Histori e Letërsisë Shqiptare

**Darius** · 14-09-2007, 15:19

edukative në kuptimin marksist quheshin të huaja e tabu. Letërsia shqiptare, e cila pati evoluar aq vrullshëm në mesin e viteve tridhjetë, tani në të vërtetë u zhduk. Vendi ishte kthyer në një djerrinë letrare. Bashkë me integrimin e Shqipërisë në bllokun sovjetik, hynë edhe modelet letrare sovjetike, të cilat u imituan me servilizëm dhe në mënyrë që të hidheshin themelet e një letërsie të re. Me kohë, një brez i ri shkrimtarësh proletarë dolën në skenë, shumica e të cilëve pa shkollimin e duhur të rregullt. Të frymëzuar nga një përzierje surrealiste frike e patosi revolucionar, ata e treguan veten të gatshëm për të marrë pjesë në shndërrimet rrënjësore politike e shoqërore, procese në të cilat po kalonte ky vend i vogël ballkanik. Poezia, tregimet dhe romanet e krijuara nga ky brez i ri i shkrimtarëve shqiptarë, veprat e të cilëve, të ribotuara më vonë në përmbledhje veprash të plota a të zgjedhura, u ngritën lart e u lëvduan si vepra klasike bashkëkohore të realizmit socialist, shumica nuk qenë aspak vepra letrare. Ato ishin trakte me synime politike, edukative për nga natyra, shpesh tepër didaktike. Rëndësi më të madhe se niveli artistik kishin patriotizmi dhe bindjet 'e drejta' politike të autorëve.

Ishte Dhimitër Shuteriqi (l. 1915) nga Elbasani, më pas historian letërsie me rëndësi, ai që do t'i jepte disi ngadalë tonin prozës me tregimet e tij si dhe me romanin e tij, të parin roman shqiptar të pasluftës. Kjo vepër në dy vëllime, Çlirimtarët, Tiranë 1952, 1955, jepte një tablo jo vetëm të vuajtjeve dhe të mjerimit të fshatarësisë para çlirimit, por edhe të lindjes së ndërgjegjes klasore në gjirin e saj. Dobësia kryesore e romanit, dobësi që do të mbizotëronte në shumicën e romaneve shqiptarë nga vitet pesëdhjetë e këndej, qëndron në pasqyrimin pa dallim bardhë e zi të personazheve, domethënë pozitivët kundër negativëve. Shuteriqi, i cili qe kryetar i Lidhjes së Shkrimtarëve dhe Artistëve nga 1946 deri më 1973 dhe ka shkruar edhe poezi, shquhet tani më shumë për studime në fushat e letërsisë, historisë dhe folklorit, sidomos për historitë dhe antologjitë standarde të letërsisë shqiptare.

Një shkrimtar tjetër kryesor i kësaj periudhe ishte Shevqet Musaraj (1914-1986) nga fshati Matogjin afër Vlorës. Para agimit, Tiranë 1965-1966, është një kronikë e viteve të fundit të diktaturës së Zogut dhe e rritjes së lëvizjes së rezistencës gjatë luftës, ashtu siç e jeton veçanërisht personazhi Emira Velo. Me pushtimin italian në Pashkët 1939, Emira hyn në lëvizjen e rezistencës, por paragjykimet ndaj njerëzve të thjeshtë të klasës punëtore e largojnë më pas nga lëvizja për çlirim kombëtar. Po në të njëjtën kohë shtjellohet edhe subjekti i një romani tjetër të tij më pas - Belxhiku që këndon vënçe, Tiranë 1979. Ndonëse veprat e Musarajt u përhapën e u lexuan gjerësisht, asnjëra prej tyre nuk mund t'i qëndrojë provës së kohës.

Sterjo Spasse (65) (1912-1989) qe nga të paktët shkrimtarë shqiptarë që shpëtuan nga tranzicioni i pushtetit. Në romanet e pasluftës si Ata nuk ishin vetëm, Tiranë 1952, i cili është përkthyer në frëngjisht (Tiranë 1958) dhe gjermanisht (Tiranë 1960), dhe Afërdita përsëri në fshat, Tiranë 1955, ai zbatoi mësimet e realizmit socialist dhe ndikoi direkt në zhvillimin e etapave të para të tij në Shqipëri. Ndër romanet e tjera të mëvonshme qenë Buzë liqenit, Tiranë 1961, dhe Zjarret, Tiranë 1972, që trajtonin konflikte psikologjike dhe probleme ideologjike të kolektivizimit, si dhe Zgjimi, Tiranë 1974, subjekti i të cilit shtjellohet në një qytet shqiptar në ditët e fundit të sundimit osman. Në pikëpamje të origjinalitetit e të nivelit artistik asnjëri nga këto krijime nuk mund të krahasohet me krijimtarinë para çlirimit. Frymëzimi rinor i Spasses kishte marrë fund, kurse letargjia kulturore e kohës nuk lejonte aspak zhvillimin e individualitetit. Ai vdiq në Tiranë më 12 shtator 1989.

Fatmir Gjata(1922-1989) nga Korça trajtoi temën e luftës nacionalçlirimtare në Përmbysja, Tiranë 1954, që kishte në qendër rritjen e vetëdijes politike të një djali fshatar. Romani më i njohur i Gjatës është Këneta, Tiranë 1959, i frymëzuar nga letërsia ruse, përshkrim

__________________________________________________ _________________

65 kr. I. Spasse 1995.
__________________________________________________ _________________

i tharjes së kënetës së Maliqit në fushën e Korçës dhe i komploteve të ulëta të armiqve të jashtëm e të brendshëm për të sabotuar punën. Në Këneta, sekretari i partisë Stavri Lara, i plagosur gjatë luftës, ngarkohet me detyrën e drejtimit të punimeve për tharjen e kënetës. Ish e dashura e tij Rina, të cilën ai ende e dashuron, është martuar për fat të keq me dikë tjetër. Këneta është një vepër propagande të cekët pa ndonjë nivel artistik për të qenë.

Jakov Xoxa (66) (1922-1979) nga Fieri në fushën dikur me këneta e mushkonja të Myzeqesë, dënoi shfrytëzimin e fshatarësisë së varfër nga bejlerët mizorë në veprën Lumi i vdekur, Tiranë 1965. Ky roman është një nga veprat e rralla të kohës me meritë artistike. Është përkthyer italisht (Tiranë, rreth v. 1972). Romani i tij i dytë Juga e bardhë, Tiranë 1971, që ka për model Podnjataja celina, Moskë 1932 (Tokat e çara), të shkrimtarit Mihail Aleksandroviç Shollohov (1905-1984), merret me kolektivizimin e bujqësisë në fushën e Myzeqesë pas luftës. Ndeshemi në këtë roman me Kiu Koroziun, kryetarin prepotent të një kooperative bujqësore, i cili pa të drejtë kundërshton shkrirjen e kooperativës 'së tij' me të tjerat për të formuar një njësi më të madhe. Kemi edhe një përkthim frëngjisht të këtij romani (Tiranë 1974).

Prozatori Ali Abdihoxha (l. 1923) nga Elbasani mban në krijimet e tij vulën e përvojës vetjake në lëvizjen e rezistencës. Romani i tij Një vjeshtë me stuhi, Tiranë 1959, imitim në të gjitha aspektet i Malladaja gvardija, Moskë 1946 (Garda e re), të Aleksandër Aleksandroviç Fadejevit (1901-1956), tregon për një grup të rinjsh që ngarkohen me detyrën e ngritjes së një shtypshkronje ilegale në Shqipërinë e pushtuar. Tri ngjyra të kohës, Tiranë 1965-1972, është një roman katërvëllimësh disi i lodhshëm, përsëri për lindjen e zhvillimin e vetëdijes klasore të fshatarësisë gjatë luftës për çlirim kombëtar. Pas gati pesë shekujsh ekzistence, poezia shqiptare tani kishte rënë në një hon artificialiteti. Nga poetët e rëndomtë në këtë periudhë mund të përmendim shkarazi Aleks Çaçin (1916-1989), Mark Gurakuqin (1922-1970), Luan Qafëzezin (1922-1995) dhe Llazar Siliqin (l. 1924), të cilët sollën në poezinë lirike tema politike e didaktike. Asnjëri prej këtyre poetëve nuk dëshmoi ndonjë talent të veçantë, ose se ky u mungonte, ose nga 'kritika konstruktive' e vazhdueshme e dogmatikëve partiakë. Çaçi, i lindur në Palasë të bregdetit të Himarës, përmendet kryesisht për poemën Ashtu Myzeqe, Tiranë 1947, për shndërrimet në krahinën e prapambetur të Myzeqesë, një temë që do ta ritrajtonte më pas në Ti je, Myzeqe?. Llazar Siliqi, i lindur në Shkodër, bir i shkrimtarit Risto Siliqi (1882-1936), i dha tonin poezisë revolucionare deri diku si miniaturë e Vladimir Majakovskit (1893-1930) në Rusinë pas Revolucionit, por në një mënyrë shumë më artificiale. Mjaft nga poezia e tij ka pasur për model atë të poetit sovjetik Nikollaj Asejev (1889-1963). Poema e zjarrtë Prishtina, Tiranë 1949, risjell në vargje kalvarin e tij e të të tjerëve në kampin e përqendrimit të Prishtinës më 1944. Vëllime të mëvonëshme si Mësuesi,Tiranë 1955, dhe Ringjallje, Tiranë 1960, dëshmuan patosin revolucionar të vazhdueshëm të tij. Shevqet Musaraj, të cilin e përmendëm më parë, që herët iu kushtua poezisë satirike në poemën Epopeja e Ballit Kombëtar, Tiranë 1944, e cila u ngrit lart zyrtarisht për vetë idenë e qartë politike. Me humorin e temperamentin e Labërisë, kjo vepër me 200 strofa katërvargshe vë në lojë lëvizjen konservatore të rezistencës, që rivalizoi me komunistët gjatë kohës së luftës.

Pjesa më e madhe e shkrimeve të nxjerra me shumicë në vitet pesëdhjetë e në fillim të viteve gjashtëdhjetë dëshmuan shterpësi dhe mjaft konformizëm në çdo kuptim. Tematika e krijimeve të kësaj periudhe përsëritej rreth një qarku të caktuar, kurse lexuesi ushqehej vazhdimisht me tekste të thjeshtëzuara e pa ndonjë kujdes të veçantë për elementet themelore të stilit. Nuk është për t'u habitur që shumë vepra 'letrare' mbetën nëpër raftet e librarive duke zënë shtresa pluhuri. Edukimi politik i masave dhe ushqimi i tyre me ndjenjën kombëtare quheshin më të rëndësishme se vlerat estetike. Madje edhe kritere të kritikës për formën, si

__________________________________________________ _________________

66 kr. R. Ismaili 1991.
__________________________________________________ _________________

larmia e pasuria e leksikut dhe e strukturës tekstuale u nënvleftësuan për t'i dhënë përparësi patriotizmit dhe idesë politike. Ky qëndrim synonte të thellonte frymën revolucionare e të forconte bindjet socialiste të 'njeriut të ri'. Por zor se ky objektiv u arrit në ndonjë farë mase. I rëndësishëm është fakti që edhe ky qëndrim nuk mjaftoi për të inkurajuar talentet e për të siguruar një nivel të lartë artistik, e kështu, në analizë të fundit, për të kënaqur nevojat estetike të lexuesit shqiptar.

Ishte brezi i dytë i shkrimtarëve të Shqipërisë së pasluftës ai që erdhi përherë e më tepër duke kuptuar se bindjet politike, edhe pse të rëndësishme në kontekstin e shoqërisë shqiptare të periudhës, nuk mjaftonin për të qenë kriter i meritave artistike, dhe se letërsia shqiptare kishte nevojë për përtëritje. Rruga drejt përtëritjes u lehtësua deri diku nga qëndrueshmëria politike e vendit dhe nga siguria brenda Partisë së Punës së Shqipërisë me gjithë keqësimin e marrëdhënieve midis Enver Hoxhës dhe udhëheqësit sovjetik Nikita Hrushçov (1894-1971). Edhe pse iu desh të zhvillohej në kushte jashtëzakonisht të pafavorshme, nga mesi i viteve gjashtëdhjetë letërsia shqiptare ia doli ta marrë veten disi dhe, ndonëse vazhdoi të bëjë përpara me hapa mjaft të ngadaltë, nuk kishte më rrezik të zhdukej siç pati ndodhur, për shembull, me letërsinë e shkollës katolike shkodrane para Luftës së Dytë Botërore. Si një organizëm i gjallë, ajo tani ishte aq e fuqishme sa t'u bënte ballë trazirave politike nëpër të cilat do të kalonte vendi.

Kthesa e parë në rrugën e zhvillimit të prozës dhe poezisë shqiptare, pas një çerek shekulli ngecje në vend, erdhi në vitin e stuhishëm 1961 i cili, nga njëra anë, shënoi shkëputjen politike përfundimtare me Bashkimin Sovjetik, pra edhe me modelet letrare sovjetike dhe, nga ana tjetër, dëshmoi botimin e një numri vëllimesh që krijuan rrymë, sidomos në poezi: Shekulli im nga Ismail Kadare, Hapat e mija në asfalt nga Dritëro Agolli, dhe në vitin tjetër Shtigje poetike nga Fatos Arapi. U vu re se, si për ironi, ndërsa Shqipëria ishte shkëputur nga Bashkimi Sovjetik duke thënë se donte të mbronte socializmin, shkrimtarët kryesorë shqiptarë, të shkolluar në vendet e bllokut lindor, përfituan nga prishja e marrëdhënieve jo vetëm për t'u ndarë nga modelet sovjetike, por edhe nga vetë realizmi socialist. Orvatjet për të zgjeruar gamën e letërsisë 'në kërkim të së resë' shpunë vetvetiu në një polemikë letrare e natyrisht politike deri në mbledhjen e Lidhjes së Shkrimtarëve dhe Artistëve të Shqipërisë më 11 korrik 1961. Debati, ku morën pjesë jo vetëm shkrimtarë, por edhe personalitete udhëheqës partiakë e shtetërorë u botua në gazetën letrare Drita dhe u prit me interes nga publiku i gjerë pas Kongresit të Katërt të Partisë atë vit. Ai vuri përballë njëri-tjetrit shkrimtarë të brezit të vjetër si Andrea Varfi (1914-1992), Luan Qafëzezi (1922-1995) dhe Mark Gurakuqi (1922-1970), që u shprehën në mbështetje të standardeve poetike të palëvizshme e të traditave të rrënjosura në letërsinë shqiptare e që dolën kundër elementeve të reja poetike duke thënë, për shembull, se vargu i lirë nuk ishte shqiptar, dhe një brez të ri të kryesuar nga Ismail Kadare (l. 1936), Dritëro Agolli (l. 1931) dhe Fatos Arapi (l. 1930), të cilët ishin për një përtëritje të letërsisë e për zgjerimin e gamës tematike e stilistike. Kësaj rruge përtëritjeje iu hap drita e gjelbër nga vetë Enver Hoxha, i cili e kuptoi se gjendja e deriatëhershme nuk mund të vazhdonte më dhe deklaroi se shkrimtarët e rinj, që kërkonin novatorizëm, kishin argumente më të forta.

Edhe pse nuk qe ndryshim rrënjësor i kursit, nuk qe liberalizim apo 'shkrirje' politike 'e akujve' në kuptimin sovjetik, viti 1961 krijoi mundësinë për një periudhë qetësie dhe, po të shohim më larg në kohë, edhe për një çerek shekulli endjesh e provash letrare, që sollën më në fund një nivel më të lartë artistik në letërsinë shqiptare. Pati më tepër larmi temash e stilesh dhe iu kushtua një vëmendje disi më e madhe kriterit letrar të formës dhe çështjes së individualitetit artistik. Edhe pse kjo periudhë e letërsisë shqiptare natyrisht nuk mund të cilësohet si një periudhë ku gëlojnë jokonformistët e ekscentrikët, ajo u zhvillua deri aty sa që, brenda kuadrit të realizmit socialist, krijoi hapësirën e nevojshme për origjinalitet e individualitet krijues. Por arritjet në fushën e letërsisë në fillim të viteve gjashtëdhjetë do të viheshin në rrezik nga turbullira politike e krijuar prej aleancës së Shqipërisë me Kinën maoiste. Në Kongresin e Pestë të Partisë në nëntor 1966, u bë e qartë se Shqipëria jo vetëm qe lidhur në mënyrë të pakthyeshme me Kinën e kuqe, por edhe ekonomikisht varej prej saj, dhe se ishte izoluar plotësisht nga pjesa tjetër e Evropës. Revolucioni Kulturor kinez kishte nisur në nëntor 1965 si reagim ndaj 'revizionizmit sovjetik' dhe kishte sjellë një shkatërrim të paparë në fushën e kulturës. Revolucionarizimi në Shqipëri, po të përjashtojmë fushatën për heqjen e fesë më 1967, qe shumë më pak i skajshëm. Nuk pati gardistë të kuq, nuk pati kult individi të fryrë si ai në Kinë dhe as ndërhyrje nga ushtria. Në janar 1966 nëntëdhjetë e një shkrimtarë dhe intelektualë shqiptarë u zotuan të shkojnë në fshat për të jetuar atje, për të njohur drejtpërdrejt jetën e fshatarëve e për t'u frymëzuar prej tyre. Disa nga këta shkrimtarë kaluan dy a tre vjet duke jetuar në kooperativa bujqësore e pastaj u kthyen në Tiranë. Në Kongresin e Pestë të Partisë në vjeshtë 1966, Enver Hoxha lëshoi thirrjen që letërsia dhe artet të bëhen "armë e fuqishme në duart e partisë për edukimin e punonjësve me frymën e socializmit dhe komunizmit" dhe të udhëhiqen nga "kërkesat ideologjike e politike të partisë". Fushata për 'revolucionarizimin' e letërsisë dhe kulturës shqiptare përfundoi në prill 1969 afërsisht në të njëjtën kohë me rënien e valës së Revolucionit Kulturor në Kinë. Me synimin që t'i vinte intelektualët nën kontroll, kjo fushatë 'e revolucionarizoi' letërsinë në këtë periudhë, por nuk mundi të pengojë sadopak zhvillimin e saj afatgjatë. Megjithatë, ajo e zgjeroi më tej izolimin e Shqipërisë nga të ashtuquajturat 'ndikime të huaja'. Shkëmbimet kulturore me vende të tjera dhe botimi i letërsisë së huaj u pakësuan e ranë në nivelin më të ulët.

Tre dhjetëvjeçarët e diktaturës staliniste, që do të vinin pas prishjes së marrëdhënieve me Bashkimin Sovjetik më 1961, përcaktuan një rrugë të qartë për zhvillimin e letrave bashkëkohëse shqiptare. Por sundimi stalinist bëri edhe diçka tjetër - pengoi shkrimet shqipe të zhvilloheshin në një letërsi të krahasueshme me atë të vendeve më të përparuara të Evropës. Për shkak të trysnisë së skajshme të ushtruar mbi shkrimtarët dhe intelektualët nën regjimin e Enver Hoxhës vazhdoi të ekzistojë një shkallë e lartë konformizmi. Shkrimtarët më të mbarë mësuan si të maskojnë synimet e tyre duke e mbështjellë atë që donin të shprehnin me një rrobë të trashë politike, në mënyrë që vetëm syri i stërvitur dhe lexuesi me përvojë mund ta kuptonte analogjinë. Kësisoj, letërsia shqiptare mbeti politike, por në një kuptim krejt të ndryshëm nga ai që synonin dogmatikët partiakë. Në momente të rralla, kur presioni i partisë dobësohej pak, atëherë krijohej dhe botohej ndonjë vepër interesante. Prandaj, për shkak të rrethanave politike të veçanta në vend, e kemi të pamundur të flasim për shkrimtarë të mirë në letërsinë bashkëkohore shqiptare, por mund të flasim vetëm për vepra të mira, që ia dolën t'u rrëshqasin censorëve në momentin e përshtatshëm. Me fjalë të tjera, niveli artistik i një romani apo një vëllimi poetik varej po aq nga viti i botimit sa edhe nga talenti i autorit.

