Shtresimet e identitetit kulturor shqiptar

[Albin]

Muhamed Jusufi-Kajolli /
Qemajl Morina /
Nexhat Ibrahimi /
Ervin Hatibi /
Milazim Krasniqi /
Fadil Maloku/
Fahrush Rexhepi /
Feti Mehdiu /
Basri Çapriqi /
Agron Tufa /
Abaz Veizi /
Qazim Qazimi

Librin e keni ketu






Përmbajtja: 3
Parathënie 5

Muhamed Jusufi-Kajolli

Feja, domosdoshmëri individuale dhe kolektive 7
Jeta njerëzore 7
Jeta sipas botëkuptimit të shkencëtarëve 7
Jeta sipas botëkuptimit socio-politik 8
Jeta sipas fesë 9
Të forcojmë identitetin 11
Ku qëndron problemi? 12
Faktorët që pengojnë përparimin e popullit shqiptar 13
a. Mosinterpretimi i drejtë i së kaluarës 13
b. Arsimi i kornizuar 16
c. Lejimi i shpërnguljeve 17
Përmbyllje 19
Mesazhi 19

Qemajl Morina

Identiteti fetar i shqiptarëve 21
Roli i fesë ndër shqiptarët 22
Cili është identiteti fetar i shqiptarëve? 23
Në vend të përmbylljes 25

Nexhat Ibrahimi

Pengesat dhe perspektiva e dialogut ndërmjet Islamit dhe Kristianizmit (Drejt kapërcimit të paneklezianizmit /evrocentrizmit) 27
Përfundim 36
Shtojcë: 36
Literatura 36

Ervin Hatibi

Shpluhurosje e një miti 37

Milazim Krasniqi

Shtresimet e identitetit kulturor e kombëtar shqiptar: po më tutje? 49
Zhdukja e popujve - për shkak të mizorive dhe degjerimeve morale 49
Asnjë shqiptar i sotëm nuk krenohet se ka traditë ilire 53
Zhdukja fizike në periudhën e sundimit serb 55
Sami Frashëri – simbol i identitetit të dyfishtë 57
Ripërcaktimi i identitetit kombëtar: drejt panamerikanizmit shqiptar? 58
Amnestohen të gjithë pushtuesit, përveç Turqisë 60
Po më tutje? 61

Fadil Maloku

Shtresimet e identitetit kulturor të shqiptarëve të Kosovës 65
Universalizimi apo ruajtja e veçantive kulturore? 67
A është i mundshëm globalizimi? 71
A mundet që civilizimi universal të bëhet kulturë universale? 72
Artikulimi i veçantive kulturore 73
Cila është zgjidhja jonë? 74

Fahrush Rexhepi

Roli krijues i personaliteteve fetare në ruajtjen e kulturës dhe traditës shqiptare të proviencës islame të shek.XVII - XVIII 77
Feti Mehdiu
Gjurmë të bindjes fetare në kulturën popullore shqiptare 99
Si përfundim 104

Basri Çapriqi

Konceptimi i Zotit në poezinë e sotme shqipe 105

Agron Tufa

Traktimi mitologjik i legjendës shqiptare për ylberin 113
Abaz Veizi
Pasqyrimi i identitetit shqiptar në letërsi 119

Qazim Qazimi

“Erveheja” sintezë e moralit shoqëror të kohës 161
Elementi islam në "Erveheja" 167
Mesazhi në "Erveheja" 174

[Albin]

Parathënie
Tryeza me temë “Identiteti kulturor dhe kombëtar shqip-tar” është aktiviteti i parë me përmasa kombëtare i Shoqatës Kulturore “Zëri Ynë”, dhe si i tillë është edhe dëshmi e konceptit që synon të jetësojë ky asociacion. Tematizimi i përmbajtjeve esenciale të identitetit kult¬u¬ror, kombëtar e fetar të shqiptarëve, në kuptim të gjerë, është akt¬u¬a¬li¬zim i vetë ekzistencës dhe veçmas i perspektivave që ka ky komb për të ardhmen e vet, në kuadër të zhvillimeve dhe të rirr¬eshtimeve në botën e sotme.
Synimi i Shoqatës është që tematizimi dhe analiza e këtyre për¬mb¬a¬j¬t¬jeve të bëhet në kuadër të debateve publike dhe nga njerëz kom¬pe¬te¬ntë të fushave të ndryshme të di-jes. Materialet e kësaj tryeze e konfi¬rmojnë plotësisht këtë synim.
Në këtë vëllim janë përmbledhur kontribute të autorëve të ndry¬shëm, të cilët janë autoritete të njohura në fushat e studimeve ndër ne, ose të krijimtarisë artistike dhe të ak-tivitetit intelektual. Shtrirja e inter¬esimeve të autorëve të përfshirë në këtë botim, që nga tema¬ti¬zimi i domosdosh-mërisë së njeriut për identitet fetar, pastaj i gjasave të ko-m¬unikimit ndërmjet Islamit e Krishtërimit në përmasa globale, e deri te artikulimet e identitetit fetar e kombëtar shqiptar në për¬mba¬j¬tjet e letërsisë popullore dhe të asaj të sotme, janë dëshmi se është mb¬le¬dhur në një vend një po-tencial solid krijues dhe brenda një kon¬cepti të qartë.
Rezultatet e studimeve të veçanta mbetet që të vlerëso-hen në kuadër të meritave që kanë vetë këta autorë për punën e tyre studimore. Shoqata “Zëri Ynë” vetëm sa për-piqet që t’u krijojë hapësirë të duhur studiuesve të mirëfilltë, ku ata të kenë mundësi që të shpalosin tale¬ntin dhe punën e tyre të vlefshme.
Lexuesi i këtij vëllimi punimesh do të ketë rastin e mirë që për tema¬tikën e identitetit kulturor dhe kombëtar shqiptar, të dëgjojë argu¬me¬nte të shumta, të cilat më parë mbase edhe nuk i ka pasur kaq në mënyrë eksplicite të shpalosur para vetes. Rrjedhimisht, pasi t’i ketë mbyllë kopertinat e këtij libri, ai do të ketë më shumë informacion për veten e vet, për identitetin të cilit i takon dhe për botën në të cilën jeton.
Kjo edhe për faktin se lidhur me identitetin tonë, në të kaluarën janë bërë jo pak manipulime nga studiues të huaj, të cilët kanë pasur urre¬j¬tje ndaj identitetit kombëtar dhe pluralitetit fetar të shqiptarëve, ve¬çmas për shkak të urrejtjes patologjike që kanë pasur dhe që kanë ndaj Islamit. Por, në një periudhë mjaft të gjatë të sistemit totali-tar komunist, edhe një numër jo i vogël i studiuesve shqip-tarë, nën ndi¬ki¬min e ideologjisë agresive ateiste, kanë kri-juar një pamje të për¬mby¬sur të realitetit të fakteve, duke fshehur të vërtetën për rolin që kanë luajtur në historinë e kombit shqiptar vlerat Islame.
Besojmë se ky libër do të jetë një kontribut modest në rik-onfigurimin dhe në riafirmimin e këtyre vlerave të mëdha.
Prishtinë, 8 gusht 2003
Milazim Krasniqi

[Albin]

