë Tepelenës (1741-1822). Vdiq si dervish, pa dyshim i sektit bektashi, në fshatin e lindjes në fillim të shekullit të nëntëmbëdhjetë. Varri i tij në Starje të Kolonjës u kthye në tyrbe, e njohur aty si Tyrbja e Baba Hasanit.

    Hasan Zykoja është një nga përfaqësuesit më kryesorë të traditës myslimane në letërsinë shqiptare, edhe pse vepra e tij më e rëndësishme, një mexhmua (përmbledhje vjershash) prej 200 faqesh është zhdukur. Thuhet se një dorëshkrim i kësaj përmbledhjeje ka qenë dërguar për botim në Manastir më 1908-1910, por deri tani nuk është zbuluar ndonjë gjurmë(17). Nga krijimtaria e tij pak ka ardhur deri në ditët tona, dhe ende më pak është botuar. Gjenden vetëm: një mevlud i shkurtër, d.m.th. vjershë fetare për lindjen e profetit Muhamed(18), rreth dhjetë ilahi, dhe përmbi pesëdhjetë vjersha laike.
    Mevludi i Hasanit, djalit të Zyko Kamberit, siç e quan veten, është ndoshta nga të parat që janë hartuar në gjuhën shqipe dhe pa dyshim është ndikuar nga ai i poetit turk Sylejman Çelebi(19) (vd. 1422). Një kopje e mevludit të Hasan Zykos, prej pesëdhjetë strofash me katër vargje tetërrokësh me rimë ABAB, ruhet sot në Arkivin Qendror të Shtetit në Tiranë. Si në këtë vepër ashtu edhe në vjershat e tjera fetare të tij, njëra nga të cilat i kushtohet historisë biblike të Abrahimit, Sarës dhe Hagar egjiptianit, ndiejmë talentin e një poeti që e njihte me themel teologjinë myslimane e bektashiane.

    Poezia laike e Hasan Zykos mbulon një gamë të gjerë temash. Në tetërrokshin e tij Sefer-i hümâyûn (Fushata luftarake e mbretit) me tridhjetë e tre strofa, ai përshkruan se si mori pjesë në Betejën e Smederevos, që përmendëm më parë, dhe jep një pasqyrë realiste të vuajtjeve prej saj. Në Bahti im (Fati im) dhe Vasijetnameja (Amaneti), Hasan Zykoja u hedh një vështrim ironik e herë-herë të hidhur trilleve të fatit e sidomos fatkeqësive të jetës vetjake. Gjerdeku pasqyron zakonet martesore të fshatit. Këtu nuk kemi ndonjë idil baritor, por një pasqyrë realiste të ankthit dhe vuajtjeve të vajzave të reja që i martojnë të tjerët sipas zakonit pa e zgjedhur vetë shokun e jetës, si dhe vuajtjet e djemve të rinj, që detyrohen të shkojnë në kurbet për të nxjerrë bukën e gojës. Në lirikat e dashurisë, Hasan Zykoja vajton për konvencionet sociale që nuk i lejojnë ndjenjat e zjarrta e të natyrshme. Një kritik kosovar i tronditur, i ka

    __________________________________________________ _________________

    16 kr. Myderrizi 1955a.

    17 kr. Shuteriqi 1976, f. 272.

    18 kr. Kaleshi 1958, dhe Lamaj 1982.

    19 kr. Engelke 1926 dhe MacCallum 1943. Mevlude vendëse ka edhe në gjuhët serbe, greke e çerkeze.
    __________________________________________________ _________________

    cilësuar ato si "një erotikë të çoroditur e banale"(20). Më e njohura nga të gjitha vjershat e tij është Paraja, një kritikë therëse ndaj korrupsionit feudal dhe njëkohësisht ndoshta poezia më e mirë satirike në letërsinë shqiptare para shekullit të njëzetë. Ajo nis kështu:

    "Mbreti, q'urdhëron dynjanë, Që ka vënë taraphanë
    E i presënë paranë, Ja di kimenë parasë.

    Dhe veziri, q'është veqil, Zë sikur të bënet' adil
    E mos thotë dot kaly-kil, Ja di kimenë parasë.

    Sheh Islami, q'ep fetfanë, Që di qitapëtë ç'thanë, Nukë kaçirdis paranë,
    Ja di kimenë parasë.

    Myfti edhe myderizë Edhe kyrra e vaizë Kanë ujdisur' iblizë, Ja di kimenë parasë.

    Dhe kadiu i mehqemesë, Që rri sipër sixhadesë, Edhe shehu i teqesë,
    Ja di kimenë parasë...

    Dhe pashallarë, bejlerë, Edhe avamë të tjerë,
    Për para apënë krerë, Ja di kimenë parasë...

    Kadiut, t'i rrëfesh paranë, Ters e vërtit sherianë,
    Për para se ç'e shet t'anë, Ja di kimenë parasë..."

    Vargjet e Hasan Zykos u bënë shumë popullore dhe u përhapën gojë më gojë në shekullin e nëntëmbëdhjetë. Në parathënien për përkthimin e tij shqip të librit të parë të Iliadës së Homerit (Bukuresht 1896), Naim Frashëri do të thoshte: "Në mes të vjershëtorëvet të Shqipërisë ka zënë kryenë Hasan' i Zyko Kamberit". Gjuha e Hasan Zykos është më e zhdërvjellët dhe më origjinale se ajo e Nezimit dhe e Naibit gjysmë shekulli para tij dhe diçka
    më pak e ngarkuar me fjalor oriental. Do të ishte i dëshirueshëm një botim shkencor kritik i veprave të tij.
    Poezisë së Hasan Zyko Kamberit e madje asaj të Nezim Frakullës nuk i mungon kritika

    __________________________________________________ _________________

    20 kr. Hysa 1987, f. 238.
    __________________________________________________ _________________

    sociale, sikundër e pamë, por duhet të vijmë te poeti bektashi Zenel Bastari(21) që të gjejmë shprehjen e parë të vërtetë ideologjike të vetëdijes sociale në letërsinë e bejtexhinjve. Duke parë paaftësinë e dukshme në rritje të autoriteteve turke për të përballuar shembjen e Perandorisë Osmane, bejlerët dhe pashallarët feudalë të Shqipërisë zunë të hahen me egërsi përherë e më të madhe midis tyre që kush e kush të dilte mbi të tjerët. Dera e Bushatllinjve pati krijuar një principatë gati të pavarur në Shqipërinë veriore në fundin e shekullit të tetëmbëdhjetë, kurse pashallëku i Ali pashë Tepelenës (1741-1822) në Shqipërinë jugore dhe Greqinë veriore kishte arritur kulmin e fuqisë aty nga viti 1811. Në zonën e Tiranës haheshin me njëra tjetrën familjet feudale Jella dhe Toptani, grindje e luftë që Zenel Bastari e përjetoi dhe e pa me sytë e vet. Me
    atë gjendje ekonomike që sa vinte e më tepër po bëhej e paqëndrueshme, dhe me ato kryengritje që po ktheheshin në ngjarje të zakonshme, viktimat kryesore te konfliktit social natyrisht që ishin klasat e ulëta të shoqërisë, të cilave u përkiste, me sa duket, ndryshe nga shumë bejtexhinj të tjerë, edhe Zenel Bastari.

    Zenel Bastari, i quajtur edhe Zenel Hyka, ka lindur në fshatin Bastar afër Tiranës, ku dhe punoi si rrobaqepës apo punëtor krahu në fillim të shekullit të nëntëmbëdhjetë. Nuk i dihen as përafërsisht datat e lindjes e të vdekjes. Për këto mund të gjykojmë vetëm duke u nisur nga një vjershë ku përmendet vrasja e Shemsedin Shemimiut (1748-1831) nga Fushë Kruja më 1831. Bastari qe autor i rreth dyqind strofave katërshe me tema sociale, fetare, humoristike e dashurore. Në vjershën Tirana jonë si mësoi ai dënon hapur shtypjen e njerëzve të thjeshtë nga çifligarët dhe pronarët e paskrupullt feudalë, temë e përhershme kjo në letërsinë shqiptare të shekullit të njëzetë. Vjersha Meti i Mlla Rexhepit është një portret humoristik, me sarkazëm therëse, i një nëpunësi e kleriku imoral e të korruptuar, një figurë stereotipe, ndonëse plotësisht realiste, që do të shërbente herë pas here edhe si objekt i pëlqyer i poezisë politike në letërsinë shqiptare të mëvonëshme.

    Një tjetër element përbërës me rëndësi i veprave poetike të Zenel Bastarit ka qenë misticizmi panteist i fesë bektashiane. Edhe pse pati hyrë në Shqipëri prej jeniçerëve turq që në shekullin e pesëmbëdhjetë, vetëm në fillim të shekullit të nëntëmbëdhjetë gjeti përhapje të gjerë në popullsinë e Shqipërisë jugore e të mesme. Teqetë e bektashinjve, sidomos ato të Krujës, Korçës, Konicës, Frashërit dhe Gjakovës, do të bëheshin pas pak kohe qendra të fshehta të kulturës, shkollimit, tolerancës dhe, njëkohësisht, të qëndresës kombëtare kundër sundimit turk. Talenti krijues i Bastarit u zhvillua nën ndikimin e Haxhi Ynçarit, një udhëheqës shpirtëror i sektit bektashi, për të cilin thuhet se kishte mjaft autoritet intelektual asokohe. Dhuntinë e poezisë ai e shihte si hidâyet-i hak (frymëzim hyjnor) që i jep mundësi të arrijë nur-in. Bastari predikon besimin e tij në vjershën me katërmbëdhjetë strofa katërshe Mbi bektashizmin, e cila nis kështu:

    "Ashku i perverdigjarit
    Më ka bamun mu shahir,
    Nuri i Haxhi Ynçarit
    S'e di punën ti zahir."


    Lirikat e dashurisë të Bastarit, ashtu si ato të Nezim Frakullës, përmbajnë shumë nga figurat dhe metaforat standarde të gazeleve orientale, për shembull poeti që vuan nga zemra e lënduar, ose sëmundja e dashurisë që s'ka ilaç. Për dashurinë ai thekson Kjo hazine asht xhemal, hem gjynah e hem sevap (Ky thesar është përsosmëri, edhe mëkat edhe meritë).

    __________________________________________________ _________________

    21 kr. Gjyli 1961 dhe Hysa 1987b.
    __________________________________________________ _________________

  2. #22
    Bashkëkohësi i Bastarit Muhamet Kyçyku(22) (1784-1844) shënon kalimin nga poezia klasike e bejtexhinjve të parë te poetët e Rilindjes të gjysmës së dytë të shekullit të nëntëmbëdhjetë. Kyçyku, që njihet edhe me emrin Muhamet Çami, d.m.th. çam, ishte nga Konispoli. Ai studioi për teologji njëmbëdhjetë vjet në Kairo, ku dhe ishte vendosur një koloni shqiptare jo e paktë. Pasi u kthye në fshatin e lindjes, shërbeu si hoxhë dhe vdiq më 1844 [1260 A.H.].

    Kyçyku ka qenë autor më prodhimtar në krahasim me të tjerët. Ai ka shkruar në dialektin e tij çam dhe, me sa duket, ka qenë i pari autor shqiptar që është marrë me poemën e gjatë. Ajo që e bëri të mos harrohet, është rrëfenja romantike në vargjen e njohur me emrin Erveheja, që në fillim mbante titullin Ravda (Kopshti), shkruar rreth vitit 1820. Kjo rrëfenjë poetike, me strofa katër vargjesh e tetërrokësh me rimë ABAB jep peripecitë e së bukurës Ervehe, e cila ia del mbanë të mbrojë nderin e virtytin e saj, duke kaluar shumë prova e fatkeqësi.


    I shoqi i Ervehesë shkon në një vend tjetër dhe e lë të shoqen në kujdesin e të vëllait, i cili, megjithëse kishte dhënë fjalën, orvatet ta përdhunojë. Erveheja u bën ballë si joshjeve ashtu edhe kërcënimeve të tij se do ta vriste po të mos i jepej. Vëllai i tërbuar hakmerret duke e akuzuar Ervehenë se kishte tradhëtuar të shoqin dhe prandaj e dënojnë sipas ligjit të Kuranit për ta qëlluar me gurë për vdekje. Për mrekulli Erveheja shpëton nga goditjet, dhe një fisnik kalimtar, i cili dëgjon të qarat e saj, e merr nga zalli dhe e shpie në shtëpinë e vet tek e shoqja. Erveheja e merr veten, por fisniku që e shpëtoi bie viktimë e bukurisë së saj. Ajo kundërshton edhe propozimet e tij, duke i thënë se është
    e martuar, gjë që mjafton për ta larguar. Më pas, një shërbëtor i shtëpisë përpiqet ta përdhunojë, por edhe ai sprapset. Ai merr hak duke vrarë djalin e fisnikut e duke akuzuar Ervehenë për këtë krim. Çështja sqarohet por fisniku, edhe pse i bindur për pafajësinë e saj, detyrohet të mos e mbajë më Ervehenë në shtëpi, por t'i japë katërqind para flori e ta largojë. Fatkeqësitë e Ervehesë së shkretë nuk marrin fund me kaq. Kur po endej përgjatë një bregut të një lumi, ajo has një vjedhës, të cilin do ta varnin ngaqë kishte grabitur katërqind para flori nga arka e mbretit. I vjen keq për të e i shpëton jetën duke i dhënë paratë e veta. Vjedhësi i vete pas dhe e kërkon për grua. Kur ajo nuk pranon, ai si mosmirënjohës, ia shet për skllave një kapiteni anijesh, i cili gjithashtu orvatet ta përdhunojë. Mu në atë çast ngrihet një shtrëngatë dhe i mbyt të gjithë përveç Ervehesë, të cilën deti e nxjerr në bregun e një qyteti të huaj. Një njeri fetar i jep rrobat e tij dhe, e veshur si burrë, ajo i paraqitet mbretit të vendit, i cili e pret me ngrohtësi dhe i jep një shtëpi. Aty ajo përkujdeset për të sëmurët e të verbërit, dhe bëhet objekt respekti e nderimi për punët e mira që bën. Madje, kur mbreti vdes, Ervehenë e zgjedhin për trashëgimtar. Një ditë, në oborrin e saj vijnë pesë të huaj: i shoqi me të vëllanë, fisniku shpëtimtar, shërbëtori dhe vjedhësi, këta tre të fundit të verbër tani. Erveheja u premton t'i shërojë nëse i rrëfejnë të gjitha mëkatet. Kësisoj dalin në dritë të gjitha padrejtësitë kundër Ervehesë, e cila tani i shfaqet të shoqit si grua e ndershme dhe e virtytshme, ashtu sikundër kishte qenë gjithmonë.

    Ideja e kësaj historie moralizuese për "virtytin e femrës" ndeshet mjaft në letërsinë orientale dhe në atë perëndimore. Ka të ngjarë që burimi i variantit poetik të Kyçykut të kësaj historie të jetë Tûtî-nâme-ja persiane (Rrëfenja e një papagalli) e Zijaudin Nakshabit (Ziyâ'uddîn Nakhshabî), e frymëzuar nga origjinali sanskritisht Shukasaptati. Teksti shqip prej

    __________________________________________________ _________________

    22 kr. F. Fishta 1940b, Rossi 1948, Myderrizi 1951a, 1957a, Hetzer 1983b, 1984a, dhe Vehbiu 1989.
    __________________________________________________ _________________

    shtatëmbëdhjetë faqesh përbëhet nga 856 vargje dhe ruhet në Bibliotekën Kombëtare në Tiranë(23). Ajo është edhe nga të rrallat vepra të bejtexhinjve të botuara në shekullin e nëntëmbëdhjetë, ndonëse në një variant të ndryshuar. Publicisti rilindës Jani Vreto (1822-1900) jo vetëm e transliteroi dhe e botoi Ervehenë në Bukuresht më 1888, por edhe e përshtati për shijet e fundit të shekullit të nëntëmbëdhjetë, duke e parë të arsyeshme edhe ta pastronte nga fjalori turqisht, persisht e arabisht. Megjithatë, varianti i parë origjinal është më i kuptueshëm dhe ruan karakterin narrativ të pastolisur të një historie poetike, ndërsa varianti i Vretos rreket ta paraqesë veprën në një formë më epike me epitetet përkatëse.