**Darius** · 02-10-2007, 09:48

11.3 Ismail Kadare, vullneti për të ecur përpara

Me gjithë kufizimet e realizmit socialist dhe të diktaturës staliniste, letërsia shqiptare bëri përparime të mëdha në vitet shtatëdhjetë dhe tetëdhjetë. Shembulli më kuptimplotë i forcës krijuese dhe origjinalitetit të letrave të sotme shqiptare është Ismail Kadare (67) (l. 1936), ende i vetmi shkrimtar shqiptar i dëgjuar e me emër në shkallë të gjerë ndërkombëtare. Talenti i

__________________________________________________ _________________

67 kr. J. Byron 1979a, 1984, Pipa 1983-1984, 1987, 1991, f. 49-123, Mitchell 1990, Beqiri 1991, Faye 1991a, 1991b, Klosi 1991, Resuli 1992, Terpan 1992, Çaushi 1993, 1995, Druon 1993, Nauni 1993, dhe Zamputi 1993a.
__________________________________________________ _________________

Kadaresë si poet e prozator nuk e ka humbur aspak forcën e vet novatore gjatë këtyre tre dhjetëvjeçarëve të fundit. Guximi i tij për të luftuar mediokritetin letrar brenda sistemit solli një frymë të re në kulturën shqiptare. Lindur më 28 janar 1936 në qytetin-muze të Gjirokastrës, Kadareja kreu Fakultetin e Historisë e të Filologjisë të Universitetit të Tiranës në vitin 1958 e më pas Institutin Gorki të Letërsisë Botërore në Moskë para vitit 1960, vit kur marrëdhëniet midis Shqipërisë dhe Bashkimit Sovjetik u bënë të ndera. Që në vitet e para Kadareja u përkrah nga Enver Hoxha, edhe ky nga Gjirokastra, i cili i dha mundësi të arrijë synimet letrare e vetjake, për çka shkrimtarë të tjerë do të ishin dërguar në internim ose në burg.

Ndonëse Kadareja është i vlerësuar në Shqipëri edhe si poet, deri tani ai ka bërë emër në botë krejtësisht falë prozës së tij, sidomos romaneve të ashtuquajtura historike dhe tregimeve. Vepra e parë madhore në prozë, edhe tani ndoshta një nga më të mirat e tij e me siguri më e mirënjohura, është romani Gjenerali i ushtrisë së vdekur, Tiranë 1963. "Si një shpend krenar e i vetmuar ti do të fluturosh mbi ato male të nëmura e tragjike, që t'u shkëputësh nga grykat dhe kthetrat e tyre djemtë tanë të mjerë." Ky qe përfytyrimi i gjeneralit italian të shoqëruar nga një prift fjalëpakë në misionin në Shqipëri për të marrë eshtrat e ushtarëve të tij të rënë njëzet vjet më parë. Misionin ai e nisi me një ndjenjë madhështie siç i takonte rangut të tij: "Në punën e tij kishte diçka nga madhështia e grekëve dhe trojanëve, diçka nga funeralet homerike." Kur nisi detyrën fisnike të zhvarrosjes së eshtrave të një ushtrie të shpërndarë gjithandej nëpër tokën plot baltë të Shqipërisë, gjenerali e pa se ndodhej në një vend me mot të vrentur e me shi, mes njerëzish të ngrysur e të zemëruar. Dalëngadalë, e në mënyrë të natyrshme, gjenerali vihet përballë realitetit të ashpër të së kaluarës dhe e mposht ideja e mundimshme e kotësisë së misionit të tij. Synimet e tij të mëdha me kohë qenë kthyer në një ankth vetjak të vërtetë, kur eshtrat e Kolonelit famëkeq Z ia hedh mu përpara këmbëve një plakë e marrosur.

Shiu që rrjedh teposhtë xhamit të dritares së makinës ushtarake në dispozicion të gjeneralit, është një metaforë e zakonshme në prozën e Ismail Kadaresë. Në kohën e botimit të parë, këto reshje të vazhdueshme dhe shumë detaje të tjera të romanit e bënin atë një hap të dukshëm përpara në letrat shqiptare. Retë gri të ngarkuara me shi, balta dhe realiteti i mërzitshëm e i njëtrajtshëm i jetës së përditshme ishin në kundërshtim të dukshëm me diellin e artë dhe fitoret e ndritura të realizmit socialist. Këtë e bën edhe gjenerali. Edhe këtu gjejmë një mjet fort të pëlqyer nga shkrimtari, i cili, më shumë se kushdo tjetër, do ta nxirrte letërsinë e vendit të vet nga letargjia tematike e stilistike: kështu Shqipëria e vetmuar dhe e përhirë shihet me syrin e një të huaji të pa të keq dhe që nuk e njeh gjendjen. Ky këndvështrim jo vetëm i dha trajtë një vendi evropian, që në atë kohë ishte më i izoluar nga bota Perëndimore se Tibeti, por edhe u ndihmoi vetë shqiptarëve të shihnin atdheun e tyre siç mund ta shihnin të tjerët.

Pas një botimi të ripunuar më 1967, botimi frëngjisht Le général de l'armée morte, Paris 1970, në përkthimin mjeshtëror të Jusuf Vrionit (l. 1916), hodhi themelet për popullaritetin e merituar të Kadaresë jashtë vendit. Ky roman është përkthyer edhe bullgarisht (Sofje 1966), serbokroatisht (Krushevac 1968, Rijeka 1978), turqisht (Stamboll 1970), anglisht (Londër 1971, Nju Jork 1991), greqisht (Athinë 1972), hungarisht (Budapest 1972), vietnamisht (Hanoi 1972), gjermanisht (Dyseldorf 1973, Berlini Lindor 1977), rumanisht (Bukuresht 1973), suedisht (Stokholm 1973), maqedonisht (Shkup 1975), portugalisht (Lisbonë 1976), sllovenisht (Maribor 1976), spanjisht (Havanë 1976, Madrid 1987), italisht (Milano 1982), sllovakisht (Bratislavë 1983), polonisht (Varshavë 1984), danisht (Århus 1985), holandisht (Amsterdam 1987) dhe rusisht (Moskë 1990).

Pak kohë pas suksesit të 'Gjeneralit', Kadareja botoi një roman të shkurtër me titullin Përbindëshi në numrin 12 (1965) të revistës Nëntori. Por 'Përbindëshi' shumë shpejt ra viktimë e censurës staliniste. Shkrimtari më vonë ka shpjeguar se kishte mjaftuar një artikull shpifës për ta përjashtuar veprën nga letërsia shqiptare. "U godit aq barbarisht, u ndalua e u rropos aq thellë, saqë për njëzët e pesë vjet nuk arrita dot ta çvarros (68)." Përbindëshi në fjalë nuk ishte veçse kali i Trojës para portave të Ilionit të shenjtë, veçse këtu, përbindësh në përthyerjen e kohës. Rënia e Trojës ndodh si në të ardhmen edhe në të kaluarën e personazheve. Herë-herë ata mbeten të pandryshuar ndërsa Troja shndërrohet para syve të tyre, duke ndërruar formë e duke u bërë qytet modern me kafene, aeroport etj. Herë të tjera mbetet po ai qytet, ndërsa ata që ndryshojnë janë personazhet, duke kaluar faza të ndryshme shndërrimi për t'u bërë figura të kohës sonë. Ky shfytyrim i kohës, pa përruan xhojsian të ndërgjegjes, mjaftoi për t'ua ngritur nervat censorëve stalinistë, të cilët ngrinë vetëm nga ideja se mos po bëheshin aludime politike, dhe romani u pa e udhës të lihej në harresë. Kush mund t'i fajësonte autoritetet për dyshimin se rrëfimi për pushtimin tinëzar të Trojës mund të ishte, në analizë të fundit, më fort për Shqipërinë se për diçka tjetër? Libri u ribotua për herë të parë pas një çerek shekulli (Prizren 1990 dhe Tiranë 1991), dhe gjendet i përkthyer në frëngjishte (Paris 1991) dhe në suedishte (Stokholm 1994). Veprat e Kadaresë gjithmonë kanë qenë pasqyrim i përpiktë i peripecive të jetës politike shqiptare. Romani i tij i dytë, Dasma, Tiranë 1968, trajtonte temën e emancipimit të gruas në Shqipëri në kulmin e dy fushatave të mëdha sociale të Enver Hoxhës: heqja e fesë dhe emancipimi i gruas në një popullsi me prejardhje kryesisht myslimane. Dasma, krijim i Revolucionit Kulturor shqiptar të viteve 1966-1969, është vepër me vlera artistike të kufizuara, ndonëse është me interes si dokument i kohës. Për qëllim propagandistik është përkthyer anglisht (Tiranë 1968, Nju Jork 1972), norvegjisht (Oslo 1976), suedisht (Stokholm 1976), holandisht (Roterdam 1979) dhe spanjisht (1985).

Në vitet shtatëdhjetë Kadareja iu kthye përherë e më tepër prozës historike, liman ky më i sigurt pas Revolucionit Kulturor, dhe u bë mjeshtër i pashoq i këtij zhanri. Kështjella, Tiranë 1970, roman që të kujton Il deserto dei Tatari, Milano 1940 (Shkretëtira e Tartarëve), të Dino Buxatit, na kthen prapa në shekullin e pesëmbëdhjetë, epoka e heroit kombëtar të Shqipërisë, Skënderbeut (1405-1468). Ajo, me imtësi dhe me një kompozicion të goditur, pasqyron rrethimin nga turqit të një kështjelle mesjetare shqiptare, që simbolizon vetë Shqipërinë nën fushatat e shumta të ndërmarra nga Perandoria Osmane për ta nënshtruar këtë vend. Sikundër në Gjenerali i ushtrisë së vdekur, Shqipëria shihet me sytë e një të huaji, pashait turk. Skënderbeu vetë nuk del fare gjatë romanit. Shumë kritikë vënë në dukje se aludimi për ngjarjet politike të viteve gjashtëdhjetë nuk ishte i paqëllimshëm. Më 1961 ishin prerë lidhjet me Bashkimin e fuqishëm Sovjetik, kurse pas pushtimit të Çekosllovakisë më 1968, udhëheqësit shqiptarë e ndien në palcë mundësinë e përdorimit të forcës ushtarake sovjetike kundër tyre, për ta kthyer këtë vend në vathë. Nuk pati lexues shqiptar që nuk e ndjeu analogjinë midis Portës së Lartë dhe Kremlinit. Edhe Kështjella është përkthyer në shumë gjuhë: frëngjisht (Paris 1972), katalanisht (Barcelonë 1974), holandisht (Amsterdam 1974), anglisht (Tiranë 1974, Nju Jork 1980), portugalisht (1977), serbokroatisht (Beograd 1977), greqisht (Athinë 1980), italisht (Milano 1981), hungarisht (Budapest 1982), arabisht (Damask 1984), rumanisht (Bukuresht 1987), spanjisht (Barcelonë 1988) dhe gjermanisht (Kiel 1988).

Në periudhën e qetësisë relative midis fundit të Revolucionit Kulturor më 1969 dhe spastrimit Paçrami dhe Lubonja më 1973, Ismail Kadare botoi një nga veprat e tij më me peshë Kronikë në gur, Tiranë 1971. Kjo vepër me tetëmbëdhjetë kapituj dhe një epilog është kronika e qytetit piktoresk të Gjirokastrës gjatë Luftës së Dytë Botërore. I njohur nga grekët me emrin Argyrokastron, ky qytet përrallor me muret e larta të kalasë së gurtë që shfaqet si në mjegull në shpat të malit përmbi kalldrëmet e ngushta, u pushtua me radhë, sikundër një pjesë e mirë e Shqipërisë asokohe, nga grekët, italianët dhe më vonë nga gjermanët. Kronikë në gur, shkruar mbi bazën e një varianti të titulluar Qyteti i jugut, Tiranë 1967, dhe përkthyer deri tani

__________________________________________________ _________________

68 Pesha e kryqit, Paris 1991, f. 27.
__________________________________________________ _________________

frëngjisht (Paris 1973), bullgarisht (Sofje 1975), suedisht (Stokholm 1975), finlandisht (1977), serbokroatisht (Sarajevë 1979), turqisht (Stamboll 1981), rumanisht (Bukuresht 1983), greqisht (Athinë 1985), anglisht (Londër & Nju Jork 1987), gjermanisht (Zalcburg 1988), holandisht (Amsterdam 1990), italisht (Milano 1990), spanjisht (Barcelonë 1992), dhe suedisht (Stokholm 1993), është roman me gjuhë të përpunuar e me aludime politike të holla. Nuk na jep aq pasqyrimin e ngjarjeve të ashpra historike në një qytet të pushtuar, sesa një bashkërendim emocional të fuqishëm vëzhgimesh, mbresash e fantazish fëminore të një djali shqiptar. Kadareja vetë, sikundër e kemi thënë, kishte lindur në Gjirokastër më 1936, ashtu si Enver Hoxha një brez para tij. Duke qenë njëfarësoj me frymëzim autobiografik, romani e ndjek këtë djalë nëpër rrugët e qytetit të tij të pushtuar dhe nëpër dyert e fantazisë së tij, ashtu si i sheh ai ngjarjet me syrin e vet dhe ashtu si ia kap veshi nga ato çika thashethemesh, bisedash e paragjykimesh nëpër lagje. Një fqinjë i duket si Ledi Makbeth, kurse një kokë lakër në pazar si një kokë njeriu e prerë. Ushtarët kalimtarë i bëhen si ata të kryqëzatave deri sa ai vetë me të tjerë hyjnë në një çetë partizane dhe bota e fantazisë fëminore i lëshon udhë pjekurisë së ashpër.

Spastrimi i liberalëve nga Plenumi i Katërt i Komitetit Qendror më 26-28 qershor 1973 shkaktoi një valë tronditjesh në qarqet intelektuale. Ismail Kadaresë, si disident letrar kryesor, iu desh të hidhte hapa të kujdesshëm për të mos e pësuar. Në Nëntori i një kryeqyteti, Tiranë 1975, ai iu kthye në kohën e duhur një teme politike më të pranueshme, luftës partizane kundër pushtimit gjerman në Tiranë më 1944. Është përkthyer në gjuhën daneze (Århus 1981), në frëngjishte (Paris 1985), në rumanishte (Bukuresht 1989) dhe në gjermanishte (Kiel 1991). Dimri i madh, Tiranë 1977, është një meditim letrar i prishjes traumatike me Bashkimin Sovjetik. I botuar në fillim në një variant më të shkurtër me titull Dimri i vetmisë së madhe, Tiranë 1973, Dimri i madh është roman me përmasa monumentale historike e politike. Dimri i ashpër i viteve 1960-1961 ishte me të vërtetë i rëndësishëm në historinë shqiptare të pasluftës. Ai qe viti që shënoi prishjen midis Nikita Hrushçovit dhe Enver Hoxhës dhe dëshmoi tërheqjen përfundimtare të Shqipërisë nga sfera sovjetike. Kur Hrushçovi i ndërpreu furnizimet me drithë më 1961 për të treguar pakënaqësinë ndaj aleancës kino-shqiptare, Enver Hoxha iu përgjigj kryelartë: "Më mirë hamë bar sesa gjunjëzohemi!" Poshtërimi për shqiptarët krenarë por të varfër qe edhe më i rëndë po të shihet lidhur me një thënie të famshme të Hrushçovit, të bërë më parë gjatë një vizite në Shqipëri, se minjtë në siloset e drithit të Bashkimit Sovjetik hanin më shumë grurë sesa mund të prodhonte e gjithë Shqipëria. Shqiptarëve u duhej përsëri të kujdeseshin për veten, kësaj radhe plotësisht të vetëdijshëm se nuk kishin aleatë të drejtpërdrejtë përveç Kinës së largët. Tensioni arriti kulmin kur Hoxha haptazi akuzoi Bashkimin Sovjetik për politikë kolonialiste. Dimri i madh i pasqyron këto ngjarje emocionuese në dy rrafshe: në atë politik e në atë personal, nga tryeza e bisedimeve në Kremlin deri në shtëpitë e njerëzve të thjeshtë në Tiranë. Personazhi kryesor i romanit është Besnik Struga, gazetar në Tiranë, të cilin e caktojnë në delegacionin shqiptar si përkthyes dhe niset për në Moskë ndërkohë që Evropën Lindore e ka mbuluar bora e parë e dimrit të madh. Atje ai merr pjesë në bisedime, pritje e biseda sekrete në nivel të lartë, duke provuar drejtpërdrejt intriga politike dhe politikë fuqish. Pa kthimit nga Moska Besnik Strugës ia shton tronditjen edhe fakti se fejesa me Zanën në Tiranë prishet. Besniku përfaqëson një nga të shumtët e prekur nga rrjedhat e politikës. Kadareja gjithashtu sjell në vepër edhe një tufë personazhesh dytësorë, që nga fshesarët e deri te borgjezët e moshuar, të zënë në befasi nga ngjarjet e dimrit të madh. Studentët shqiptarë të universiteteve të Moskës dhe Leningradit detyrohen të ndërpresin studimet e tyre në mes e të kthehen në shtëpi. Bashkimi Sovjetik thërret të gjithë këshilltarët e vet dhe, pas bisedimesh të ndera, tërhiqet dhe braktis bazën strategjike të nëndetëseve në Pashaliman, afër Vlorës. Marrëdhëniet politike dhe ekonomike u prenë përfundimisht. Por Shqipëria mbijetoi:

**Darius** · 02-10-2007, 09:59

"Në fillim të marsit, pas një ere të stuhishme, furia e së cilës ua kalonte gjithë sqotave dimërore, mijëra njerëz hipën mbi çatira dhe tarraca për të rregulluar përveç të tjerash, antenat e TV-ve, të shtrembëruara ose të rrëzuara prej saj... Mirëpo, antenat, vetë çatitë, ashtu sikurse gjithë peizazhi i gjerë përreth, kishin mbetur po ato. Ndoshta për këtë arsye, ndërsa bëheshin gati për të zbritur, njerëzit tundnin kokat sikur të thoshin:
'megjithatë ç'dimër që ishte'." (69)

Një pjesë të mirë të dialogut në këtë roman Kadareja e rindërtoi nga procesverbalet faktike të bisedimeve dhe nga kujtimet e Enver Hoxhës, që na japin mundësinë të shohim me një sy të shpejtë e të veçantë mekanizmin e botës komuniste të kësaj periudhe. Portreti që i bën Enver Hoxhës, siç edhe pritej, është disi lajkatues dhe ia forcoi pozitën si 'shkrimtar i brendshëm' i partisë. Kadareja më pas ka thënë se ishte Dimri i madh ai që e shpëtoi fizikisht: Enver Hoxha "e çmon mjaft portretin e tij në atë libër dhe kurrsesi nuk do që ta humbasë. Mirëpo bashkë me ty do të zhdukej edhe romani." (70) Vepra është botuar frëngjisht (Paris 1978), suedisht (Stokholm 1980), gjermanisht (Kiel 1987), spanjisht (Madrid 1991) dhe serbokroatisht.

Muzgu i perëndive të stepës, 1978, është një roman dhe autobiografik si Kronikë në gur. Flet për vitet e Kadaresë si student në Institutin Gorki të Letërsisë Botërore pak kohë para prishjes së aleancës sovjeto-shqiptare. Ky roman, që është përkthyer edhe frëngjisht (Paris 1981), italisht (Torino 1982), holandisht (Bussum 1983), suedisht (Stokholm 1983) dhe greqisht (Athinë 1990), përfshin një histori dashurie të Kadaresë me një vajzë ruse dhe një kapitull për shkrimtarin disident Boris Pasternak (1890-1960), të cilit iu dha Çmimi Nobel më 1958 për romanin Doktor Zhivago, çka ngjalli pakënaqësinë e autoriteteve sovjetike. Muzgu i perëndive te stepës paraqet disa ngjashmëri kureshtare me romanin e njohur rus Mjeshtri dhe Margarita të Mihail Afanasjeviç Bullgakovit (1891-1940), të botuar një dhjetëvjeçar më herët.

Në Ura me tri harqe, Tiranë 1978, Kadareja u kthehet fillesave mitike të historisë së mugët të Shqipërisë për t'i dhënë jetë njërit prej motiveve më të mahnitshme të legjendave ballkanike, murimit. Legjenda e murimit të një qenieje njerëzore në themelet e një ure apo kështjelle është gjerësisht e përhapur në letërsinë gojore shqiptare (kr. legjendën e kështjellës së Rozafës). Në fillim të shekullit të njëzetë, ende bëheshin kurban kafshë si dashi, cjapi, gjeli në të tilla raste ndërtimesh në Shqipëri për t'i bërë 'më të forta' themelet e urave apo mureve. Kjo praktikë e ashpër merr jetë nga pena e Kadaresë me të gjithë tmerrin e saj në Ura me tri harqe, e cila gjendet gjithashtu e përkthyer frëngjisht (Paris 1981), holandisht (Amsterdam 1986), greqisht (Athinë 1989), spanjisht (Madrid 1989), baskisht (San Sebastian 1994) dhe anglisht (Nju Jork 1997). Ky roman është konsideruar si një reagim shqiptar ndaj fituesit serb të Çmimit Nobel Na Drini ƒuprija, Sarajevë 1948 (Ura mbi Drinë), të Ivo Andriqit. Kadareja e ndien veten shkëlqyeshëm në temat ballkanike.