KULTUROR SHQIPTAR
Jeta sipas fesë
Përderisa njeriu nuk mund të dëshmojë krijimin e vet, atëherë ngelet tu referohet librave fetarë të cilët sjellin argumentet e tyre: “O ju njerëz! Nëse dyshoni për Ringjalljen, padyshim që Ne ju krijuam nga dheu (aludon për njeriun e parë), pastaj nga Nutfah {(vezori fek­onduar) (aludon për njerëzinë mbarë)}, pastaj nga Alekah (gjaku i mpiksur), pastaj nga Mudgatin (xhungë mishi) disa të formuara e disa të paformuara me qëllim që Ne t’jua bëjmë të qartë juve (mundësitë e All’llahut)...”. Ajeti tjetër: “Pastaj, Ai e formësoi atë në përmasat dhe madhësinë e duhur dhe i fryu atij nga shpirti Tij. Dhe kështu, ju mundësoi të dëgjuarit, të pamurit dhe zemrat, por ja që nga ju, shumë pak janë falendërues”. Këto dy ajete, si dhe shumë të tjerë, vërtetojnë se njeriu është i krijuar nga bashkimi i elemetit të materies dhe shpirtit. Duke qenë se njeriu në vete bart ngacmimet e elementit të materies si dhe të shpirtit, ai vazhdimisht është në luftë me vetveten. Epshi dhe pasioni janë pjesë përbërëse e elementit të materies, kurse mendja e atij shpirtëror. Ademi as., bijtë dhe pasuesit e tij, gjykonin me mendje deri në kohën e Nuhut as. Ata kishin njohuri të mjaftueshme për ekzistimin e All-llahut, prandaj mendja u mjaftonte për të mos humbur rrugën. Me kalimin e kohës, Iblisi ndikoi dukshëm në brendinë e elementit të materies dhe njeriu filloi gradualisht të largohej nga besimi në një Zot. Mendja e njeriut në parim konsiderohet si pjesë e së mirës dhe ajo kurrë nuk i para­prin të keqes. Por, ngacmimet e vazhdueshme të epshit dhe pas­i­o­neve ndi­kojnë negativisht në të. Elementët përbërës të materies në përpj­esëtim me ata të shpirtit në fillim të krijimit të njeriut ishin dy me një. Kur njerëzimi u bind se mendja po kapitullonte përballë epshit dhe pasionit, lutën Zotin ta ndihmonte. Ajo nuk mungoi dhe elementit të shpirtit i dërgoi revelatën hyjnore nëpërmjet pejga­mbe­r­ëve.
Tani, materia dhe shpirti konsiderohen të barabartë përkrah numrit të forcave. Është e qartë lufta ndërmjet këtyre dy elementëve brenda trupit të njeriut. Njeriu që zotëron njohuri fetare dhe është pra­kti­ka­nt, ka mendje të shëndoshë, gjithmonë do të triumfojë kundrejt ep­shit dhe pasioneve. Atë e gjejmë njeri të urtë, shumë të sigurt në vete dhe shembull i rajonit. Kjo përbërje e njeriut nëse kuptohet nga secili, gabimet ndërnjerëzore do të ishin shumë më të vogla.
Unë personalisht nuk kisha për të sjellë ndonjë argument logjik shtesë, sepse nuk ia vlen fare që në miliona argumente të shtohet edhe një, por përderisa shkencëtarët, psikologët, sociologët dhe të tjerët nuk e përkufizuan jetën deri më tani, atëherë nuk mbetet gjë tjetër veçse të paraqes edhe këtë thënie hyjnore: “Dhe jeta e kësaj bote nuk është asgjë tjetër veçse lojë dhe zbavitje, por shtëpia e botës tjetër (është ajo e vërteta) do të jetë më e mirë për ata që qenë bindur (fjalës së All’llahut), pra a nuk po e kuptoni!?”
Dhe thënia tjetër:
“Dhe Unë nuk i krijova njerëzit dhe xhindet për gjë tjetër veçse të më adhurojnë”, “Nuk dua nga ata ndonjë furnizim (të preokupohen edhe për veten e tyre) e as të më ushqejnë Mua”, “Vërtet All-llahu, është Ai Gjithëfurnizuesi i Cili posedon Fuqinë më të madhe dhe të përhershme”
Të forcojmë identitetin
Pas gjithë kësaj që theksuam më lart, mendoj se njeriu për bazë duhet të ketë fenë dhe kombin e tij. Feja garanton rrugëtimin e drejtë dhe harmoninë e jetës materiale dhe shpirtërore. Kurse kombi stabilizon qëndrimin gjithëpopullor, neutralizon grindjet eventuale brenda sho­qërisë me ideale të ndryshme.
Para se të japim mendimin rreth forcimit të identitetit, ia vlen të njihemi me vetë kuptimin e fjalës identitet.
“Të qenët i veçantë nga të tjerët vetëm me vetveten në disa veçori e tipare që shërbejnë për t’u njohur pa vështirësi si i tillë, të qenët po ai”.
Bota perëndimore (katolike) na njeh si popull “mentalitet ballkanik”, me identitet fetarë 78% islam dhe 22% i krishterë. Popull i paorga­n­i­zuar, me ambicie të vogla dhe afatshkurtra, bujar dhe mikpritës.
Bota lindore (ortodokse) na konsideron si popull i rendit të dy­të.
Kurse bota islame na njeh si popull shumë i shkathët, të vendosur dhe shumë të qëndrueshëm, bujar dhe mikpritës etj..
Shumë popuj kanë arritur të bashkojnë forcat dhe në sajë të ba­shki­mit të tyre kanë arritur rezultate. Por shumë prej tyre janë zhgënjyer ngase nuk kanë qenë tok dhe të një fjale. Këta të dytët janë mbë­shtetur në projekte të huaja dhe kështu janë viktimizuar. S’do mend se projektet e huaja kënaqin vetëm disa klane të vogla të atij populli, kurse pjesa tjetër ruhet për ata që përpilojnë projektet. Populli që nuk nxjerr projekte të vetat, vonë do të kuptojë se ata “miq” që i vardisen mundohen për të “mirën e tyre”. Shumë pak para arritjes në vendin e synuar ose të paralajmëruar nga të huajt, kemi vërejtur se paskemi qenë të zhgënjyer thellë. Ndjenja për liri nuk shuhet kurrë, ajo buron në vetë qenien e njeriut, sepse Zoti e krijoi atë të lirë, prandaj gji­thmonë njeriu gjen forca të reja për të arritur deri tek synimi. Nëse ne nuk e forcojmë identitetin tonë fetar e kombëtar, jemi në krizë të va­zhdueshme.