    Erveheja nuk është e vetmja vepër e Kyçykut e ardhur deri në ditët tona, ndonëse për shumë vjet nuk njihej tjetër përveç saj. Pjesa më e madhe e mbi 4000 vargjeve (rreth 200 faqe) që kemi prej tij, janë zbuluar në këta pesëdhjetë vjetët e fundit. Vepra tjetër e Kyçykut është Jusufi e Zelihaja, një rrëfenja moralizuese me 2430 vargje, mbështetur në historinë biblike të rrëfyer në Zanafilla 39 dhe në suren e dymbëdhjetë të Kuranit, mbi përpjekjen e gruas së padronit egjiptian Potifar për të joshur e bërë për vete djaloshin e hijshëm Jusuf. Kjo 'më e bukura rrëfenjë', siç e quan Kurani, ka shërbyer si motiv i përbashkët për letërsitë arabe, persiane e turke. Ajo ishte marrë dhe përshtatur, në veçanti, nga poeti epik persian Firdusi (Firdausî, rreth 935-1020) dhe më pas nga autori mistik Xhami (Jâmî, 1414-1492) në poemën Jusufi dhe Zelihaja. Jusufi biblik është, në disa pikëpamje, kolegu mashkullor i Ervehesë.

    Edhe ai vuan shumë në duart e familjes së tij e të armiqve dhe po ashtu u qendron me vendosmëri joshjeve të gruas së zotnisë së vet për të mbetur i ndershëm e i virtytshëm. Jusufi dhe Zelihaja e Muhamet Kyçykut dëshmon për një nivel më të lartë letrar se Erveheja. Gjuha e saj është më e pasur dhe mjaft nga pjesët përshkruese i kapërcejnë caqet e një rrëfimi të thjeshtë. Ajo gjithashtu mbështetet më shumë në analizën e karaktereve si mjet për të dhënë dramaticitetin e situatës, sidomos kur është fjala për ndjenjat e zjarrta të Zelihasë së dashuruar.

    Muhamet Kyçyku është autori i një radhe vjershash të tjera të shquara, në njërën prej të cilave, me 348 vargje në strofa katërshe me nga tetë rrokje, që zakonisht titullohet Bekriu, autori mysliman i saj dënon pijen e rakisë e të verës. Në këtë vjershë përmendet emri i autorit dhe viti 1824 [1239 A.H.], çka na bën të mendojmë se është vepra më e hershme e Kyçykut që mund të datohet me saktësi. Një poemë historike, e cila mban datën 1826 [1241 A.H.], përpjekje e Kyçykut për të rrahur tema më epike, u këndon fushatave të Ibrahim Pashës (1789-1848), bir i gjetur i Muhamed Aliut, sundimtar i Egjiptit, gjatë luftës greke për çlirim. Ajo përmban, ndër të tjera, përshkrime të betejave të Athinës dhe Misolongjit (1822). Një poemë me 100 vargje, e njohur me titullin Gurbetlitë merret me hallet e atyre shqiptarëve që detyrohen të lënë atdheun
    për të kërkuar punë e jetë më të mirë jashtë vendit, temë kjo që do të rimerret nga shumë vepra të letërsisë shqiptare të mëvonëshme. Kyçyku, që, sikundër theksuam, jetoi dhe studioi për njëmbëdhjetë vjet në Egjipt, ia kushtoi energjitë e veta edhe përkthimit të letërsisë fetare nga arabishtja në turqishte. Nga këto kemi variantin shqip të Qasîdatu'l-Burda (Odë për xhyben) të poetit arab me prejardhje berbere Al-Busiri (Al-Busîrî, vd. 1296), një panegjirik klasik për profetin Muhamed.

    Tahir Boshnjaku(24), i quajtur edhe Tahir efendi Gjakova apo Efendiu i Madh, ka qenë një shkrimtar nga Gjakova në gjysmën e parë të shekullit të nëntëmbëdhjetë. Kreu studimet për teologji në Stamboll dhe u kthye në Kosovë e dha mësim në 'Medresen e vogël' në Gjakovë. Emri Boshnjaku ose shënon se kishte ardhur nga Bosnja ose të paktën nga krahina e Plavës dhe Gucisë, asokohe pjesë e Bosnjës, ose ai i kishte vizituar mjaft ato vende. Sidoqoftë, ai është autori i një vepre me 328 vargje me titullin Vehbije (Blatim) ose Emni Vehbijje datuar 1835 [1251 A.H.], një përmbledhje vargjesh

    __________________________________________________ _________________

    23 Dorëshkrimi nr. III F 36.

    24 kr. Kaleshi 1956, 1966-67, dhe Ajeti 1960 dhe 1962.
    __________________________________________________ _________________

    të rregullta me metrikë arabe, ku janë ndërfutur pjesë në prozë, që trajtojnë çështje fetare dhe filozofike, si fjala vjen kotësia e qenies, parajsa dhe ferri, detyrat e njeriut dhe vendi i dijes. Kjo u transliterua keq në alfabetin e Stambollit nga një i quajtur Ismail Haxhi Tahir Gjakova dhe u shtyp në Sofje më 1907.
    Prirja për poema të gjata dhe fillime të poemës epike, që u vu re te Muhamet Kyçyku, u zhvillua më tej nga dy vëllezër prej fshatit Frashër në Shqipërinë jugore. Dalip Frashëri(25) që ishte një dervish bektashi e që pati marrë mësime në teqen e njohur bektashiane të Frashërit, të themeluar më 1824-1825 nga Tahir Nasibiu (vd. 1835). Nasibiu e dërgoi nxënësin e tij në Konicë, ku Dalip Frashëri u vu vetë në krye të një teqeje dhe shkroi një poemë epike shqip. Kjo poemë me 65000 vargje me titullin Hadikaja (Kopshti), e shkruar me pseudonimin Hyxhretiu (i mërguari), u përfundua më 1842 [1258 A.H.]. Ajo është mbështetur në një vepër me po atë titull të poetit azerbajxhanas Fuzuliu (Fuzûlî, 1494-1556), përfaqësuesi më i madh i divaneve lirike turke. Hadikaja shqiptare, e ndarë në dhjetë këngë përveç hyrjes dhe mbylljes, është sa dyfishi i variantit azer-turqisht dhe përbën poemën e parë epike të vërtetë në gjuhën shqipe. Ajo është hartuar kryesisht në strofa katërshe me vargje tetërrokësh me rimë ABAB, herë-herë të ndryshuar me vargje gjashtërrokëshe.

    Dorëshkrimi ruhet në Arkivin Qendror të Shtetit në Tiranë(26). Hadikaja trajton jo vetëm historinë e bektashizmit në Shqipëri, por ashtu si Hadîqatû
    as-su'adâ
    e Fuzuliut, edhe ngjarjet e historisë myslimane shiite, sidomos Betejën e Qerbelasë në Irak në vitin 680 të erës sonë, në të cilën u vra Huseini, nipi i profetit Muhamed. Vëllai më i vogël i Dalipit, Shahin bej Frashëri, gjithashtu provoi të shkruajë një poemë epike me temë bektashiane. Myhtarnameja (Historia e Myhtarit) e tij prej 12,000 vargjesh, e pabotuar deri më sot, trajton gjithashtu historinë myslimane shiite dhe Betejën e Qerbelasë, në të cilën Myhtari qe një nga pjesëtarët. Kjo poemë, nga e cila njihen disa kopje, u përfundua më 1868 dhe duket se është mbështetur në një origjinal persian e është ndikuar nga një variant i ndërmjetëm turqisht. Poeti i Rilindjes Naim Frashëri (1846-1900) që, ndonëse nga i njëjti fshat, nuk kishte lidhje gjaku të drejtpërdrejtë me vëllezërit e sipërpërmendur, duket se ka qenë frymëzuar nga Hadikaja dhe Myhtarnameja në krijimin e poemës epike me temë bektashiane Qerbelaja, Bukuresht 1898. Të dyja këto vepra janë cituar shpesh nga historianët e letërsisë, sidomos kur ka qenë fjala për Naim Frashërin, por rrallë në mos fare janë lexuar vërtet, përderisa vetëm disa fragmente të shkurtra nga Hadikaja janë botuar deri tani. Një botim kritik shkencor i këtyre dy poemave do të ndihmonte që të vlerësoheshin ato dhe autorët.

  3. #23
    5.4 Shkrimtarë minorë të periudhës



    Njihen një numër poetësh të tjerë të hershëm myslimanë, veprat e të cilëve kanë ardhur vetëm pjesërisht deri në ditët tona ose nuk kanë ardhur fare. Dervish Hasani nga Krusha e Vogël afër Rahovecit në Kosovë, që ka jetuar aty nga fundi i shekullit të shtatëmbëdhjetë, është autori i poezisë më të vjetër shqipe me shkrim arab të shkruar në Kosovë. Ai qe dervish në teqenë e madhe halvetie në Rahovec, të ngritur nga sheh Sulejman Ejup Dede i Potoçanit në vitet 1680. Nga vargjet e tij mistike pak gjë ka mbetur. Sulejman Temani, poet dhe sheh halveti nga Berati, është gjithashtu autor i disa vjershave me temë fetare. Haxhi Ymer Mustafa Kashari nga Tirana, lindur në fillim të shekullit të tetëmbëdhjetë, ka shkruar vjersha me temë

    __________________________________________________ _________________
    25 kr. Myderrizi 1955b.

    26 kr. Shuteriqi 1976, f. 226-228.
    __________________________________________________ _________________

    fetare në shqipe dhe turqishte. Vargjet e tij, edhe pse të mbingarkuara me orientalizma, përbëjnë dokumentin më të vjetër të dialektit tiranas. Ka ardhur deri në ditët tona një ilahi me tetëmbëdhjetë vargje nga Mulla Beqiri, myfti i medresesë së Vushtrrisë në Kosovë, që ka jetuar nga mesi i shekullit të tetëmbëdhjetë apo fillimi i shekullit të nëntëmbëdhjetë, po kështu edhe dy vjersha dashurie nga Omer efendi Sadedini prej Shqipërisë jugore. Nga qendrat kulturore myslimane të lulëzuara të Beratit e Elbasanit kemi informacione mbi disa bashkëkohës të Nezim Frakullës. Ismail pashë Velabishti nga Berati, të cilin e kemi përmendur më sipër si patron të Nezimit e që është vrarë më 3 gusht 1764 në Vlorë, na ka lënë një vjershë me vargje tetërrokëshe të shkruar gjatë kohës që ishte komandant i kalasë në Lepanto, e ku shpreh mallin për atdheun. Nga Elbasani kemi vjershat e Ibrahim Elbasanit dhe Sulejman pashë Vërlacit, i njohur edhe si Sulejman Pashë Elbasani. Nga Shkodra njihet Mulla Salih Pata, i cili shkëlqeu në gjysmën e dytë të shekullit të tetëmbëdhjetë si poet në oborrin e Bushatllinjve.

    Ai është autor bejtesh satirike, dy prej të cilave ia kushton Kara Mahmud pashës. Po në oborrin e Bushatllinjve ishte pa dyshim bashkëkohësi i tij Mulla Hysen Dobraçi nga Shkodra, që ndoshta është i njëjtë me një Hysen efendi Shkodra, autori i poezisë kushtuar qëndresës shqiptare kundër sundimit turk. Folkloristi dhe shkrimtari Zef Jubani (1818-1880), i cili ka botuar një pjesë të vargjeve të Dobraçit në librin e tij Raccolta di canti popolari e rapsodie di poemi albanesi, Trieste 1881 (Përmbledhje këngësh popullore e rapsodish shqiptare), e quan atë 'Anakreoni shqiptar'. Vjersha më e mirënjohur e Dobraçit i këndon betejës së Kara Mahmud pashës kundër forcave turke të komanduara nga Ahmed pasha në Berat më 1785. Një autor anonim nga Gjirokastra(27) gjithashtu na ka lënë një vjershë për mësymjen që i bëri qytetit Ali pashë Tepelena (1741-1822) aty nga viti 1793.


    Edhe në fillim të shekullit të nëntëmbëdhjetë u krijuan shumë vjersha sipas traditës myslimane me tema fetare e disa historike nga autorë për të cilët kemi shumë pak të dhëna. Elmaz Gjirokastriti (28) ka qenë autori i një vjershe me nëntëdhjetë e dy vargje me titullin turqisht Evvel hastalik (Sëmundja e parë), e cila flet për epideminë që përfshiu krahinën e Gjirokastrës më 1817. Është shkruar më 1820 dhe ruhet në një dorëshkrim të ardhur nga Gjirokastra. Haxhi Etëhem bej Tirana (1783-1846), i njohur edhe si Etëhem bej Mollai, ka qenë autor poezie mistike bektashiane e i një divani shqip, nga të cilat nuk ka mbetur kurrgjë, si dhe i katër divanëve turqisht. Ai ka vdekur në Tiranë dhe është varrosur në xhaminë që edhe sot mban emrin e tij në qendër të kryeqytetit shqiptar. Një poet tjetër me frymëzim bektashian ka qenë Baba Abdullah Melçani (vd. 1852), që ka themeluar teqenë e madhe të Melçanit afër Korçës dhe ka marrë pjesë aktive në lëvizjen kombëtare. Nga vjershat e tij mistike shqip, vetëm njëra kushtuar legjendarit Sari Salltëk Baba (29) ka ardhur deri në ditët tona. Mulla Dervish Peja, i njohur edhe me emrin Dervish efendiu i Pejës, ka qenë një figurë fetare e nderuar në fillimin e shekullit të nëntëmbëdhjetë, i njohur në traditën gojore për urtësinë e shprehur në bejtet dhe thëniet e tij. Ka mbetur vetëm një nga vjershat. Kurse nga vargjet fetare të Ahmet Elbasanit, sheh nga Elbasani, nuk është gjetur asgjë. Hysen Bitri, një poet nga kryeqendra bektashiane e Krujës, ka qenë autori i tri vjershave fetare shqip të shkruara para vrasjes së udhëheqësit shpirtëror Shemsedin Shemimiu (1748-1831) nga Fushë Kruja më 1831. Poeti Asllan bej Puçe (1807-1830) ishte djali i Ago Myhyrdarit, sekretar i Ali pashë Tepelenës. Ai vdiq njëzet e tre vjeç në masakrën e Manastirit më 30 gusht 1830 bashkë me krerët e tjerë shqiptarë. Asgjë nuk ka mbetur nga krijimet e tij. Po nga Shqipëria e jugut ka qenë Abdullah Sulejman Konispoli,

    __________________________________________________ _________________

    27 kr. Myderrizi 1959.

    28 kr. Myderrizi 1957b.

    29 Mbi legjendën e Sari Salltëkut, kr. Kaleshi 1971a.
    __________________________________________________ _________________


    autor i një mevludi në dialektin çam, të shkruar rreth vitit 1831 e që ruhet në Arkivin Qendror të Shtetit në Tiranë, si dhe i vjershave të tjera përfshirë përkthime poezish nga arabishtja dhe turqishtja. Ahmet Tusi, një sheh i sektit rufai, ka lënë disa vargje me tema fetare aty rreth vitit 1836. Pak gjë dihet për Ismail Floqin nga krahina e Korçës, përkthyes i një mevludi (30), dhe për poetin Jonuz efendi Sabriu. Tahir Nasibiu (vd. 1835) ka qenë themeluesi i teqesë bektashiane të Frashërit më 1824-1825. Për të thuhet se ka shkruar poezi shqip, persisht dhe turqisht, por asgjë nuk ka ardhur deri në ditët tona. Poezi me interes historik ruhen nga Mulla Fejzo Abdalli (31) prej Gjirokastre, autor i një vjershe të datuar 1841 [1257 A.H.] për luftën kundër një pashai turk gjatë mbretërimit të Sulltan Mahmudit II (sundoi 1808-1839), dhe nga Demir Vlonjati (vd. 1845), i njohur edhe me emrin Demir aga Vlonjakasi, autor i një vjershe me vargje tetërrokësh me nëntëmbëdhjetë strofa katërshe të datuar 1845 [1261 A.H.], në të cilën ai dënon një masakër të kryer atë vit nga forcat turke dhe vuajtjet që pësoi Shqipëria nga reformat e Tanzimatit.