Një histori tjetër ballkanike është Komisioni i festës, 1977, i përkthyer frëngjisht (Paris 1985), gjermanisht (Berlini Lindor 1987), turqisht (Stamboll 1976) dhe italisht (Leçe 1996), që na kthen e na shpie në Shqipërinë e shekullit të nëntëmbëdhjetë të mbërthyer në darën e Perandorisë Osmane. Kadareja përshkruan ethet e përgatitjeve të një feste në kremtim të ripërfshirjes së Shqipërisë brenda Perandorisë pas shtypjes së një kryengritjeje, dhe masakrën e pabesë pas festës mbi pesëqind krerë e luftëtarë shqiptarë. Vepra mbështetet në njërin prej episodeve më tragjike në historinë shqiptare. Më 1830, pas luftës ruso-turke, Porta e Lartë vendosi të hiqte qafe një herë e mirë krerët shqiptarë, të cilët vazhdimisht ngrinin krye kundër Perandorisë dhe kishin shfrytëzuar çdo rast për të mos u bindur. Në gusht të atij viti, Mehmed

__________________________________________________ _________________

69 Dimri i madh, Tiranë 1981, f. 614-615.

70 Pesha e kryqit, Paris 1991, f. 140.
__________________________________________________ _________________

Reshid pasha mbërriti në Manastir për të shpallur një amnisti të përgjithshme për fiset kryengritëse. Gjatë festës së kremtimit të kësaj amnistie, trupat e tij rrethuan dhe masakruan pesëqind krerë me familjet e tyre, duke zhdukur kësisoj me një goditje praktikisht të gjithë krerët e Shqipërisë së jugut. Në këtë vepër Kadareja rikrijoi me plot gjallëri mjedisin cinik të politikës mashtruese të organizuar nga një sistem autokratik i zhytur në amulli. Natyrisht, i mbetej lexuesit shqiptar të hiqte paralelet që dëshironte në kohë dhe në hapësirë. Po ajo periudhë e historisë shqiptare e trajtuar në Komisionin e festës përbën sfondin alegorik për veprën Pashallëqet e mëdha, 1978. Pashallëku në fjalë është ai i Ali pashë Tepelenës (1741-1822), Luani i Janinës, i përmendur për egërsinë dhe mizorinë e tij. Pasi u ngjit në një rang të lartë të administratës së Perandorisë Osmane, Ali pasha krijoi shtetin e tij autonom në Shqipërinë e jugut e Greqinë e veriut dhe mbajti marrëdhënie diplomatike të pavarura me Napoleonin dhe Perëndimin. Këtë e arriti me diplomaci mjaft të hollë, manovrime taktike dhe intriga me Portën e Lartë, çka na kujton përsëri, jo rastësisht, luftën e Enver Hoxhës me Kremlinin. Kryengritja e Ali pashës u mbyt nga Porta kur pashai rebel më në fund u kap dhe u ekzekutua duke i prerë kokën në janar 1822 në një ishull në liqenin e Janinës, ku dhe ishte ngujuar. Koka e Ali pashës, sikundër ato të të gjithë krerëve të tjerë rebelë, u soll në Stamboll nga korrieri mbretëror, Tunxh Hatai, dhe u ekspozua për publikun në 'kamaren e turpit'. Në botimet në gjuhë të huaja, ky roman njihet shpesh me titullin Kamarja e turpit. Ndër to përmenden përkthimet frëngjisht (Paris 1984), greqisht (Athinë 1985), suedisht (Stokholm 1986), danisht (Århus 1989, 1990), spanjisht (Barcelonë 1989), gjermanisht (Zalcburg 1990), dhe holandisht (Amsterdam 1991).

Shumë nga tregimet dhe romanet e shkurtra të Kadaresë janë botuar, në këtë periudhë pjekurie artistike përherë e më të lartë, në tri përmbledhje: Emblema e dikurshme, Tiranë 1977, Gjakftohtësia, Tiranë 1980 dhe Koha e shkrimeve, Tiranë 1986. Këto dy vëllimet e fundit qenë thellësisht jokonformiste po të kemi parasysh standardet shqiptare, dhe pasuruan tregimin shqiptar me përmasa të reja si në përmbajtje edhe në formë. Romanet e shkurtra u botuan në formë tregimi të shkurtër, duke qenë se romanet në përgjithësi kontrolloheshin në mënyrë më rigoroze dhe për arsyen e thjeshtë se redaktori i tregimit të shkurtër në shtëpinë botuese shtetërore asokohe ishte më pak i rreptë në vigjilencë politike se redaktori i romanit.

Breznia e Hankonatëve, 1977, është një roman i shkurtër me 78 episode, i përkthyer frëngjisht (Paris 1985) e gjermanisht (Berlini Lindor 1987), që ndjek rrugën e familjes Hankoni, një emërtim i sugjeruar nga familja Angoni në zë e Gjirokastrës. Kadareja vë në dukje zellin, paragjykimet, konfliktet dhe rivalitetet e vogla, arritjet dhe dështimet e kësaj familjeje, duke e ndjekur nga brezi në brez gjatë një periudhe prej dy shekujsh. Edhe këtu autori tregon mjeshtëri jo vetëm në përvijimin e një historie familjare, por edhe në teknikat origjinale për pasqyrimin e një epoke të mbrujtur me ironitë e historisë dhe trillet e fatit. Në Kush e solli Doruntinën?, 1979, Kadareja zhytet përsëri në të kaluarën legjendare të Shqipërisë, në një legjendë me kuptimin e pastër të fjalës. Historia e Kostandinit dhe e së motrës Doruntinë, që nganjëherë del me emrin Garentinë, është një nga më të njohurat e folklorit shqiptar.

Një grua plakë ka nëntë djem e një vajzë. Kur vjen koha të martojë vajzën me një dhëndër të largët, tetë nga djemtë tashmë i kanë vdekur. Për shkak se nëna plakë ngurron ta japë pëlqimin për këtë martesë se mos humbet edhe të bijën, ndoshta për jetë, i vetmi djalë që i kishte mbetur, Kostandini i vogël, bëri një betim solemn (besën), duke i dhënë fjalën se do t'ia sjellë të motrën sa herë që të dëshirojë e ëma. Koha kalon, por nga pjesëtarët e familjes të mbetur gjallë, është Kostandini ai që vdes i pari. Plaka, tani e vetmuar, pendohet që e ka dhënë vajzën larg, digjet për të parë të bijën dhe mallkon Kostandinin e vdekur që nuk e mbajti fjalën, besën. Prandaj Kostandini, ndonëse i vdekur, i mbetet besnik fjalës së dhënë dhe ngrihet nga varri, i hipën kalit, dhe niset nëpër natë për të gjetur të motrën. E gjen dhe e sjell te krahët e së ëmës që ishte duke dhënë shpirt.

Kjo është legjenda ballkanase të cilën Kadareja e ka shndërruar me mjeshtëri në një 'thriller' të kohës. Kush e solli Doruntinën? është përkthyer anglisht me titullin Doruntine (Nju Jork 1988), si dhe frëngjisht (Paris 1986), greqisht (Athinë 1987), suedisht (Stokholm 1988), bullgarisht (Sofje 1989), italisht (Milano 1989), danisht (Århus 1990), gjermanisht (Zalcburg 1992), polonisht dhe spanjisht. Veprimi shtjellohet rreth kapiten Stresit, nëpunës i ulët në Shqipërinë mesjetare, i ngarkuar me përzgjedhjen e fakteve të çështjes dhe me përgatitjen e një raporti: mbërritja e beftë e bijës nga Bohemia e largët në një natë tetori me mjegull, vdekja e papritur e nënës me të bijën, fjalët e parreshtura për një lidhje incesti - një dëshirë kaq e zjarrtë saqë vetëm vdekja e mposht - varri i hapur, marifetet për të mbuluar skandalin në interes të kishës e të shtetit dhe, më në fund, personi i dyshuar. Kjo atmosferë intrigash mesjetare, që na jep Kadareja, na kujton atë të romanit mjaft me sukses të Umberto Ekos Il nome della rosa (Emri i trëndafilit).

Prilli i thyer, 1978, i botuar në vëllimin Gjakftohtësia, nuk është pa ngjasim me Kush e solli Doruntinën? e mesjetës; ndonëse subjekti i saj fillon me një vrasje, e për më tepër shtjellohet në vitet 1930. Gjorg Berisha ka kryer atë që familja dhe gjithë të afërmit kishin ngulur këmbë: të vërë nderin në vend duke vrarë vrasësin e të vëllait nga fisi rival i Kryeqyqes. Rrugë tjetër nuk kishte, veç asaj të gjakmarrjes të parashikuar në kanunin e lashtë të Lekë Dukagjinit. Familje të tëra qenë fshirë nga faqja e dheut me gjakmarrje, kurse tani edhe ai ishte i detyruar të ndiqte ligjin, duke u bërë vetë viktima e radhës. Gjithçka ishte përcaktuar nga kodi fisnor përfshirë besën tridhjetëditëshe gjatë së cilës vrasësit i lejohej të kalonte ditët e fundit të jetës jashtë shtëpisë e gjatë së cilës duhet të kaptonte disa male për të shkuar te qehajai i gjakut, mbajtësi i llogarive, e për t'i dorëzuar taksën e gjakut. Kur shkrimtari Besian Vorpsi u shpall miqve e të njohurve në një darkë në Tiranë se muajin e mjaltit do ta kalonte me një udhëtim nëpër malësinë patriarkale, ata shtangën të gjithë. Edhe nusja Diana befasohet dhe habitet nga mendimi që do të kalojë muajin e mjaltit në rrafshin e shkretë të Alpeve të veriut. Disa nga miqtë arrijnë të kuptojnë se Besianin, si shkrimtar, e ka magjepsur ideja e një udhëtimi në të kaluarën, mes fiseve malësore patriarkale e feudale të veriut, shoqëri kjo primitive, ende e paprekur nga qytetërimi modern. Po e shkreta nuse Diana? Ata më të hedhurit, amatorët e aventurave, e kanë zili: "Ti do të shkosh nga bota reale drejt e në botën e legjendave, midis eposit të mirëfilltë, që rrallë e gjen akoma të gjallë mbi fytyrë të rruzullit tokësor." Kurse Gjorgu, gjatë udhëtimit për në kullën e zymtë të Oroshit, shtanget kur sheh karrocën me një zonjë të re e të bukur nga qyteti. Edhe Dianës ia ka kapur syri këtë malësor të ri gjatë rrugës për në kullën e Oroshit. E doemos, joshja e sëmurë e Besianit për zakonin e gjakmarrjes dhe joshja erotike e Dianës për Gjorg Berishën, një obsesion që e tërheq dhe e dërgon në një botë tjetër, shpien në ftohjen e tyre. Ky roman është përkthyer anglisht me titullin Broken April (Nju Jork 1990), frëngjisht (Paris 1982), greqisht (Athinë 1988), polonisht (Varshavë 1988), gjermanisht (Zalcburg 1989), bullgarisht (Sofje 1989), spanjisht (Barcelonë 1990), italisht (Parma 1993), dhe norvegjisht (Oslo 1993).

Nëpunësi i pallatit të ëndrrave, Tiranë 1981, është quajtur si një nga kryeveprat e Kadaresë. Këtu kemi botën e Franc Kafkës (Franz Kafka) dhe të veprës '1984' të Xhorxh Oruellit (George Orwell), të vendosur në atmosferën disi të fjetur të Perandorisë Osmane. Mark Alemi, pinjoll i një familjeje të njohur nëpunësish shtetërorë, caktohet me punë në Tabir Saraj, zyra e tmerrshme shtetërore, që merret me studimin e gjumit dhe të ëndrrave. Detyra e tij është të marrë në shqyrtim e të grupojë ëndrrat dhe ankthet e shtetasve të Sulltanit e t'i interpretojë për t'u dhënë mundësi autoriteteve të mbysin që në embrion çdo rebelim e të parandalojnë aktet

**Darius** · 02-10-2007, 10:12

kriminale. Nëpunësi i pallatit të ëndrrave, që është përkthyer bullgarisht (Sofje 1989), frëngjisht (Paris 1990), greqisht (Athinë 1990), italisht (Milano 1991), serbokroatisht (Sarajevë 1991), spanjisht (Barcelonë 1991), portugalisht (Lisbonë 1992), suedisht (Stokholm 1992), anglisht, (The palace of dreams, Nju Jork/Londër 1993), danisht (Århus 1994), dhe holandisht (Amsterdam 1995), është në thelb një roman me humor, por ndoshta jo krejtësisht për ata që kanë jetuar në një shtet totalitar. Për shqiptarët, analogjia është më se e dukshme.

Krushqit janë të ngrirë, botuar në Koha e shkrimeve më 1986, u bën jehonë ngjarjeve shpërthyese të kryengritjes shqiptare në krahinën, atëherë autonome, të Kosovës në mars-prill 1981. Kërkesa e shqiptarëve për statusin e republikës brenda Federatës Jugosllave u ndesh me përndjekje të ashpra dhe vendosjen e shtetrrethimit nga autoritetet serbe të Beogradit. Tensioni midis shqiptarëve dhe serbëve, që kanë qenë bashkë në fushat e Kosovës për shekuj me radhë, arriti një kulm tjetër tragjik atë vit. Në vend që të bashkëjetonin në harmoni, ata u hodhën kundër njëri-tjetrit. Titulli i romanit e hedh fjalën pikërisht te kjo pamundësi, e krijuar nga rrethanat për të jetuar së bashku. Sipas legjendës, 'ora', e mitologjisë shqiptare, i ngrin krushqit para se të arrijnë në shtëpi, në mënyrë që të parandalohet ajo që nuk duhet të ndodhë. Alegoria e Kadaresë prek një realitet të pakëndshëm. Janë dy ditë nga jeta e Teuta Shkrelit, mjeke kirurge në një spital të Prishtinës gjatë atyre ngjarjeve të përgjakshme, e cila e sheh veten të kapur në një grackë intrigash e inkriminimi. Kush ishte përgjegjës për ata shtretër të tjerë të vendosur në pavjon një natë para kryengritjes? Kush e hoqi listën me emrat e pacientëve nga dosjet e spitalit? Kush u dha ndihmë mjekësore armiqve të shtetit? A qenë sterilizuar serbët nga mjekë shqiptarë, apo anasjelltas? Teuta, e vetëdijshme për shtypjen që e priste, e ndjeu se besnikëria ndaj popullit të vet e ndaj profesionit peshon më shumë se besnikëria pasive ndaj shtetit. Kadareja nuk e kursen penën në pasqyrimin e realitetit politik në Kosovë, sidomos në përshkrimin e maskarenjve të dehur serbë, që ëndërrojnë kohën e lumtur të Aleksandër Rankoviqit (1909-1983), kreu i policisë sekrete jugosllave, përgjegjës për përndjekjen sistematike të popullsisë shqiptare, derisa u shkarkua në korrik 1966. Ky roman, i palejuar në Jugosllavi për një kohë të gjatë, gjendet edhe i përkthyer në frëngjisht (Paris 1987), dhe sot është më aktual se kurrë.

Viti i mbrapshtë, edhe ky i botuar në librin Koha e shkrimeve dhe i përkthyer frëngjisht (Paris 1987), na shpie prapa në vitin 1914, një faqe e errët jo vetëm në analet e historisë së Evropës, por edhe një vit i rrëmujshëm e vendimtar në luftën e shtetit të sapolindur shqiptar për të mbetur gjallë. Çfarë ligësish paralajmëroi kometa që kaloi në qiellin shqiptar? Në vend mbretëroi rrëmuja e jo princi gjerman Vilhelm Vid (Wilhelm zu Wied, 1876-1945), i zgjedhur nga fuqitë evropiane, që pas një vonese të madhe, zbarkoi në portin e Durrësit në mars 1914 për të pranuar kurorën e kësaj principate të vogël e të panjohur. Por qeveria e tij e kryesuar nga Turhan Pasha, e përbërë kryesisht nga çifligarë feudalë rivalë, kontrollonte vetëm një pjesë të vogël të vendit, kurse Komisioni Ndërkombëtar i Kontrollit nuk qe në gjendje t'u bënte ballë një numri të madh interesash të kundërt, jo vetëm midis vetë shqiptarëve, por edhe midis 'këshilltarëve ushtarakë' francezë, britanikë dhe holandezë e midis shteteve fqinje përherë në ekspansion. Në valën e kësaj rrëmuje fjalët përhapeshin si zjarri në pyll. A duhet bërë Vilhelm Vidi synet për të treguar një gjest të vullnetit të mirë kundrejt bashkësisë myslimane në shumicë apo tashmë është bërë synet fshehurazi? Kush e di përveç së shoqes, e ndoshta së ëmblës Sara Stringa, mbrëmjet dhe pritjet e së cilës janë në qendër të jetës shoqërore për atë ajkë mjaft të paktë të kryeqytetit të saposajuar shqiptar? Ndërsa kapedanët nëpër male vazhdojnë luftën për pushtet dhe forcat malazeze, greke dhe serbe shkelin vendin, korpusi diplomatik i akredituar këtu merret me interpretimin e domethënies që mund të ketë ajo tepsia e bakllavasë dërguar misionit britanik nga konsulli turk. Pas gjashtë muajsh sundimi pa lavdi princi i pa të keq gjerman ikën nga Durrësi e merr detin, duke lënë një këshill regjence për punët e vendit, ndërkohë që kometa misterioze dalëngadalë zbret poshtë horizontit.

Viti i mbrapshtë përmban mjaft aludime të matura për Shqipërinë komuniste. "Jam i lumtur të lajmëroj sot sulltanin sovran, mëkëmbësin e profetit mbi dhè, se gjithë gratë dhe vajzat e perandorisë më të madhe të botës janë nën ferexhe." Kjo është pika kulminore e tregimit me titull Sjellësi i fatkeqësisë - Islamo nox, 1984, që gjendet edhe i përkthyer frëngjisht (Paris 1985) dhe gjermanisht (Berlini Lindor 1987). Qe vullneti i Sulltanit që të gjitha femrat e Perandorisë Osmane, në lindje e në perëndim të Bosforit, të mbuloheshin me perçe. Gratë e Ballkanit, e sidomos vashat syzeza të malësisë së thellë shqiptare, myslimane vetëm nga emri, nuk e quanin ende të turpshme sjelljen e tyre, prandaj edhe Porta e Lartë qe e shtrënguar të merrte masa. Gjatë gjithë një vere, me një punë të nderë, rrobaqepëse nga dhjetë qytete turke përgatitën gjysmë milioni perçe për motrat kokëforta evropiane. Sapo u dorëzuan në magazinën qendrore në Stamboll, perçet u bënë deng me kujdes e u ngarkuan në mushkat e Haxhi Miletit. Në këtë pikë nis rrëfimi i Kadaresë. Ndjekim pastaj karvanin e Haxhi Miletit gjatë rrugës së tij më se politike drejt Shqipërisë për t'ua shpërndarë perçet orientale grave evropiane të Perandorisë. Haxhiu, shërbëtor besnik i Sulltanit, arrin të mposhtë dyshimet që i lindën për karakterin e moralshëm ose jo të udhëtimit të tij dhe e zbaton urdhrin perandorak një për një. Po a e zbaton vërtet? Me t'u kthyer në Orman Çiflig, e arrestojnë dhe e hedhin në burg për të kaluar pjesën tjetër të jetës. Çfarë e vulosi fatin e tij, ndonjë intrigë politike apo 'mallkimi i grave të Ballkanit'? Edhe këtu, lexuesi shqiptar ishte i lirë të bënte analogjinë si të donte.