Ku qëndron problemi?
Nuk ka dyshim se ne shqiptarët jemi popull i sakrificave dhe të durueshëm. Në sajë të kësaj, vazhdimisht jemi bërë element i shfry­të­zimit. Kjo rrjedh ngase ne si popull nuk duam t’i ndërrojmë disa kode dhe zakone të cilat janë treguar të dëmshme, p.sh., ne ma­sh­tro­he­mi fare lehtë. Historia jonë tregon se si është “martirizuar” një familje duke i qëndruar besnike fjalës së dhënë ose duke mbrojtur kriminelin vetëm se ka hyrë në konakun e tij. Askush nuk e vë në dyshim se populli ynë është besnik dhe nuk tradhëton, por ato kode duhet të vlejnë vetëm aty ku jemi të sigurt e jo për secilin njeri, si rasti i të panjohurit i cili kërkon konak. Nuk duhet të konsiderohet tradhti po ta dorëzojmë. Ai është kriminel dhe duhet ndëshkuar sipas ligjit. Në vend që ta dorëzojmë kriminelin, ne e konsiderojmë si tradhti tonën ndaj tij dhe nuk duam të koritemi para zakonit derisa e kemi mbrojtur ate deri në “martirizim”. Kemi sakrifikuar veten dhe familjet tona. Një grumbull këso shembujsh ka sjellë Mark Milani në librin e tij “Jeta dhe zakonet e shqiptarëve”.
Mungesa e projektit gjithëpopullor ka bërë që ne t’u besojmë edhe sllavëve. Menjëherë pas Luftës së Dytë Botërore, u bëmë më komu­ni­stë se vetë sllavët. I kemi detyruar me dhunë njerëzit të veprojnë ku­n­dër dëshirës së tyre vetëm e vetëm se nuk u janë përmbajtur pa­rimeve komuniste dhe po këta komunistë ishin të parët që bra­ktisën idenë e tyre me të cilën torturuan edhe familjarët duke flakur teserat e anëtarësisë së tyre vite më pas, sepse “paskan kuptuar zhgënjimin” e tyre ndaj sllavëve. E keqja më e madhe e jona bëhet atë­herë kur ne vazhdojmë të dëgjojmë dhe të përkrahim lëvizjet e tyre të reja edhe pse nuk nxjerrin projekte të reja. Vazhdojmë t’u besojmë gënje­sh­trave të tyre në emër të lëvizjeve të reja.
Politika e të huajve mbështetet në persona të pazotë, në kolaboracionist, lojalë dhe të panjohur ndër ne si familje. Njerëzit që kanë dësh­muar se janë atdhetarë neglizhohen, mënjanohen nga shoqë­ria duke i eti­ketuar si “të padobishëm”. Duke përçarë dhe gënjyer popullin, mba­jnë pozitat e tyre.
Shpëtuesi i vetëm mund të konsiderohet ai që nuk ka kurrfarë inte­resi nga ti ose ne. E ata janë ashtu si i cilësoi i Lartmadhëruari në Kur’an:
“Bindjuni atyre që nuk kërkojnë nga ju asnjë shpërblim (për vete) dhe që janë të udhëzuar drejt.”
“Dhe mbahuni fort, të gjithë ju së bashku pas litarit të All-llahut (Kur’anit) dhe mos u ndani (përçani), dhe përkujtoni Mirësitë e All-llahut ndaj jush kur ju ishit armiq mes vete, por pasi Ai bëri bashkimin e zemrave tuaja u bëtë nga Mirësia e Tij vëllezër, kur ju ishit buzë greminës së zjarrit, kështu­që Ai ju shpëtoi prej saj. Kështu All-llahu ju bën të qarta ajetet e Tij mbase do të udhëzoheni”
Mësimet që vijnë nga Hyjnia janë të pagabuara dhe ato duhen patur për bazë. Një njeri ose popull që nuk ka fe, është i humbur. Arabët ishin grupe nomadësh, ata endeshin nëpër shkretëtirë, por pasi i që­ndruan besnikë fjalës Hyjnore, u bënë bartësit e civilizimit botëror! Kanë patur furtuna dhe goditje të pandërprera nga të huajt, por i qën­druan besnikë identitetit të tyre fetar, kodi i të cilit është i shën­doshë dhe shpëtues i njerëzimit.
Faktorët që pengojnë përparimin e popullit shqiptar
a. Mosinterpretimi i drejtë i së kaluarës
b. Arsimi i kornizuar
c. Lejimi i shpërnguljeve
a. Mosinterpretimi i drejtë i së kaluarës
E kaluara na mëson të tashmen, e tashmja na mëson të ardhmen, kështu thoshte Xhemaludin Afgani. Vallë, ne çfarë mësuam nga e kal­u­ara? Cila ngjarje e rëndësishme na bëri të jemi më të vëme­nd­shëm për të ardhmen? Të vetmin organizim të mirëfilltë do të kon­sideroja projektin e Hasan Prishtinës. Një punë e organizuar dhe pa hile rez­u­l­toi me pavarësimin e një pjese të shqiptarëve. Por ende pa u stabilizuar shteti i ri shqiptar, dihet përfundimi i Hasan Pri­sh­ti­nës. Pas mbytjes së babait të shqiptarëve, populli ynë sikur ende nuk e ka marrë veten. Sa herë që vjen një sistem i ri, mallkon të vjetrin se thua­jse 100% ka qenë sistem i gabuar. Pikërisht kur ne sillemi kështu, tregon për papjekurinë tonë si popull dhe me të drejtë perëndimorët na cilësojnë si popull pa strategji dhe të paorganizuar.
Kështu mendon edhe Dr. Rexhep Qosja i cili thotë: “Pavarësisht pse për çështjen shqiptare me të njëjtën gjuhë politike flitet sot, pothuaj në krejt hapësirën kombëtare shqiptare, pavarësisht pse ka marr­ëveshje të kohë­pas­kohshme politike mes shqiptarëve të ndarë në shtetet fqinje ballkanike dhe Shqipëri, ne ende nuk kemi një politikë kombëtare... sepse ende nuk i kemi përcaktuar interesat tona të përbashkëta kombëtare që do të përpiqej t’i sendërtonte ajo politikë.”
Kështu e sheh Qosja këtë element ndarës ndër ne, por në po të njëjtin libër ai flet për të kaluarën kështu:
“Robëria turke e ka cenuar rëndë zhvillimin natyror të popullit shqiptar: i ka këputur lidhjet që deri atëherë ka vënë me Evropën; i ka ndërruar drejt­imin që deri atëherë ka vënë me Evropën; i ka çrregulluar ritmin jetësor që deri atëherë ka krijuar. Duke e shkëputur prej Evropës pothuaj në të gjitha pikëpamjet, robëria turke do ta vonojë zhvillimin e popullit shqiptar, man­dej, në të gjitha fushat: materiale, ekonomike, kulturore, qytetëruese, urba­ne... do ta rrezikojë rëndë identitetin shpirtëror dhe kulturor të popullit shqi­ptar, të ndërtuar në njërën anë, mbi kulturën klasike romake dhe mbi krishtërimin”.
Konsideroj se nuk duhej të ishte kjo gjuha e një intelektuali, të paktën ashtu si e parafytyroj unë vizionarin e popullit tim. Ai duhet të jetë i pakufizuar dhe shumë i hapur, me vizion liberal. Populli kërkon të jemi të qartë dhe realistë. Fjala e tij duhet të ketë peshë duke mos anashkaluar asnjë faktor të kohës surrealiste. Ato që paraqet z. Qosja mendoj se nuk janë reale. Siç duket, duke qenë i indoktrinuar nga komunizmi i tij i thellë dhe tani nga ateizmi, ai nuk sheh asnjë të mirë nga e kaluara me osmanët. Osmanët na sollën Kur’anin, librin Hyjnor që sot bota perëndimore ka filluar ta njohë si libër të Zotit. Osmanët na sollën lirinë njëlloj si amerikanët që na sollën lirinë nga serbët. Çfarëdo lloj propagande kundër osmanëve konsideroj se është trillim dhe mbronë interesat e huaja. Osmanët na shpëtuan nga inkuizicioni i krishterë. Z. Qosja sikur flet me një nostalgji të theks­u­ar ndaj krishtërimit për hir të prezencës së perëndimorëve të tani­shëm. Nuk mendoj se ai nuk e kupton krishterizmin, por paraqitja e tij servile i paraqet shqiptarët si popull vajtues dhe të shkretë para perëndimorëve. Populli nuk do që ne të vajtojmë. Atë fat që patëm ne me osmanët e patën edhe serbët, grekët, bullgarët etj. Sikur para­ardhësit tanë të kishin strategji, ne sot do të ishim populli më i madh dhe dominues në Ballkan. Nëse z. Qosja dhe shumë të tjerë mburren me veprën e Skënderbeut, mendoj se gafat e tij u bënë shkaktare të shfarosjes së 75% të popullatës sonë. Si do ta kuptonin gjeneratat e ardhme, sikur ne (si muslimanë) të luftonim sot forcat perëndimore kur këto erdhën të na çlironin nga barbaria serbe? Por ja që ne nuk duam të përsërisim gabimin e Skënderbeut, i cili ishte mos falende­r­ues ndaj osmanëve. Luftoi superfuqinë botërore të asaj kohe. Atë kohë askush nuk qe në gjendje t’i përballej osmanëve, ata arritën në portat e Vienës kurse ne mburremi me tragjedinë e popullit tonë i cili u shfaros për t’ia plotësuar ambiciet e mbretit Alfons. Tani nuk mendoj se u duhet lënë faji turqve, por paraardhësve tanë.