    Një traditë letrare e çuditshme në Orient ka qenë ajo e fjalorëve në vargje. I pari fjalor i tillë shqip-turqisht, sikundër thamë, ka qenë ai i shkruar nga Nezim Frakulla. Në vitin 1835 [1251 A.H.], Shemimi Shkodra apo Shemimiu nga Shkodra përfundoi një fjalor shqip- turqisht (32) me rreth 1000 zëra me titull Nytkë (Ligjërim). Sipas autorit, ishte hartuar për t'u shërbyer nevojave të ushtarëve turq në Shqipëri dhe të shqiptarëve që nuk dinin turqisht. Dialekti i shqipes është ai i Shkodrës i përzier me elemente nga e folmja e Beratit, gjë që na bën të hamendësojmë se autori ka jetuar në Berat për ca kohë. Këtë interes për leksikografinë ndjek në traditën e shekullit të tetëmbëdhjetë Myslim Hoxha nga fshati Levan afër Fierit, i cili ka qenë autor i një përshtatjeje në gjuhën shqipe e Tyfhe-i Shâhidî (Dhuratë e Shahidiut), një fjalor persisht-turqisht i hartuar më 1514 [920 A.H.] nga Ibrâhîm Shâhidî Dede, një dervish mevlevi nga Mughla, që vdiq më 1550 [957 A.H.]. Ai përmbante disa mijëra zëra. Tekstet shqipe në prozë me shkrim arab kanë qenë jashtëzakonisht të rralla. Një i tillë, që mban datën 1840 [1256 A.H.], është përkthim i një teksti fetar nga arabishtja prej Mehmet Iljaz Korçës. Kjo vepër është një dorëshkrim me prejardhje nga Korça dhe u zbulua më 1953, kurse tani ruhet në Arkivin Qendror të Shtetit në Tiranë.




    5.5 Përfundime



    Bejtexhinjtë shqiptarë, në përgjithësi, nuk qenë poetë të nivelit të klasikëve persianë e arabë, aftësia e lartë letrare artistike e të cilëve vinte pas një mijëvjeçari qytetërimi oriental të zhvilluar. Megjithatë, ata qenë rapsodë me talent e me forcë krijuese që shkruan një letërsi të re shqiptare të mbështetur në traditat islamike të Orientit, por edhe një gjuhë letrare të re, sado ende të papërpunuar. Letërsia shqiptare u shkrua me shkrim arab për më se dy shekuj. Ajo lulëzoi gjatë gjithë shekullit të tetëmbëdhjetë dhe gjysmës së parë të shekullit të nëntëmbëdhjetë derisa dalëngadalë u zëvendësua nga letërsia e romantizmit e periudhës së Rilindjes Kombëtare, e shkruar kryesisht me alfabetin latin. Në fazat e para, poezia e bejtexhinjve, ashtu si një pjesë e mirë e vjershërimit

    __________________________________________________ _________________

    30 kr. I. Floqi 1938.

    31 kr. Myderrizi 1957b.

    32 kr. Myderrizi 1951b dhe Rossi 1951.
    __________________________________________________ _________________


    divan osman, ishte kryesisht letërsi e dijeve dhe e mjeshtërive. Si e tillë, ajo mbeti mjet i drejtuar ndaj interesave të një pakice elitë, qoftë shoqërore, klerikale apo politike. Me kalimin e kohës, ajo e humbi aftësinë për të shprehur ëndrrat dhe aspiratat e popullit shqiptar. Venitja e traditës myslimane në letërsinë shqiptare erdhi krahas kalbëzimit të Perandorisë Osmane dhe lindjes së lëvizjes kombëtare shqiptare gjatë së cilës shqiptarët zunë t'i kthejnë shpinën gjithshkaje që ishte osmane dhe orientale. Turqishtja ishte gjuha e pushtuesit, kurse shkrimi arab erdhi e po shihej nga shumë si tipar i invadimit kulturor të huaj ndaj një populli që dalëngadalë po zgjohej e po luftonte për vetëvendosje. Vetëm një alfabet perëndimor, ide perëndimore e, si pasojë, edhe një letërsi më fort e orientuar nga Evropa mund ta ndihmonte Shqipërinë për t'i bërë ballë asimilimit kulturor nga ana e turqve. Si rrjedhim, letërsia e bejtexhinjve mori qëndrim të kundërt dhe shfaqi në gjysmën e dytë të shekullit të nëntëmbëdhjetë një orientim edhe më të madh fetar, sidomos në traditat kulturore bektashiane. Madje kjo letërsi erdhi e hyri edhe në shekullin e njëzetë. Tradita myslimane vazhdoi sidomos në Kosovë, ku deri në vitin 1947 shkruheshin ende vargje me shkrim arab.

    Nga të gjitha periudhat e shkrimeve letrare shqiptare, ajo e bejtexhinjve mbetet ndoshta më pak e njohura, si nga studiuesit ashtu edhe nga lexuesit shqiptarë. Dorëshkrimet, sikundër u tha më sipër, në pjesën më të madhe kanë humbur ose nuk gjenden më, dhe ka një mungesë të dukshme specialistësh të kualifikuar, të aftë për t'u marrë me atë që mund të gjendet. Sot nuk ka fare specialistë shqiptarë me njohje të mjaftueshme të osmanishtes e të shkrimit arab, kurse shumë të paktë janë orientalistët e huaj me njohje të mjaftueshme të shqipes, që mund ta trajtojnë me kritere shkencore këtë letërsi. Ajo nuk pati gëzuar ndonjë interesim të veçantë të kritikëve dhe lexuesve në Shqipërinë socialiste për shkak të përqëndrimit kryesisht në tema fetare, autorësisë elitare, konvencioneve klasike e formës së huaj (gjuha e pushtuesit). Për lexuesin e sotëm gjuha e asaj letërsie, përzierje e shqipes, turqishtes dhe persishtes, është tejet e mbingarkuar dhe e mërzitshme, për të mos thënë më tepër. E, megjithatë, letërsia myslimane e shekujve të tetëmbëdhjetë e nëntëmbëdhjetë është pjesë përbërëse e trashëgimisë kulturore të Shqipërisë, element që mbetet për t'u vlerësuar siç duhet e madje, në një masë të madhe edhe për t'u zbuluar.

  4. #24
    6. TRASHËGIMIA E BIZANTIT.

    SHKRIMET NË TRADITËN ORTODOKSE NË SHEKULLIN XVIII DHE NË FILLIMIN E SHEKULLIT XIX






    6.1 Përçarje në identitetin kulturor



    Para inkursioneve turke të fundit të shekullit të katërmbëdhjetë Shqipëria shpesh kishte qenë kufiri midis sferave antagoniste të ndikimit të katolicizmit roman dhe ortodoksizmit grek. Edhe pse si rrjedhojë e kryqëzatave disa zona të Shqipërisë veriore e në veçanti portet e Adriatikut nën ndikimin në rritje të Serenissimas i kthyen sytë nga Roma, pjesa më e madhe e Shqipërisë qendrore e jugore mbeti bizantine. Edhe sot e kësaj dite shqiponja dykrerëshe e Bizantit, simbol i kësaj trashëgimie, zbukuron flamurin shqiptar.

    Ashtu si në lashtësi, vetë grekët e kohës së Bizantit nuk patën kurrë ndonjë interesim të veçantë për 'barbarët' jogreqishtfolës të Perandorisë, dhe nuk mund të ketë kurrfarë dyshimi se banorët e egër malësorë të Shqipërisë përbënin shembullin më të mirë të atyre që për ta ishin barbarë jashtë kufijve të qytetërimit helen. Edhe pas pushtimit osman të Evropës dhe rënies së Perandorisë së Bizantit, popullsia greke e Ballkanit jugor nuk ishte zhveshur plotësisht nga trashëgimia perandorake e dy mijëvjeçarëve, për të cilat ajo ishte krenare. Pavarësisht nga nënshtrimi i dhunshëm ndaj sundimit turk, midis grekëve mbretëronte një farë vazhdimësie idesh dhe zakonesh, të ushqyera në veçanti nga kisha ortodokse, vetë kuintesenca e madhështisë së venitur bizantine. Në Shqipërinë e jugut dhe Epir, që gjatë shekujve të sundimit turk e deri në ditët tona kanë pasur një popullsi të përzier folësish shqiptarë, grekë e aromunë, Kisha ortodokse mbeti shprehje e qytetërimit grek dhe iu përkushtua tërësisht gjuhës greke si mburojë kulturore kundër hordhive pushtuese të Islamit. Të ishe i fesë ortodokse do të thoshte të ishe grek, ashtu si të ishe i fesë islame do të thoshte të ishe turk. Në secilën prej këtyre kulturave pak vend kishte për zgjimin shkallë-shkallë të aspiratave kombëtare shqiptare. Kështu që shqiptarët e shkolluar në traditën greke do të orientoheshin doemos drejt gjuhës dhe kulturës greke. Përdorimi i shkrimit grek për të shkruar gjuhën e folur nga shqiptarët shihej nga kisha ortodokse si tepër i panevojshëm dhe më vonë shpesh edhe si herezi.




    6.2 Shqipja me alfabet grek e me alfabete të tjera



    Në shekullin e tetëmbëdhjetë dhe në fillim të shekullit të nëntëmbëdhjetë, prapëseprapë gjejmë një numër dokumentesh në gjuhën shqipe, të shkruara e të ruajtura në alfabetin grek, që dëshmojnë se interesimi për të shkruar shqipen kurrsesi nuk qe shuar në këtë kulturë të përzier. Këto vepra, nga të cilat pak janë botuar, përfshijnë përkthime nga letërsia fetare ortodokse, fjalorë dhe shënime për gramatikën e gjuhës shqipe. Edhe pse ato nuk janë letërsi artistike si e tillë, në rrethana të tjera, ato mund të kishin hedhur themelet e një tradite të re letrare në Shqipëri (1).

    Alfabeti grek ka qenë krijim i grekëve të lashtë, i ndikuar në një periudhë fillestare të historisë së tyre nga fenikasit, dhe u formësua për t'iu përshtatur sistemit tingullor të gjuhës së tyre. Ai vazhdoi të përdorej për greqishten e re ndonëse shumë nga shkronjat e këtij alfabeti ishin bërë të tepërta në rrafsh sinkronik si pasojë e ndryshimeve fonologjike në shekuj. Kur përshtatej për gjuhën shqipe, ky sistem shkrimi nuk kishte shkronja të tepërta, por vetëm ato të gabuarat. Për shembull në shkrimin grek është e pamundur të bëhet dallim midis s dhe sh ose z dhe zh, ose të shprehen bashkëtingëlloret c, xh, gj, q të shqipes, ose zanorja asnjanëse ë. Por, natyrisht, me vullnet bëhet gjithçka, dhe vërtet shumë dijetarë ortodoksë te shekullit të tetëmbëdhjetë u përpoqën të përdorin alfabetin grek si të vetmin mjet të mundshëm që kishin për të shkruar shqipen. Dokumenti më i vjetër i shqipes me alfabet grek është Ungjilli i Pashkëve ose Perikopeja e përmendur më sipër, pa dyshim i shekullit të pesëmbëdhjetë ose fillimit të shekullit të gjashtëmbëdhjetë, pesëmbëdhjetë radhë të përkthyera nga Ungjilli i Shën Mateut (27: 62-66).

    Ai u zbulua nga historiani grek Spiridon Lampros (1851-1919) më 1906 në një dorëshkrim grek (2) që ruhej në Bibliotekën Ambrosiane të Milanos. Kjo vepër është një farë përjashtimi nga tradita ortodokse së pari, sepse duket se është dyqind vjet më e hershme se tekstet e tjera me rëndësi të shqipes me shkrim grek dhe, së dyti, sepse është gjetur në Italinë e veriut. Sidoqoftë, duhet të presim plot dy shekuj për rizbulimin e shkrimit grek. Nga viti 1731 vjen një gravurë e Virgjëreshës Mari që u vendos në Arkivin e Institutit të Shkencave, paraardhësi i Akademisë së Shkencave në Tiranë. Në këtë gravurë (3), e cila doli nga Manastiri i Shën Mërisë së Ardenicës midis qiparisash në një majë kodre afër Lushnjës, i restauruar kohët e fundit, është teksti 'Virgjëreshë dhe Nënë e Zotit lutu për ne mëkatarët' në tri gjuhë: greqisht, shqip dhe arumanisht, si edhe një tekst pakëz më i ndryshëm latinisht Regina Mater et Virgo auxiliare Servis suis. Teksti në shqipe me alfabet grek thotë Virgjin ë Mame eperndis uro prë nee faj torëte dhe i vishet një Nektar Tërpo (greq. Nektarios Terpos), klerik pa dyshim me prejardhje arumune nga Voskopoja. Tërpoja ishte kryemurg në Ardenicë dhe autor i një vepre fetare greqisht të titulluar Bibliarion kalumenon pistis, shtypur në Venedik më 1732 dhe 1750, e cila, ndonëse pa tekstin shqip të sipërpërmendur, përmban të njëjtën gravurë.

    Kultura ortodokse në Shqipërinë e shekullit të tetëmbëdhjetë lidhet ngushtë me lulëzimin e qytetit të Voskopojës (4), tani një fshat prej pesëqind banorësh midis malesh njëzetepesë kilometra në perëndim të Korçës. Në shekullin e tetëmbëdhjetë, Voskopoja, e njohur në greqishte me emrin Moschopolis dhe në arumunishte Moscopole, u rrit jashtëzakonisht për nga madhësia dhe thonë se u bë një nga qytetet më të mëdha të Ballkanit si dhe qendër e lulëzuar e tregtisë dhe kulturës qytetare. Në kulmin e vet, para se të plaçkitej për herë të parë më 1769, thuhet se ka pasur një popullsi me afro 20,000-50,000 banorë, më të madhe se Athina, Sofje apo Beogradi asokohe, me 24 kisha, një spital, një jetimore, një

    __________________________________________________ _________________

    1 kr. Elsie 1991a.

    2 Codex 133, f. 63. kr. Martini-Bassi Catalogus Codicum Graecorum, si dhe Lampros 1906 dhe Borgia 1930.

    3 kr. Shuteriqi 1976, f. 107, dhe Hetzer 1982b, f. 140-141.

    4 Për historinë e Voskopojës është shkruar shumë, kryesisht në greqishte dhe gjermanishte. kr. Skenderês 1928, Michalopoulos 1941, Martinianos 1957, Adhami 1972, 1989, Geôrgiadês 1975, Peyfuss 1976, 1986 dhe 1989, Gkatsopulos 1979, dhe Hetzer 1981a, f. 20-25.
    __________________________________________________ _________________

    bibliotekë, të vetmen shtypshkronjë (5) greke në Ballkan, e cila pati botuar të paktën nëntëmbëdhjetë vepra fetare, si dhe të ashtuquajturën 'Akademia e Re'. Akademia e Re ose Hellênikon Frontistêrion ishte një qendër e dijes e themeluar më 1744, e ngjashme me akademitë që dihet se kanë qenë në Bukuresht, Jash, Konstantinopojë, Mecovë, Janinë, në Malin Atos dhe Patmos. Shumë dijetarë grekë me emër vinin në Voskopojë për t'u dhënë mësim arumunëve, që përbënin shumicën e popullsisë, shqiptarëve dhe grekëve. Akademia e Re nuk ishte institucion vetëm teologjik. Ajo gëzonte emër të mirë për mësimdhënien e greqishtes së vjetër, filozofisë, matematikës dhe fizikës, dhe nxori shumë shkrimtarë e dijetarë të njohur. Midis viteve 1769 dhe 1789 Voskopoja u plaçkit disa herë dhe erdhi duke e humbur gjallërinë dhe rëndësinë si qendër tregtare në rrugët midis Konstantinopojës dhe Venedikut. Ajo në fund u shkatërrua më 1916 gjatë Luftës së Parë Botërore dhe, me përjashtim të katër a pesë kishave të bukura ortodokse, ndërtesat historike që patën mbetur, u rrafshuan tragjikisht gjatë Luftës së Dytë Botërore.

    Dorëshkrimi Elbasanas i Ungjijve (6), i quajtur edhe Anonimi i Elbasanit, është një vepër që përmban përkthime pjesësh të katër ungjijve në gjuhën shqipe. Nuk është shkruar me shkrim grek, por me një alfabet të veçantë prej dyzet shkronjash, me sa duket më i vjetri shembull i një alfabeti origjinal shqip që njihet. Kjo vepër prej gjashtëdhjetë faqesh u gjet fillimisht në manastirin e Shën Gjon Vladimirit, të themeluar më 1381 nga Karl Topia. Ajo u shpëtua prej studiuesit elbasanas Lef Nosi (1873-1945) nga manastiri, i cili u dogj më 14 mars 1944 dhe, pas ekzekutimit të Nosit në vitin 1945, përfundoi në Tiranë. Autori i dorëshkrimit është pa dyshim Grigori i Voskopojës (vd. 1772), i njohur në shqipe edhe si Grigor Voskopojari ose Grigori i Durrësit, kurse në greqishte si Grêgorios ho Dyrrakhiu. Grigori ka qenë mësues dhe klerik ortodoks në Voskopojë dhe përmendet si autor i disa hagjiografive të botuara atje në greqisht. Nga fundi i jetës ai u zgjodh kryepeshkop i Durrësit (1768) dhe vdiq më 1772, ka të ngjarë në manastirin e Shën Gjon Vladimirit në Shijon të Elbasanit, që, me sa duket, ka qenë selia e kryepeshkopatës asokohe. Dihet se Grigor Voskopojari bëri përkthime të Dhjatës së Vjetër e të Re në një alfabet të shpikur prej tij dhe mund të themi me siguri se Dorëshkrimi Elbasanas i Ungjijve është pjesë e veprës së tij. Megjithatë, Dhimitër Shuteriqi beson se autori i tekstit është një Papa Totasi, prift ortodoks nga ana e Shpatit, emri i të cilit mund të dalë me një shkrim tjetër në faqen e brendshme të dorëshkrimit. Por nuk ka kurrfarë dëshmie konkrete për qenien e një prifti apo shkrimtari të tillë.