Në kontrast me tregimet dhe romanet e shkurtra të sipërpërmendura, romani i Kadaresë Koncert në fund të dimrit, Tiranë 1988, u kthehet përmasave epike të Dimrit të madh, me të cilin ka mjaft paralele. Kjo kronikë 700 faqesh, e përkthyer frëngjisht (Paris 1989), gjermanisht (Zalcburg 1991), greqisht (Athinë 1992), spanjisht (Madrid 1992), anglisht (Nju Jork/Londër 1994) dhe portugalisht, ka një titull të hapur simbolik që na bën ta nënkuptojmë si një vazhdim të Dimrit të madh. Këtu Kadare i jep lexuesit një tablo tjetër të historisë më të re shqiptare, një vështrim grotesk mbi shkëputjen dramatike të Shqipërisë nga Kina postmaoiste më 1978. Autori në fakt e kishte filluar ta shkruante atë në kohën e prishjes së aleancës kino-shqiptare, por e përfundoi vetëm më 1988. Marrëdhëniet midis Kinës dhe Shqipërisë patën filluar të acaroheshin me hapjen pak e nga pak të Kinës ndaj Perëndimit në vitet shtatëdhjetë, kurse pika e fundit që mbushi gotën qe pak a shumë ftesa historike presidentit Nikson për të vizituar republikën e pesë yjeve. Për Enver Hoxhën dhe Partinë e Punës të Shqipërisë aleati i tyre i vetëm nuk qe më kështjellë e marksizëm-leninizmit. Skenari politik ishte në fakt po ai i prishjes me Bashkimin Sovjetik: dallime ideologjike në pikëpamje, politikë e forcës, një Enver Hoxhë i vendosur dhe largim përfundimtar i specialistëve të huaj nga e vetmja kala e tyre në Mesdhe. Materiali kryesor i Koncert në fund të dimrit dhe teknikat narrative të përdorura ngjasojnë dhe nuk ngjasojnë me ato të Dimrit të madh. Varianti epik i Kadaresë për ngjarjet e viteve shtatëdhjetë u jep jetë përsëri disa karaktereve që i kemi njohur në Dimrin e madh: Besnik Struga, Skënder Bermema dhe Marku, të gjithë shtatëmbëdhjetë vjet më të mëdhej dhe më me përvojë. Por romanit nuk i mungon polemika, dhe, për fat të keq, as tonet antikineze. Njëkohësisht, ai përmban mjaft kritikë për shpersonalizimin e individit në kushtet e socializmit. Ashtu si gjetiu, edhe në këtë roman Kadareja pëlqen simbolet dhe i përdor gjerësisht.

Në romanin Dosja H. dy studiues fiktivë irlandezo-amerikanë, Maks Roth dhe Vili Norton, nisen për në malet e humbura të Shqipërisë veriore të paraluftës, me magnetofon në dorë, në kërkim të atdheut të eposit. Të dy folkloristët kanë për synim të hetojnë mundësinë e ekzistencës së një lidhjeje të drejtpërdrejtë midis poezisë homerike dhe këngëve heroike të kënduara nga malësorët shqiptarë me lahutat e tyre. A mos është kjo poezi epike e historike, që akoma këndohet nga shqiptarët dhe sllavët e jugut, avanpost i fundit i eposit homerik? Kjo është një hipotezë që Ismail Kadarenë e ka tërhequr në mënyrë të veçantë. Por ky ekskursion i të dy të huajve i vë disi në mëdyshje autoritetet shqiptare, sidomos nënprefektin e zonës ku kalojnë, i cili, për çdo rast, u qep prapa agjentin e ngathët sekret Dullë Baxhaja për t'i vëzhguar e për t'i raportuar lëvizjet dhe veprimtarinë e tyre. Edhe e shoqja e nënprefektit, Dezi, e cila na kujton figurën e Diana Vorpsit në Prilli i thyer, tërhiqet po aq nga prania e dy studiuesve meshkuj. Në popullatën vendëse lind dyshimi se mos të ardhurit nga jashtë janë vërtet spiunë. Selinë e tyre në Hanin e Rrashtbuallit e bastisin, kurse pajisjen e inçizimit, me zërin e fshatarëve e shkatërrojnë. Misioni i tyre në Shqipëri merr fund. Dosja H., e cila gjendet në frëngjishte në përkthimin e bukur të Jusuf Vrionit me titullin Le Dossier H (Paris 1989), si dhe në suedishte (Stokholm 1990), në portugalishte (São Paolo 1990), në greqishte (Athinë 1992), në norvegjishte (Oslo 1992), dhe në spanjishte (Madrid 1993), është një satirë po dhe aq e këndshme për dy të huaj të pafajshëm, të cilët mundohen t'i hyjnë e ta kuptojnë tokën shqiptare dhe, në veçanti, për huqet e jetës shqiptare, që shpesh i bëjnë vizitorët e huaj të çuditen: dashuria ballkanike për fjalë e thashetheme, paaftësia administrative, si dhe frika prej fëmije apo dyshimi nga ana e autoriteteve për çdo gjë të huaj. Duke i vendosur ngjarjet në vitet 1930, Kadareja edhe një herë mundi pa rrezikuar t'u japë një goditje anësore prirjeve izolacioniste të vendit të tij dhe ndërhyrjes së pavend të aparatit të Sigurimit në të gjitha sferat e jetës bashkëkohore.

Veprimtaria e Ismail Kadaresë në fushën letrare kurrsesi nuk është mjaftuar me romane, tregime e poezi. Ai është edhe autor sprovash, studimesh letrare, kritikash, përkthimesh dhe përshtypjesh udhëtimi. Studimet letrare, përgjithësisht, nuk kanë qenë po aq të fuqishme sa edhe romanet e tregimet. Autobiografi e popullit në vargje, Tiranë 1971 (Përkth. angl. Autobiography of the people in verse, Tiranë 1987), për shembull, kërkon të zbulojë rrënjët dhe strukturën e legjendave e të poezisë popullore, që aq shumë e kanë tërhequr Kadarenë në prozën e vet, por kurrsesi nuk është e mjaftueshme si studim për letërsinë gojore shqiptare. Në një studim më të shkurtër me titull Mbi eposin e kreshnikëve Kadareja heton, me një masë të konsiderueshme subjektivizmi, prejardhjen e ciklit kryesor të eposit heroik shqiptar të njohur me emrin Këngë kreshnikësh apo cikli i Mujit dhe Halilit. Këngët e kreshnikëve, të cilat ende këndohen me lahutën me një tel në malësinë e Shqipërisë së veriut, janë të lidhura ngushtë në përmbajtje e në formë me poezinë epike të sllavëve të jugut (sidomos boshnjake), duke qenë të dyja me prejardhje të përbashkët. Megjithatë, zanafilla e saktë e tyre është bërë temë debati të tipit jo të rrallë në Ballkan 'Unë isha i pari!'. Studimi i Kadaresë i përkthyer në Tiranë në frëngjishte, serbokroatishte, gjermanishte, turqishte dhe anglishte, ky i fundit me titullin disi çorientues On the lay of the knights, Tiranë 1979, është tejet polemik dhe nuk i bën nder emrit të tij si shkrimtar i rangut botëror.

Më e thellë dhe e studiuar është monografia e gjatë e Kadaresë për dramaturgun grek të lashtësisë Eskili (rreth v. 525-456 para erës sonë) me titullin Eskili, ky humbës i madh, Tiranë 1990. Çfarë ka parë Kadareja te babai i tragjedisë, të cilin e quan "dydimensional: në dritë dhe në hije të përjetshme," e ç'e ka tërhequr atë? Nga të tetëdhjetë pjesët e shkruara prej Eskilit, për këtë apo atë arsye vetëm shtatë kanë shpëtuar në shekuj. Mjafton vetëm ky fakt për t'u lëshuar në krahët e imagjinatës e në hamendje. Si mund të vështrohet e të trajtohet Eskili, që s'është tjetër veçse hija e vetvetes? Si do të dukej bota letrare me të gjitha pjesët e tij dhe a mund të merret me mend bota pa të? Në këtë studim, që gjendet edhe në frëngjishte në përkthimin e Aleksandër Zotos Eschyle ou l'éternel perdant (Paris 1988) dhe në greqishte (Athinë 1988), Kadare i jep jetë së kaluarës dhe, duke u mbështetur në atë pak material që gjendet, përvijon një personalitet bindës për themeluesin e tragjedisë klasike. Diçka nga patosi i Greqisë së lashtë bëhet madje më i kuptueshëm, më i dukshëm, i parë me sytë e fqinjëve shqiptarë. Begatia ekzotike e oborrit mbretëror të Kserksit, ashtu siç është pasqyruar në 'Persët', na kujton atë të përvojës së gjatë të Shqipërisë në duart e sulltanëve të Portës së Lartë një mijëvjeçar më pas, e madje atë të nomenklaturës së Shqipërisë komuniste. Tragjedia e shtëpisë së Atreut në Orestia, vuajtjet e mundimet e pjesëtarëve të veçantë të familjes nga një brez në tjetrin, gjejnë një pasqyrim të shënuar në besën shqiptare, besnikëria absolute ndaj fjalës së dhënë, detyrës dhe

**Darius** · 02-10-2007, 10:22

fatit, zakon ky që ka mbërthyer breza të tërë në alpet e Shqipërisë veriore e i ka çuar në gjakmarrje e zhdukje brezash. Dhe a nuk gjen eposi homerik pasqyrimin e vet të fundit në poezinë epike e heroike të përmendur më sipër të shqiptarëve e të sllavëve të jugut? Të shumta janë paralelet midis këtyre vendeve e epokave kaq të ndryshme në dukje, por edhe më fort kureshtje të ngjallin paralelet në këtë pikëtakim të mendësisë midis tragjedianit grek dhe rapsodit ilir. Jo rastësisht Kadareja nënvizon:

"Si çdo shkrimtar i madh Eskili ishte i ndërgjegjshëm se, në krahasim me atë zyrtar të mesëm apo të lartë që përfaqësonte shtetin, ai ishte një princ, dhe jo vetëm i artit, por i gjithë kombit të vet. Si i tillë, ai qëndronte më lart se çdo burrë shteti dhe se fati i Greqisë i rëndonte atij mbi supe më shumë se ç'i rëndonte ndoshta krejt mekanizmit të shtetit grek." (71)

Ardhja e Migjenit në letërsinë shqipe, Tiranë 1991, është një sprovë për poetin djalosh shqiptar Migjeni (1911-1938) i cili, me ato pak skica në prozë dhe përmbledhjen e vogël me vjersha, i dha fund një herë e mirë zgjatjes së traditës së romantizmit kombëtar në letrat shqiptare. Kjo monografi e vitit 1991 është variant i zgjeruar i një hyrjeje që Kadareja kishte shkruar vite më parë për një botim të veprave të plota të Migjenit në Tiranë: Vepra, Tiranë 1988. Kjo sprovë u botua në Francë me titullin Migjeni, Chroniques d'une ville du nord, précédé de: L'irruption de Migjeni dans la littérature albanaise, Paris 1990 (Migjeni, Kronikë e një qyteti të veriut, ardhja e Migjenit në letërsinë shqiptare). Të dy variantet japin një tablo subjektive e disi të sipërfaqshme të letërsisë në vitet tridhjetë, që pasqyron thellë qëndrimet dhe paragjykimet e Partisë së Punës të Shqipërisë; por fatkeqësisht, as përpjekja e Kadaresë për të përcaktuar rolin e Migjenit nuk ka dalë plotësisht e kënaqshme. E shkruar në fillim para emigrimit të Kadaresë në Francë, kjo monografi më fort se çdo gjë tjetër zbulon shpërthimet autobiografike të autorit të saj të padeshifrueshëm. Kadareja vëren, për shembull, se "ka diktatura të tmerrshme e djallëzisht të përsosura ku profesioni i shkrimtarit është një mallkim i vërtetë." (72) Ky qe një problem me të cilin Migjeni i ri e mesianik, që i dha udhë aq të lirë shpërthimit të revoltës dhe pasioneve të tij, nuk u ballafaqua po në atë masë sa Kadareja. Po, sado i pakënaqshëm mund të jetë si studim përfaqësues për letërsinë shqiptare të paraluftës, vetë fakti se Kadareja e botoi këtë sprovë në Tiranë në atë kohë dhe se përfshiu në të një trajtim të gjerë të 'autorëve reaksionarë' kryesorë, normalisht të lënë në heshtje, ishte në vetvete një hap përpara për shtigje të reja.

Po, ashtu drejt shtigjeve të reja ishte Ftesë në studio, Tiranë 1990, botimi i fundit i Kadaresë në Tiranë para largimit për në Francë në vjeshtë 1990. Ky libër përmban një tufë me tridhjetë e dy vjersha nga një autor që përndryshe e kishte braktisur këtë gjini prej vitesh; përkthime poezish nga greqishtja, kinezishtja, frëngjishtja, rumanishtja dhe rusishtja; dhe pjesa më e rëndësishme, një radhë refleksionesh për letërsinë e artet e për ngjarjet aktuale. Për letërsinë që botohej në Tiranë, Ftesë në studio qe mjaft e hapur për kohën e botimit dhe theu jo pak tabu. Është në thelb një tablo subjektive e shfrytëzuar nga autori edhe si mundësi për të larë ca hesape të vjetra me shkrimtarë rivalë. Në fund të vitit 1990, vetëm dy muaj para rënies përfundimtare të diktaturës, Ismail Kadareja iku nga Tirana me të shoqen e fëmijët dhe kërkoi strehim politik në Francë. Largimi i tij zgjoi një valë interesimi në shtypin shqiptar e të huaj në një çast politikisht shpërthyes të historisë së vendit. Disa komentatorë e shikonin largimin e tij si braktisje të një anijeje në

__________________________________________________ _________________

71 Eskili, ky humbës i madh, Tiranë 1990, f. 58.

72 Ardhja e Migjenit në letërsinë shqipe, Tiranë 1991, f. 34.
__________________________________________________ _________________

mbytje e sipër, të cilën ai lehtësisht mund dhe duhet ta kishte lënë shumë vjet më parë. Të tjerë u tronditën nga ky vendim i tij për ta braktisur popullin në një ditë nevoje. Kadareja i shpjegoi motivet e largimit në të përditshmen pariziane Le Monde pak kohë pas mbrritjes. Pa çdo gjykim ose paragjykim për largimin e tij nga Shqipëria, e vërteta është se për herë të parë Kadareja fitoi mundësinë për të ushtruar profesionin në liri të plotë. Prandaj nuk është për t'u habitur që shkrimtari do t'i kthehej më haptazi politikës në botimet e tij të mëvonëshme.

Gjatë muajve të parë të mërgimit në Paris, 'princi i kombit' në letërsi përfundoi një kronikë vetjake të ngjarjeve, e cila mbulon periudhën kalimtare nga dhjetori 1989 deri në dhjetor 1990, kronikë e botuar në shkurt 1991 me titullin Nga një dhjetor në tjetrin, Paris 1991. Kjo vepër është vazhdim i librit Ftesë në studio, aty ku e kishte ndërprerë. E botuar në një kohë me përkthimin frëngjisht me titull Printemps albanais, Paris 1991, ajo ofron për të parën herë një përjetim letrar të fazës së fundit të një gjysmë shekulli diktature. Kadareja e nis kështu: "Këto janë shënime të një shkrimtari dhe, ndonëse ngjarjet për të cilat flitet këtu s'kanë të bëjnë me letërsinë, ato duhet të lexohen vetëm si të tilla. Të përftuara ndryshe këto shënime nuk do të jepnin një pamje të saktë, në po atë mënyrë që një palë syze të gjetura rastësisht rrallë herë mund t'i përshtaten syrit të gjetësit." (73) Të dymbëdhjetë muajt në fjalë natyrisht qenë shumë të rëndësishëm për historinë e Shqipërisë. Ata u karakterizuan sidomos nga paniku i fillimit që shkaktoi në 'aristokracinë e kuqe' ekzekutimi i Nikolae Çausheskut në dhjetor 1989 dhe vala e parë e emigrimit nëpërmjet ambasadave gjermane, italiane dhe franceze në Tiranë në korrik 1990. Si ndihmesë për 'pranverën shqiptare', që pasoi 'dimrin e madh' të ri, Kadare botoi edhe letërkëmbimin me presidentin Ramiz Alia në maj 1990. Pjesa e dytë e librit përmban refleksione mbi regjimin kokëfortë stalinist në Shqipëri dhe mbi natyrën e diktaturës në përgjithësi. Libri Nga një dhjetor në tjetrin, i cili edhe është përkthyer gjermanisht (Kiel 1991), holandisht (Amsterdam 1991), norvegjisht (Oslo 1991), anglisht (Londër 1994), dhe spanjisht, është herë me tone ankuese e herë me tone sarkastike. Edhe këtu nuk mungojnë polemikat dhe hakmarrjet e vockëla të vëna re më parë te Ftesë në studio, dhe në analizë të fundit duket se edhe ky libër më shumë ngre çështje se sa na jep përgjigje.

Pesha e kryqit, Paris 1991, qe vepra e dytë e Kadaresë e botuar në mërgim në Paris. Ajo mendohet si vazhdim i librit Ftesë në studio dhe pa dyshim kjo ka qenë arsyeja që të dyja veprat u botuan në një vëllim të vetëm prej 558 faqesh në frëngjishte Invitation à l'atelier de l'écrivain suivi de Le poids de la croix, Paris 1991. Së bashku me Ftesë në studio dhe Nga një dhjetor në tjetrin formohet kështu një lloj trilogjie politiko-letrare. Ndonëse nuk është më pak inatçore se dy veprat e mëparëshme, Pesha e kryqit në të njëjtën kohë zbulon anë të tjera të personalitetit të Kadaresë, sidomos ankthin dhe vuajtjet vetjake gjatë viteve të tmerrshme të skëterrës për intelektualët shqiptarë. Ajo është autobiografia e një romancieri nën regjimin stalinist, që ia del të botojë veprat e tij, por që asnjëherë nuk është i sigurt për reagimin e gjysmëperëndive të Byrosë Politike, e sidomos të të Plotfuqishmit vetë. Kadareja arrin të hedhë pak dritë mbi realitetin jashtëzakonisht të zymtë të 'pushtetit popullor', ndonëse në një mënyrë tepër personale e subjektive. Çka i mungon Peshës së kryqit dhe çka e ndan atë nga veprat klasike të letërsisë së çlirimit në Evropën Lindore postkomuniste është një vizion më i gjerë mbi sendet. Bota e Kadaresë mbetet e përqendruar tërësisht në ndarjen personale që krijon midis 'miqve' dhe 'armiqve të përjetshëm' të tij. Asgjëkundi nuk përmend shpirtin e plagosur të kombit, peshën e kryqit të mbajtur mbi kurriz nga populli i vet gjatë dyzet e gjashtë vjetësh tmerri të pashprehur apo të paktën agoninë më konkrete të shumë kolegëve të tij shkrimtarë e artistë. Në çdo moment atë e ka kapërthyer ankthi - dhe për këtë zor se mund ta fajësojmë - për të shpëtuar e mbetur gjallë vetë. Vetëm koha ka për ta treguar nëse Kadareja do të mundë të dalë nga kjo traumë personale dhe zërin e talentin ta përdorë për t'i dhënë shprehje në libra asaj traumës më të

__________________________________________________ _________________

73 Nga një dhjetor në tjetrin, Paris 1991, f. 7.
__________________________________________________ _________________

madhe që hoqi populli shqiptar gjatë gati një gjysmë shekulli, vula e së cilës nuk do t'i hiqet për shumë kohë në vitet që vijnë. Ndër botimet e kohëve të fundit të Kadaresë është edhe romani Piramida, një alegori politike e historike, i cili në fillim u botua pjesë-pjesë si tregim në numrat e parë të gazetës së opozitës në Tiranë Rilindja demokratike në janar 1991. Në mërgim në Paris Kadareja e zgjeroi deri në një roman shtatëmbëdhjetë kapitujsh, i cili së pari doli i përkthyer frëngjisht nga Jusuf Vrioni La Pyramide, Paris 1992. Është përkthyer gjithashtu greqisht (Athinë 1992), portugalisht (Lisbonë 1994), spanjisht (Madrid 1994), dhe anglisht (Nju Jork/Londër 1996). Duket se është e vërtetë që monarkët absolutë kanë prirje për monumente në formë piramide me qëllim që të paraqesin në mënyrë simbolike strukturën hierarkike të pushtetit të tyre. Prandaj nuk vjen si befasi që monumenti i fundit përfaqësues i ngritur në kujtim të Enver Hoxhës para shembjes së sistemit qe 'Muzeu Enver Hoxha', në formë piramide, i ngritur anës bulevardit kryesor në Tiranë. Ai është një ndërtim prestigjoz prej mermeri të bardhë të lëmuar, me një yll të kuq gjigant prej materiali plastik sipër si kurorë, simbol që u hoq pa bujë me të gjitha reliket e tjera pas rënies së regjimit. Ndërtesa vetë, edhe tani pas disa vjetësh demokracie, ka mbetur një nga më madhështoret e vendit dhe ruan diçka përjetësisht kërcënuese. Në kohën kur po ngrihej piramida gjigante prej mermeri e Tiranës, nga shumë studentë e shkrimtarë quhej fshehtazi si simbol i marrëzisë njerëzore. Një nga parullat blasfemike entuziaste në ditët e para të lëvizjes studentore shqiptare, forca që më në fund i detyroi stalinistët e moshuar t'i lëshonin udhë një forme më pak surrealiste qeverisjeje, ishte "piramida diskotekë!", d.m.th. që Muzeu Enver Hoxha, i njohur nga të gjithë me emrin 'piramida', të shndërrohej në një diskotekë vallëzimi për studentët dhe të rinjtë e kryeqytetit shqiptar, të cilit i mungonin argëtimet.