Sikur ideologjia krishtere të ishte e mirë, do ta mbanin perëndimorët. Por pas atyre viteve të kobshme inkuizicioni, perëndimorët ende nuk e kanë gjetur veten. Ata u detyruan të sakrifikojnë dhe kështu ndë­r­tuan strategjinë kundër kishës duke zbritur Zotin dhe ligj­et e tij në tokë. Sollën ligje që vazhdimisht i zëvendësojnë me ligje të tjera më të mira dhe këto ligje të mira i zëvendësojnë me ligje të tjera të mira e kështu nuk pushojnë së sjelluri ligje, baza e të cilëve është vetëm materialiste. Vetëm në shekullin XX u njohëm me disa ideologji që u bënë shkaktare të shumë ligjeve “të reja”. Erdhi ideologjia komuniste dhe çdo gjë u rrënua nga dhe filloi nga e para. Kështu veproi na­zi­zmi, pastaj fashizmi dhe tani demokracia. Të gjitha këto tregojnë se perëndimorët dhe lindorët akoma nuk janë stabilizuar. Kjo nuk nënkupton se nuk kanë arritur standardet dhe mirëqenien jetësore materialiste. Kjo do të ishte një temë më vete, se si perëndimorët kanë arritur këtë mirëqenie.
Nuk mendoj se zanafilla e luftrave vjen nga fetë, njerëzimi fenë e ka përdorur si një element për të arritur te qëllimi tij final, p.sh., kur filloi organizimi i luftërave kryqtare Europa ishte në mjerim të thellë, ishte një krizë e madhe ekonomike. Në emër të Krishtit u motivuan shumë popuj dhe kështu u organizuan. U nisën për në luftë të shenjtë, por kjo nuk nënkuptonte se ishin fetarë të denjë. Këtë e vërteton fakti se kur ushtritë kryqtare arritën te fiset bullgare, aty ndaluan dhe pjesa dërrmuese e tyre nuk vazhdoi më tutje. Aty kishin gjetur atë që u ishte premtuar nga pasuria dhe ajo u mjaftoi. Në këtë mënyrë, edhe përfundoi lufta e parë kryqtare.
Kur njeriu largohet nga e vërteta, ai e motivon veten me të pavërteta dhe kështu gënjeshtrat e njëpasnjëshme e çojnën popullin deri në kolaps. Kur ata shohin se nuk kanë rrugëdalje, skenojnë luftëra.
b. Arsimi i kornizuar
Një popull për të qenë i shëndoshë, pikë së pari duhet të tentojë të ngrihet sa më tepër në arsim. Rëndësinë më të madhe duhet t’ia kushtojë arsimit. Në asnjë mënyrë nuk duhet të përjashtojë asnjë dituri. Çdo pengesë e diturisë sjell pakënaqësi në opinion. Sado e vo­g­ël të jetë ajo pengesë, në një të ardhme bëhet shkaktare e rebelimeve dhe dëmtimit të shoqërisë.
Meqë kumtesa jonë ka elementë të fesë, shfrytëzoj rastin të them se shkollat tona duhet të kenë lëndën e fesë. Feja si një element i domosdoshëm i njeriut nuk duhet përbuzur. Ateistët nuk duhet të pengojnë ndjenjat e teistëve nga populli i vet. Feja duhet të jetë e lirë për secilin që konsideron se duhet të besojë. Detyra jonë është që nx­ë­nësve t’u mundësojmë lëndën e fesë për ata që duan të mësojnë fenë. Arsyetimi i shumicës së “intelektualëve” shqiptarë se ne nuk na nevojitet arsimi fetar, është banal dhe tendencioz. Këta pseudo­inte­lektualë e pseudopolitikanë mundohen më kot ta pengojnë arsimin fetar nëpër shkolla.
Arsimimi është i shenjtë, fjala mëso dhe studjo ishte zbritja e parë hyj­nore në tokë. Ai nuk e kufizoi se çfarë duhet ose nuk duhet mësuar. Kurse ne vëmë gishtin mbi këtë shenjtëri dhe marrim guxim t’i nda­l­o­jmë dikujt mësimin që ai dëshiron. Nuk dyshoj se edhe kjo do të rregullohet një ditë, por fati ynë është i tillë që ne duhet të merremi me vetveten dhe nuk kemi kohë të merremi me të huajt. Kjo humbje kohe po na hakmerret përgjatë historisë. Kur ne duhet të dalim me propozimet tona para ndërkombëtarëve, jemi joefikasë, sepse na mu­n­gon unisoni.
Ne jo vetëm që kundërshtojmë parimet e Organizatës së Kombeve të Bashkuara, por ajo që është edhe më e keqe ne kundërshtojmë parimet hyjnore. Sa i përket parimeve të OKB-së, do të ishte me vlerë që këtu të sjell një nga parimet e përgjithshme të saj mbi arsimin fetar.
Parimet e përgjithshme të OKB-së
Liria e mendimit, e ndërgjegjes dhe e fesë shpallen dhe njihen nga të gjitha organet e OKB-së, si të drejta absolute sipas Nenit 18 të Paktit Ndërkombëtar në lidhje me të drejtat civile dhe politike.
“Çdo njeri ka të drejtën e lirisë së mendimit të ndërgjegjes dhe të fesë. Kjo e drejtë përfshin lirinë për të pasur ose për të adaptuar një fe ose një besim prej tij, si dhe lirinë për të manifestuar fenë ose besimin e vet, individualisht ose bashkë me të tjerët, si në publik dhe privat­isht, nëpërmjet kultit dhe kryerjes së riteve, praktikave dhe arsimit”.
Asnjë nuk duhet t’i nënshtrohet ndonjë shtrëngimi që mund të prekë lirinë e tij për të pasur ose për të adaptuar një fe ose besim të zgje­dhur prej tij.
Liria për të manifestuar fenë ose besimin e vet mund të bëhet objekt vetëm i kufizimeve të parashikuara nga ligji dhe që janë të domo­s­doshme për mbrojtjen e sigurisë, rendit e të shëndetit publik ose të moralit apo lirive dhe të drejtave themelore të të tjerëve.
Shtetet palë të këtij pakti zotohen të respektojnë lirinë e prindërve dhe, kur është rasti, të kujdestarëve të ligjshëm për të siguruar edukimin fetar dhe moral të fëmijëve të tyre, në përputhje me bindjet e tyre.
c. Lejimi i shpërnguljeve
Strategjia jonë duhet të sendërtohet mbi filozofinë e pengimit të shpërnguljes së popullit. Atij duhet t’i krijohen kushte të mira poli­tike, ekonomike, arsimore, kulturore, fetare, etj. Të motivohet për të qëndruar në vendin ku ka lindur. Ai, aty i ka kujtimet e tij më të thella, ka identitetin dhe krenarinë e vet. Çdo politikë tjetër, qoftë ajo edhe e përkohshme, konsiderohet politikë e gabuar. Shtresa udhëhe­qëse duhet të paraqesë platformën e vet për të treguar se si e sheh ar­dh­mërinë e popullit. Mendoj se është manipuluar mjaft në emër të patriotizmit me këtë popull të urtë.
I këtij mendimi është edhe z. Nexhmedin Spahiu, i cili thotë: “Këtë vit po kremtohet 200 vjetori i Revolucionit Francez dhe gati kudo në Evropë po radikalizohet çështja e të drejtave dhe lirive të njeriut. Në vendet më të qytetëruara të Bllokut të Lindjes, kanë filluar lëvizjet që po synojnë riafirmimin e këtyre vlerave. Siç duket, vetëm ne në Kosovë po vendnumrojmë... Në fakt, këtu po ndërrohen vetëm njer­ë­z­­it, por jo edhe metodat e punës...”
Se sa jemi dëmtuar nga shpërnguljet, flasin shifrat e së kaluarës.
Tani, përpos shpërnguljeve që theksuam më lart, të shkaktuara nga politika e Gjergj Kastriotit, të shohim edhe disa të tjera të cilat ishin rezultat i luftërave ballkanike të shek XX.
Sipas regjistrimit osman të vitit 1908, në Kosovë kishte 506.862 banorë, prej të cilëve shqiptarët përbënin 81,7%. Regjistrimi i vitit 1921 në Kosovë vlerësoi një numër tërësor popullsie prej 439.010 ban­o­rësh, prej të cilëve shqiptarë ishin 280440 veta. Po të krahasohet me vitin 1908, del se popullsia tërësore e Kosovës ishte pakësuar me 67.952 banorë, ndërsa numri i shqiptarëve ishte pakësuar me 133,530 veta, duke u shtuar popullsia jo shqiptare në 65.578... Në vitin 1931, po sipas regjistrimit të përgjithshëm të popullsisë, numri i banorëve në Kosovë arriti në 552.054 banorë, prej të cilëve 347.213 ishin shqip­tarë (ose 62.8% e gjithë popullsisë së Kosovës). Ky ndryshim i theks­uar shpjegohet me shpërnguljen e shqiptarëve nga trojet e tyre dhe ko­lonizimin me kolonë serbë...