  5. #25
    Një tjetër figurë e kohës, aktiv në Akademinë e Re në Voskopojë, ka qenë Theodor Haxhifilipi (7) (rreth 1730-1805), i njohur me emrin Dhaskal Todhri nga Elbasani. Pasi studioi në Voskopojë, Todhri dha mësim në shkollën greke në vendlindje, në Elbasan, nga vjen dhe emri Dhaskal (mësues). Studiuesi gjerman Johan Georg fon Han (1811-1869), i cili vizitoi Shqipërinë në gjysmën e parë të shekullit të nëntëmbëdhjetë, e përmend si njeri që ka përkthyer jo vetëm Dhjatën e Vjetër, por edhe Dhjatën e Re dhe vepra të tjera fetare. Për fat të keq, pjesa më e madhe e shkrimeve të tij u dogjën gjatë një epidemie më 1827, kështu që as nuk mund ta pohojmë e as ta mohojmë mëtimin e Hanit për përkthimet nga Bibla. Ndër fragmentet që kanë mbetur gjallë e që mendohet se janë të Todhrit, të ruajtura në Arkivin Qendror të Shtetit në

    __________________________________________________ _________________

    5 Për shtypshkronjën e Voskopojës, kr. Peyfuss 1989.

    6 kr. Shuteriqi 1949 dhe 1976, f. 91-93, Zamputi 1951, Domi 1965, dhe Elsie
    1994c, 1995b.

    7 kr. Shuteriqi 1954, 1959, 1976, f. 156-159, dhe Hetzer 1982b, f. 148-149, 1987, f. 71-89.
    __________________________________________________ _________________


    Tiranë dhe në Bibliotekën Kombëtare të Austrisë në Vjenë (8), janë përkthime shqip të një Libri Ortodoks të Orëve dhe Mesha e Shën Gjon Gojartit. Todhri i ka shkruar veprat e tij me një alfabet të veçantë prej pesëdhjetë e tre shkronjash, mbështetur me sa duket në një shkrim kursiv grek (disa shohin në të ndikime glagolitike), që del se e ka shpikur vetë. Ky i ashtuquajtur alfabet i Todhrit, krejt i ndryshëm nga ai i Dorëshkrimit Elbasanas të Ungjijve dhe i papërdorur për botim, u shti në punë asokohe edhe nga autorë të tjerë në krahinën e Elbasanit dhe vijoi më rrallë, me sa duket, deri nga vitet 1930(9). Nuk dihet me siguri se çfarë ka shkruar vetë Todhri. Të ruajtura në këtë lloj shkrimi janë, për shembull, edhe dy fabula të Ezopit.

    Kostandin Berati (rreth 1745 - rreth 1825), i njohur në shqipe edhe si Kostë Berati, mendohet se ka qenë murg ortodoks dhe shkrimtar nga Berati. Ka specialistë që e mohojnë qenien e tij, të paktën si shkrimtar. Për të thuhet se ka pasur në dorë një dorëshkrim nga 1764 deri 1822, që mendohet se është vepra 154-faqëshe që ruhet sot në Bibliotekën Kombëtare në Tiranë (10). Ky i ashtuquajturi Kodiku i Kostandinit nga Berati, ose shkurt Kodiku i Beratit, është në të vërtetë një dorëshkrim i thjeshtë në letër dhe nuk duhet kujtuar si 'kodik' pergameni i traditës perëndimore. Duket se ka qenë punë e të paktën dy duarve dhe është përfunduar jo më herët se rreth vitit 1798. Përmban lloj-lloj tekstesh të ndryshme në greqishte dhe shqipe11: tekste liturgjie biblike dhe ortodokse në shqip të shkruar në alfabet grek, të gjitha pa dyshim të përkthyera nga greqishtja ose të ndikuara fuqishëm nga modelet greke; një vjershë shqip me dyzet e katër vargje e me tekstin përkatës greqisht, të njohur si Zonja Shën Mëri përpara kryqësë; dy glosarë greqisht-shqip me një numër të përgjithshëm prej 1710 fjalësh; një fragment të shkurtër që përmban një tjetër alfabet origjinal; shënime të ndryshme me karakter fetar; dhe një kronikë ngjarjesh midis viteve 1764 e 1789 të shkruar greqisht. Disa nga këto tekste fetare të këtij dorëshkrimi më vonë qarkulluan për qëllime mësimdhënieje ndër bashkësitë ortodokse të Shqipërisë qendrore e jugore. Nga pikëpamja gjuhësore ky kodik jep të dhëna me vlerë për dialektin e Beratit në fund të shekullit të tetëmbëdhjetë.

    Me rëndësi letrare në Kodikun e Beratit është Zonja Shën Mëri përpara kryqësë, që përmendëm më sipër, shkruar në të ashtuquajturin varg 'politik' grek (stihos politikos) prej pesëmbëdhjetë rrokjesh. Ai është një përshkrim i çiltër dhe jo pa emocione i tmerrit që ndiente Shën Mëria kur pa të birin të gozhduar në kryq. Si burim është origjinali greqisht nga Akakios Diakrusis prej Qefalonie, botuar më 1730. Poema nis kështu (e transkriptuar këtu në drejtshkrimin shqip):

    "Zonj'e Shën Mëri ardhurë,
    e mbretëresh'e engjëjet,
    e kur e pa mbërthyerë,
    e qante ngashëryerë,
    Judha i mallëkuarë,
    e erdhë e të rrëmbyenë,
    të shpunë të të gjykonjënë,
    qiturë shahit jallanxhi,

    e ndenj përpara kryqsë
    zonjë e gjithë dynjasë
    shpëtimn'e njerëzisë
    me mallëngjim thërriste:
    që kallëzoi çifutë
    si ujqër të pandieshm
    ndë avlli të Pillatit
    që të të turpërojnë


    __________________________________________________ _________________

    8 Ser. Nova 3351.

    9 kr. Shuteriqi 1976, f. 159.

    10 An. S/22F.

    11 kr. Ressuli 1938, Shuteriqi 1976, f. 121-122, dhe Hetzer 1981b, 1981-82, 1982a, 1982b, 1986, 1989.
    __________________________________________________ _________________


    të ndyninë e të pshtyninë,
    me të math zë thërrisinë,
    Vallë ç'u pate bër' o bir,
    që mbë kryq të mbërthyenë,
    o biri im i dashuri,
    qysh i duron mundimetë,

    e të rrah e të shanë
    atij Pillatit: vra-e!
    a ç'të lig u punove
    e vdekë që të dhanë
    e djali im i ëmbli
    rrahur'e përçmuarë."



    Një Kostandin Cepi (12) (greq. Tzepês), shkrimtar ortodoks nga fshati malor i Vithkuqit, njëzet e gjashtë kilometra në jugperëndim të Korçës në Shqipërinë juglindore, kishte bërë rreth vitit 1822 një kopje të pjesëve të Kodikut të Beratit. Për Cepin thuhet se ka pasur një farë funksioni në bashkësinë ortodokse të krahinës së Korçës. Në veçanti, ai përmendet në një mbishkrim greqisht në hyrje të kishës së Shën Mihalit në Vithkuq (shek. 17-18), i cili thotë: "Unë, Kostandin Cepi, mësues (dhaskal), erdha nga Berati dhe e gjeta këtë vend të rrënuar, me shtëpi të braktisura e gërmadha ...". Dorëshkrimi i Cepit, një kopje e të cilit ruhet sot në Tiranë, përbëhet nga 174 faqe tekstesh fetare, nga të cilat 22 janë në gjuhën shqipe.

    Bindja përherë e më e fortë se tekstet liturgjike mund të shkruheshin shqip me anë të alfabetit grek, bëri në të vërtetë që të zgjohej interesimi i dijetarëve dhe klerikëve ortodoksë të Shqipërisë jugore për mundësinë e përkthimeve të Biblës. Ky interesim vazhdoi edhe më tej e sidomos në fillim të shekullit të nëntëmbëdhjetë nëpërmjet veprimtarive të Shoqërisë Biblike Britanike dhe Botërore (British and Foreign Bible Society) me seli në Londër.
    Nënvizuam më sipër përkthimet e hershme të Biblës në Dorëshkrimin Elbasanas të Ungjijve dhe pohimin e studiuesit Johan Georg fon Han se Todhër Haxhifilipi kishte përkthyer Dhjatën e Vjetër e të Re në shqipe në gjysmën e dytë të shekullit të tetëmbëdhjetë. Në vijim të veprave të Grigor Voskopojarit dhe Todhër Haxhifilipit, i pari përkthim serioz i Biblës që ka ardhur deri në ditët tona e që është botuar me shkrim grek u ndërmor nga Vangjel Meksi (vd. rreth 1823), i njohur në greqishte me emrin Evangelos Meksikos, nga Labova afër Gjirokastrës. Me ndihmën e një letre rekomandimi të Ali pashë Tepelenës (1741-1822) më 1803 u dërgua në Itali për të studiuar mjekësi. Pasi kreu studimet në Napoli, ai u kthye në Janinë dhe shërbeu në oborrin e Ali pashës. Meksi bëri udhëtime nëpër Evropë dhe dihet se ka qenë në Stamboll e në Selanik. Vdiq beqar aty rreth të gjashtëdhjetave në Tripolis, Greqi. Meksi përfundoi një përkthim të Dhjatës së Re në dialektin e tij lab për Shoqërisë Biblike Britanike e Botërore më 1821, por nuk jetoi për ta parë të botuar. Robert Pinkerton, përfaqësuesi i Shoqërisë në Stamboll, njoftonte më 1819 se Meksi kishte hartuar shqip edhe një gramatikë të gjuhës shqipe. Përpos kësaj, thuhet se ka përkthyer edhe një trajtesë fetare të abatit Klod Flëri (Abbé Claude Fleuri, 1640-1723). Ndërkaq, me sa duket, asnjë nga këto nuk ka ardhur deri në ditët tona. Do të ishte Grigor Gjirokastriti (13) (vd. 1829), i njohur në greqishte Grêgorios Argyrokastritês, peshkop i Eubesë dhe nga viti 1827 kryepeshkop i Athinës, që redaktoi dhe botoi përkthimin e Meksit të Ungjillit të Shën Mateut (Shoqata Biblike Joniane, Korfuz 1824) në një variant dygjuhësh shqip/greqisht dhe, tre vjet më pas, me një drejtshkrim të përmirësuar gjerësisht, gjithë Dhjatën e Re (Shoqata Biblike Joniane, Korfuz 1827), përsëri në variant dygjuhësh.

    Pas tyre, përkthimet e para të Biblës u ndërmorën në gjysmën e dytë të shekullit të nëntëmbëdhjetë nga Kostandin Kristoforidhi Nelko (14) (1826-1895), figurë kryesore ndër

    __________________________________________________ _________________

    12 kr. Shuteriqi 1976, f. 176, dhe Hetzer 1982b, f. 146.

    13 kr. Lauriotos 1935.

    14 kr. S. Shuteriqi 1911, Dh. Shuteriqi 1950 dhe Qosja 1984, vëll. 2, f. 375-420.
    __________________________________________________ _________________

    dijetarët shqiptarë të shekullit të nëntëmbëdhjetë. Kristoforidhi, i njohur në greqishte si Kônstantinos Christoforidês, ishte bir i një argjendari nga Elbasani, ku dhe u shkollua. Nga viti 1847 deri më 1850 ai ndoqi shkollën e mesme Zosimea në Janinë dhe bashkëpunoi atje me zëvendëskonsullin austriak Johan Georg fon Han (Johann Georg von Hahn) për veprën monumentale Albanesische Studien, Vjenë & Jena 1854 (Studime shqiptare). Vitet e mëpastajme e shpunë në Athinë, Durrës, ndoshta në Londër, Izmir, Stamboll, Maltë dhe Tunis,ku ai u martua dhe dha mësim në një shkollë greke. Pikërisht në vitet 1860 ai nisi të punojë për Shoqërinë Biblike Britanike e Botërore, për të cilën ai përktheu Dhjatën e Re në variantin gegërisht (1872 me alfabet latin) dhe në variantin toskërisht (1879 me alfabet grek) si dhe disa libra të Dhjatës së Vjetër (15). Këto përkthime ndihmuan për të shërbyer si mbështetje për një gjuhë letrare moderne, në dy variante dialektore, dhe i dhanë atij titullin e 'babait të gjuhës shqipe'. Kristoforidhi gjithashtu shkroi një gramatikë të gjuhës shqipe në greqishte Grammatikêtês albanikês glôssês, Stamboll 1882 (Gramatikë e gjuhës shqipe), dhe hartoi një fjalor shqip- greqisht Lexikon tês albanikês glôssês, Athinë 1904 (Fjalor i gjuhës shqipe). Ky fjalor, si një nga fjalorët më të mirë të shqipes deri vonë, u transliterua e u ribotua nga Aleksandër Xhuvani (Tiranë 1961). Kristoforidhi ka qenë gjithashtu autor veprash për fëmijë, si Historia e shenjtëse shkronjë për dielmt, Stamboll 1870 dhe e rrëfenjës Gjahu i malësorëvet, Stamboll 1884, e vështruar si një nga veprat më të hershme të prozës letrare moderne shqiptare.

    Një pjesë e mirë e veprës së Kostandin Kristoforidhit u shkrua e u botua me alfabetin grek dhe duhet parë e lidhur ngushtë me traditën ortodokse bizantine në shkrimin shqip, edhe pse autori vetë punoi me bindje për Shoqërinë Biblike Britanike e Botërore protestante. Në të njëjtën kohë, Kristoforidhi është ndërkaq një figurë e rëndësishme e kulturës rilindëse të zgjimit kombëtar, lëvizje kjo që do ta shpinte Shqipërinë drejt formimit të një shteti të vetin.
    Përkthimet e teksteve biblike nga Kristoforidhi përmbyllin listën e përkthimeve të letërsisë fetare në shqipe të kryera me alfabetin grek. Ajo që mbetet në këtë traditë të shkrimit shqip janë një numër fjalorësh me rëndësi dhe disa punime më të vogla për gramatikën.

  6. #26
    6.3 Fjalorë dhe gramatika



    Theodhor Kavalioti (16) (rreth 1718-1789), i njohur në greqishte me emrin Theodôros Anastasios Kaballiôtês, ka qenë një dijetar arumun nga Voskopoja, i cili dha një ndihmesë të rëndësishme për shkrimin shqip në fushën e leksikografisë. Kavalioti studioi matematikë, teologji dhe filozofi në Janinë midis viteve 1732 e 1734, ku dhe u njoh me veprat e Dekartit (Descartes), Malenbranshit (Malebranche) dhe Lajbnicit (Leibniz). U kthye në vendin e vet në Voskopojë, që kishte filluar të lulëzonte në mesin e shekullit të tetëmbëdhjetë, dhe u bë drejtor i Akademisë së Re më 1746. Është autor i disa veprave filozofike të shkruara në greqishte, i një gramatike elementare të greqishtes dhe i një libri për shkollat me titull Prôtopeiria, Venedik 1770 (libër fillestar), i cili përmban një fjalor trigjuhësh greqisht-arumanisht-shqip me rreth 1170 fjalë. Një kopje e kësaj vepre ndodhet në Bibliotekën e Akademisë Rumune në Bukuresht.

    Ky fjalor u ribotua nga studiuesi suedez Johan Tunman (Johann Thunmann, 1746-1778) me një

    __________________________________________________ _________________


    15 kr. Darlow & Moule, 1911, vëll. 2, f. 45-48.