Një pasqyrim të drejtpërdrejtë dhe imagjinar të joshjes së Ismail Kadaresë nga ky muze fort i mburrur dhe fshehtazi i sharë e gjejmë në këtë roman historik që të ndjell kureshtje. Sikundër shumë vepra të tjera të këtij shkrimtari shqiptar, ajo mund të kuptohet si duhet vetëm po të lexohet si alegori politike. Piramida është rrëfim marramendës e i habitshëm i idesë dhe ndërtimit të piramidës së Keopsit në Egjiptin e lashtë, por edhe i pushtetit politik absolut e madje i marrëzisë njerëzore. Keopsi, faraoni egjiptian, e ndjeu se i kishte trembur e tmerruar oborrtarët e vet kur ishte betuar një mëngjes vjeshte të dilte jashtë traditës duke mos ndërtuar piramidë siç kishin bërë paraardhësit. Por sistemi faraonik dhe forca e zakonit dhe e konformizmit doli se qenë shumë më të fuqishme. Nuk vonoi dhe Keopsi u bind nga prifti i lartë Hemiunu se piramida nuk ishte thjesht varr, por diçka më shumë. "Ajo është në radhë të parë pushtet, madhëri. Ajo është shtypje, burg, para, po aq sa ç'është trullosje e turmave, ngushtim i mendjes, vyshkje e vullnetit, mërzi dhe humbje. Ajo është roja jote më e mirë, faraoni im. Policia e fshehtë. Ushtri, flotë dhe harem i erandshëm. Sa më e lartë të jetë ajo, aq më i mpakët ngjan shtetasi nën hijen e saj. Dhe sa më i vogël të jetë shtetasi aq më i lartë je ti, madhëri." E kësisoj, masat egjiptiane iu vunë punës për një ndërtim absurd në shkretëtirë, ashtu si katër mijëvjeçarë e gjysmë pas tyre, shqiptarët iu vunë punës për të ngritur qindra mijëra bunkerë betoni anembanë vendit si mbrojtje nga një pushtim i mundshëm imperialist i hamendësuar, e për të ndërtuar një mauzole mermeri për faraonin e tyre.

Ismail Kadareja bëri çmos për emancipimin e letërsisë shqiptare, mbi të cilën në saje të talentit të vet dhe përkrahjes nga regjimi, mbretëroi si monark absolut në vitet shtatëdhjetë e tetëdhjetë. Në mjaft raste gjatë viteve të gjata të diktaturës së rëndë, ai shprehu kritika të hapura për nivelin në fushën e letërsisë e të arteve, ndërkohë që njëherazi i dha mbështetjen e vet pa kushte sistemit politik nga i cili ai vetë pa dyshim ka vuajtur. Kjo ka bërë që një numër i mirë kundërshtarësh më vonë ta përmendin si 'shkrimtar oborri' apo si 'eksponent të regjimit', kundërshtarë që kanë vënë në dyshim edhe nëse ka qenë vërtet disident i fshehtë, siç është munduar, në mënyrë disi të trashë, të provojë që nga mërgimi në Paris. Sidoqë të jetë, nuk ka kurrfarë dyshimi se Ismail Kadareja e shfrytëzoi lirinë relative dhe talentin e vet nën diktaturë për të bërë sulme të holla kundër regjimit në formën e alegorive që i ndeshim, sikundër e pamë, kudo nëpër veprat e tij. Gjithësesi, e mira e të mirave ndoshta është që Ismail Kadareja të vlerësohet nga një pikëpamje tërësisht letrare, si autor veprash që shkojnë nga një nivel mesatar deri në të shkëlqyer. Analizat politike për konformizmin apo disidencën në prozën e tij duhet t'i lihen së ardhmes.

**Darius** · 16-10-2007, 10:29

11.4 Prozatorë të tjerë nga 1961 deri më sot

Vendi më i lartë që Ismail Kadareja ka zënë në letërsinë e sotme shqiptare, shoqëruar me emrin që ka fituar në botë, ka lënë disi në hije të gjithë shkrimtarët e tjerë shqiptarë të sotëm. Një shkrimtar që ka çarë rrugën drejt bashkëkohësisë para Kadaresë është Petro Marko (1913-1991). Lindur më 25 nëntor 1913 në fshatin Dhërmi të bregdetit të Himarës, Petro Marko ndoqi shkollën tregtare të Vlorës. Filloi të shkruante kur ishte njëzet vjeç. Tregimet e para iu botuan në revistat e kohës me ndihmën e Ernest Koliqit (1903-1975) që qe edhe mësues i tij. Nga 1 marsi 1936 Marko botoi në Tiranë revistën jetëshkurtër ABC, një e përdyjavshme letrare që shpejt do të mbyllej nga autoritetet zogiste. Gjithmonë tip revolucionar e anarkist në shpirt, Petro Marko vajti më 1936 në Luftën Civile të Spanjës me një grup prej dyzet shqiptarësh dhe hyri në repartin Garibaldi të Brigadave Internacionale. Migjeni (1911-1938), poeti i sëmurë nga tuberkulozi, që pas pak kohe do të vdiste në një sanatorium në Italinë e veriut, do ta përcillte me këto fjalë: "Nisja për në Spanjë është poema jote më e bukur." Në Madrid Petro Marko njëzetetrevjeçar, së bashku me të talentuarin Skënder Luarasi (1900-1982), filluan botimin e një reviste njëzet-faqëshe në gjuhën shqipe me emrin Vullnetari i lirisë, e cila doli vetëm në dy numra. Petro Marko ka takuar edhe Ernest Heminguein (1899-1961) në një kongres shkrimtarësh të mbajtur në Valencia më 1937, ku morën pjesë edhe Aleksei Tolstoi (1882-1945), Ludvig Ren (Ludwig Renn, 1889-1979), Ana Zegers (Anna Seghers, 1900-1983), Andre Malro (André Malraux, 1901-1976) dhe Pablo Neruda (1904-1973). Ishte përvoja nga koha e Luftës Civile të Spanjës që shërbeu si bazë për romanin e tij të mirënjohur Hasta la vista, Tiranë 1958.

Më 1940 Petro Marko u shtrëngua të kthehej në atdhe nga mërgimi në Francë. Një vit më vonë u arrestua nga pushtuesit italianë dhe u internua bashkë me gjashtëqind të burgosur të tjerë nga vendet ballkanike në ishullin e veçuar Ustika të detit Tirren në veri të Sicilisë. Romani 380 faqesh Nata e Ustikës, Tiranë 1989, është fryt i kësaj periudhe internimi. Në tetor 1944 Marko u kthye në Shqipëri si partizan. Pas disa vjetësh si kryeredaktor i gazetës Bashkimi u arrestua më 1947, kësaj radhe nga komunistët, dhe u burgos në Tiranë. Pas rënies së Koçi Xoxes (1917-1949), u lirua dhe u lejua të punojë si mësues në Tiranë. Në fund të viteve pesëdhjetë e në fillim të viteve gjashtëdhjetë dolën për herë të parë disa vëllime në prozë e përmbledhje me poezi të Petro Markos. Romani surrealist Qyteti i fundit, Tiranë 1960, pasqyron fundin e hidhur të ushtrisë pushtuese italiane në Shqipëri. Për disa ky është romani i parë modern në letërsinë shqiptare. Qyteti i fundit është i përkthyer japonisht (Tokyo 1969). Rrugë pa rrugë, Tiranë 1964, me 204 faqe, është një përmbledhje me gjashtëdhjetë rrëfenja e skica të shkruara në vitet e rinisë, nga 1933 deri më 1937. Në romanin Një emër në katër rrugë, Tiranë 1973, ngjarjet shtjellohen në periudhën e Zogut. I botuar në vitin politikisht të turbullt të spastrimeve Paçrami dhe Lubonja, ai u ndalua e u dogj, siç u bë edhe me një vëllim poetik të Markos. Petro Marko humbi të drejtën e botimit për një periudhë prej tetë vjetësh, kurse i biri u dënua me gjashtë vjet burg me akuzën se kishte fyer Enver Hoxhën. Petro Marko, autor i tetë romaneve, filloi të botojë përsëri më 1982 dhe nga mjaft kritikë konsiderohet si një nga etërit themelues të prozës moderne shqiptare. Edhe pse disa shkrimtarë e kanë kritikuar për stilin telegrafik, këmbëngulja e zjarrtë për teknika të reja përshkrimi, dhe trajtimi i subjekteve origjinale janë pritur me miradije të gjerë. Vdiq në Tiranë më 27 dhjetor 1991.

Ndër figurat më pak të njohura të letërsisë shqiptare të viteve të para të pasluftës është Kasëm Trebeshina (l. 1926). Trebeshina ka lindur në Berat më 8 gusht 1926 dhe ka studiuar në Shkollën Normale të Elbasanit derisa hyri në lëvizjen e rezistencës komuniste më 1942. Pas luftës ndoqi studimet në Institutin e Teatrit Ostrovski në Leningrad. Komunist i angazhuar, por kurrsesi konformist, Trebeshina doli nga partia dhe më vonë nga Lidhja e Shkrimtarëve në Tiranë. Pjesën më të madhe të veprave i shkroi në fund të viteve dyzet e në fillim të viteve pesëdhjetë, por pa u botuar kurrë. Me një akt jashtëzakonisht të rrallë disidence të hapur në jetën intelektuale shqiptare, Trebeshina i dërgoi një 'pro memoria' Enver Hoxhës më 5 tetor 1953, duke e paralajmëruar se politika e tij kulturore po e shpinte vendin në rrugën e shkatërrimit. Ai theksonte:

"... Le të shikojmë konkretisht ç'përmbajnë veprat letrare të realizmit socialist, qoftë edhe ato më të mirat. Një inxhinjer i mirë, një inxhinjer i keq dhe një i gabuar që ndreqet. Një fshatar i mirë, një i keq dhe një që ndreqet, e kështu me radhë. Një i mirë, një i keq dhe një që ndreqet. Komunistët janë gjithnjë heronj të situatave, ata vijnë në faqet e librave ose në skenat e teatrove vetëm për të na recituar monologje me përmbajtje heroike...
Lidhja e Shkrimtarëve është e organizuar si një urdhër murgjësh mesjetarë. Në krye të Lidhjes është një Mjeshtër i Madh dhe të gjithë janë të detyruar të dëgjojnë, përgjersa vazhdon funksionin e Mjeshtrit të Madh. A nuk e kuptoni se është një koncept dhe veprim mesjetar të ndash në këtë mënyrë 'funksione' dhe 'privilegje'? Le ta shikojmësi keni vepruar ju gjatë këtyre vjetëve. Ju vendosni në Komitetin Qëndror që Kolë Jakova të jetë një shkrimtar i madh dhe të gjithë përposh aprovojnë vendimin tuaj. Kritika thërret e çirret që 'Halili dhe Hajrija' e Kolë Jakovës është një vepër e madhe. Pastaj vëmendjen tuaj së bashku me favoret e fiton Dhimitër S. Shutëriqi si kryetar i Lidhjes. Më mirë le ta lëmë këtë pikë.
Shkrimtarët janë qytetarë me të drejta të barabarta me gjithë të tjerët dhe nuk është e drejtë që në mënyrën më të paligjshme t'i përgjigjen një cenzure nga më të çuditshmet. Në qoftë se për një arsye ose për një tjetër ju ngulni këmbë që të ketë cenzurë, atëherë ajo le të krijohet si një institucion dhe le t'i ushtrojë hapur funksionet e saj. Kështu do të dinim kujt t'i përgjigjeshim dhe nuk do të na ngatërroheshin nëpër këmbë funksionarët e Partisë që, megjithëse nuk janë kompetentë, vijnë e japin mendime aty ku nuk ua kërkojnë... Ju nuk duhet ta trajtoni Lidhjen e Shkrimtarëve të Shqipërisë si një zgjatje organizative të hallkave të ndryshme që ka organizuar PPSH. Lidhja e Shkrimtarëve është një organizatë njerëzish të lirë, por jo një hallkë në një shoqëri feudale ku ushtrohen në mënyrën më të çuditshme të drejta dhe detyra feudale.

Lidhur me këto të drejta dhe detyra do t'ju jap më poshtë një shembull që nuk duhej të kishte vend në shoqërinë tonë. Dihet se romani im 'Rinia e kohë sonë' është shkruar që më 1948-ën, kurse romani tjetër 'Mbarimi i një mbretërie' është shkruar më 1951. Por nuk duhet harruar se romani 'Harbutët' i Sterjo Spasses është shkruar që më 1946-ën. Atëherë pse Partia vë këmbën dhe i ndal këto shkrime më të hershme dhe i jep kohë Dhimitër S. Shuteriqit që të shkruajë në 1952 romanin e tij pa asnjë vlerë 'Çlirimtarët'? Pse Partia ia boton me një zhurmë shurdhuese këtë roman? Pse mobilizon gjithë kalorësit feudalë të kritikës për ta trumbetuar si romanin e parë në gjuhën shqipe? Dhe jo vetëm si romanin e parë, por si një roman të madh të letërsisë shqipe. Dhe dihet se në Shqipëri janë shkruar edhe më parë, edhe shumë më parë romane. Edhe në gjuhën shqipe. A është e denjë që të merret një parti e tërë nëpërmjet funksionarëve të saj kryesorë me gjëra të tilla? Historia ka ligjet e saj të pashkruara dhe nuk i ka dhënë ndonjë njeriu të drejtën që të sillet si të dojë me artin. Edhe Luigji i Katërmbëdhjetë nuk e gëzoi ndonjë të drejtë të tillë. Prandaj veprimet e bazuara në një strukturë feudale nuk mund të kenë vend në shoqërinë tonë dhe ju duhet t'i braktisni. Duhet t'i varrosni kohët e errta dhe të ktheheni në Shekullin e Njëzetë për idealet e të cilit u bë një luftë e madhe dhe u sakrifikuan gjërat më të shtrenjta...

Unë mendoj se shkatërrimi më i madh do të ndodhë në botën shpirtërore shqiptare. Njerëzit do të humbasin besimin te shteti dhe te udhëheqja, do të mbyllen në veten e tyre dhe, që të bëhet i mundshëm sundimi mbi ta, do të lindë nevoja për të krijuar një shtet të ashpër policor. Dhe ky nuk do të jetë veçse fillimi. Prandaj duhet hequr dorë, dhe sa më parë, nga rruga e Luigjit të Katërmbëdhjetë, nga Versaja dhe nga shtypja e mendimit edhe brenda radhëve të partisë. Nuk është çështja për fëmijët e varfër që ne i shohim nëpër rrugë, por për atë shtypje të mendimit që po bëhet sistem dhe që do të sjellë si përfundim lindjen e një monarkie të re. Kur të arrijë puna aty, varfëria do të bëhet e tmerrshme dhe vetëm regjimi i një terrori të pashembullt mund të bëjë që të qëndroni në pushtet. Por ai regjim do të jetë shumë më i rrezikshëm për atë vetë. Ftohja dhe largimi i popullit do të sjellë një lëkundje edhe brenda radhëve të udhëheqjes që do të transformohet dalëngadalë në një kastë të mbyllur në kornizën e një monarkie pa kuptim në realitetin historik të Shekullit të Njëzetë. Në përfundim të këtij procesi historik ju do të detyroheni të vrisni njëri tjetrin dhe populli do të mbytet në gjak. Mendoj se jemi plotësisht në kohë që ta shmangim një të keqe kaq të madhe dhe kjo është arsyeja që po jua drejtoj këtë 'Pro memoria' të shkruar në mënyrë të ngutshme."

Nënkuptohet se diktatorit nuk i erdhi mirë. Kasëm Trebeshina, autor i pabotuar i tetëmbëdhjetë vëllimeve me vjersha, dyzet e dy pjesësh teatrale, njëzet e dy romanesh dhe tregimesh etj., u zhduk nga skena letrare gati pa lënë gjurmë me këtë akt vullnetar vetasgjësimi. Pas shtatëmbëdhjetë vjetësh burgu me ndërprerje, dënim ky relativisht i lehtë siç do të shënonte më vonë, dhe njëzet vjet heshtjeje, Trebeshina ka dalë tani në breg me një tufë shkrimtarësh, artistësh dhe intelektualësh të tjerë. Ndër ta përmendim Lazër Radi (l. 1916), Kapllan Resuli (l.1935), Frederik Rreshpja (l. 1941), Fatos Lubonja (l. 1951), Visar Zhiti (l. 1952) dhe Bashkim Shehu (l. 1955), duke pohuar kështu parashikimin e Trebeshinës. Nga krijimet e vëllimshme të Trebeshinës, vetëm një përmbledhje poetike, Artani dhe Min'ja ose hijet e fundit të maleve, Tiranë 1961, si dhe një përkthim pa emër i pjesëve të Garsia Lorkës u botuan në kohën që u shkruan. Ndërkaq, tri nga prozat e tij janë botuar nga Ardian Klosi (l. 1957) në vëllimin Stina e stinëve, Prishtinë 1991, duke i hapur për herë të parë lexuesit një dritare për të hyrë në një botë fantazie që ngjason me atë të rrëfenjave të Mitrush Kutelit (1907-1967). Stili surrealist i asaj çka autori e quan 'realizmi poetik' i tij është rezultat i revoltës së vetëdijshme kundër rrymës sunduese të realizmit socialist.

Sabri Godo (l. 1929) nga qyteti jugor i Shqipërisë Delvinë, është prozator i shquar për romanet e tij historike. Vepra e parë, Plaku i Butkës, Tiranë 1964, qe një biografi e Sali Butkës (1852-1938), figurë kombëtare dhe poet minor folklorik, që udhëhoqi luftëtarët shqiptarë kundër grekëve e kundër xhonturqve. Ali Pashë Tepelena, Tiranë 1970, pasqyron dhe ngre lart jetën e 'Luanit të Janinës', i cili me sundimin dinak e të rreptë tronditi Sulltan e Napoleon, por dhe magjepsi djaloshin Lord Bajron. Vepra më e mirënjohur e tij është Skënderbeu, Tiranë 1975, pasqyrim epik i jetës dhe luftës së heroit kombëtar shqiptar nga lindja deri në vdekje. Kjo

**Darius** · 16-10-2007, 10:44

tablo e epokës së Skënderbeut, që është përkthyer rumanisht (Bukuresht 1981) dhe gjermanisht (Tiranë 1983), është bërë shembull i romanit historik të viteve të fundit dhe, me mënyrën e vet të shkrirjes së faktit real me trillimin, bën kontrast interesant me romanin e Ismail Kadaresë me të njëjtën temë, Kështjella, botuar pesë vjet më parë. Ndër veprat e tjera në prozë të Godos janë: përmbledhja me tregime Zëra nga burime të nxehta, Tiranë 1971, një roman disi i mërzitshëm me temë partizane Prova e zjarrit, Tiranë 1977, dhe një përmbledhje me skica e shënime udhëtimi Kohët që shkojnë, kohët që vijnë, Tiranë 1985. Kjo e fundit përbën një farë preludi për romanin e parë të Godos me temë aktuale Ujërat e qeta, Tiranë 1988, me 500 faqe. Koha e njeriut, Tiranë 1990, ringjall kulturën e shuar të bashkësisë bektashiane shqiptare. Heroi, Dervish Merxhani, është klerik bektashi që ka për model figurën e baba Faja Martaneshit (vd. 1947), udhëheqës i rezistencës në Luftën e Dytë Botërore. Duke botuar Koha e njeriut nën petkun e një romani për jetën partizane, Godo, vetë bektashi me prejardhje, pati dorë të lirë në trajtimin e kësaj teme fetare, që në atë periudhë ishte një nga tabutë e mëdha shqiptare. Një muaj pas rënies së diktaturës në dhjetor 1990, Sabri Godo u zgjodh kryetar i një partie në Shqipëri, Partisë Republikane, dhe që atëherë ka qenë aktiv në jetën politike.