Përmbyllje
Për këtë arsye kjo, jo gjithëherë dhe gjithkund kuptohet njëlloj. Njeriu me bazë materialiste problemet i sheh nga ky kënd, kurse njeriu idealist i sheh ndryshe nga materialisti dhe së fundi, njeriu me bazë fetare problemet i sheh ndryshe nga materialisti dhe idealisti.
Në sajë të këtyre perceptimeve, bota fatkeqësisht është ndarë në shu­më boshte, në atë racor, gjeografik, politik, ekonomik, fetar etj... Këto ndarje bëhen shkak që njeriu, gjegjësisht populli, ose më saktë popujt, më të vegjël të jenë labilë dhe shpesh të humbur.
Shpeshherë u mundësohet të (mos)pendohen, por këta i gjen të von­u­ar sa herë kur ndodhin ndyshimet e mëdha botërore. Kështu, i gëzohen shpëtimit ose triumfit momental, por në realitet janë hum­bës. Kjo vjen si rezultat i paqëndrueshmërisë së identitetit të tyre.
Mesazhi
Pas gjithë kësaj që theksuam më lart, mendoj se njeriu duhet të ketë për bazë fenë dhe kombin e tij. Feja garanton rrugëtimin e drejtë dhe harmoninë e jetës materiale dhe shpirtërore. Kurse kombi stabilizon qëndrimin gjithëpopullor, neutralizon grindjet eventuale bre­nda sho­qërisë me ideale të ndryshme.
Uroj që kjo tryezë të hapë dyert e bashkëpunimit të mëtejshëm, të ba­shkëpunojë në përmasa më të gjera derisa shtresa intelektuale ta ku­ptojë realitetin e popullit dhe ta drejtojë atë drejt një të ardhmeje të be­gatë.
Synimi ynë është të ngacmojmë elitën tonë të merret seriozisht rreth programit që do të shërbente për të mirën e përgjithshme e jo për interesa individësh. T’i ofrojë popullit programin me themele të shëndosha derisa ai të identifikojë veten. Ta njohin botën me kara­kte­ristikat tona të veçanta, kurse ne me vizionet e popullit, afatshkurtra e afatgjata. Ato vizione të dalin sheshazi dhe të kërkohet pëlqimi i tyre. Të vëmë disa baza mbi të cilat do të notojë edhe ky popull në hapësirën e gjithësisë së bashku me të tjerët në këtë glob.