    16 kr. Meyer 1895, Papacostea 1937, rishtypje 1983, f. 397-405, Qafëzezi 1938, Ruffini 1942, Peyfuss 1976, f. 117-118, 1985, dhe Hetzer 1981a, 1983a.
    __________________________________________________ _________________


    përkthim latinisht më 1774 (17) dhe është me interes gjuhësor për studentët qoftë shqiptarë apo arumunë. Tunmani na thotë:

    "Libri në të cilin gjendet ky fjalor është shtypur në Venedik më 1770 nga Antonio Bortoli. Autori i tij është Protopapas ose predikatori më i shquar në Voskopojën e Maqedonisë, Z. Theodhor Kavalioti. Është njeri i ditur ndër njerëzit e vendit të vet, që ka përfituar nga studimet e gjuhëve, filozofisë dhe matematikës. Meqë kupton dhe flet greqishten, arumanishten dhe shqipen si gjuhë amtare, bashkatdhetari i tij Z. Gjergj Trikupa, i quajtur edhe Kosmiski, tregtar patriot dhe ithtar i shkollës dhe diturisë, e nxiti e i mbushi mendjen të shkruajë këtë Protopeiria për të mirën e grekëve dhe e shtypi në Venedik me shpenzimet e veta." (18)

    Një vepër tjetër në këtë hulli është Eisagôgikê didaskalia,Venedik? 1802 (Mësime fillestare), një fjalor katërgjuhësh,greqisht-arumanisht-bullgarisht-shqip. Përmban rreth 1000 fjalë, si dhe 235 fraza të së folurës së përditshme të përkthyera lirisht, jo pa interes për studimin e morfologjisë e sintaksës historike të gjuhës shqipe. Autori i këtij fjalori të dytë shumëgjuhësh me shkrim grek, i hartuar në vitet 1793-1794, ishte Danieli i Voskopojës (19) (1754-1825), i njohur edhe si Mjeshtër Danieli ose Daniel (Dhanil) Haxhiu, kurse në greqishte me emrin Daniêl Moschopolitês ose Daniêl Adam Chatzis, pa dyshim dijetar arumun nga Voskopoja dhe nxënës i Kavaliotit, që me këtë vepër shpresonte t'u mbushte mendjen shqiptarëve, arumunëve dhe bullgarëve të braktisnin gjuhët e tyre 'barbare' e të mësonin greqishten, 'nënën e dijes'.

    Marko Boçari (20) (1790-1823), i njohur në greqishte si Markos Botzarês, një hero suljot i luftërave greke (emrin e të cilit ka marrë një stacion metroje në Paris), ka qenë gjithashtu autori i një fjalori greqisht-shqip, të cilin e hartoi në Korfuz më 1809 me nxitjen e Fransua Pukëvilit (François Pouqueville, 1770-1839), vetë shkrimtar dhe konsull i Francës në Janinë. Ky fjalor me 1484 leksema shqipe, ndonse është pa ndonjë vlerë letrare të veçantë, ka rëndësi
    për të mësuar diçka për dialektin suljot të shqipes të zhdukur në ditët tona. Ai ruhet në Bibliotekën Kombëtare në Paris 921).

    Një fjalor tjetër, kësaj radhe greqisht-anglisht-shqip me 2000 fjalë, është vepër e Jani Evstrat Vithkuqarit (22) (vd. 1822), i njohur edhe me emrin Eustratios nga Vithkuqi. Ka ndjekur studimet në Akademinë e Re të Voskopojës e në Janinë. Njeri me njohuri të mira të greqishtes dhe të shqipes, dihet se ka dhënë mësim në Artë, Voskopojë, Përmet e Janinë dhe ka qenë drejtor shkolle në Gjirokastër. Vithkuqari është bashkautor i materialit për gjuhën shqipe, që u përfshi në veprën Researches in Greece, Londër 1814 (Studime në Greqi), botuar nga studiuesi britanik Uiliam Martin Lik (William Martin Leake, 1777-1860). Në parathënien për pjesën e tij mbi gramatikën e shqipes. Liku shkruan: "The greater part of the information upon which the

    __________________________________________________ _________________


    17 kr. Thunmann 1774 dhe 1976.

    18 vep. cit. f. 177-178.

    19 kr. Leake 1814, Kristophson 1974 dhe Kônstantakopulu 1988.


    20 kr. Mid'hat Frashëri, Kalendari 1926, f. 117-196, Fjalori 1926, Shuteriqi 1976, f. 165, Jochalas 1980, 1993, dhe Lloshi 1995.

    21 Bibliothèque Nationale de Paris, Supplément grec 251, ff. 25-136.

    22 kr. Leake 1814 dhe Jochalas 1985.
    __________________________________________________ _________________

    ollowing remarks are founded, was derived from Evstratio of Viskuki, who holds the rank of Hieroceryx in the Greek church, and had been many years school-master in Moskhopoli" (Pjesa më e madhe e të dhënave tek të cilat u mbështetën shënimet e mëposhtme janë marrë nga Evstratio Vithkuqari, i cili mban gradën e Hieroseriksit në kishën greke, dhe ka qenë për shumë vjet mësues në Voskopojë). Nga veprat e para gramatikore me shkrim grek, gjejmë të përmendur gramatikën e gjuhës shqipe të një Germanosi i Kretës (23) ose Germanos Hieromonachos (vd. 1760), për të cilën thuhet se është ruajtur asokohe në manastirin e Trinisë së Shenjtë në veri të Greqisë; po ashtu, një përkthim në shqip nga Nikolla Ikonom Postenani (24) (rreth 1748-1838) të një fragmenti nga një gramatikë e humanistit bizantin Manuel Krisolaras (Manuêl Chrysolaras, rreth 1350-1414); si dhe një gramatikë të greqishtes të shkruar në shqip nga vëllai i Nikollës Stefan Postenani (25).

    Nga kjo traditë greko-shqiptare e dijes kemi shënimet gramatikore greqisht-shqip të Jan Vellarait (26) (1771-1823), i njohur në greqishte edhe si Ioanis Vilaras (Iôannês Bêlaras). Bir i një mjeku, Vellarai studioi mjekësi në Padovë më 1789 dhe më pas jetoi në Venedik. Më 1801 u bë mjeku i Veliut, birit të Ali pashë Tepelenës. Mbahet mend kryesisht si poet modern grek dhe, me sa duket, nuk ka qenë shqipfolës për së vogli. Tetëdhjetë e gjashtë faqet e tij me shënime gramatikore dygjuhëshe, të datuara 1801, pa dyshim synonin t'u vinin në ndihmë greqishtfolësve të tjerë për të mësuar shqipen. Shqipja e përdorur prej tij është një dialekt toskë i shkruar me një alfabet origjinal prej tridhjetë shkronjash, mbështetur te latinishtja e më pak te greqishtja. Dorëshkrimi i veprës i është dhuruar Bibliotekës Kombëtare në Paris (27) më 1819 nga Fransua Pukëvili. I vetëdijshëm për vlerën e tij, Pukëvili shënonte: "Je possède un manuscrit, une grammaire grecque vulgaire et schype qui pourrait être utile aux philologues" (Kam një dorëshkrim, një gramatikë të greqishtes së folur dhe të shqipes, e cila mund të jetë e dobishme për filologë), por nuk mendoi ta botojë së bashku me përshkrimet e tij të udhëtimeve. E vënë si shtojcë në shënimet për gramatikën është edhe një letër me datë 30 tetor 1801, e shkruar shqip me dorën e Vellaras në fshatin Vokopolë, në jug të Beratit. Në të ai ankohet për kushtet e vështira të jetesës: "Kam tri muai qe fle mbë dhë; as shtratë, as paploma, as sëndonë, qe një gur më dënonë si jastik". Vellara vdiq më 23 dhjetor 1823.





    6.4 Përfundime



    Mbizotërimi i greqishtes si gjuhë e arsimit dhe kulturës së krishterë në Shqipërinë jugore si dhe qëndrimi shpesh armiqësor i kishës ortodokse ndaj përhapjes së shkrimeve në gjuhën shqipe e bënë të pamundur zhvillimin e një letërsie shqiptare me alfabetin grek. Kisha ortodokse si mjeti kryesor i përhapjes së kulturës në Ballkanin jugor, ndërsa synonte të përhapte

    __________________________________________________ _________________

    23 kr. Shuteriqi 1976, f. 112.

    24 kr. Shuteriqi 1976, f. 216-217.

    25 kr. Shuteriqi 1976, f. 179.

    26 kr. Jochalas 1985.

    27 Bibliothèque Nationale de Paris, Supplément grec 251, ff. 138-187.
    __________________________________________________ _________________

    arsimin dhe vlerat kristiane, nuk qe kurrë e bindur për dobinë e shkrimit të të folmeve vendëse si mjet për kthimin fetar të masave, ashtu sikundër kishte qenë e bindur, deri në një farë shkalle, kisha katolike në Shqipërinë veriore gjatë kohës së kundërreformës. Me përjashtim të shtypshkronjës jetëshkurtër në Voskopojë, shqiptarët e jugut nuk patën ndonjëherë as mjete botimi si ato që u viheshin në dispozicion klerikëve dhe dijetarëve të Shqipërisë katolike në Venedik e në Dalmaci. Si rrjedhim, tradita ortodokse në shkrimet shqipe, duke qenë një trashëgimi e fortë kulturore e shkollës dhe dijes, edhe pse e kufizuar kryesisht me përkthime tekstesh fetare e hartime fjalorësh, do të mbetej një filiz që kurrë nuk lëshoi gonxhe të vërteta.

  7. #27
    7. SOTTO IL SERENO CIELO ITALIANO
    (Nën qiellin e kthjellët italian).

    LETËRSIA ARBËRESHE NË SHEKUJT XVIII E XIX







    7.1 Emigrimi shqiptar në Itali



    Një degë e fuqishme e letërsisë shqiptare që do të zhvillohej më vete jashtë Ballkanit ishte letërsia e italo-shqiptarëve apo arbëreshëve të Italisë jugore. Grupe të rralla shqiptarësh kishin pasë marrë rrugën drejt Italisë qysh më 1272, 1388 dhe 1393, por vetëm në mesin e shekullit të pesëmbëdhjetë kemi ngulime të dukshme, kur trupa shqiptare nën komandën e Demetrius Reres u thirrën në Itali nga Alfonsi I Aragon (mbretëroi 1435-1458), mbreti i Napolit, për të mposhtur një kryengritje në Kalabri. Për ndihmën që dha, Reresit iu ofrua tokë në Kalabri më 1448, dhe pikërisht atje u vendosën ushtarët e tij me familjet e tyre. Thuhet se bijtë e tij, Gjergji dhe Vasili, më vonë morën rrugën për në Sicili dhe ngritën atje kolonitë e para shqiptare. Por ngulimet masive filluan me pushtimin e Ballkanit nga ana e Turqisë, gjë që shpuri në një eksod të madh të shqiptarëve drejt Italisë. Ky eksod u bë edhe më i ndjeshëm pas disfatës së qëndresës shqiptare me vdekjen e Skënderbeut më 1468, i cili kishte gjetur një mbështetje bujare nga ana e Oborrit Aragonas. Midis viteve 1468 dhe 1478 valë refugjatësh braktisën Shqipërinë jugore për t'u ngulur në Basilikatë, Molize, Pulje, dhe sidomos në Kalabri. Shqiptarë të tjerë u arratisën nga Greqia më 1532-1533 pas shtrirjes së Turqisë në More dhe u vendosën kryesisht në Sicili. Këto valë refugjatësh formuan bërthamën e kolonizimit shqiptar në Italinë jugore, ndonëse emigrantë të tjerë pasuan në vitet e mëvonëshme (28). Për shembull, një grup nga Piqerasi i krahinës së Himarës të Shqipërisë jugore u vendosën në Badhesë (ital. Villa Badessa) afër Peskarës më 1744-1746 (29), kurse një grup më i fundit u vendos në Brindizi di Montanja (ital. Brindisi di Montagna) afër Potencës më 1774.

    Shqiptarët themeluan ose ripopulluan gjithsej mbi njëqind qytete e fshatra në Italinë jugore, gjysma e të cilave e më shumë gjenden në malësinë e Kalabrisë. Sot janë rreth pesëdhjetë qytete të shpërndarë anembanë Mezzogiorno-s, ku ende dëgjohet të flitet shqip. Këto bashkësi, që vlerësohet se përbëjnë një popullsi shqipfolëse prej rreth 90,000 vetësh, gjenden në shtatë krahina: Abruce, Molize, Kampania, Pulje, Bazilikata, Kalabri dhe Sicili. Ato janë:

    Krahina e Peskarës (ital. Pescara / Abruzzi): Badhesa (ital. Villa Badessa),
    Krahina e Kampobasos (ital. Campobasso, Molise): Këmarini (ital. Campomarino), Munxhifuni (ital. Montecilfone), Portkanuni (ital. Portocannone) dhe Ruri (ital. Ururi),

    __________________________________________________ _________________

    28 Për kolonizimin shqiptar të Italisë jugore, kr. Morelli 1842, Dorsa 1847, Scaglione 1921, Zangari 1940, Tajani 1969, Cassiano 1977, Bartl 1981a, Rotelli 1988 dhe Dessart 1984.

    29 kr. Camaj 1975.
    __________________________________________________ _________________


    Krahina e Avelinos (ital. Avellino / Campania): Greçi (ital. Greci), Krahina e Foxhias (ital. Foggia / Puglia): Kazallveqi (ital. Casalvecchio di Puglia) dhe Qeuti (ital. Chieuti), Krahina e Tarantos (ital. Taranto / Puglia): Shën Marxani (ital. San Marzano di San Giuseppe), Krahina e Potencës (ital. Potenza / Basilicata):
    Barilli (ital. Barile), Xhinestra (ital. Ginestra), Mashqiti (ital. Maschito), Shën Kostandini (ital. San Costantino Albanese) dhe Shën Pali (ital. San Paolo Albanese), Krahina e Kozencës (ital. Cosenza / Calabria): Firmoza (ital. Acquaformosa), Kastërnexhi (ital. Castroregio), Kajverici (ital. Cavallerizzo), Qana (ital. Cerzeto), Çifti (ital. Civita), Ejanina ose Purçilli (ital. Eianina ose Poicile), Fallkunara (ital. Falconara Albanese), Farneta (ital. Farneta), Ferma (ital. Firmo), Frasnita (ital. Frascineto), Ungra (ital. Lungro), Maqi (ital. Macchia Albanese), Marri (ital. Marri), Pllatani (ital. Plataci), Shën Vasili (ital. San Basile), Shën Benedhiti (ital. San Benedetto Ullano), Strigari (ital. San Cosmo Albanese), Shën Mitri (ital. San Demetrio Corone), Shën Japku (ital. San Giacomo di Cerzeto), Mbuzati (ital. San Giorgio Albanese), Shën Murtiri (ital. San Martino di Finita), Picilia (ital. Santa Caterina Albanese), Shën Sofia (ital. Santa Sofia d'Epiro), Spixana (ital. Spezzano Albanese) dhe Vakarici (ital. Vaccarizzo Albanese), Krahina e Katanxaros (ital. Catanzaro / Calabria):
    Garafa (ital. Caraffa di Catanzaro), Karfici (ital. Carfizzi), Puhëriu (ital. Pallagorio), Shën Kolli (ital. San Nicola dell'Alto) dhe Vina (ital. Vena di Maida),
    Krahina e Palermos (ital. Palermo / Sicilia): Kundisa (ital. Contessa Entellina), Hora e Arbëreshëvet (ital. Piana degli Albanesi) dhe Shëndhastini (ital. Santa Cristina Gela).

    Edhe pse gjuha shqipe kurrsesi nuk është zhdukur në Itali pas pesëqind vjetësh ekzistence, italishtja po mbisundon edhe në fshatrat të veçuar malorë. Në një numër bashkësish të sipërpërmendura, shqipja flitet ende nga të gjithë banorët, kurse në ngulime të tjera vetëm të rriturit janë dygjuhësh, kurse fëmijët flasin vetëm italisht. Në disa bashkësi të tjera vetëm pleqtë e kuptojnë shqipen. Kështu në komunikimin nëpër fshatra është kaluar shkallë-shkallë nga shqipja në italishte, dhe kjo për disa arsye: përdorimi i detyrueshëm i italishtes në të gjitha shkollat, mungesa e njohjes zyrtare dhe e mbështetjes nga qeveria italiane, mungesa e një territori të pandarë shqipfolës, mjetet e komunikimit në gjuhën italiane, dhe sidomos emigrimi stinor për shkak të papunësisë kronike që ekziston në Italinë e jugut. Për komunikimin me shkrim, shqipja është përdorur vetëm nga një pakicë intelektualësh përderisa shkollimi dhe nxitjet kulturore të jashtme kanë qenë gjithmonë në gjuhën italiane. Dallimet serioze midis dialekteve të shqipes që fliten në Italinë e jugut dhe gjuhës letrare në Shqipëri e kanë bërë, gjithashtu, të vështirë për arbëreshët që t'i përshtaten shqipes letrare për të komunikuar me shkrim.