Një shkrimtar i bindur, e si pasojë që i eci më mbarë, është Dritëro Agolli (l. 1931), që u vu në krye të Lidhjes së Shkrimtarëve dhe Artistëve menjëherë pas eliminimit të Fadil Paçramit dhe Todi Lubonjës në Plenumin e Katërt më 1973, detyrë që e mbajti deri në janar 1992. Ky shkrimtar, detyrimisht duhet pasur parasysh për ndikimin e tij në rrugën e zhvillimit të letërsisë së sotme shqiptare.
Agolli ka lindur në një familje fshatare në Menkulas të Devollit dhe kreu shkollën e mesme në Gjirokastër më 1952. Më pas vazhdoi studimet në Fakultetin e Arteve të Universitetit të Leningradit dhe me t'u kthyer në Shqipëri ushtroi gazetarinë, duke punuar për pesëmbëdhjetë vjet në gazetën e përditshme Zëri i popullit. Në vitet shtatëdhjetë, pasi kishte pasur sukses si poet i tokës, Dritëro Agolli, sikundër dhe Kadareja, iu kthye përherë e më shumë lëvrimit të prozës, ku u shfaq më i fortë në tregimin e shkurtër se në roman. Një përmbledhje me tregimet e fillimit, ajo me 213 faqe Zhurma e erërave të dikurshme, Tiranë 1964, ka të veçantën se është ndaluar. Autorin e patën akuzuar atëherë për revizionizëm sovjetik. Partia pati bërë thirrje për më shumë koncepte revolucionare (maoiste) në letërsi e për t'iu përkushtuar më shumë masave punonjëse. Si prozator Agolli bëri emër zyrtar me romanin Komisari Memo, Tiranë 1970, në fillim i ngjizur si tregim. Ky roman edukativ me një ide të kthjellët shoqërore e politike është përkthyer anglisht (Tiranë 1975), si dhe gjermanisht (Tiranë 1976), turqisht (Ankara 1977), norvegjisht (Oslo 1977), portugalisht (1977), greqisht (1977), suedisht (1978), rumanisht (Bukuresht 1983) dhe frëngjisht. Memo Kovaçi është prototipi i heroit partizan të ndërgjegjshëm me një rol të dyfishtë: të bëjë luftë në male kundër pushtuesve gjermanë dhe të bëjë punë edukative mes popullit si komisar politik. I plagosur në një betejë, Memon e trajton për ta shëruar një mjek që orvatet t'ia dobësojë bindjet politike duke i mbushur mendjen se asnjanësia është zgjidhja më e qëlluar në kohë trazirash politike. Memoja ka përballë edhe Rrapo Tabanin, komandant batalioni, i cili ndërhyrjen e komisarëve politikë e sheh si në dëm të aftësive luftarake të forcave të tij. Busti prej bronzi, i ngritur në kujtim të Memo Kovaçit në fshatin e lindjes pas vdekjes, është simbol i rëndësisë që partia i jepte edukimit politik e ideologjik.

Edhe romani i dytë i Agollit, Njeriu me top, Tiranë 1975, trajton temën e luftës partizane, por nga një këndvështrim tjetër e me një mjeshtëri më të hollë. Mato Gruda është një fshatar i thjeshtë 'në gjak' me fisin e Fizëve, i cili ka rënë në qerthullin e gjakmarrjes që sillet nga njëri brez në tjetrin. Një ditë në pyll ai zbulon një top të braktisur nga ushtria e tërhequr italiane, të cilin e fsheh në plevicë, me idenë e hakmarrjes ngulur në kokë. Konflikti personal me Fizët dhe me patriarkun e tyre, plakun Mere, e bën të mos shohë dasinë politike të thellë në fshat, të shkaktuar nga prania e lëvizjeve rivale të rezistencës, dhe nevojën e ngutshme të partizanëve në luftën e tyre kundër pushtuesve gjermanë. I zhgënjyer nga padija e vet dhe nga dështimi në goditjen me top të shtëpisë së Fizëve, si dhe helm e vrer nga vrasja e shokut të tij Murat Shtaga, Mato Gruda arrin të kuptojë se interesa më të lartë janë vënë në rrezik, prandaj dhe e tërheq topin e tij të vetëm zvarrë për t'u ardhur në ndihmë aleatëve të tij partizanë, që u kishin zënë pritë gjermanëve. Njeriu me top është përkthyer anglisht (Tiranë 1983), bullgarisht (Sofje 1981, 1987), danisht (Århus 1987) dhe frëngjisht (Paris 1994).

Pas këtyre dy romaneve disi konformistë për heroizmin partizan, temë standart e nxitur nga partia, Agolli shkroi një vepër shumë interesante, veprën satirike Shkëlqimi dhe rënja e shokut Zylo, Tiranë 1973, e cila edhe ia afirmoi emrin më tej. Shoku Zylo është një model i një aparatçiku shpirtmirë por jokompetent, drejtor i një sektori shtetëror çështjesh kulturore të pacilësuar qartë. Kotësia e tij patetike, entusiazmi donkishotesk, qëndrimi grotesk në publik, pra gjithë shkëlqimi dhe rënia e tij, regjistrohen të gjitha deri me imtësi ironike nga vartësi dhe shoku i tij i zellshëm e më fort finok, që shërben si vëzhgues asnjanës. Kthesa në karrierën e shokut Zylo më në fund vjen kur i kërkohet të shprehë pikëpamjet për një pjesë teatrale:

"Drama është e gabuar ideologjikisht. E para, heroi negativ del i fortë. Nëse vutë re, heroi negativ ngjitet në kodër. Ç'është kjo, shokë? Kjo do të thotë se ai ngjitet në piedestal, domethënë në kodër. Ai duhet të zbresë nga kodra bile të futet në pus. Në kodër duhet të ngjitet heroi pozitiv."

Këto fjalë që, sipas Agollit, ishin thënë vërtet në Tiranë nga një ithtar i zellshëm i realizmit socialist, vijnë përpara rënies së Zylos, kur ajo pjesë më vonë gjykohet si sukses nga të tjerët që qëndrojnë më lart se ai në shkallën hierarkike. Shoku Zylo është figurë universale, karakter që mund të ndeshet në çdo shoqëri e në çdo epokë, kurse kritikët kanë nxituar të heqin paralele nga Daniel Defo dhe Revizori i Nikollai Gogolit deri te Franc Kafka dhe Zert i Milan Kunderës. Por pa dyshim më fort se kushdo tjetër, të gjitha imtësitë e këtij romani i shijon lexuesi evropianolindor. Vepra gjendet e përkthyer bullgarisht (Sofje 1975,1987), rusisht (Moskë 1990?), frëngjisht (Paris 1990), gjermanisht (Kiel 1991), italisht (Leçe 1993) dhe greqisht (Athinë 1994). Shkëlqimi dhe rënja e shokut Zylo u botua së pari më 1972 në revistën satirike Hosteni në Tiranë dhe si libër me vete doli një vit më vonë. Fakti që ky roman arriti të botohej në Shqipërinë staliniste, një vend aspak i njohur në atë kohë për tolerancë ndaj gjithçkaje që sadopak i dukej si kritikë ndaj sistemit, është pa dyshim i lidhur me rrethanën se si prototip për personazhin e Zylos shërbeu një gazetar e shkrimtar i njohur i kohës, dhe shërbeu pikërisht për të diskredituar të ashtuquajturën lëvizje liberale në përgjithësi.

Naum Prifti (l. 1932) ka lindur në fshatin Rehovë afër Kolonjës në një familje muratorësh. Në fillim studioi për mjekësi në Tiranë ku dhe punoi për një farë kohe si ndihmës mjek. Më vonë e ushtroi këtë profesion në Korçë, por pasioni për letërsinë e bëri ta braktisë atë e t'i kthehet studimit të gjuhës e të letërsisë në Universitetin e Tiranës. Fillimisht ka punuar në revistën satirike Hosteni dhe në revistën Ylli, kurse më vonë ishte shkrimtar në profesion të lirë. Ndër vëllimet e shumta të tij janë: Tregimet e fshatit, Tiranë 1956, Lëkura e ujkut, Tiranë 1958 (përkth. angl. The wolf's hide, Tiranë 1988), përkthyer tri dekada më pas nga i vëllai Peter Prifti (l. 1924) i Universitetit të Kalifornisë (San Diego); Çezma e floririt, Tiranë 1960; Një pushkë më shumë, Tiranë 1966; Litar i zjarrtë, Tiranë 1970; Tre vetë kapërcejnë malin, Prishtinë 1972; Njerëz të kësaj toke, Tiranë 1975; dhe Njëqind vjet, Tiranë 1983. Naum Prifti ka shkruar edhe pjesë teatrale e është shquar sidomos për vëllimet e shumta për fëmijë. Jo të gjithë prozën e ka emocionuese, megjithatë një numër i madh tregimesh nga dora e tij lexohen me ëndje.

Romancieri, tregimtari, dramaturgu dhe shkrimtari Dhimitër Xhuvani (l. 1934), lindur në Pogradec, ka studiuar për mjekësi në Tiranë dhe punoi disa vjet si ndihmës mjek, kohë kur bëri edhe sprovat e para letrare si tregimtar, por pasion për letërsinë e çoi të studiojë në degën e gjuhës e të letërsisë shqipe në Universitetin e Tiranës. Studioi edhe në Moskë në Institutin Gorki. Romani tij i parë 190 faqesh, Tuneli, Tiranë 1966, mbi ndërtimin e hidroçentralit të Bistricës, u zgjodh nga partia në një fushatë gjatë viteve të 'revolucionit kulturor' për të trembur të gjithë shkrimtarët dhe intelektualët, dhe pas pak kohe u hoq nga qarkullimi. Xhuvani e pa veten të akuzuar për krijimin e një vepre me gabime politike e ideologjike të rënda, me ide të huaja borgjezo-revizioniste, me frymë dekadente, dhe nxirje të realitetit socialist dhe të punonjësve. U dënua dhe u dërgua për të punuar si punëtor krahu në kooperativa bujqësore, në hidroçentralin e Bistricës e në industrinë kimike në Fier.

Reagimi i ashpër i partisë ndaj Tunelit bëri më pas që autori t'i shmanget çdo eksperimentimi letrar e sidomos pasi u lejua t'i kthehet punë së mësuesit, gazetarit dhe shkrimtarit. Për këtë arsye romani i ri i Xhuvanit Përsëri në këmbë, Tiranë 1970, është një imitim i plotë i modelit të parrezikshëm stalinist Si u kalit çeliku, Moskë 1937, i romancierit sovjetik Nikollai Aleksejeviç Ostrovski (1904-1936). Nuk është për t'u habitur që ky roman u prit shumë më mirë në qarqet zyrtare. Përsëri në këmbë, për të cilin iu dha Çmimi i Republikës, është saga e Din Hykës, model i 'heroit pozitiv', një djalosh mekanik që i humbet të dyja këmbët në një aksident dhe lufton me vendosmëri për të fituar vendin e vet në shoqëri si qenie njerëzore normale e jo si objekt mëshire e keqardhjeje. Ka edhe mundësi që Xhuvani ta ketë shfrytëzuar historinë e Din Hykës si simbol të karrierës së vet, të prerë e shkurtuar në të gjitha përmasat nga lokomotiva e partisë (74). Romani është botuar edhe në Kinë e në Japoni. Fan Smajli, Tiranë 1971, është një roman për ndërtimin socialist, që nënvizon forcimin e vetëdijes politike të punëtorëve në vitet pesëdhjetë. Romanet që vijnë më pas, disa të arritur, e disa jo, e kanë afirmuar emrin e Xhuvanit si prozator të rëndësishëm të kohës së sotme: Zgjimi i Nebi Surrelit, Tiranë 1974; Shtegu i Bardhë, Tiranë 1976; Do të jetojmë ndryshe, Tiranë 1979; Vdekja e zotit Kaloti, Tiranë 1981; Shpirtin nuk e shes, Tiranë 1988; dhe Dhimbja e dritës, Tiranë 1990.

Një prozator tjetër që ka ridalë pas vitesh internimi është Kapllan Resuli (l. 1935), i njohur edhe me emrin Kapllan Kallushi. Resuli ka lindur në Ulqin dhe ka ndjekur studimet në Shkup, të cilat i përfundoi më 1957. Tregimet e para iu botuan në revistën letrare të Kosovës Jeta e re. Resuli spikati në brezin e parë të prozatorëve seriozë të Kosovës, brez që doli në letërsi në fund të viteve pesëdhjetë e që autoritetet serbe e detyruan politikisht të heshtë. Nga të tjerët e këtij brezi, Adem Demaçi (l. 1936) u burgos më 1959, Martin Camaj (l. 1925) emigroi në Itali, Ramadan Rexhepi (l. 1940) iku në Suedi, kurse Anton Pashku (1937-1995) dhe Azem Shkreli (l. 1938) ranë në heshtje. Vetë Resuli u arrestua më 1959, në një vit me Demaçin, kurse pas një viti në burg bëri gabimin fatal se besoi që do të gjente liri në Shqipëri. Duke u arratisur nga Jugosllavia me not nëpër lumin Buna, ai u kap nga autoritetet shqiptare dhe u dërgua në një kamp internimi në Lushnjë, ku e mbajtën dy vjet. Pas kësaj, në vitet gjashtëdhjetë fitoi të drejtat si shkrimtar dhe arriti të botojë proza në organet letrare Nëntori dhe Drita. Ndër librat e tij të kësaj periudhe janë romani 392 faqesh Tradhëtia, Tiranë 1965, për të cilin përmendet më shumë; një përmbledhje me tregime për Kosovën me titull Ushtima e Korabit, Tiranë 1968, dhe tregimi Gjarpni, Tiranë 1969. Më 1966, Resuli erdhi në konflikt për herë të parë me pushtetarët për shkak se u shpreh hapur me kritika për Ismail Kadarenë. I akuzuar më pas për tradhti, u dënua më 1970 me pesëmbëdhjetë vjet punë të rëndë, një afat që iu zgjat deri në dyzet e pesë vjet. U lirua më në fund më 1991 nga fshati Plug në fushën e Myzeqesë. Tani jeton si refugjat në Gjenevë, Zvicër, ku edhe ka botuar kohët e fundit një vëllim me vjersha.

Një roman i viteve shtatëdhjetë me mjaft ngjyra lokale pavarësisht nga meritat letrare të kufizuara është Shembja e idhujve, Tiranë 1975, nga Skënder Drini (l. 1935). Me subjektin që

__________________________________________________ _________________

74 Për analizën përkatëse, kr. Pipa 1991, f. 45 - 48.
__________________________________________________ _________________

**Darius** · 16-10-2007, 11:05

shtjellohet mes fiseve të prapambetura malësore të Shqipërisë së veriut, ky roman jep një tablo të gjallë të zakoneve vendore, duke krijuar një kuadër ideologjik në udhëkryqin midis traditës dhe progresit. Kjo dikotomi e jetës fshatare në vitet tridhjetë personifikohet nga një prift fshati me emrin dom Engjëll Shtjefni, i cili mishëron planet djallëzore të kishës katolike, dhe nga një mësues i ri (komunist) që përpiqet t'i sjellë arsim dhe përparim social një shoqërie patriarkale tradicionale. Në romanin 679-faqesh Midis dy kohëve, Tiranë 1978, i cili stilistikisht është më i përpunuar, ndeshemi përsëri me dom Engjëllin, kësaj radhe si kryepeshkop në Shkodër. Erërat e luftës i sjellin kësaj qendre urbane të Shqipërisë veriore nën pushtimin italian fitime e intriga, me tregtarët që përpiqen të sigurojnë sa më shumë fitime nga pushtimi e me konfliktet sociale që bëhen përherë e më të mprehta. Ndër veprat e tjera të Drinit janë romanet Kirurgët, Tiranë 1984; Njerëzit dhe deti, Tiranë 1987; dhe Tanush Martini, Tiranë 1990; si dhe përmbledhjet me tregime Kumbimet e reja të pyjeve,Tiranë 1972; Tregimet e veriut, Tiranë 1977; dhe libri me 380 faqe Rruga e njeriut, Tiranë 1990. Në vitet tetëdhjetë Ismail Kadare e ngriti mjaft lart figurën e Skënder Drinit si shkrimtar. Në stilin e prozës së Drinit ndjehet shumë edhe ndikimi i Kadaresë.

Vath Koreshi (l.1936) nga Lushnja është një prozator prodhimtar, edhe pse pa shfaqur ndonjë evoluim të veçantë. Koreshi ndoqi politeknikumin 7 Nëntori të Tiranës, punoi si mekanik në Durrës dhe në ekspeditat gjeologjike në Tropojë e Kukës para se të kryente studimet e larta në Fakultetin e Historisë dhe Filologjisë në Tiranë. Më pas punoi si gazetar në Zëri i rinisë, si skenarist në Kinostudion Shqipëria e Re, dhe më vonë si drejtor drejtorie në Komitetin e Kulturës e të Arteve në Tiranë. Për vëllimin më të suksesshëm të tij me tregime, Dasma e Sakos, Tiranë 1980, që trajtonte konflikte të brendshme dhe natyra psikologjike të individëve, ambiciet dhe reagimet e tyre, i është dhënë Çmimi i Republikës. Subjekti i tregimit Haxhiu i Frakullës shtjellohet dy shekuj më parë në Berat, një qytet me tradita të pasura kulturore islame, të shprehura mbi të gjitha në poezinë prej kohësh të braktisur të bejtexhinjve. Ai na jep një tablo të rrallë, duke ringjallur atmosferën dhe aromën e madhështisë së harruar të Shqipërisë myslimane. Marrëdhëniet shoqërore e individuale përbëjnë bazën e këtyre romaneve të Koreshit: romanit të disishëm Dy të shtunat e Suzanës, Tiranë 1971, që pasqyron dasmën e një çifti të ri; Mars, Tiranë 1975, roman me temën e punës; Mali mbi kënetë, Tiranë 1977, me subjekt që shtjellohet në vitet tridhjetë e që është botuar edhe në frëngjisht me titullin Le mont sur le marais, Tiranë 1986; dhe Rrugë për larg, Tiranë 1985. Pesë nga tregimet e tij janë botuar në përmbledhjen Balada e Kurbinit, Tiranë 1987. Koreshi është shkrimtar koherent e i qëndrueshëm, që në përgjithësi ndihet më mirë në tregime se në romane.