[Albin]

Qemajl Morina
Identiteti fetar i shqiptarëve

“Askush s’mund ta kuptojë njerëzimin pa kuptuar së pari fenë e tij, sepse feja përfshin jetën e njeriut prej kohës më të lashtë”.
(Ninuan Suart)
Feja ka qenë dhe mbetet një temë madhore për mendimin njerëzor. Ndjenja fetare është instinkt i natyrshëm i njeriut dhe ai u shfaq që nga kohët më të lashta. Ernest Renana në librin e tij “Histo*r*ia e feve”, thotë: “Mund të ndodhë të pakësohet çdo gjë që ne dëshirojmë, të dobësohet mendja, të sta*gnojë shkenca dhe të menduarit, të zvogëlohet entu*ziazmi i njeriut për përdorimin e lirive të nje*ri*ut. Mirëpo është e pamundur të përfytyrojmë mënjanimin e fesë në shoqëri apo pezullimin e dukurisë së bindjes fetare. Këtë më së miri e vërtetoi dështimi i materializmit që nuk pati sukses të bindë shoqë*rinë me teoritë dhe konceptet e tij, sepse njeriu me instinktin e tij të natyrshëm orvatet të ngrihet mbi botën e materies, të plotësojë ne*vo*jat e tij shpirtërore dhe intuitive. Besimi i sjell njeriut qetësinë, i zvo*gë*lon streset, tenton ta pajtojë me realitetin, sado i hidhur qoftë ai, i ushqen shpresën për diçka më të mirë, e largon nga hakmarrja, i for*con mbi të gjitha ndjenjën e drejtësisë, duke goditur egoizmin, buri*min e të gjitha të këqijave sociale”.
Hulumtimet dhe studimet e fesë tek ne janë ende në shkallën fille*s*ta*re. Aty-këtu kemi ndonjë vlerësim më tepër në nivel intuitiv, sipas njohurive të pakta dhe sipërfaqësore, shpeshherë edhe të ngar*kuara me përcaktime e vlerësime ideologjike, politike e fetare, pa ndonjë shqyrtim ndërdisiplinor dhe shkencor. Kjo edhe sot e vështirëson vlerësimin fetar të popullit shqiptar, në këtë gjendje të ndërlikuar politike, ekonomike, sociale, kulturore e fetare. Vlen të theksohet se ndër shqiptarët deri më tash bartëset e vetme të jetës fetare janë bash*kë*sitë fetare, qofshin ato islame apo të krishtera. Institucionet e tjera kombëtare deri tani nuk kanë treguar ndonjë interesim të veçantë ndaj fesë dhe avancimit të saj. Për këtë arsye, vetiu shtrohet pyetja: Çfarë roli a rëndësie ka pasur dhe duhet të ketë feja te populli shqi*p*tar? Kjo do shikuar nga shumë këndvështrime, në radhë të parë nga ai historik, sociologjik, psikologjik, kulturor dhe moral. “Askush s’mund ta kuptojë njerëzimin pa kuptuar së pari fenë e tij…, sepse feja përfshin jetën e njeriut prej kohës më të lashtë”.
Roli i fesë ndër shqiptarët
Nëse i hedhim një vështrim rolit të fesë ndër shqiptarët, do të shohim se feja ka luajtur rol pozitiv gjatë historisë. Për këtë, meritë të veçantë kanë prijësit e fesë, të cilët ishin në nivel të misionit të tyre dhe nuk lejuan keqinterpretimin e parimeve fetare. Bashkekzistenca par exe*lle*nce trikonfesionale ndër shqiptarët, e verifikuar ndër shekuj, me një ekumenizëm dhe dialog shembullor, është shtyllë e qytetërimit shqi*p*tar. Multikonfesionaliteti është një proces i përfunduar historik, prandaj shqiptarët evropianë nuk kanë drojë se mund të balla*fa*qo*hen me “thyerje” të reja dhe “konvertime” fetare. Fun*dja, për shqip*tarët trikonfesionaliteti paraqet një begati të trashë*gimisë shpirtërore dhe mendore. Nuk mund të mohohet roli i kulturës kristiane në kri*jimin dhe ruajtjen e individualitetit shqiptar të kul*turës dhe gjuhës, siç nuk mund të mohohet roli i kulturës islame në ruajtjen e qenies kolektive shqiptare. Prandaj, përkatësia fetare tradicionale ndër shqiptarët duhet konsideruar si vlerë qytetëruese, kulturore, por edhe kombëtare, e cila duhet kultivuar e avancuar në të gjitha sht*re*s*at e popullatës dhe për këtë kontributin e tyre duhet ta japin të gjitha institucionet tona kombëtare.
Nuk ka dyshim se sundimi gjysmëshekullor komunist te shqiptarët dëmtoi në një masë të madhe çështjen fetare, sidomos në Shqipëri. Për këtë shkak, me fillimin e procesit të demokratizimit të saj, aty nxituan misionarë nga të gjitha anët e botës, sepse mendonin se Shqi*p*ëria ishte terren i përshtatshëm për përhapjen e propagandës fetare, sepse aty shqiptarët e në mënyrë të veçantë rinia, kishin humbur ide*ntitetin fetar gjatë periudhës së diktaturës së regjimit komunist, i cili bënte shpëlarjen e trurit nga besimet fetare, duke edukuar popullin në frymën ateiste.
Feja është trajtuar si formë e vetëdijes konservatore e reaksionare, si “opium për popullin” dhe si e tillë, është luftuar në mënyra të ndry*shme, duke varfëruar shpirtësinë e njeriut. Për fat të keq, kjo fry*më ateizmi ishte përhapur edhe në Kosovë, në mënyrë të veç*antë, mes intelegjencës. Në këtë mënyrë, ateizmi iu hakmor popullit shqiptar dhe po i hakmerret edhe sot e kësaj dite. Ende janë të freskëta pamjet e vërshimit të ambasadave të huaja në Tiranë, si dhe fluksi i madh i re*f*u*gjatëve shqiptarë, dëshira e vetme e të cilëve ishte të largoheshin nga Shqipëria dhe të merrnin botën në sy.
Cili është identiteti fetar i shqiptarëve?
Shqiptarët gjatë historisë së tyre të gjatë nuk kanë treguar ndonjë lloj fanatizmi të tepruar për përkatësitë e tyre fetare. Ata tradicionalisht ishin tolerantë në aspektin fetar. Këtë e kanë vërtetuar edhe shumë autorë të huaj, të cilët janë marrë me çështjen shqiptare. Ky realitet vihet në pah edhe në kohët e sotme. Në një raport të Grupit Ndër*kombëtar të Krizës, me titull “Feja në Kosovë” të 31 janarit 2001, rreth rolit të fesë në konfliktin në Kosovë, përveç të tjerash, thuhet: “Shqiptarët e Kosovës nuk e identifikojnë identitetin e tyre fetar nëpërmjet përkatësisë fetare, por atë e bëjnë nëpërmjet gjuhës dhe kanë një qasje relativisht qetësuese kundruall formave dhe vepri*me*ve të fesë islame. As prijësit e fesë islame dhe as feja islame nuk kanë luajtur ndonjë rol vendimtar gjatë tetë vjetëve të fushatës së rezi*ste*n*cës paqësore, gjatë okupimit të regjimit serb apo rezistencës së armatosur të viteve 1998-99. Islami politik apo fundamentalizmi soci*al, terma këto që përmenden me respekt në Lindjen e Mesme, kanë një ndikim shumë të vogël në Kosovë”.
Në anën tjetër, imazhi i serbëve të Kosovës paraqitet nëpërmjet pano*r*a*mave të manastireve dhe kishave ortodokse serbe.
Një pjesë e intelegjencës shqiptare, duke u mbështetur në paragj*yki*m*et që Perëndimi kishte në të kaluarën ndaj Islamit, disi hezitojnë të shprehin identitetin e tyre fetar islam. Sa për ilustrim, presidenti i Ko*s*o*vës, dr. Ibrahim Rugova, i cili përfaqëson unitetin e një populli me mbi 95% muslimanë, deklaron se ai simbolikisht është musliman dhe sillet vazhdimisht brenda një “universi simbolik” kristian. Në këtë aspekt, duhet kuptuar edhe formimi i Partisë Demokristiane, të vetmes parti me konotacion fetar, edhe pse shumica e anëtarësisë së saj janë të besimit islam. Në këtë vazhdë, duhen kuptuar edhe paraqitjet e liderëve partiakë, si dhe të disa intelektualëve në faqet e shtypit tonë me deklarime, si: “Do t’i jap Tiranës shkëlqim perë*ndim*or”, (Besnik Mustafaj, me rastin e zgjedhjeve lokale në Shqipëri, “Bota sot”, 28/8/2000); Sami Repishti: “Krish*tërimi, pararojë e hyrjes së shqiptarëve në Evropë”. (Drita, nr. 2-3, 149-150, viti XXIII); “Me PSHD-në në Evropë”, me rastin e zgjedhjeve lokale të PSHD-së në Kosovë; “Vetëm Perëndimi mund t’i nxjerrë në dritë vlerat tona ko*m*b*ëtare”, dr. Engjëll Sedaj, (“Opinioni i tretë”, nr. 4, 29/9/2000); “Se*lia e Shenjtë shqiptarët i konsideron perëndimorë” (Opinioni i tretë, nr. 3, 22/9/2000); “Nga të gjitha gjërat që ka krijuar Zoti, më e madhja ishte Nënë Tereza”, (Bota sot, 27/8/2000); “Krishtërimi, identitet shqiptar”, (Rilindja, 4 janar 2001); “Në Prishtinë të ngrihet katedralja e identitetit tonë”, (Rilindja, 24 mars 2001); “Ku është kisha jonë?”, (Ali Podrimja, “Gazeta e Re”, 28 janar 2001); “Shq*ip*ta*r*ët janë popull perëndimor”, (Qerim Ujkani – “Interesi nacional”, nr. 8, 12 nëntor 2001), etj.
Në anën tjetër, kur në shtypin tonë shkruhet për Islamin, fesë së cilës i përkasin shumica dërrmuese e shqiptarëve, ku nuk vërehen kurr*fa*rë shenjash të ndonjë ekstremizmi, hasim në titujt si vijon: “Islami kulturë a rrezik?” (Java, nr. 36, 13 fruer 2003); “Tradhtitë ndaj shtetit shqiptar”, (dr. Kajmak H. Deda, “Opinioni i tretë”, nr. 16, 3 tetor 2001), “Rreziku i afërm i shqiptarëve muhamedanë”, (“Fjala e lirë”, janar 1996); “Fundamentalizmi islamik në Ballkan”, (Stefan Shfarc, “Kombi”, 20 tetor 2000); “Kërcënimi islam për Shqipërinë”; “Bijtë e rinj të Allahut”; “Bij të ndarë të Allahut”, (Revista “Klan”, Tiranë); “Konaqet e Bin Ladenit” (“Bota sot”) etj.
Nga këta pak shembuj që përmenda, mund të sjellim përfundimin se në momentin aktual, fetë tona nuk kanë një trajtim të barabartë, si rezultat i faktorëve të jashtëm. Jemi dëshmitarë se shprehja publike e identitetit fetar të njerëzve publikë, qoftë në Kosovë, Shqipëri, Maqe*doni, Mal të Zi apo në diasporë, vlen vetëm për ata të për*katësisë së krishterë e jo edhe për ata të përkatësisë islame. Sa për ilustrim mu*nd të marrim kryeministrin e Shqipërisë, Fatos Nano. Atë asgjë nuk e pengon që ta bëjë martesën në kishë para kryepeshkopit të Kishës Or*t*odokse, Janullatos. Ndërsa deri më sot nuk dimë se ndonjë nga figurat publike me përkatësi islame të ketë ma*rrë pjesë së paku në një ceremoni fetare islame. Në Kosovë disa nga figurat publike pra*k*t*i*kojnë pjesëmarrjen në mesha me rastin e festave të Kishës katolike, por jo edhe në xhami me rastin e faljes së namazit të Bajramit.
Në anën tjetër, nëse dikush nga intelektualët tanë merr pjesë në ndonjë ceremoni fetare islame, gjë që është e drejtë e çdonjërit, për fat të keq, ai bëhet objekt talljeje nga ana e shtypit tonë. Ky akt tregon nivelin e ulët të kulturës së një pjese të inteligjencies sonë. Sa për ilustrim, po përmend vetëm dy shkrime: “Lulet e verdha të Xhen*etit”, (Bujku, tetor 1995), ku kritikohen disa poetë për pjesë*ma*rr*je në një iftar, si dhe shkrimi i Mehmet Krajës “Miqtë e mi pele*grinë”, (“Koha ditore”, 23 shkurt 2002).
Këtu vlen të përmendim se Këshilli Kombëtar Shqiptaro-Amerikan i kishte bërë vërejtje senatores së Nju Jorkut, Hillay Klinton, lidhur me komentet e saj ku kishte përmendur mbrojtjen amerikane të “musli*m*anëve të Kosovës”, si fakt se SHBA nuk është në luftë me Botën Islame. Këshilli Kombëtar Shqiptaro-Amerikan zonjës Klinton i ki*sh*te shkruar: “Në Kosovë dhe më gjerë ka shqiptarë që janë katolikë, ort*odoksë, hebrej dhe muslimanë. Prandaj, shqiptarët nuk e iden*ti*fi*ko*jnë veten nga ndonjë religjion, por sipas etnitetit të tyre”.
Në vend të përmbylljes
Nga e gjithë kjo që u tha mund të nxjerr këto konkluzione:
E para: Inferioriteti i të qenit musliman është një psikozë me synime të dëmshme, si në aspektin fetar, ashtu edhe në atë kombëtar. Pran*d*aj është koha e fundit që inteligjenca jonë të lirohet nga ky kompleks që i është imponuar për shkak të mosnjohjes së mjaftueshme me vle*rat e larta që predikon Islami.
E dyta: Tek shumica e intelektualëve tanë, Islamizmi identifikohet si fe e Lindjes. Ata harrojnë se edhe Krishtërimi e ka burimin në Lindje. Të dyja fetë, në mënyrën e tyre, shprehin të njëjtën gjë: të mos i gjunjëzohemi askujt përveçse Zotit; njeriu të dojë njeriun, të ndry*sho*jë egoizmin vetjak, të mos cenojë lumturinë e të tjerëve dhe t’i japë paqe e begati njerëzimit.
E treta: Ne muslimanët shqiptarë duhet të jemi krenarë për përka*të*sinë tonë fetare. Nga radhët e hoxhallarëve tanë kanë dalë jo pak patriotë për fatet e kombit, midis të cilëve mjafton të përmendim muderriz Ymer efendi Prizrenin, kryetar i Lidhjes së Prizrenit dhe Haxhi Vehbi Dibrën, i cili më 1912 u zgjodh kryetar i Pleqërisë, organ konsultativ në ndihmë të Qeverisë së Vlorës, me të drejtë të zëvendë*sonte kryeministrin Ismail Qemali kur mungonte.
E katërta: Ne shqiptarët duhet të kuptojmë se ushtrojmë besimin is*lam në Evropë, të rrethuar nga shtete kristiane, gjë që na detyron të jemi përfaqësues të denjë të besimit islam.
E pesta: Publiku evropian dhe ai perëndimor e kupton sot fenë në mënyrë demokratike, prandaj, nëse edhe ne e kuptojmë fenë dhe rol*in e saj në shoqëri në mënyrë të qytetëruar, nuk duhet të krijojmë inferioritet ndaj Evropës për cilëndo fe tonën.
Nga gjithë sa u tha, besoj se intelektualët tanë, në të ardhmen, çësh*tjes së identitetit fetar dhe atij islam në veçanti, do t’i qasen me një maturi dhe në mënyrë më shkencore.