    7.2 Letërsia arbëreshe në shekullin e tetëmbëdhjetë



    Vepra e parë e letërsisë arbëreshe, E mbsuame e krështerë (Doktrina Kristiane) nga kryeprifti sicilian Lekë Matrënga (1567-1619), daton aty nga fundi i shekullit të gjashtëmbëdhjetë. Por ky përkthim fetar nga një klerik arbëresh me synimin e thjeshtë për t'ua bërë kristianizmin më të kuptueshëm njerëzve në Italinë e jugut duke përdorur gjuhën e tyre, qe parathënë të mbetej një rast i veçuar i krijimtarisë në gjuhën e vet përderisa, me sa dimë, nuk pati fuqi të nxiste të tjerë intelektualë e krerë fetarë arbëreshë të kohës për ta shkruar gjuhën amtare. Shekulli i shtatëmbëdhjetë, që u dëshmua jashtëzakonisht i frytshëm për zhvillimin e shkrimit dhe të letërsisë brenda Shqipërisë, nuk pa kurrfarë shenjash veprimtarie letrare ndër arbëreshët, madje duhet të presim plot një shekull e gjysmë nën qiellin e kthjellët italian dhe në truallin pjellor të qytetërimit italian.

    Fillimit të ri në shekullin e tetëmbëdhjetë vrulli i erdhi përsëri nga Sicilia, pa dyshim për shkak se shumë ngulime arbëreshe atje, sidomos Hora e Arbëreshëvet (ital. Piana degli Albanesi), ishin gjeografikisht më afër një qendre të kulturës qytetëse, d.m.th. kryeqendrës së Sicilisë Palermo me traditat e saj të pasura e të hershme kulturore. Ndër poetët e parë arbëreshë të shekullit të tetëmbëdhjetë ka qenë Nikollë Brankati (ital. Nicolò Brancato, 1675-1741) nga Hora e Arbëreshëvet, doktor në filozofi dhe 'protopapas' i fshatit të lindjes. Më 1717 Brankati u emërua kryeprift në kishën arbëreshe të Palermos, detyrë që e mbajti derisa vdiq. Mbeti në histori për përkthimin dhe përshtatjen e shumë këngëve fetare nga italishtja e latinishtja si dhe për disa origjinale të tijat në shqipe. Poezia e tij me metrikë të pasur e të përpunuar, shpesh e një karakteri meditues të ngjashëm me atë të këngëve fetare italiane të periudhës baroke, u botua për herë të parë e shumë kohë më vonë nga Dhimitër Kamarda (Demetrio Camarda), Xhuzepe Skiroi plaku (Giuseppe Schirò) dhe Mikel Markianoi (Michele Marchianò) (30) ndërkohë që një prej pjesëve të saj kishte qenë ruajtur në Kodikun e Qeutit (1737), një përmbledhje këngësh popullore dhe vjershash arbëreshe nga Sicilia e zbuluar më 1901 nga Mikel Markianoi. Megjithatë, nuk jemi krejtësisht të sigurtë se cila nga vjershat në këtë dorëshkrim e në të tjerët është shkruar vërtet nga Brankati.

    Kodiku i Qeutit (ital.Chieuti), një bashkësi shqiptare në veri të Foxhas në Pulje, përmban edhe poezi shqip nga Nikollë Filja (31) (ital. Nicolò Figlia, 1682?-1769), për të cilin thuhet se e ka pasur këtë kodik të tijin që nga viti 1736 deri më 1746. Filja ka qenë kryeprift në fshatin e tij Munxifsi (ital. Mezzoiuso) në Sicili pasi kishte shërbyer për shumë kohë si kryeprift në Qeuti. Është autor vjershash fetare pa ndonjë meritë artistike të veçantë, pjesa më e mirë e të cilave është e përshtatur nga poezia italiane e siciliane. Ka përkthyer, gjithashtu, një katekizëm të titulluar I Cristèu i Arbrésc mbesùare ne mistìriet klìscese scèite (I krishteri arbëresh i mësuar me të fshehtat e kishës së shenjtë) në dialektin sot të zhdukur të Munxifsit (32). Përveç kësaj, mendohet se Filja ka përmbledhur të tetëmbëdhjetë këngët popullore arbëreshe të përfshira në këtë kodik, Këngëzë të pleqrijsë, që, me sa duket, përbën përmbledhjen më të hershme ekzistuese të këngëve popullore arbëreshe (33). Shtytje vendimtare i dha përparimit intelektual e kulturor të arbëreshëve të Sicilisë ngritja e një kolegji apo seminari grek (34) në Palermo (35) në vitin 1730. Themeluesi i saj, Gjergj


    __________________________________________________ _________________

    30 kr. Camarda 1866, Schirò senior 1907 dhe 1923, dhe Marchianò 1908b.

    31 kr. Figlia 1995.

    32 kr. Marchianò 1911.

    33 kr. Marchianò 1908a.

    34 Në Italinë e jugut termi 'grek' përdorej shpesh për të shënuar arbëreshët, meqë shumë prej tyre kishin emigruar në Itali duke ardhur nga Morea (Peloponez) dhe sidomos meqë

    __________________________________________________ __________________


    Guxeta (36) (ital. Giorgio Guzzetta, 1682-1756) nga Hora e Arbëreshëvet, ka qenë autor prozash e poezish në italishte, autor i një studimi etimologjik për gjuhën shqipe e i një vepre historike të titulluar Cronica della Macedonia fino ai tempi di Scanderbeg (Kronikë e Maqedonisë (37) deri
    në periudhën e Skënderbeut). Pak kohë pas themelimit, ky seminar u bë qendra intelektuale e bashkësisë shqiptare në ishull, nga ku do të dilnin shumë shkrimtarë e dijetarë me emër. Një ndër studentët e parë e, njëkohësisht, më të shquar të seminarit grek në Palermo ka qenë Nikollë Keta (38) (Nicola Chetta, 1740?-1803). Keta ka lindur (39) në Kundisa (ital. Contessa Entellina), ngulimi më i vjetër shqiptar në Sicili, i themeluar midis viteve 1450 dhe 1467. Në seminar pati mësues Gjergj Guxetën dhe dijetarin Paolo Maria Parrino (40) (1710-1765). Më 1777 Keta u bë vetë rektor i atij seminari. Si poet ka shkruar vargje fetare dhe laike në gjuhën shqipe dhe në greqishte. Ai ka meritën të jetë autori i tingëllimës së parë shqiptare (1777):

    "Farie së ndeerme në Kuntisë u bii
    Kolë Ketta, vllastar i t'arbrit dhee,
    Shkoi në Palermë praa tek e Arbrit shpii,
    Ç'e reshti, si zogu rep në folee.

    E veshi e e ngjeshi me zakon, me urtësii,
    Për në vapët e përtriijti ndënë hjee,
    Si të veshkurin rremp stolis një dhrii,
    E nani prift klisha kurorë e vee.

    Si zok i sbjerrë praa t'di krahët çoi
    Në Palermë e n'Kuntisë, po ktei e atei
    Ndeern'e Arbreshet të gjithë gramët kërkoi.



    __________________________________________________ _________________

    në pjesën më të madhe ishin me prejardhje ortodokse. Edhe sot, ndonëse i thonë vetes katolikë, arbëreshët i ruajnë ritet e tyre të kishës greke bizantine. Prandaj edhe emri i parë i fshatit arbëresh Piana degli Albanesi (Hora e arbëreshëvet) afër Palermos, i themeluar më 1488, në fillim ka qenë Piana dei Greci.

    35 Kolegji grek i Palermos (më pas i njohur me emrin seminari greko-shqiptar, e më pas akoma me emrin seminari italo-shqiptar) nuk është më, ndonëse ndërtesa në 'Via del Seminario Italo-Albanese' në qendër të Palermos është ende pronë e kishës arbëreshe të Horës
    së Arbëreshëvet. Sot ajo godinë i është lëshuar me qira qeverisë për shkollë publike.

    36 kr. D'Angelo 1798 dhe R. Petrotta 1956.

    37 Termi 'Maqedoni' këtu dhe në veprat e tjera bashkëkohëse të arbëreshëve shënon Shqipërinë qendrore e jo atë Maqedoni që njohim sot.

    38 kr. Schirò junior 1969, Shuteriqi 1976, f. 120, 130-132, 153-155, dhe 1977, f. 179-204, Sedaj 1990, Mandalà 1992, dhe Chetta 1992, 1993.

    39 Gangale 1973, f. 57, thotë se në dorëshkrime ka gjetur të dhëna që të bëjnë të mendosh se Keta ka lindur më 1723, dhe ngul këmbë se viti 1740, që mbahet përgjithësisht si vit i lindjes, është gabim i Petrottës.

    40 kr. Sciambra 1967.

  8. #28
    Si krymp mundafshi gjith e svis vetëhei
    E ktë vistaar tuar, kjëndisi e shkroi,
    Se të kjosëj gjithë Arbrin ndjeer përtei."


    (Nga fis i ndershëm lindi në Kundesa
    Kolë Keta, pinjoll i dheut të Arbërisë
    Shkoi në Palermo pra te shtëpia e Arbrit
    Që e priti si zog të njomë në fole.

    E veshi e e ngjeshi me zakon, me urtësi,
    Dhe në vapë e përtëriti nën hije,
    Ashtu si rrembin e vyshkur stolis një dhri,
    Dhe tani është prift, në kishë vë kurora.

    Si zog i zbjerrë të dy krahët i çoi,
    Në Palermo e në Kundisa, këndej e andej,
    Në shkrimet e tij nderin e arbëreshëve kërkoi.

    Si krimb mëndafshi u shua prej vetiu,
    Dhe këtë visar tori, qëndisi e shkroi
    Që të qoste gjithë Arbërinë gjer përtej.)

    Më 1763 Keta hartoi një fjalor italisht-shqip prej 240 faqesh, i cili më 1779 u zgjerua mjaft deri në 640 faqe me rreth 10.000 fjalë. Një kopje e këtij Vocabulario italiano-albanese ende e pabotuar ruhet në Koleksionin Shqiptar në Bibliotekën Mbretërore në Kopenhagë (41). Libri i tij Tesoro di notizie su de' Macedoni, 1777 (Thesar njoftimesh mbi maqedonët), në kapakun e brendshëm të të cilit u zbulua tingëllima e mësipërme, është një trajtesë historike etnografike në italishte, deri diku jo pa atë shkallë fantazie tipike për kohën, për prejardhjen dhe historinë e shqiptarëve e të emigrimit të tyre në Itali. Ajo u botua pjesërisht në revistën La Sicilia në Palermo më 1867 (42). Vëllimi i parë trajton etnogjenezën e shqiptarëve deri në

    __________________________________________________ _________________

    41 kr. Gangale 1973 dhe 1977 për këtë e për dorëshkrime të tjera të Ketës dhe për veprat e shkrimtarëve të tjerë të vjetër arbëreshë në Koleksionin Shqiptar (Albansk Samling) në Bibliotekën Mbretërore të Kopenhagës. Pjesën më të rëndësishme të këtij koleksioni e përbëjnë librat dhe dorëshkrimet e lëna nga dijetari i madh indo-evropianist dhe albanologu Holger Pedersen (1867-1953) mbas vdekjes. Louis Hjelmslev (1899-1965), vetë gjuhëtar i shquar dhe drejtor i Institutit të Gjuhësisë në Kopenhagë, kishte planifikuar të ngrinte një qendër studimesh shqiptare në kryeqytetin danez dhe dërgoi në Itali lektorin e tij të shqipes Xhuzepe Gangale (Giuseppe Gangale, 1898-1978) për të kërkuar dorëshkrime të tjera. Gangale i lindur vetë në Kalabri, gjeti, siguroi dhe bleu shumë dorëshkrime të vlefshme dhe botime të vjetra të letërsisë shqiptare për të cilat, me sa duket, askush nuk interesohej e nuk kujdesej asokohe. Arka plot me këto thesare morën rrugën për në Kopenhagë dhe, pasi u la projekti për një qendër studimesh shqiptare, u depozituan në sektorin e dorëshkrimeve të Bibliotekës Mbretërore. Për Xhuzepe Gangalen, emri i të cilit ka mbetur jo vetëm për këto zbulime, por edhe për veprimtaritë në mbështetje të kulturës Reto-Romane të Zvicrës, kr. biografinë e shkruar nga e veja e tij Margarita Uffer 1986. Kr. edhe Dhrimo & Lafe 1974, 1975.

    42 kr. Spata 1870. Fragmente që trajtojnë seminarin grek janë botuar në Chetta 1985. Një kopje e dorëshkrimit origjinal të Thesarit është zbuluar kohët e fundit në 'Biblioteca
    __________________________________________________ _________________

    periudhëm romake dhe përhapjen e krishterimit; vëllimi i dytë trajton historinë e shqiptarëve nga periudha romake e deri në ditët tona, kurse vëllimi i tretë - emigrimin nga Shqipëria dhe Greqia në Italinë e jugut si dhe themelimin e seminarit grek në Palermo. Keta ishte poet me imagjinatë krijuese, ndonëse vargu i tij, me sa mund të gjykojmë sot për sot, nuk shquhet për ndonjë frymëzim të thellë, për metrikë të përpunuar apo për mjeshtëri gjuhësore. Rëndësia e tij, përgjithësisht, qendron më fort në larminë dhe shumanshmërinë e interesave dhe përpjekjeve si leksikograf e gjuhëtar, si një historian romantik i ndikuar mjaft nga Parrino dhe Guxeta, si teolog me prirje neoplatonike, dhe si figurë publike e fetare në detyrën e rektorit të seminarit grek. Por vlerësimi përfundimtar për Nikollë Ketën dhe veprën e tij mund të bëhet vetëm pasi dorëshkrimet të jenë botuar e studiuar si duhet.

    Ndër poetë të tjerë shqiptarë nga Sicilia në shekullin e tetëmbëdhjetë mund të përmenden Jovan-Krisostomo Guxeta (43) (ital. Giovanni-Chrisostomo Guzzetta, 1700-1770), prift arbëresh nga Hora e Arbëreshëvet, nip i Gjergj Guxetës dhe autor vjershash fetare; Nikollë Suli (ital. Nicolò Suli, vd. 1785), prift nga Pallaci (ital. Palazzo Adriano) dhe zëvendësrektor i seminarit grek në Palermo, që ka qenë autor i një vjershe shqip të datuar 1757; Xhuzepe Barça (44) (ital. Giuseppe Barcia) nga Pallaci, autor i një vjershe didaktike të shkruar më 1753 me titullin Njeriu i harroshëm; Andrea Filja (ital. Andrea Figlia), prift dhe kapelan i Regjimentit Maqedon Perandorak të krijuar nga mbreti i Dy Sicilive, autor i një vjershe në Kodikun e Qeutit (45), që mban datën 1770; dhe Jovan Thoma Barbaçi (ital. Giovanni Tommaso Barbaci, 1742-1791) nga Munxifsi, famullitar i kishës ortodokse në Napoli dhe, ashtu si Andrea Filja, kapelan i Regjimentit Maqedon Perandorak, për të cilin thuhet se ka qenë mësues i greqishtes në Trapani. Barbaçi përmendet për një vjershë fetare me titullin O ti çë helme shkove, kushtuar Shën Mërisë (46).

    Edhe pse arbëreshët e Sicilisë, padyshim për shkak të stimulit kulturor të seminarit grek të Palermos, mund të kishin hedhur më herët themelet e një letërsie arbëreshe, na duhet të kthehemi te malet e Kalabrisë për të gjetur poetin e parë arbëresh vërtet të talentuar, Jul Varibobën (47) (ital. Giulio Varibobba, 1724-1788), i vështruar nga shumë të tjerë si poeti i parë i vërtetë në mbarë letërsinë shqiptare. Variboba lindi në fshatin Mbuzat (ital. San Giorgio Albanese) në krahinën e Kozencës, në një familje me prejardhje, thuhet, nga Mallakastra në Shqipërinë jugore. Ndoqi studimet në seminarin Korsini (Corsini) në Shën Benedhiti (ital. San Benedetto Ullano), qendër e dijes dhe e shkollimit për klerin bizantin grek. Ky seminar (48), i themeluar më 1732 nga Papa Klementi

    __________________________________________________ _________________


    Centrale della Regione Siciliana' në Palermo nga Eleuterio Massi. kr. Sedaj 1990.