Teodor Laço (l. 1936) nga fshati Dardhë i Korçës u bë i njohur si prozator serioz me romanin Tokë e ashpër, Tiranë 1971, që merrej me kolektivizimin e bujqësisë në zonat malore. Laço, i cili ka qenë drejtor i Kinostudios 'Shqipëria e Re', kurse më vonë u zgjodh kryetar i grupit parlamentar të Partisë Social-Demokrate, dëshmon një njohje të mirë të karakterit kontradiktor të protagonistit të vet, një bujk i pavarur në mendim, që 'gabimisht' kujton se kolektivizimi do të prishë gjithë çka ngritur me duart e veta. Mosbesimi i bujkut, që rrjedh nga një jetë e tërë përpjekjesh e mundimesh për të mbijetuar, nuk mund të kapërcehet menjëherë. Teodor Laço ka botuar deri tani nëntë përmbledhje me tregime, katër romane dhe një numër pjesësh teatrore. Romani i tij i dytë, Përballimi, Tiranë 1975, është një tjetër vepër me propagandë politike, kësaj radhe me një subjekt që shtjellohet në vitet e vështira 1948-1949. Për të siguruar furnizimin me bukë të qyteteve dhe për të shmangur ndonjë konflikt ideologjik midis punëtorëve dhe fshatarëve, Komiteti Qendror qe i gatshëm të dekretojë një sistem të ri radikal për furnizimin me ushqime në dimër të vitit 1949, i cili përcaktonte masën e prodhimeve bujqësore që fshatarët duhet t'i dorëzonin shtetit. Rreptësia me të cilën u zbatua ky sistem i ri shkaktoi rezistencë dhe shqetësime sociale, të cilat, në një formë politikisht të zbutur, përbëjnë sfondin e romanit. Lëndina e lotëve, Tiranë 1978, e botuar edhe në frëngjisht me titullin Le pré des larmes, Tiranë 1985, si dhe Korbat mbi mermer, Tiranë 1981, janë dy romane njëri pas tjetrit me subjekte që shtjellohen në vitet 1930. I pari trajton fatin e hidhur të mërgimtarëve që halli i detyron të largohen nga Shqipëria, një temë tjetër kjo e pëlqyer nga partia. Të gjithë lumenjtë rrjedhin, Tiranë 1987, ka në qendër ndërtimin e digës së një ujëmbledhësi të nevojshëm për të ujitur 7,000 ha tokë në një zonë të quajtur Sobarë. Arsen Morina, inxhinier hidroteknik, është ngarkuar me projektimin, i cili kërkon zgjidhje teknike të guximshme, mendim novator dhe mjaft kurajë për të përballuar konformizmin e druajtur të zyrtarëve vendorë. Antagonisti kryesor i tij në roman është Bani Bashari, kryetar i Komitetit Ekzekutiv të Rrethit që, pas disa dallimeve të vogla në mendim me të, nis ta luftojë me të gjitha mjetet, me qëllim që të ruajë pozitën e vet. Konflikti i tyre është shembull e simbol i konfliktit midis veprimtarisë krijuese dhe pengesave që ngre burokracia me mendimin tradicional. Megjithë një numër të metash e dështimesh në fazat e ndryshme të ndërtimit si dhe të kërcënimeve për vetë ekzistencën e projektit nga ana e Basharit intrigant dhe inxhinierëve të tjerë, Morina arrin pak e nga pak të fitojë besimin e Besim Golemit, sekretarit të parë të partisë, e të kolegëve të tij, dhe diga me ujëmbledhësin përfundojnë me sukses. Ky roman, ashtu si mjaft të tjera të përmendura më parë, është prototip i letërsisë për ndërtimin socialist, që ndjek traditën e letërsisë sovjetike të industrializimit në vitet tridhjetë (Ehrenburg, Gladkov, Leonov). Ky krahasim nuk vjen si befasi, po të kihet parasysh se Shqipëria e viteve tetëdhjetë po kalonte një minimum ndihme dhe teknologjie të huaj, nëpër po atë proces të mundimshëm industrializimi që Rusia Sovjetike pati filluar në vitet njëzet. Linjat bazë të romanit dhe portretizimi i personazheve kryesore ndjekin me besnikëri këtë traditë: Arsen Morina, një hero thellësisht pozitiv që përfaqëson të gjitha virtytet e 'njeriut të ri', personazhi negativ i pafuqishëm, Bani Bashari, dhe udhëheqja e pagabueshme e partisë. Megjithatë, në përvijimin e dy protagonistëve kryesorë, Laço dëshmon mjeshtëri për të analizuar dhe karakterizuar tiparet e personazhit e për të mbajtur gjallë tensionin dramatik. Edhe pse konformist në ide politike e në subjekt, Të gjithë lumenjtë rrjedhin arrin të depërtojë në proceset e marrjes së vendimeve dhe të zgjidhjes së konflikteve në shoqërinë shqiptare të viteve tetëdhjetë. Nga veprat e mëvonshme të autorit, mund të përmendet romani Pushimet e kolonelit, Tiranë 1990, një satirë me subjekt që shtjellohet në kohën e Zogut. Tregimet e Laços, që në përgjithësi janë më të mira se romanet, janë botuar në librat: Portat e dashurisë, Tiranë 1980; Një ditë dhe një jetë, Tiranë 1983, Zemërimi i një njeriu të urtë, Tiranë 1990, dhe anglisht A lyrical tale in winter, Tiranë 1988.

Një prozator tjetër nga Korça është Nasi Lera (l. 1944), vëllimet e shumta me tregime të të cilit, ndonëse mjaft me temë të njëjtë, e kanë dëshmuar si figurë të shquar në fushën e letërsisë. Lera është një nga stilistët më të mirë ndër prozatorët e sotëm në Tiranë. Ndër përmbledhjet e tij janë Era e pishave,Tiranë 1976, Nisemi, djema,Tiranë 1977, dhe Ditë nga ky shekull, Tiranë 1979. I është botuar edhe një përmbledhje tregimesh në anglisht: Selected stories, Tiranë 1986. Romani i parë i Lerës Gjaku i prillit, Tiranë 1980, është një përkshkrim i dhënë me një kompozicion të qartë i pushtimit të Shqipërisë nga Italia në prill 1939. Pas tij vijnë Të jetosh kohën, Tiranë 1984, Orët e qytetit të vogël, Tiranë 1986, dhe Nata e premierës, Tiranë 1990. Sikundër ndodh me mjaft prozatorë të tjerë shqiptarë, edhe Lera romanet i ka më pak bindës se tregimet.

Prozatori Koço Kosta (l. 1944) nga krahina e Lunxhërisë shkaktoi një farë skandali kur botoi pjesën e parë të tregimit alegorik Ata të dy e të tjerë në revistën letrare të përmuajshme Nëntori në prill 1986 (75). Bëmat e Peshkut të Kuq dhe Djaloshit të Pashëm në Bulevardin e Verbër u interpretuan tamam si nxirje dhe diskreditim i 'realitetit tonë të sotëm'. Pjesa e dytë e tregimit, e caktuar për t'u botuar në numrin e majit 1986, u hoq nga revista Nëntori në minutën e fundit dhe u zëvendësua me diçka politikisht të pranueshme. Edhe Koço Kosta u zhduk, i

__________________________________________________ _________________
75 ribotim kr. Kosta 1994.
__________________________________________________ _________________

syrgjynosur në fshatin Greshicë të Mallakastrës, e iu hoq e drejta e botimit për tre vjet, 'pour encourager les autres'. Në një artikull, që tani duket humoristik, me titull Mbi novelën thellësisht të gabuar 'Ata të dy e të tjerë' (76), redaksia e Nëntorit u kërkonte falje lexuesve gjoja të indinjuar për botimin e një vepre kaq të degjeneruar e të dobët artistikisht me frymëzim mikroborgjez e homoseksual. Vetë Koço Kosta mundi të kthehet në Tiranë vetëm në janar 1991 dhe ka rinisur karrierën. Ndër përmbledhjet e tjera me tregime janë ato modeste Dademadhja, Tiranë 1976; Era e udhëve, Tiranë 1982; Tregime të zgjedhura, Tiranë 1985; dhe Paradite me shi, Tiranë 1991. Ndalimi i novelës Ata të dy e të tjerë qe orvatja e fundit e ndjeshme e hapur e partisë për t'i detyruar intelektualët shqiptarë që të nënshtroheshin e për të ndrydhur krijimtarinë letrare dhe mendimin e pavarur. Që atëherë e deri në dhjetor 1990, në qarqet letrare sundoi një armëpushim i nderë.

Ndër shkrimtarët e tjerë, që kanë dhënë ndihmesë të veçantë për zhvillimin e prozës së sotme në Shqipëri, janë: Kiço Blushi (l. 1943) nga Korça; Neshat Tozaj (l. 1943) nga Vlora, romani i të cilit Thikat, Tiranë 1989, u prit me interesim të gjerë për kritikën e hapët ndaj shpërdorimit 'teorik' të pushtetit nga ana e Sigurimit; Fatos Kongoli (l. 1944) nga Elbasani; Zija Çela (l. 1946), gazetar dhe botues nga Shkodra; Betim Muço (l. 1947) nga Tirana, i ndikuar mjaft nga Kadare; Roland Gjoza (l. 1950) nga Tirana; Valter File (l. 1954) nga Erseka, libri i të cilit Nata e kuajve të bardhë, Tiranë 1988, u prit mirë; gazetari dhe përkthyesi Hysen Sinani; Bashkim Shehu (l. 1955), bir i udhëheqësit komunist Mehmet Shehu dhe autor i një autobiografie të botuar frëngjisht me titullin L'automne de la peur, Paris 1993 (Vjeshta e frikës) dhe shqip Vjeshta e ankthit, Tiranë 1994; tregimtari dhe poeti Preç Zogaj (l. 1957), i cili në qershor 1991 u bë i pari ministër jokomunist i kulturës; Teodor Keko (l. 1958), autor i romanit Loja, Tiranë 1990, si dhe i disa tregimeve e vjershave; Besnik Mustafaj (l. 1958) nga Bajram Curri, tani ambasador i Shqipërisë në Francë, romani i shkurtër i të cilit Vera pa kthim, Tiranë 1989, është përkthyer frëngjisht me titullin Un été sans retour, Arles 1992; Ridvan Dibra (l. 1959) nga Shkodra; dhe Lazër Stani (l. 1959). Ndër prozatore femra janë Elena Kadare (l. 1943), e para grua në Shqipëri që botoi një roman të plotë, Një lindje e vështirë, Tiranë 1970; shkrimtarja prodhimtare Diana Çuli (l. 1951), ndër romanet e fundit të së cilës kemi Zëri i largët, Tiranë 1983, Rrethi i kujtesës, Tiranë 1986, Dreri i trotuareve, Tiranë 1990 dhe Rekuiem, Tiranë 1991; Mira Meksi (l. 1960) e njohur më fort si përkthyese; si dhe Mimoza Ahmeti (l. 1963).

Në këtë kuadër duhen përmendur edhe një numër autorësh jashtë shtratit kryesor të letrave të sotme shqiptare. Përpos Kasem Trebeshinës (l. 1926) që u përmend më lart, janë edhe disa prozatorë të tjerë, me besim politik të dyshimtë për regjimin, që patën pak ose aspak mundësi botimi gjatë periudhës së diktaturës. Bilal Xhaferri (77) (1935-1986) nga krahina e Çamërisë botoi një vëllim me dhjetë tregime me titullin Njerëz të rinj, tokë e lashtë, Tiranë 1966, vepër me mendim e me nivel artistik, por ndoshta tepër realiste për kohën. Xhaferri ka lindur më 10 maj 1935 në fshatin Ninat afër Konispolit dhe u rrit bashkë me të motrat në internim, ku dhe u lejua të kryente shkollën e mesme. Më 1968, ai u shpreh në Lidhjen e Shkrimtarëve kundër romanit të Kadaresë Dasma, Tiranë 1968, dhe u qortua rëndë nga i plotfuqishmi i atëhershëm Fadil Paçrami (l. 1922). U dëbua nga Durrësi dhe u dërgua të punojë në fermën e Sukthit. Si për mrekulli mundi të arratiset nga Shqipëria në Greqi më 30 gusht 1969. Më tej, emigroi në Shtetet e Bashkuara, ku punoi në gazetën Dielli të Bostonit dhe organizoi një shoqatë amerikano-çame. Vdiq në Çikago në gusht

__________________________________________________ _________________

76 në: Nëntori, Tiranë, 1986, nr. 5, f. 20-28.

77 kr. Hamiti 1994b, 1996.
__________________________________________________ _________________

1986. Një vëllim me vjersha, Lirishta e kuqe, Tiranë 1967, qe shtypur para se të binte në fatkeqësi, por nuk u vu kurrë në qarkullim. Edhe romani i tij Krastakraus, Tiranë 1993, u botua vetëm pas ardhjes së demokracisë.

Shkrimtari Lazër Radi (l. 1916) ka lindur në Prizren. Kur familja u shtrëngua nga serbët të largohet më 1938, u shpërngul në Shkodër ku dhe kreu shkollën e mesme. Radi studioi për drejtësi në Romë më 1942 dhe e kreu studime më 1944. Disa nga shkrimet e tij të para u botuan nga Ministria e Jashtme e Italisë, për të keqen e tij më vonë, në një vëllim tani të rrallë me titullin Fashizmi dhe fryma shqiptare, Tiranë 1940, me një hyrje nga neoshqiptari Vangjel Koça (1900-1943). Radi u arrestua më 23 nëntor 1944 për mëkatet e tij, pak ditë pasi forcat komuniste kishin hyrë në Tiranë, dhe u dënua me tridhjetë vjet burg. Ka qenë në një qeli me Petro Markon (1913-1991), Jusuf Vrionin (l. 1916) dhe Andrea Varfin (1914-1992). Meqë mjaft intelektualë, që kishin shpëtuar gjallë në kohën e kalimit të pushtetit, tani ishin në burg, autoritetet komuniste, duke u treguar si rrallëherë pragmatistë, krijuan një grup përkthimi nën regjimin e ri. Lazër Radi e drejtoi këtë sektor të parë përkthimi të qeverisë së Republikës Popullore të Shqipërisë, me zyrat në burgun e Tiranës. Të gjitha dorëshkrimet e hershme të Radit në shtëpi, të fshehura në një sirtar, u dogjën nga të afërmit më 1951 kur në Tiranë u bënë bastisje shtëpi më shtëpi dhe ekzekutime masive pas shpërthimit të një bombe në ambasadën sovjetike. I liruar nga burgu në prill 1954, Radi menjëherë u dënua me njëzet vjet internim dhe u dërgua me radhë në fshatrat famëkeqe të internimit në jug: Shtyllë afër Fierit, Kuç të krahinës së Kurveleshit, dhe Gradishtë, Çermë e Savër, të gjitha në fushën malarike të Myzeqesë, afër Lushnjës. U lirua më 1991 pas gjithsej dyzetegjashtë vitësh burgimi e internimi. Megjithëse nën vëzhgim të pandërprerë gjatë internimit, Lazër Radi vazhdoi të shkruajë, duke i fshehur dorëshkrimet nën tokë. Ndër veprat që shpëtuan janë kujtimet mjaft të gjera, proza dhe poezi, nga të cilat pak gjë është botuar deri më tani.

Një figurë po aq tërheqëse nga intelektualët e lënë në hije është Petro Zheji (l. 1929). Lindur më 16 tetor 1929, bir i një oficeri pjesëmarrës në lëvizjen e rezistencës, Petro Zheji qe student i shkëlqyer në matematikë e më pas punoi si mësues në Gjirokastër. U internua në fund të viteve dyzet, sikundër pothuajse cilido me merita intelektuale në Shqipëri, por i shpëtoi për gjithë kohën tjetër burgut. Ai është autor romanesh të pabotuara plot simbolizëm, njëri prej të cilëve është me temën e të burgosurve në spitalet psikiatrike në Shqipëri; autor kujtimesh autobiografike; i një monografie mbi gjuhën shqipe në formën dialoguese të Platonit. Nuk është botuar as edhe një vepër e tij. Ato që ia dolën të botohen janë përkthimet mjeshtërore nga letërsia, ndër to Foma Gordeyevi, Tiranë 1960, e Maksim Gorkit; Këmbanat e Bazelit, Tiranë 1964, nga Lui Aragon; romani në dy vëllime Obllomov, Tiranë 1966 i Ivan Aleksandroviç Gonçarovit; pjesa e dytë e Sojliu mëndjemprehtë, Tiranë 1977, të Migel Servantesit; dhe Papa jeshil, Tiranë 1980 të Migel Angel Asturiasit. Në nëntor 1990 emigroi në Romë bashkë me të birin, dramaturgun Artur Zheji (l. 1961), dhe aktualisht banon në Detroit, Miçigan.

Nuk do të lëmë pa përmendur shkrimtarin Pjetër Arbnori (l. 1935) nga Shkodra, i cili është autori i shtatë romaneve dhe mbi njëqind tregimeve të shkruara në burgun e Burrelit. Arbnori kaloi mbi njëzet e tetë vjet në burg dhe mundi të botojë për herë të parë në qershor 1991. Në mars 1992 u zgjodh Kryetar i Parlamentit shqiptar. Ndër shumë prozatorë të tjerë të përndjekur nën regjimin komunist, dhe që prandaj talenti i tyre nuk i ra në sy publikut, janë Kin Dushi (1922-1994), autor i romanit 326-faqesh Një emër në mes të yjve, Tiranë 1964, si dhe i veprave të tjera. Dushi u burgos rreth vitit 1966 pse gjoja kishte thirrur 'Rroftë Hrushçovi' dhe sepse kishte guxuar të deklaronte se shkrimtarët duhet të shkruajnë çfarë ndiejnë e jo çfarë u thonë të tjerët. Punoi si skllav në ndërtimin e Hotel Tiranës derisa u lirua rreth vitit 1989; Astrit Delvina (78) (1920-1990) i cili vdiq në internim;

__________________________________________________ _________________

78 kr. P. Zheji 1996.
__________________________________________________ _________________

romancieri Osman Bishqemi, që vdiq në burg; romancieri sentimental Mustafa Greblleshi (1922-1986); dhe Mehmet H. Myftiu (l. 1931) nga Tirana, të cilin nuk e lejuan të botonte pas qarkullimit në dorëshkrim më 1964 të romanit të tij Shkrimtari, Tiranë 1992.

**Darius** · 01-11-2007, 10:19

11.5 Poezia e sotme në Shqipëri

Ai përpunim dita-ditës i formës dhe një larmi e temave, që u panë në prozën shqiptare të viteve shtatëdhjetë e tetëdhjetë, bie në sy edhe në poezinë e sotme. Veshi prej natyre për harmoni gjuhësore nuk ka qenë kurrsesi thesar vetëm i rapsodit malësor pa shkollim të rregullt. Ndjenja estetike e gjuhës poetike, liria relative e shprehjes që ofron poezia, si dhe mundësia për t'i dhënë flatra imagjinatës në një shoqëri të kapluar nga ideja e prodhimit industrial, nga statistikat e prodhimit dhe nga ndërtimi i digave, vazhduan të tërheqin një numër të mirë shkrimtarësh më fort nga poezia se nga proza. Këtë prirje e dëshmojnë edhe statistikat e botimeve: në Tiranë rreth 40% e botimeve letrare gjatë disa viteve të kaluar kanë qenë poezi, kurse në Prishtinë deri në 70%, diçka krejt e papërfytyrueshme në Perëndim.

Megjithatë, ideja politike e sociale, e veshur herë-herë në mënyrë më të hollë, ka qenë aq e pranishme në botimet poetike të Tiranës. Deri në rënien e diktaturës bazë për të gjitha botimet në vend ishte doemos kuadri i përcaktuar nga realizmi socialist. Por, vetvetiu nga natyra, poezia mbetet individuale dhe shpesh është vështirë të përputhet me shoqërinë e planifikuar. Në një shoqëri të tillë, jo më pak se prozatorit, poetit i duhej në fakt të përshtatej me atë detyrë që i kishin caktuar. Kritiku Dalan Shapllo (l. 1928) e përcaktonte misionin e poezisë në Shqipërinë komuniste si një mjet që t'u shërbente masave, t'u jepte ushqim shpirtëror dhe kënaqësi emocionale (79). Ky mision ishte i gjithë poezisë së sotme shqiptare, ndonëse, për fat të mirë, nga mesi i viteve gjashtëdhjetë e këndej, ai u bashkërendua më fort me individualitetin e poetëve dhe e shpëtoi vjershërimin e sotëm shqiptar nga ai panegjirizmi shterp i viteve të para, që dogmatikët partiakë vazhdonin ta kishin për zemër. (80) Më i mirënjohuri ndër poetët e sotëm shqiptarë, që e kanë zgjidhur dilemën e poetit me mision të paracaktuar është Fatos Arapi (81) (l. 1930) nga Zvërneci të Vlorës, autor poezie filozofike, lirikash dashurie dhe elegjish prekëse për vdekjen. Arapi ndoqi studimet për ekonomi në Sofje dhe më tej punoi në Tiranë si gazetar e deri vonë si pedagog i letërsisë së sotme shqiptare. Në dy përmbledhjet e para, Shtigje poetike, Tiranë 1962, dhe Poema dhe vjersha, Tiranë 1966, përdori forma poetike më bashkëkohore se kolegët dhe i dha tonin rinovimit të poezisë shqiptare pas vitesh qëndrimi në vend. I kritikuar me spastrimet e vitit 1973 për vëllimin Më jepni një emër, Tiranë 1973, i cili 'u kthye në karton' krahas shumë veprave të tjera letrare, ra në heshtje për një farë kohe si poet dhe nuk botoi gjë me peshë deri më 1989. Ndër përmbledhjet e tij poetike është vëllimi modest Ritme të hekurta, Tiranë 1968, refleks i Revolucionit Kulturor; Kaltërsira, Prishtinë 1971; Drejt qindra shekujsh shkojmë, Tiranë 1977, Fatet, Prishtinë 1979; Duke dalë prej ëndrrës, Tiranë 1989; Ku shkoni ju, statuja, Tiranë 1990; dhe Dafina nën shi, Prishtinë 1991.

Fëmijë i bregdetit, Arapi nuk e ka humbur kurrë magjepsjen nga ujërat vezullues të detit,

__________________________________________________ _________________

79 Parathënie për Anthologie de la poésie albanaise, Tiranë 1983, f. 7.

80 Për një shembull klasik vjershash 'me partishmëri', kr. Shapllo (red.) 1983.

81 kr. Galica 1990.
__________________________________________________ _________________

nga shija e ajrit të njelmët dhe nga dielli i fortë i Mesdheut, të cilat vërshojnë dhe njomin vargun e tij. Madje, prapa këmbimit plot patos të temave të prodhimit e të ndërtimeve industriale apo atyre politike në vëllimet e mëvonëshme, vokacioni i vërtetë poetik i tij mund të hetohet në krijimin e një baraspeshe midis harmonisë së valëve të detit dhe rrahjeve ritmike të qenies së tij.