Qemajl Morina
Identiteti fetar i shqiptarëve
“Askush s’mund ta kuptojë njerëzimin pa kuptuar së pari fenë e tij, sepse feja përfshin jetën e njeriut prej kohës më të lashtë”.
(Ninuan Suart)
Feja ka qenë dhe mbetet një temë madhore për mendimin njerëzor. Ndjenja fetare është instinkt i natyrshëm i njeriut dhe ai u shfaq që nga kohët më të lashta. Ernest Renana në librin e tij “Histo*r*ia e feve”, thotë: “Mund të ndodhë të pakësohet çdo gjë që ne dëshirojmë, të dobësohet mendja, të sta*gnojë shkenca dhe të menduarit, të zvogëlohet entu*ziazmi i njeriut për përdorimin e lirive të nje*ri*ut. Mirëpo është e pamundur të përfytyrojmë mënjanimin e fesë në shoqëri apo pezullimin e dukurisë së bindjes fetare. Këtë më së miri e vërtetoi dështimi i materializmit që nuk pati sukses të bindë shoqë*rinë me teoritë dhe konceptet e tij, sepse njeriu me instinktin e tij të natyrshëm orvatet të ngrihet mbi botën e materies, të plotësojë ne*vo*jat e tij shpirtërore dhe intuitive. Besimi i sjell njeriut qetësinë, i zvo*gë*lon streset, tenton ta pajtojë me realitetin, sado i hidhur qoftë ai, i ushqen shpresën për diçka më të mirë, e largon nga hakmarrja, i for*con mbi të gjitha ndjenjën e drejtësisë, duke goditur egoizmin, buri*min e të gjitha të këqijave sociale”.
Hulumtimet dhe studimet e fesë tek ne janë ende në shkallën fille*s*ta*re. Aty-këtu kemi ndonjë vlerësim më tepër në nivel intuitiv, sipas njohurive të pakta dhe sipërfaqësore, shpeshherë edhe të ngar*kuara me përcaktime e vlerësime ideologjike, politike e fetare, pa ndonjë shqyrtim ndërdisiplinor dhe shkencor. Kjo edhe sot e vështirëson vlerësimin fetar të popullit shqiptar, në këtë gjendje të ndërlikuar politike, ekonomike, sociale, kulturore e fetare. Vlen të theksohet se ndër shqiptarët deri më tash bartëset e vetme të jetës fetare janë bash*kë*sitë fetare, qofshin ato islame apo të krishtera. Institucionet e tjera kombëtare deri tani nuk kanë treguar ndonjë interesim të veçantë ndaj fesë dhe avancimit të saj. Për këtë arsye, vetiu shtrohet pyetja: Çfarë roli a rëndësie ka pasur dhe duhet të ketë feja te populli shqi*p*tar? Kjo do shikuar nga shumë këndvështrime, në radhë të parë nga ai historik, sociologjik, psikologjik, kulturor dhe moral. “Askush s’mund ta kuptojë njerëzimin pa kuptuar së pari fenë e tij…, sepse feja përfshin jetën e njeriut prej kohës më të lashtë”.
Roli i fesë ndër shqiptarët
Nëse i hedhim një vështrim rolit të fesë ndër shqiptarët, do të shohim se feja ka luajtur rol pozitiv gjatë historisë. Për këtë, meritë të veçantë kanë prijësit e fesë, të cilët ishin në nivel të misionit të tyre dhe nuk lejuan keqinterpretimin e parimeve fetare. Bashkekzistenca par exe*lle*nce trikonfesionale ndër shqiptarët, e verifikuar ndër shekuj, me një ekumenizëm dhe dialog shembullor, është shtyllë e qytetërimit shqi*p*tar. Multikonfesionaliteti është një proces i përfunduar historik, prandaj shqiptarët evropianë nuk kanë drojë se mund të balla*fa*qo*hen me “thyerje” të reja dhe “konvertime” fetare. Fun*dja, për shqip*tarët trikonfesionaliteti paraqet një begati të trashë*gimisë shpirtërore dhe mendore. Nuk mund të mohohet roli i kulturës kristiane në kri*jimin dhe ruajtjen e individualitetit shqiptar të kul*turës dhe gjuhës, siç nuk mund të mohohet roli i kulturës islame në ruajtjen e qenies kolektive shqiptare. Prandaj, përkatësia fetare tradicionale ndër shqiptarët duhet konsideruar si vlerë qytetëruese, kulturore, por edhe kombëtare, e cila duhet kultivuar e avancuar në të gjitha sht*re*s*at e popullatës dhe për këtë kontributin e tyre duhet ta japin të gjitha institucionet tona kombëtare.
Nuk ka dyshim se sundimi gjysmëshekullor komunist te shqiptarët dëmtoi në një masë të madhe çështjen fetare, sidomos në Shqipëri. Për këtë shkak, me fillimin e procesit të demokratizimit të saj, aty nxituan misionarë nga të gjitha anët e botës, sepse mendonin se Shqi*p*ëria ishte terren i përshtatshëm për përhapjen e propagandës fetare, sepse aty shqiptarët e në mënyrë të veçantë rinia, kishin humbur ide*ntitetin fetar gjatë periudhës së diktaturës së regjimit komunist, i cili bënte shpëlarjen e trurit nga besimet fetare, duke edukuar popullin në frymën ateiste.
Feja është trajtuar si formë e vetëdijes konservatore e reaksionare, si “opium për popullin” dhe si e tillë, është luftuar në mënyra të ndry*shme, duke varfëruar shpirtësinë e njeriut. Për fat të keq, kjo fry*më ateizmi ishte përhapur edhe në Kosovë, në mënyrë të veç*antë, mes intelegjencës. Në këtë mënyrë, ateizmi iu hakmor popullit shqiptar dhe po i hakmerret edhe sot e kësaj dite. Ende janë të freskëta pamjet e vërshimit të ambasadave të huaja në Tiranë, si dhe fluksi i madh i re*f*u*gjatëve shqiptarë, dëshira e vetme e të cilëve ishte të largoheshin nga Shqipëria dhe të merrnin botën në sy.
Cili është identiteti fetar i shqiptarëve?
Shqiptarët gjatë historisë së tyre të gjatë nuk kanë treguar ndonjë lloj fanatizmi të tepruar për përkatësitë e tyre fetare. Ata tradicionalisht ishin tolerantë në aspektin fetar. Këtë e kanë vërtetuar edhe shumë autorë të huaj, të cilët janë marrë me çështjen shqiptare. Ky realitet vihet në pah edhe në kohët e sotme. Në një raport të Grupit Ndër*kombëtar të Krizës, me titull “Feja në Kosovë” të 31 janarit 2001, rreth rolit të fesë në konfliktin në Kosovë, përveç të tjerash, thuhet: “Shqiptarët e Kosovës nuk e identifikojnë identitetin e tyre fetar nëpërmjet përkatësisë fetare, por atë e bëjnë nëpërmjet gjuhës dhe kanë një qasje relativisht qetësuese kundruall formave dhe vepri*me*ve të fesë islame. As prijësit e fesë islame dhe as feja islame nuk kanë luajtur ndonjë rol vendimtar gjatë tetë vjetëve të fushatës së rezi*ste*n*cës paqësore, gjatë okupimit të regjimit serb apo rezistencës së armatosur të viteve 1998-99. Islami politik apo fundamentalizmi soci*al, terma këto që përmenden me respekt në Lindjen e Mesme, kanë një ndikim shumë të vogël në Kosovë”.
Në anën tjetër, imazhi i serbëve të Kosovës paraqitet nëpërmjet pano*r*a*mave të manastireve dhe kishave ortodokse serbe.
Një pjesë e intelegjencës shqiptare, duke u mbështetur në paragj*yki*m*et që Perëndimi kishte në të kaluarën ndaj Islamit, disi hezitojnë të shprehin identitetin e tyre fetar islam. Sa për ilustrim, presidenti i Ko*s*o*vës, dr. Ibrahim Rugova, i cili përfaqëson unitetin e një populli me mbi 95% muslimanë, deklaron se ai simbolikisht është musliman dhe sillet vazhdimisht brenda një “universi simbolik” kristian. Në këtë aspekt, duhet kuptuar edhe formimi i Partisë Demokristiane, të vetmes parti me konotacion fetar, edhe pse shumica e anëtarësisë së saj janë të besimit islam. Në këtë vazhdë, duhen kuptuar edhe paraqitjet e liderëve partiakë, si dhe të disa intelektualëve në faqet e shtypit tonë me deklarime, si: “Do t’i jap Tiranës shkëlqim perë*ndim*or”, (Besnik Mustafaj, me rastin e zgjedhjeve lokale në Shqipëri, “Bota sot”, 28/8/2000); Sami Repishti: “Krish*tërimi, pararojë e hyrjes së shqiptarëve në Evropë”. (Drita, nr. 2-3, 149-150, viti XXIII); “Me PSHD-në në Evropë”, me rastin e zgjedhjeve lokale të PSHD-së në Kosovë; “Vetëm Perëndimi mund t’i nxjerrë në dritë vlerat tona ko*m*b*ëtare”, dr. Engjëll Sedaj, (“Opinioni i tretë”, nr. 4, 29/9/2000); “Se*lia e Shenjtë shqiptarët i konsideron perëndimorë” (Opinioni i tretë, nr. 3, 22/9/2000); “Nga të gjitha gjërat që ka krijuar Zoti, më e madhja ishte Nënë Tereza”, (Bota sot, 27/8/2000); “Krishtërimi, identitet shqiptar”, (Rilindja, 4 janar 2001); “Në Prishtinë të ngrihet katedralja e identitetit tonë”, (Rilindja, 24 mars 2001); “Ku është kisha jonë?”, (Ali Podrimja, “Gazeta e Re”, 28 janar 2001); “Shq*ip*ta*r*ët janë popull perëndimor”, (Qerim Ujkani – “Interesi nacional”, nr. 8, 12 nëntor 2001), etj.
Në anën tjetër, kur në shtypin tonë shkruhet për Islamin, fesë së cilës i përkasin shumica dërrmuese e shqiptarëve, ku nuk vërehen kurr*fa*rë shenjash të ndonjë ekstremizmi, hasim në titujt si vijon: “Islami kulturë a rrezik?” (Java, nr. 36, 13 fruer 2003); “Tradhtitë ndaj shtetit shqiptar”, (dr. Kajmak H. Deda, “Opinioni i tretë”, nr. 16, 3 tetor 2001), “Rreziku i afërm i shqiptarëve muhamedanë”, (“Fjala e lirë”, janar 1996); “Fundamentalizmi islamik në Ballkan”, (Stefan Shfarc, “Kombi”, 20 tetor 2000); “Kërcënimi islam për Shqipërinë”; “Bijtë e rinj të Allahut”; “Bij të ndarë të Allahut”, (Revista “Klan”, Tiranë); “Konaqet e Bin Ladenit” (“Bota sot”) etj.
Nga këta pak shembuj që përmenda, mund të sjellim përfundimin se në momentin aktual, fetë tona nuk kanë një trajtim të barabartë, si rezultat i faktorëve të jashtëm. Jemi dëshmitarë se shprehja publike e identitetit fetar të njerëzve publikë, qoftë në Kosovë, Shqipëri, Maqe*doni, Mal të Zi apo në diasporë, vlen vetëm për ata të për*katësisë së krishterë e jo edhe për ata të përkatësisë islame. Sa për ilustrim mu*nd të marrim kryeministrin e Shqipërisë, Fatos Nano. Atë asgjë nuk e pengon që ta bëjë martesën në kishë para kryepeshkopit të Kishës Or*t*odokse, Janullatos. Ndërsa deri më sot nuk dimë se ndonjë nga figurat publike me përkatësi islame të ketë ma*rrë pjesë së paku në një ceremoni fetare islame. Në Kosovë disa nga figurat publike pra*k*t*i*kojnë pjesëmarrjen në mesha me rastin e festave të Kishës katolike, por jo edhe në xhami me rastin e faljes së namazit të Bajramit.
Në anën tjetër, nëse dikush nga intelektualët tanë merr pjesë në ndonjë ceremoni fetare islame, gjë që është e drejtë e çdonjërit, për fat të keq, ai bëhet objekt talljeje nga ana e shtypit tonë. Ky akt tregon nivelin e ulët të kulturës së një pjese të inteligjencies sonë. Sa për ilustrim, po përmend vetëm dy shkrime: “Lulet e verdha të Xhen*etit”, (Bujku, tetor 1995), ku kritikohen disa poetë për pjesë*ma*rr*je në një iftar, si dhe shkrimi i Mehmet Krajës “Miqtë e mi pele*grinë”, (“Koha ditore”, 23 shkurt 2002).
Këtu vlen të përmendim se Këshilli Kombëtar Shqiptaro-Amerikan i kishte bërë vërejtje senatores së Nju Jorkut, Hillay Klinton, lidhur me komentet e saj ku kishte përmendur mbrojtjen amerikane të “musli*m*anëve të Kosovës”, si fakt se SHBA nuk është në luftë me Botën Islame. Këshilli Kombëtar Shqiptaro-Amerikan zonjës Klinton i ki*sh*te shkruar: “Në Kosovë dhe më gjerë ka shqiptarë që janë katolikë, ort*odoksë, hebrej dhe muslimanë. Prandaj, shqiptarët nuk e iden*ti*fi*ko*jnë veten nga ndonjë religjion, por sipas etnitetit të tyre”.
Në vend të përmbylljes
Nga e gjithë kjo që u tha mund të nxjerr këto konkluzione:
E para: Inferioriteti i të qenit musliman është një psikozë me synime të dëmshme, si në aspektin fetar, ashtu edhe në atë kombëtar. Pran*d*aj është koha e fundit që inteligjenca jonë të lirohet nga ky kompleks që i është imponuar për shkak të mosnjohjes së mjaftueshme me vle*rat e larta që predikon Islami.
E dyta: Tek shumica e intelektualëve tanë, Islamizmi identifikohet si fe e Lindjes. Ata harrojnë se edhe Krishtërimi e ka burimin në Lindje. Të dyja fetë, në mënyrën e tyre, shprehin të njëjtën gjë: të mos i gjunjëzohemi askujt përveçse Zotit; njeriu të dojë njeriun, të ndry*sho*jë egoizmin vetjak, të mos cenojë lumturinë e të tjerëve dhe t’i japë paqe e begati njerëzimit.
E treta: Ne muslimanët shqiptarë duhet të jemi krenarë për përka*të*sinë tonë fetare. Nga radhët e hoxhallarëve tanë kanë dalë jo pak patriotë për fatet e kombit, midis të cilëve mjafton të përmendim muderriz Ymer efendi Prizrenin, kryetar i Lidhjes së Prizrenit dhe Haxhi Vehbi Dibrën, i cili më 1912 u zgjodh kryetar i Pleqërisë, organ konsultativ në ndihmë të Qeverisë së Vlorës, me të drejtë të zëvendë*sonte kryeministrin Ismail Qemali kur mungonte.
E katërta: Ne shqiptarët duhet të kuptojmë se ushtrojmë besimin is*lam në Evropë, të rrethuar nga shtete kristiane, gjë që na detyron të jemi përfaqësues të denjë të besimit islam.
E pesta: Publiku evropian dhe ai perëndimor e kupton sot fenë në mënyrë demokratike, prandaj, nëse edhe ne e kuptojmë fenë dhe rol*in e saj në shoqëri në mënyrë të qytetëruar, nuk duhet të krijojmë inferioritet ndaj Evropës për cilëndo fe tonën.
Nga gjithë sa u tha, besoj se intelektualët tanë, në të ardhmen, çësh*tjes së identitetit fetar dhe atij islam në veçanti, do t’i qasen me një maturi dhe në mënyrë më shkencore.