    43 kr. Schirò senior 1923.

    44 kr. Schirò senior 1923, f. 78-80.

    45 kr. Marchianò 1908a, f. 86-89.

    46 Një variant i kësaj vjershe në dorëshkrim ruhet në Koleksionin Shqiptar në Kopenhagë me Nr. II 6. kr. Gangale 1973.

    47 kr. Librandi 1897, 1928, Schirò junior 1944, Demiraj 1953, 1956, 1958, Lambertz 1956, Minisci 1959, Ferrari 1963, Cucci 1968, 1969, Gradilone 1974, f. 273-281, Laudone 1981, dhe Fortino 1984 dhe 1986.

    48 kr. Zavarroni 1750, dhe Rodotà 1763.
    __________________________________________________ _________________

    XII, pati ndikim në zhvillimin kulturor të arbëreshëve të Kalabrisë në shekullin e tetëmbëdhjetë, të ngjashëm me atë të seminarit grek në Palermo për arbëreshët e Sicilisë. Variboba, një nga studentët e parë të seminarit, u shugurua prift më 1749 dhe u kthye në Mbuzatin e tij për të ndihmuar të atin e moshuar Xhovani, kryeprift i famullisë. Qysh gjatë studimeve në seminarin Korsini, Variboba kishte pasur një parapëlqim të theksuar për ritet latine (katolike) përkundër ritit tradicional grek bizantin në kishën arbëreshe (49). Me kalimin e kohës përkrahja e tij për kalimin në ritin katolik ngjalli mjaft kundërshtime dhe i dha emër jo të mirë si në famullinë e tij ashtu edhe në hierarkinë kishtare vendore në Rossano, sidomos pas thirrjes së drejtpërdrejtë që i bëri Papës. Me sa duket u detyrua të emigrojë, në fillim në Kampanjë e pastaj në Napoli, e më 1761 u vendos në Romë, ku edhe kaloi pjesën tjetër të jetës. Variboba vdiq ditën e fundit të vitit 1788.

    Me gjithë trazirat e këtyre viteve, Variboba duhet të ketë kaluar edhe periudha të qeta, sepse menjëherë pas ardhjes në Romë u botua Ghiella e Shën Mëriis Virghiër, Romë 1762 (Jeta e Shën Mërisë së Virgjër), i vetmi libër arbëresh i shtypur në shekullin e tetëmbëdhjetë. Kjo poemë prej 4717 vargjesh, me një strukturë pjesësh jo fort të lidhura, e shkruar tërësisht në dialektin e Mbuzatit dhe e ngarkuar me mjaft fjalor të italishtes së Kalabrisë, i kushtohet jetës
    së Shën Mërisë nga lindja deri në Ngjitjen në qiell. Duke u nisur nga jeta e poetit dhe nga qëndrimi i tij i patundur polemik ndaj riteve të kishës, mund të mendohej se kjo do të ishte poezi e meditimit të thellë shpirtëror, Ndërkaq, Ghiella dëshmon më shumë për një tonalitet lirizmi e balade popullore, duke përdorur Kalabrinë e Varibobës si sfond të lindjes dhe duke i shndërruar personazhet besimtarë të Dhjatës së Re në fshatarë truplidhur kalabrezë të shekullit të tetëmbëdhjetë. Variboba nuk e ka shoqin në letërsinë e vjetër shqiptare si për ndjeshmërinë e kthjellët e të thjeshtë poetike ashtu edhe për larminë e shprehjes ritmike, ndonëse cilësia artistike e tij ka dallime të mëdha nga një varg te tjetri. Forca e 'Jetës së Shën Mërisë së Virgjër', e ndërthurur siç është me këngë popullore, qëndron madje në stilin realist e konkret, shpesh të përshkuar nga humori e naiviteti, si dhe në ngjyrimin e freskët lokal të figuracionit që i jep autori. Një nga pjesët më karakteristike, e përmendur shpesh është Kënka e të zgjuarit, në të cilën Shën Mëria e zgjon me kujdes të voglin e saj për të marrë adhurimin e barinjve të thjeshtë, Nikollës, Frangut, Xhuditës, Elizabetës, etj., të gjithë me dhurata nga fshati.

    "Zgjou, bîr, jo më gjum',
    Zgjou, se më fjëjte shum',
    Jeta ime, via, m'u zgjo,
    Zgjou se bëre nino.
    Vjen një lleg pekurâr
    Pruçësjon' të vizitâr
    Gjeq si lozën, si këndonjën,
    Dhên e dêtin çëmonjën.
    Karramunxa e fishkarol,
    Surdullina e rrusinjol
    Mîr bukur u nguallâr,
    O çë vjersh të rrikrjâr!...
    " (50)

    (Zgjohu bir, jo më në gjumë,
    Zgjohu se më fjete shumë,

    __________________________________________________ _________________

    49 Për këtë konflikt brendapërbrenda kishës arbëreshe, kr. Bartl 1969.

    50 Transkriptimi i tekstit shqip është nga Fortino 1984.
    __________________________________________________ _________________

    Zgjohu shpirti im, m'u zgjo
    Zgjohu se bëre nino.
    Të kanë ardhur barinjtë
    Një pas një për të të parë
    Shih si lozin, si këndojnë T
    okë e det po ushtojnë Gajde e fyej
    Me kallama e pipa
    Mirë e bukur tingëllojnë
    Për ty këngë që të gëzojnë!...)

    Para jetës së Shën Mërisë janë vënë dy hyrje të shkëlqyera në prozë: Oi e ndeermia Regin (O e nderuara Mbretëreshë) dhe Oi ti cië diavasën (O ti që më lexon), të cilat përcjellin mjaft nga stili i poetit dhe ku ai shpjegon synimet e tij. Proza e parë nis kështu:

    "Të vjen somenat mbë tries një pem' e rê, çë nëng' e kê pravuar maj, çë kûr jê ndër qiell. Ësht një cik skallangure, dimërore e e egër, vërtet: fare duket e bukur, si ato të tjerat çë ngâ dit të sjellën rrigâll vasalt' e tû. Ma mos e rrëze, oj Zonja e Sh. Mërî. Pravê edhe këtë, ashtu të ruat Krishti. U dî se një hêr një rregj dheu hëngër dica gorrica e tha: "Thom të vërtetën, s'kam ngrën' maj pem' kaq t'ëmbëla si këto." I tha rregji ahiera kto fjal' jo se veramende gorricat jan' t'ëmbëla, ma se ai kûr i hëngër kish' û, e andajna i dukëshin cukar. Ora fjasëm pâ llatine na të di, Zonja e Sh. Mërî. E kê pritur maj, të kâ qën' rrigallârtur një rrim' e arbëresh mbë ktë manêr e kaq e gjat si ë kjo çë somenat ta vë ndër duar? U e dî se ndër gjith gjuhët të tjera kê pasur aq rrima të gjata, të ëmbëla e të bukura sa së kanë kund e nëmër, ma ndë gjuhët tën' arbërisht mund thom se kjo ësht e para çë të vjen nani. Kjo çë të rrëfien gjith gjellën tënde, gjith harêt edhe dhulluret e gozhdët çë të shpuan zëmërën kûr ishe ndë ktë jet'. Nj' atër kënk si kjo çertu se ne e kê pasur maj, ne mëngë t'Arbëresht e kanë pandehjur. Ësht gjuha arbërisht aq frushkullorea, aq çota, aq e përbëtalëmea, sâ me të duket se jo jatër fjalë mund thuhen, mose mallkime, nëm', të shara, o veramende për turp. Ma për racjona, për predhika, për shërbise spirituâll e për urtërî ndë do të beç të qeshënjën sa ze fîll e fol arbërisht."


    Poeti i fundit kalabrez i shekullit të tetëmbëdhjetë, nga i cili kemi deri në ditët tona një vepër në gjuhën shqipe është Stefan Bafa (ital. Stefano Baffa, vd. 1808) nga Shën Sofia (ital. Santa Sofia d'Epiro). Prej tij ka mbetur një poemë 320 vargjesh në gjuhën shqipe mbi shkatërrimin e kolegjit të Shën Adrianit në Shën Mitër më 1799, ngjarje që e pa me sytë e vet gjatë kohës së turbullt të Napoleonit. Ferdinandi IV i Napolit kishte dekretuar mbylljen e seminarit Korsini në Shën Benedhit më 1794 dhe transferimin e tij në manastirin e Shën Adrianit (51) në Shën Mitër në anën tjetër të luginës së Kratit. Kjo poemë me tetëdhjetë strofa katërshe me rimë AABB, që mendohej se kishte humbur prej kohësh, u botua në Grottaferrata më 1971. Nga seminari Korsini, si para dhe pas transferimit në Shën Mitër, kanë dalë një numër

    __________________________________________________ _________________

    51 Kolegji arbëresh në manastirin Bazilian të Shën Adrianit, i themeluar më 955 të erës sonë nga Shën Nili i Rossanos (910-1004), vazhdoi të veprojë për shumë vjet si qendër e dijes për popullatën arbëreshe të Kalabrisë. Godina, e cila gjendet në një breg jashtë Shën Mitrit, u braktis më 1970 dhe sot është gërmadhë. Në një godinë ngjitur është një shkollë e mesme publike ku mësimi jepet vetëm italisht. kr. Argondizza 1884, Mazziotti 1908/1994, Cucci 1977, Cassiano 1981, dhe Cava 1984.

    __________________________________________________ _________________

    dijetarësh dhe shkrimtarësh arbëreshë me rëndësi të drejtpërdrejtë për përparimin e kulturës arbëreshe në Kalabrinë e shekullit të tetëmbëdhjetë. Françesk Avati (52) (ital. Francesco Avato, 1717-1800), lindur në Maq (ital. Macchia Albanese), ka qenë njëri nga studentët e parë të kolegjit në Shën Benedhit, rektor i të cilit u bë më pas. Më vonë u emërua profesor i greqishtes në Universitetin e Urbinos, ku edhe vdiq. Avati përmendet si një nga mbledhësit sistematikë më të parë të këngëve popullore shqiptare në Kalabri. Një student tjetër i këtij seminari ishte Mikel Belushi (ital. Michele Bellusci, 1754-1806) nga Frasnita (ital. Frascineto), i cili i këndon lavdisë së popullit të vet shqiptar në një vepër të shkruar italisht me titull Risposta di Filalete a Monsignor Cardamone, Napoli 1796 (Përgjigja e Filaletës për Imzot Kardamonen). Ai është edhe autori i një përmbledhjeje me dyzet e dy rapsodi të shkruara shqip (53). Paskuale Bafa (54) (ital. Pasquale Baffa, 1749-1799) nga Shën Sofia, ishte një filolog i shquar klasik i kohës. Ai mbajti katedrën e latinishtjes e greqishtjes në Salerno më 1769 si dhe katedrën e studimeve klasike në Napoli më 1773. Pas restaurimit të Burbonëve u dënua me vdekje më 11 nëntor 1799 për shkak të veprimtarisë së tij politike. Me seminarin Korsini është i lidhur edhe Feliçe Samuele Rodota (ital. Felice Samuele Rodotà, 1691-1738) nga Shën Benedhiti, drejtori i parë i tij dhe i pari peshkop greko-shqiptar, i emëruar më 1733. I vëllai më i vogël Pietro Pompilio Rodotà (55) (l. 1707) u shkollua në kolegjin grek në Romë dhe më pas u emërua përkthyes i greqishtes në Bibliotekën e Vatikanit. Ai është autori i një vepre të rëndësishme për historinë e kishës në Itali e në Shqipëri të titulluar Dell'origine, progresso e stato presente del rito greco in Italia, Romë 1758, 1760 dhe 1763 (Mbi prejardhjen, ecurinë dhe gjendjen e sotme të ritit grek në Itali).

    Shekulli i tetëmbëdhjetë dëshmoi një lulëzim të plotë të veprimtarive kulturore ndër arbëreshët, përfshirë edhe fillimet e një letërsie arbëreshe në Sicili e në Kalabri. Kjo letërsi u zhvillua krejt e pavarur nga prodhimi letrar kristian i shekullit të gjashtëmbëdhjetë e të shtatëmbëdhjetë në Shqipëri, i cili u ndërpre e u shua me pushtimin turk të vendit.

  9. #29
    7.3 Gjurmë të fundit të shkrimeve katolike në Shqipërinë e shekullit të tetëmbëdhjetë



    Në Shqipërinë e shekullit të tetëmbëdhjetë nuk u krijua një letërsie e vërtetë në traditën katolike. Megjithatë kemi në dorë një numër të vogël dokumentesh të rralla në gjuhën shqipe, të gjitha të lidhura në një farë mënyre me Italinë.
    Në fillimin e shekullit të tetëmbëdhjetë Roma pati, për të parën e të vetmen herë, një papë me prejardhje shqiptare, Klementin XI (Papë në vitet 1700-1721). Më 1702, Klementi XI urdhëroi peshkopin kroat Viskë Zmajeviqi (Vincentius Zmajevich, 1670-1742) të Tivarit (Antivari) për të raportuar mbi gjendjen e kishës katolike në Shqipërinë e veriut. Ky kryepeshkop e vizitoi Shqipërinë për tre muaj si 'Vizitor apostolik i Serbisë, Shqipërisë, Maqedonisë dhe Bullgarisë' dhe përgatiti një raport për vendin e vogël, për 'natione prediletta' e tij (kombin e parapëlqyer), të titulluar Notitie universali dello stato di Albania (Shënime të

    __________________________________________________ _________________

    52 kr. Shuteriqi 1975 dhe 1977, f. 160-178.

    53 kr. Ferrari rreth 1965.

    54 kr. Cava 1971; Tomori i vogël, Tiranë, 1942, nr. 8, f. 1-2..

    55 kr. Scaglione 1921, f. 17; Leka, Shkodër, 1938, f. 350-351; Karalevskij 1950.
    __________________________________________________ _________________

    përgjithshme mbi gjendjen e Shqipërisë) (56), i cili ka shërbyer si burim parësor të dhënash për Shqipërinë e veriut të fillimit të shekullit të tetëmbëdhjetë. Me rastin e vizitës së kryepeshkopit, u mbajt një kuvend, i quajtur Kuvendi i Arbënit (57), në Mërqi afër Lezhës në dhjetor 1703. Si fjala e hapjes së Zmajeviçit ashtu edhe vendimet e Kuvendit qenë hartuar në gjuhën shqipe. Këto dokumente me rëndësi historike, gjuhësore dhe kishtare u dërguan në Romë për t'u parë nga Papa dhe u botuan shqip dhe latinisht nga Propaganda Fide më 1706 me ndihmën e Françesk Maria da Leçes O.F.M (ital. Francesco Maria da Lecce). Ato përbëjnë një burim me vlerë për njohuritë tona mbi gjuhën e Shqipërisë veriore në fillimin e shekullit të tetëmbëdhjetë.

    Vetë Da Leçe, misionar dhe gjuhëtar italian, kishte qenë dërguar në Shqipëri nga Propaganda Fide më 1692 si prefekt apostolik i misioneve dhe kishte mësuar atje shqipen gjatë veprimtarisë së tij misionare. Një çerek shekulli më pas ai botoi librin Osservazioni grammaticali nella lingua albanese, Romë 1716 (Vëzhgime gramatikore mbi gjuhën shqipe), si e para gramatikë e shqipes e botuar ndonjëherë (58). Kleriku françeskan Da Leçe ka qenë edhe autori i një fjalori italisht-shqip (59) të shkruar para vitit 1702, i përmendur si më i zgjeruar se ai i Frang Bardhit (1635). Një kopje e këtij fjalori gjendej në Palermo deri në vitin 1890, kurse për një kopje tjetër ka fjalë se ruhet në arkivin e Propaganda Fides në Romë.

    Gjon Nikollë Kazazi S.J. (1702-1752), i njohur në latinishte si Johannes Nicolevich Casasi dhe në italisht si Giovanni Battista di Nicola Casasi, lindur më 1 janar 1702 në Gjakovë, ka qenë autori i një përkthimi në shqipe të një Breve compendio della Dottrina Cristiana, Romë 1743 (Përmbledhje e shkurtër e Doktrinës së Krishterë) (60), i cili përbën të parin dokument të shkruar në dialektin e Gjakovës. Kazazi studioi për teologji në Kolegjin Ilirian të Loretos afër Ankonës dhe në Kolegjin e Propaganda Fides në Romë, ku dhe mori titullin e doktorit në teologji e filozofi. Më pas u bë kryepeshkop i Shkupit derisa vdiq më 5 gusht 1752. Pikërisht gjatë studimeve në Kolegjin e Propaganda Fides, më 1740, Kazazi bëri zbulimin monumental të së vetmes kopje të mbetur të librit më të vjetër shqip, Meshari-t të Gjon Buzukut të vitit 1555. Ai bëri një kopje të pas-thënies dhe ia dhuroi Gjergj Guxetës, themeluesit të sipërpërmendur të seminarit grek në Palermo.