"U krodha në ujrat e Jonit,
Në ngjyrat dhe dritat e tij.
Notoj mes përflakje mirazhesh.
Kthjelltësia e tyre më prek
E më rrënqeth trupin... Dhe ndiej:
Nëpër shpirtin tim,
Si rryma të kaltra gëzimi
Shkojnë dritat e ngjyrat e Jonit.
Si rryma të kaltra gëzimi."

Ndonëse kryesisht poet, Arapi nuk i ka nënçmuar prozën dhe kritikën letrare, edhe pse në një pjesë të tyre nuk ka qenë fort bindës. Pas novelës Patat e egra, Tiranë 1970, vijnë romanet Dhjetori i shqetësuar, Tiranë 1970, dhe Dikush më buzëqeshte, Tiranë 1972. Romani Shokët, Tiranë 1978, rrëfen për brengat e Azem Bungës, fshatar nga bregu i Labërisë, dy bijtë e të cilit janë vrarë njëherësh në luftën e rezistencës, kurse ai vetë e ndjeu detyrim të paktën t'i varrosë në mënyrë të duhur. Kritikët e interpretuan romanin si një kundërpërgjigje ndaj romanit Nëntori i një kryeqyteti të Kadaresë, të cilin Arapi e kritikonte ashpër. Deti në mes, Tiranë 1986, ka vënë në qendër vuajtjet dhe fundin tragjik të një njësie ushtarësh italianë në vjeshtën e vitit 1943. Duke u munduar t'i shpëtojnë një kasaphane tjetër pas kapitullimit të trupave italiane në Shqipëri, ky grup djemsh ushtarë, të braktisur në rrugë të madhe diku buzë bregdetit jugor të Shqipërisë, gjen strehë në kishën e Trinisë së Shenjtë me shpresën e kotë se mos gjejnë ndonjë varkë që t'i shpjerë shëndoshë e mirë në Itali. Fatos Arapi ka dhënë ndihmesë edhe me dy përmbledhje studimesh mbi poezinë shqiptare: Këngë të moçme shqiptare, Tiranë 1986, dhe Fjalë për poezinë, Tiranë 1987.

Dritëro Agolli (l. 1931) në fillim bëri emër si poet para se të shkruante në prozë më pas. Ndërkaq, ai pëlqehet nga lexuesit në të dy gjinitë. Përmbledhjet e para me vjersha Në rrugë dolla, Tiranë 1958, Hapat e mija në asfalt, Tiranë 1961, dhe Shtigje malesh dhe trotuare, Tiranë 1965, e paraqitën te lexuesi si poet lirik të çiltër e të talentuar të tokës, si mjeshtër të vargut me teknikë të përpunuar. Në krijimet e para ndihet ndikimi i shkollimit në Bashkimin Sovjetik, sidomos fryma e Eduard Bagrickit (1895-1934) dhe Dmitri Kedrinit (1907-1945). Lidhja e fortë me prejardhjen e shpuri në formimin e kredos së tij poetike, sidomos në Devoll, Devoll, Tiranë 1964, e cila nis me këto vargje:

"Po, Devoll,
I tillë qenkam unë,
Paskam marrë baltën tënde arave,
Në një trastë leshi
ndënë gunë, Për t'ia sjellë
Lidhjes së Shkrimtarëve."

Me gjithë karrierën politike dhe funksionet si kryetar i Lidhjes së Shkrimtarëve dhe Artistëve të Shqipërisë, Agolli, i cili gjen kënaqësi te rima dhe figurat e ligjërimit, ia ka dalë mbanë t'i mbesë besnik prejardhjes dhe traditës fshatare. Poezia e tij e freskët, e njomë, e kthjellët dhe konkrete, me ngjyrën e shkumës së qumështit të lopëve murra të kooperativës bujqësore, me kallëzat e grurit të luginës së Devollit e me brazdat e tokës së zezë të lëruar, nuk ka humbur asgjë nga boshti bukolik, i cili mbetet fuqia e poetit, e të cilin e mban në mënyrë të vetëdijshme, si fjala vjen në vjershën Lopa:

"Lopa përtypet në grazhdin e mbushur me bar,
Unë mbështes faqen në shpatullën e saj të madhe
Dhe ndiej nga thellësi e qenies së saj një zjarr:
Ky zjarr erdhi me barin që u mblodh në livadhe.
Mbi brirët e murmë ndrit llamba elektrike
E drita bie në kusinë me qumësht. Mua nga lopa s'më iket,
Me faqe në shpatull ndjej qumështin me shkumë.
Mjelësja kusinë ngadalë merr
Dhe me duar me qumësht pret. Më thotë:
- Ju jeni veteriner?
Unë faqen nga lopa e heq:
- Jo, poet!
Ajo buzëqesh dhe më vështron me sytë e kaltër,
Të bukur e të urtë si paqe;
Diçka mendon, diçka sjell në hatër
Dhe e kupton se unë pa lopë nuk shkruaj dot vargje..."

Me ciklin Baballarët, Tiranë 1969, vargu i Agollit nisi të humbë diçka nga spontaneiteti i vet dhe të anojë nga një poezi 'zyrtare' në shërbim të ideologjisë. Shembull kuptimplotë i një panegjiriku partiak, që gëzoi propagandim të gjerë dhe miratim zyrtar, ishte poema me temë kombëtare Nënë Shqipëri, Tiranë 1974, e cila është përkthyer italisht (Tiranë 1975, Savona 1984), gjermanisht (Tiranë 1977), serbokroatisht (Tiranë 1979), suedisht (1980) dhe anglisht (Tiranë 1985). Agolli kishte zëvendësuar Dhimitër Shuteriqin si kryetar i Lidhjes së Shkrimtarëve dhe Artistëve të Shqipërisë pas spastrimit Paçrami dhe Lubonja dhe, si poeti laureat kombëtar i ri, prej tij pritej diçka madhështore për tridhjetëvjetorin e 'çlirimit', diçka që nxënësit e shkollave të mund ta mësonin përmendsh. Nga kjo kërkesë buruan dhjetë këngët e Nënës Shqipëri' të cilën koha do ta tregojë si dokument të asaj periudhe. Ndër përmbledhjet poetike të mëvonëshme kemi: Fjala gdhend gurin, Tiranë 1977; Të pagjumët, Prishtinë 1980; dhe Udhëtoj i menduar, Tiranë 1985, e përkthyer frëngjisht me titullin Je marche pensif, Tiranë 1987, dhe greqisht, Tiranë 1989.

Ismail Kadare (l. 1936) e filloi karrierën letrare si poet në vitet pesëdhjetë me librin modest Frymëzimet djaloshare, Tiranë 1954, dhe me vëllimin e ndier Ëndërrimet, Tiranë 1957. Këto dy përmbledhje poetike jepnin prova jo vetëm të një 'frymëzimi djaloshar', por edhe të një talenti dhe origjinaliteti poetik, sidomos po të shihet në lidhje me mungesën e një krijimtarie poetike serioze në atë kohë. Shkrimtarin e ri shqiptar, i cili do të linte fuqishëm vulën e vet në letërsinë shqiptare të dekadave të ardhshme, e dërguan në fund të viteve pesëdhjetë për studime në Institutin Gorki të Letërsisë Botërore në Moskë, ku shpirti sentimental sllav i Nënës së Shenjtë Rusi vazhdonte të gjallonte mes atij realiteti të zymtë të komunizmit sovjetik nën Nikita Hrushçovin. Këtu Kadareja pati njohje të ngushta me intelektualë rusë, shkrimtarë e poetë, dhe prandaj nuk na vjen si befasi që në poezinë e tij të ndihet ndikimi i tyre, siguria e Jevgeni Jevtushenkos (l. 1933) dhe ndjeshmëria e Andrej Voznesenskit (l. 1933). Më 1959, gjatë një vizite në Jaltë, Kadareja shkruante kështu për poezinë:

**Darius** · 01-11-2007, 10:32

"Poezi,
Udhën gjer tek unë si e gjete?
Mamaja ime shqipen mirë s'e di,
Letrat si Aragoni i shkruan, pa pikë dhe presje.
Babaj u end në rini në të tjera dete;
Po ti erdhe
Duke ecur nëpër kalldrëmin e qytetit tim të gurtë të qetë,
Trokite drojtur në shtëpinë trekatëshe
Nr. 16.

Shumë gjëra kam dashur dhe çdashur në jetë,
Për shumë dëshira kam qenë 'Çita aperta',
Por prapë
Si ai djali që kthehet vonë në shtëpi,
I lodhur dhe i shqyer nga bredhjet e natës;
Ashtu dhe unë, i lodhur përsëri
Pas çdo amatorije, jam kthyer tek ti.

Dhe ti,
Pa më mbajtur mëri për tradhëtitë,
Më ke përkëdhelur flokët me ëmbëlsi,
Stacioni im i fundit,
Poezi."

Por qe përmbledhja e fuqishme e Kadaresë Shekulli im, Tiranë 1961, ajo që, së bashku me Hapat e mija në asfalt, Tiranë 1961, të Dritëro Agollit dhe Shtigje poetike, Tiranë 1962, të Fatos Arapit, do të ndihmonte për të çuar më tej rinovimin e poezisë shqiptare. Vargu i Kadaresë ishte më pak i fryrë se poezia e mëparshme dhe ngjiti më shpejt në zemrat e lexuesve, të cilët ndien aty frymën e kohës dhe vlerësuan larminë tematike. Me poezinë e tij brenda një kohe të shkurtër u bë shumë i dashur për rininë e Shqipërisë. Me spontaneitetin dhe çiltërsinë e vargut, Kadare dha ndihmesë sidomos për evoluimin e lirikës së dashurisë, zhanër ky tradicionalisht i lënë pas dore në letërsinë shqiptare. Ja vjersha Edhe kur kujtesa nga përmbledhja Shekulli im:

"Edhe kur kujtesa ime e lodhur,
Ashtu si ato tramvajet e pasmesnatës
Vetëm në stacionet kryesore do të ndalojë,
Unë ty s'do të harroj.

Do të kujtoj
Mbrëmjen e heshtur, të pafund të syve të tu,
Dënesën e mbytur, rrëzuar mbi supin tim
Si një dëborë të pashkundshme.

Ndarja erdhi,
Po iki larg prej teje.
Asgjë e jashtëzakonshme,
Veç ndonjë natë
Gishtat e dikujt do pleksen në flokët e tu
Me të largëtit gishtat e mi, me kilometra të gjatë."

Ismail Kadare ishte me kurajë në çështje të formës, por ndoshta jo dhe aq në ato të përmbajtjes. Një pjesë e mirë e krijimtarisë poetike në vitet gjashtëdhjetë ishte me frymëzim politik. Përse mendohen këto male, Tiranë 1964, është një himn prej njëzetekatër këngësh, që erdh e u bë një nga shprehjet më të spikatura të vetë imazhit të Shqipërisë nën regjimin e Enver Hoxhës. Poema të tjera të këtyre viteve me krijimtari poetike të bollshme si Ëndërr industriale 1960, Poemë e blinduar 1962, dhe Shqiponjat fluturojnë lart 1966, bashkonin ato që parapëlqente partia - patosin kombëtar me entuziazmin revolucionar. Pikërisht në këtë kohë Kadareja nisi t'ia kushtojë energjitë krijuese prozës. Megjithatë, poezinë nuk e braktisi fare, dhe këtë e dëshmojnë përmbledhjet e tjera poetike - Motive me diell, Tiranë 1968, dhe Koha, Tiranë 1976. Një përmbledhje me poezi të tij gjendet në frëngjishte - Poèmes 1958-1988, Paris 1989. Edhe pse më novator në formë se bashkëkohësit, Ismail Kadare në tërësi nuk qe poet më i madh se Dritëro Agolli në vitet e para të krijimtarisë së tij ose se Fatos Arapi gjatë gjithë karrierës së vet poetike. Veçse ai ka arritur diçka tjetër - ka mbushur hendekun midis poezisë dhe prozës dhe ka kaluar shumë elemente të së parës në tregimet dhe romanet e tij.

Ndër poetët që arritën pjekurinë artistike në vitet tetëdhjetë është Koçi Petriti (l. 1941) nga Korça. Filloi të botojë vjersha që në moshë të re, madje para se të kryente studimet në Universitetin e Tiranës, pas të cilave punoi për një kohë si mësues letërsie në Librazhd. Për arsye familjare, Petriti u mor me sy të keq politikisht për një periudhë, por u rehabilitua nga Todi Lubonja rreth vitit 1968. Vargu me metrikë solide, rimat mjeshtërore dhe fuqia shprehëse, herë herë jo pa nota humori, e kanë vendosur atë midis lirikave të fuqishme emocionuese të Fan Nolit (1882-1965) dhe temperamentit realist, tokësor e fshatar të Dritëro Agollit, me të cilin e bashkon edhe dashuria për fshatin e zonës juglindore të Shqipërisë. Pas vëllimeve të para si Lirikat e majit, Tiranë 1962, dhe Përsëri në udhë, Tiranë 1967, vargu i tij fitoi pjekuri dhe u bë më i sigurt, çka u duk më qartë në Firma e popullit tim, Tiranë 1974, Prush nëpër shekuj, Tiranë 1979, dhe sidomos në Të dashurova ty, Tiranë 1988, në të cilën ai heton dhe mediton mbi historinë, legjendat dhe figurat e të së kaluarës.

Nga skaji tjetër gjeografik i Shqipërisë vjen Ndoc Papleka (l. 1945), i cili u bë poet i njohur në vitet tetëdhjetë. I lindur në Tropojë në alpet e Shqipërisë së Veriut, ai ka ruajtur të paprekur diçka nga temperamenti individualist gegë i fiseve malësore të ashpra të së kaluarës. Papleka ka studiuar gjuhë e letërsi në Tiranë dhe tani punon në Institutin e Kulturës Popullore. Jo pa ngjashmëri me magjepsjen e Arapit pas detit, Papleka priret nga lumi dhe digat që ngrihen në krahinën e thellë të vendlindjes së tij. Figuracioni i freskët e i gjallë, të shprehurit gati heroik në vëllimin e parë Zëri im, Tiranë 1971, Ecim, Tiranë 1974, dhe Njatjeta diell, Tiranë 1976, i kanë dhënë vargut të tij një notë që të kujton gjallërinë dhe forcën e poezisë gojore të Shqipërisë së veriut. Arkitektura e dritës, Tiranë 1981 kishte në qendër ndërtimin e hidrocentralit 'Drita e Partisë'. Më pas vijnë vëllimet Djepi i klithmave, Prishtinë 1982, Rrathët e lisit, Tiranë 1984, dhe Lumi e di ku buron, Tiranë 1988, që i dallon kërkimi i vazhdueshëm për forma të reja shprehjeje. Megjithatë duhet vënë në dukje se mjaft nga 'poezia industriale' euforike e tij është disi e larguar nga realiteti, sikundër mund të konfirmojë çdo punëtor që ka jetuar mes tymrave e blozave të Kombinatit Metalurgjik 'Çeliku i Partisë' në Elbasan. Krijimet e Paplekës kanë mjaft dallime nga njëri-tjetri për nga niveli artistik, po ata më të mirët hyjnë në poezinë më të bukur shqiptare të krijuar në vitet tetëdhjetë në Shqipëri.

Krahina e Skraparit rrëzë malit të lartë të Tomorrit, legjendarit Baba Tomorr të mitologjisë shqiptare, është shquar për rakinë e shkëlqyer. Kjo krahinë është edhe vendlindja e Xhevahir Spahiut (l. 1945), një nga poetët më të fuqishëm, më energjikë e më të talentuar të Shqipërisë së sotme, që mund të quhet një zë i mbijetesës. Gjatë spastrimeve të shkrimtarëve dhe intelektualëve në vitin 1973, diktatori Enver Hoxha e përmendi Spahiun me emër pse kishte shkruar vjershën Jetë. Kjo vjershë (82) përmbante vargjet Jam ai që s'kam qenë, do të jem ai që nuk jam, që të kujton, edhe pse fare rastësisht, një varg të Zhan Pol Sartrit (Jean-Paul Sartre, 1905-1980). Ndonëse poeti nuk e kishte pasur kurrë mundësinë për të shijuar frytet e ndaluara të filozofit frëng (sikundër, me sa duket, kishte pasur mundësi diktatori shqiptar), ai u demaskua si ekzistencialist, baraz me tradhëti të lartë. Shpëtoi për qime, duke i kanalizuar energjitë e tij në hullinë e entuziazmit revolucionar. Pas pak vjetësh, për fatin e mirë të tij dhe të vetë letërsisë shqiptare, iu lejua përsëri botimi. Tani që vala e kuqe ka rënë, ai mund të merret përsëri me punët e poezisë, punë që i bën me kënaqësi të madhe. Në vjeshtën e vitit 1990, në grahmat e fundit të diktaturës, ai hodhi në letër vjershën Historia jonë, historia e Shqipërisë së fundit të shekullit të njëzetë, me dy vargje:

"Tehut të shpatës kemi ecur rrufé,
Pastaj shpata ka ecur mbi ne."

Energjiku Xhevahir Spahiu nuk është poet-murg dhomash të mbyllura apo i një vetmie të humbur në mendime. Ai e ndien veten më së miri vetëm mes njerëzish. Tamam atëherë fillojnë e i shndrijnë sytë si shqarth, kurse zëri nis të përcjellë gjithë atë emocion që vetëm poezia e vërtetë është në gjendje të shprehë. Dëgjuesit mbeten përherë të magjepsur. Në një vend ku deri vonë çdo vjershë, çdo fjalë, çdo mendim i nënshtrohej një filtri të dendur konformizmi ideologjik e personal, ky zakon deklamimi të zjarrtë e spontan, e bënte atë një farë dukurie unikale nëpër rrugët e zymta të Tiranës. Poezia e këtij 'enfant terrible' të letrave shqiptare është e fuqishme dhe solide, por njëkohësisht është poezi e ngjyrimeve dhe shkallëzimeve kuptimore, ndonëse nganjëherë me një frymë artificialiteti.

"Dashuria është e gjitha këtu.
Tek këta sy,
Tek këto fjalë,
Tek paksa heshtje midis tyre është dashuria.
Edhe atëherë kur të dy s'kishim lindur,
Të prisja! Të prisja!
Të prisja!"

Kënaqësi e Spahiut është të hetojë dhe të zbulojë skajet e gjuhës poetike. Është autor i shumë përmbledhjeve poetike: Mëngjes sirenash, Tiranë 1970; Vdekje perëndive, Tiranë 1977; Agime shqiptare, Tiranë 1981; Nesër jam aty, Tiranë 1986; Tek rrënja e fjalëve, Prishtinë 1988; Heshtje s'ka, Tiranë 1989; Kohë e krisur, Tiranë 1991, dhe me siguri shumë të tjerë do të pasojnë në të ardhmen.

Nga Korça, qytet relativisht i begatë në Shqipërinë juglindore, që i ka dhënë vendit shumë shkrimtarë, intelektualë e njerëz me talent, vjen Natasha Lako (l.1948). Poezinë e parë Lako e botoi më 1964 kurse përmbledhja e parë poetike, Marsi brënda nesh, Tiranë 1971, doli shtatë vjet më vonë. Tani ajo është autore e pesë vëllimeve me vjersha, një romani dhe skenaresh të suksesshëm të Kinostudios Shqipëria e Re. Natyrë e qetë, Tiranë 1990, është një përmbledhje me tetëdhjetë e një lirika të shkurtra, poezia më e arrirë e Lakos. Gjejmë aty metafora dhe imazhe të freskëta ndërkohë që e shohim të udhëtojë në krahët e kohës e të hapësirës: Vezuvi, Athina homerike në një zyrë postare, Prishtina e munduar në ashensorin e hotelit Bozhur, e doemos kthimi në Korçë. Lako nuk është vetëm poete grua por edhe poete e gruas, dhe ky aspekt duket më fort në përmbledhjen Natyrë

__________________________________________________ _________________

82 kr. Nëntori, Tiranë, 1972, nr. 12.
__________________________________________________ _________________

Tema: Histori e Letërsisë Shqiptare

Funksionet e Temës

Tema të Ngjashme

Diaspora shqiptare në mbrojtje të çështjes sonë kombëtare

Video e ushtarëve grekë në Internet indinjon shqiptarët

Letersia Shqiptare

Mesjeta e hershme shqiptare

Rruga e modernitetit dhe koha e artë e letërsisë shqiptare

Regullat e Postimit

Projekti Albasoul

Komuniteti i Forumit

Rreth Nesh

Kërko

Krijoni Kontakt