    Po në këtë hulli është një Bonaventura Prucher, prift italian nga Kastel Xhovio (ital. Castel Giovio) me shërbim si misionar në Shqipëri. Ai është autori i një katekizme italisht- shqip, të cilit me sa duket i është vënë si shtojcë një fjalor italisht-shqip. Të dyja këto vepra, pjesë të një dorëshkrimi të shkruar para vitit 1752, ruheshin deri më 1765 në Propaganda Fide. Se çfarë u bë më vonë me këto vepra, nuk ka të dhëna.

    __________________________________________________ _________________

    56 kr. Bartl 1972 dhe 1975/1979.

    57 kr. Stadtmüller 1956, P. Malaj 1971-1972, Bartl 1972, 1975 dhe 1979, dhe Ismajli 1985.

    58 Një gramatikë e shqipes dhe një fjalor italisht-shqip më të hershëm, që tani i vishen Diego da Desios (Didacus a Desio), mbeti e pabotuar asokohe. Ruhet një kopje që mban datën 1710 në manastirin e Grottaferratës dhe është botuar nga Ismajli, 1982.

    59 kr. Mandalà 1994, 1995.

    60 kr. Shuteriqi 1976, f. 110-111.

    __________________________________________________ _________________

  10. #30
    7.4 Jeronim De Rada dhe letërsia arbëreshe e shekullit të nëntëmbëdhjetë





    Jeronim De Rada (61) (ital. Girolamo De Rada, 1814-1903), është jo vetëm shkrimtari më i mirënjohur i letërsisë arbëreshe, por edhe figura më e shënuar e lëvizjes kombëtare shqiptare në Italinë e shekullit të nëntëmbëdhjetë.

    Bir i një prifti ortodoks në Maq (ital. Macchia Albanese) në malet e krahinës së Kozencës, De Rada lindi më 29 nëntor 1814 dhe ndoqi Kolegjin e Shën Adrianit në Shën Mitër. Tashmë i mbrujtur me dashuri të zjarrtë për prejardhjen e tij shqiptare, që në rini nisi të mbledhë material folklorik. Në tetor 1834, duke përmbushur dëshirën e të atit, u regjistrua në Fakultetin e Drejtësisë të Universitetit të Napolit, por interesimet e tij kryesore mbetën folklori dhe letërsia. Pikërisht në Napoli më 1836 De Rada nxori botimin e parë të poemës së tij më të mirënjohur shqip 'Këngët e Milosaos', nën titullin italisht Poesie albanesi del secolo XV. Canti di Milosao, figlio del despota di Scutari (Poezi shqiptare të shekullit XV. Këngët e Milosaos, bir i despotit të Shkodrës). Për shkak të një epidemie kolere që pllakosi Napolin u detyrua të braktisë studimet e të kthehet në shtëpi në Kalabri. Vepra e tij e dytë, Canti storici albanesi di Serafina Thopia, moglie del principe Nicola Ducagino, Napoli 1839 (Këngë historike shqiptare të Serafina Topisë, gruaja e princit Nikollë Dukagjini) nuk u la të qarkullojë nga autoritetet Burbone për shkak sikur De Rada kishte lidhje me grupet komplotiste gjatë Risorxhimentos italiane. Kjo vepër u ribotua me titullin Canti di Serafina Thopia, principessa di Zadrina nel secolo XV, Napoli 1843 (Këngët e Serafina Topisë, princeshës së Zadrimës në shekullin e 15-të) dhe më pas në një variant të tretë me titullin Specchio di umano transito, vita di Serafina Thopia, Principessa di Ducagino, Napoli 1897 (Pasqyrë e jetës njerëzore, jeta e Serafina Topisë, princeshë e Dukagjinit). Tragjedia e tij historike italisht I Numidi, Napoli 1846 (Numidët), e ripunuar gjysmë shekulli më vonë me titullin Sofonisba, dramma storico, Napoli 1892 (Sofonisba, dramë historike), nuk pati jehonë të gjerë publike. Në vitin e revolucioneve, 1848, ai themeloi gazetën L'Albanese d'Italia (Shqiptari i Italisë), në të cilën përfshiheshin artikuj në gjuhën shqipe. Kjo gazetë dygjuhëshe, një 'giornale polìtico, morale, letterario', me një tirazh në fund prej 3200 kopjesh, ishte i pari periodik në gjuhën shqipe që është botuar ndokund.

    Emri i Jeronim De Radës si katalizator i ndërgjegjes kombëtare shqiptare u bë i njohur e u përhap në mesin e shekullit të nëntëmbëdhjetë. Ai mbajti letërkëmbim me figura të tilla udhëheqëse të lëvizjes së Rilindjes si Thimi Mitko (1820-1890), Zef Jubani (1818-1880), Sami Frashëri (1850-1904) dhe Dora d'Istria (1828-1888), si dhe me studiues e shkrimtarë të huaj të interesuar për Shqipërinë, si albanologu francez Ogyst Dozon (Auguste Dozon, 1822-1891), baronesha Jozefin fon Knorr (Josephine von Knorr, 1827-1908) dhe gjuhëtari austriak Gustav Majer (Gustav Meyer, 1850-1900). Ai pati inkurajimin edhe të poetit e politikanit francez Alfons de Lamartin (Alphonse de Lamartine, 1790-1869), që qëndroi për një kohë në Iskia. Poeti provansal Frederik Mistral (Frédéric Mistral, 1830-1914), romani i të cilit në vargje Mirèio (1859) që jo rastësisht ka afërsi me veprën e De Radës, ka shprehur adhurimin e vet për Këngët e Milosaos. Që më 1856, vargje të De Radës ishin përkthyer në gjermanishte nga

    __________________________________________________ _________________


    61 Literatura për Jeronim De Radën është relativisht e gjërë: kr. Marchianò 1902, Douglas 1930, Gualtieri 1930, Gradilone 1960, f. 11-114, 1983, f. 13-38, Kastrati 1962c, Ruberto 1966, Valentini 1964, Koliqi 1972b, f. 81-116, dhe Qosja 1984, vëll. 2, f. 35-184. Për studime të veçanta mbi stilin poetik të De Radës, kr. Pipa 1969b, 1970, 1973, 1977, 1978b, 1982, Desnickaja 1985a, 1985b, K. Kodra 1988, Altimari 1991b, Hamiti 1993a, Kabashi 1994, dhe Pipa 1994.
    __________________________________________________ _________________

    Hajnrih Kristof Gotlib Shtir (Heinrich Christoph Gottlieb Stier) (62).
    I shkurajuar nga ngjarjet e vitit 1848, Jeronim De Rada e la botimin e L'Albanese d'Italia, iku nga Napoli dhe u kthye në Shën Mitër për të dhënë mësim në shkollë. Atje arriti të përfshijë gjuhën shqipe në programin mësimor, por u pushua nga puna më 1853 për shkak të bindjeve politike liberale. Më 1850 u martua me Madalena Melikion (ital. Maddalena Melicchio) nga Kajverici (ital. Cavallerizzo) me të cilën pati katër fëmijë: Xhuzepe, Mikelanxhelo, Rodrigo, Ettore, të cilët vdiqën të gjithë sa qe gjallë ai vetë. Këto ishin vite të vështira për De Radën, i cili u mbyll edhe më tepër në vetvete për shkak të humbjes më vonë të gruas dhe të vëllezërve, dhe jetoi i vetmuar në fshatin e tij malor të Kalabrisë, me sa dimë pa ndonjë burim të mirë të ardhurash. Në një çast dëshpërimi, asgjëson gjithë atë përmbledhje këngësh popullore që i kishte mbledhur me aq dëshirë të flaktë vit pas viti. Më 1868 arriti të marrë një detyrë si drejtor i shkollës së mesme të Garopolit në Koriliano Kalabro, detyrë që do ta mbante për dhjetë vjet. Pikërisht gjatë kësaj periudhe u shtypën një numër veprash të tjera të tij, pjesa më e madhe në italishte: Principii di estetica, Napoli 1861 (Parime të estetikës), Antichità della nazione albanese e sua affinità con gli Elleni e i Latini, Napoli 1864 (Lashtësia e kombit shqiptar dhe afëria e tij me grekët e latinët), Rapsodie d'un poema albanese raccolte nelle colonie del Napoletano, Firence 1866 (Rapsodi nga një poemë shqiptare të mbledhura në ngulimet e krahinës së Napolit), Scanderbeccu i pafaan (Skënderbeu i pafat) në katër botime, Koriliano Kalabro 1872, 1873, Napoli 1877, 1884, dhe Quanto di libertà ed ottimo vivere sia nello stato rappresentativo, Napoli 1882 (Sa liri e mirëqenie ka në shtetin me përfaqësues).

    Më 1883 ai themeloi revistën mujore dygjuhëshe Fiàmuri Arbërit - La bandiera dell'Albania. Ky periodik, i botuar në fillim në Maq e më pas në Kozencë 'nga një komitet fisnikësh nga Shqipëria dhe ngulimet e saj', zgjati deri në nëntor 1887 dhe, me gjithë censurën turke e greke, lexohej gjerësisht edhe nga shqiptarët në Ballkan.

    Më 1892 De Rada u riemërua mësues i gjuhës dhe i letërsisë shqiptare në kolegjin e Shën Adrianit në Shën Mitër dhe më 1895 organizoi të parin kongres gjuhësor arbëresh në Koriliano Kalabro. Gjithashtu, mori pjesë aktive në Kongresin e dytë gjuhësor arbëresh në Ungër (Lungro) dy vjet më vonë, në të cilin ai bëri thirrje për të ngritur një katedër shumë të nevojshme të studimeve shqiptare në Institutin Oriental në Napoli (63). Në këto vite të fundit të jetës ai botoi një Caratteri e grammatica della lingua albanese, Koriliano Kalabro 1894 (Shkronjat dhe gramatika e gjuhës shqipe) mbi bazën e leksioneve të mbajtura në kolegjin e Shën Adrianit , një Antologia albanese tradotta fedelmente in italiano, Napoli 1896 (Antologji shqipe e përkthyer besnikërisht në gjuhën italiane), ku përfshihen poezi të zgjedhura nga Variboba, Santori, etj. dhe një autobiografi në katër vëllime të titulluar Autobiologia, Kozencë 1898, Napoli 1899. Pak para se të vdiste, botoi edhe një Testamento politico, një përmbledhje kjo e pikëpamjeve të tij politike e kulturore, e botuar në La Nazione Albanese më 30 shtator 1902. I vetmuar e i varfër, gjysmë i verbuar e në prag të urisë, Jeronim De Rada vdiq në vendlindje në malësinë e Kalabrisë më 28 shkurt 1903 - një fund tragjik ky për një figurë të madhe të kulturës shqiptare.

    Para se të bëhej entitet politik, Shqipëria ishte bërë realitet poetik në veprat e Jeronim De Radës. Përfytyrimi i një Shqipërie të pavarur tek ai në gjysmën e dytë të shekullit të nëntëmbëdhjetë, nga një dëshirë e thjeshtë erdhi e u kthye në një objektiv politik realist, për të cilin ai u angazhua në mënyrë të zjarrtë. De Rada qe lajmëtari dhe zëri i parë i dëgjueshëm i lëvizjes romantike në letërsinë

    __________________________________________________ _________________

    62 kr. Stier 1856.

    63 Por në këtë katedër më 1901 nuk u caktua plaku De Rada, por poeti e studiuesi i ri arbëresh Xhuzepe Skirò plaku (1865-1927) nga Hora e Arbëreshëvet.
    __________________________________________________ _________________

    shqiptare, lëvizje e cila, e frymëzuar nga energjitë e tij të pashtershme në emër të zgjimit kombëtar ndër shqiptarët e Italisë e në Ballkan, do të zhvillohej në një romantizëm kombëtar karakteristik për periudhën e Rilindjes në Shqipëri. Veprimtaria e tij publicistike, letrare e politike ishte mjet jo vetëm për të zhvilluar vetëdijen e bashkësisë arbëreshe në Itali, por edhe për të hedhur themelet e një letërsie kombëtare shqiptare. Më e njohura ndër veprat e tij letrare është Këngët e Milosaos që përmendëm më lart, baladë e gjatë romantike që pasqyron dashurinë e Milosaos, një personazh i trilluar, djalosh fisnik në Shkodrën e shekullit të pesëmbëdhjetë, i cili është kthyer në shtëpi nga Selaniku. Këtu, tek burimi i fshatit, ai takon Rinën, vajzën e bareshës Kollogre, dhe bie në dashuri me të. Të dy të rinjtë e dashuruar u përkasin shtresave shoqërore të ndryshme, gjë që e pengon për një kohë të gjatë bashkimin e tyre, derisa vjen një ditë kur një tërmet shkatërron edhe qytetin edhe krejt fytyrën e dallimeve klasore. Pas martesës jashtë vendit u lind një foshnje. Por periudha e lumturisë martesore nuk zgjat shumë. I biri dhe e shoqja e Milosaos vdesin pas pak kohe, kurse ai vetë, i plagosur në betejë, jep shpirt në një breg lumi pranë Shkodrës. Këngët e Milosaos janë botuar në tri variante të ndryshme më 1836, 1847 dhe 1873. De Rada vazhdimisht e ndryshonte, e përmirësonte dhe e zgjeronte këtë përmbledhje baladash lirike me frymëzim të fuqishëm romantik, duke e kthyer nga një Milosao të mirëfilltë me njëzet këngë, në një variant përfundimtar shumë më të gjatë me tridhjetë e nëntë këngë. Kënga e parë nis kështu:

    "Ljis jeta kishë ndërruar,
    Uj të ri ndë dejtit
    Kaljthëruar te dit e re;
    Por llumbardh e Anakreontit
    Ronej Temp e moçëme.
    Nd'uj një dit vate të malji
    E s'u pruar si kish zakon.
    Vet çë atë s'e thajti bora,
    S'e përgjaku akulli,
    Se m'u resht njera çë ra
    Tek e bardha shpia ime.
    Kur te drita dheu me shpi
    U sbuljua je dejti,
    Si garea çë delj për sish,
    Mua më zëgjoi, tue fjuturuar
    Qeljqevet finestërës.
    M'u pataksa e ruata jashtin:
    Rusht pak skallankur
    Dheut ën i kin hje;
    Ljulje ljiu të gapura,
    nd'era i tundën e përzien
    Nd'at ninulj qeshënjën.
    Si ato ljulje qielli.
    Ti ruaje e së kuljtoje.
    Një mbuin njerëzish.
    Kallëzoret mbë dhemat
    Mbajn kangjelje. Ka i goi
    Ahjena ndër time motëra
    Kishi arrën e mëma ime
    Emërin tim thoj për ndë shpi.

Faqja 3 prej 12 FillimFillim 12345 ... FunditFundit

Tema të Ngjashme

  1. Diaspora shqiptare në mbrojtje të çështjes sonë kombëtare
    Nga altin55 në forumin Çështja kombëtare
    Përgjigje: 2
    Postimi i Fundit: 09-10-2012, 09:20
  2. Video e ushtarëve grekë në Internet indinjon shqiptarët
    Nga Ingenuous në forumin Tema e shtypit të ditës
    Përgjigje: 207
    Postimi i Fundit: 22-09-2011, 14:58
  3. Letersia Shqiptare
    Nga new-man në forumin Gjuha shqipe
    Përgjigje: 0
    Postimi i Fundit: 16-01-2009, 12:28
  4. Mesjeta e hershme shqiptare
    Nga DYDRINAS në forumin Historia shqiptare
    Përgjigje: 0
    Postimi i Fundit: 15-11-2006, 15:10
  5. Rruga e modernitetit dhe koha e artë e letërsisë shqiptare
    Nga Eni në forumin Enciklopedia letrare
    Përgjigje: 0
    Postimi i Fundit: 16-10-2002, 14:04

Regullat e Postimit

  • Ju nuk mund të hapni tema të reja.
  • Ju nuk mund të postoni në tema.
  • Ju nuk mund të bashkëngjitni skedarë.
  • Ju nuk mund të ndryshoni postimet tuaja.
  •