[Albin]

Nexhat Ibrahimi
Pengesat dhe perspektiva e dialogut ndërmjet Islamit dhe Kristianizmit (Drejt kapërcimit të paneklezianizmit /evrocen­trizmit)
Kur’ani mëson se Islami nuk është fe që është paraqitur me Muhammedin a.s., sikur as All-llahu nuk është Zot i veçantë vetëm për mus­li­ma­nët. Po ashtu, as Muhammedi a.s. nuk ka pohuar për veten se është i pari prej të dërguarve të Zotit, por ka pohuar se Islami dhe kristianizmi mbajnë prejardhje nga gurra e përbashkët shpirtërore, të njohura gjatë shekujve në traditën primordiale ibrahimiane, të cilat ndërsjellësisht takohen dhe gërshetohen gjithnjë në pikëpamje fetare, kulturore, qytetëruese, politike, ekonomike dhe gjeografike. Mirëpo për shkak të ekskluzivizmit doktrinar dhe his­tor­ik, të cilin kristianizmi në format tashmë të njohura religjioze i konfi­r­mon pa kushte, i çon përpara dhe i mban për veten, ndërsa i kont­e­st­on për religjionet jashtëkristiane, takimi dhe bashkëjetesa e Islamit dhe kristianizmit gjatë historisë më tepër ka kaluar në shenjë konte­st­i­mesh, armiqësish dhe konfliktesh herë-herë të hapur e herë-herë të kamufluar.
Inkuizicioni, kryqëzatat, kolonializmi, neokolonializmi, luftërat loka­le dhe anatemat e vazhdueshme në të gjitha fushat që kristianizmi ka zhvilluar dhe plasuar kundër botës islame, janë vetëm pikat më ekla­ta­nte nyjore të asaj ngarkese negative me të cilën bota kristiane ka rrezatuar kundrejt botës islame.
Në distancën kohore prej shekullit XII-XV, është krijuar tërë një literaturë, esencën e së cilës e përbëjnë sulmet e paramenduara dhe propagandistike në personalitetin e Pejgamberit, Muhammedit a.s. dhe në autenticitetin e librit të shenjtë të muslimanëve, Kur’anit. Një pjesë e konsiderueshme e një literature të tillë është shkruar me gju­hë aq jodinjitoze dhe me stil aq çoroditës, sa çdo pasardhës të ndershëm të kësaj kohe, të cilësdo kulturë, të cilitdo religjion dhe të cilitdo civilizim qoftë, do ta kaplojë ndjenja e turpit dhe e shqetë­sim­it.
Pasoi periudha e Renesansës (shekujt XV-XVI). Fryma e kësaj periudhe, sikur edhe faza e parë, karakterizohet me armiqësi të shfr­e­nuar të botës kristiane kundër botës islame. Personifikimi eklatant i gjallë i kësaj armiqësie është kardinali Nikolla nga Cuse (1401-1464) dhe vepra e tij De pace fidei, Guillaume Postel dhe vepra e tij De orbis terrae concordia (1543) dhe Jean Bodin në Evropë dhe Marin Barleti, Pjetër Bogdani e të tjerë ndër shqiptarët.
Me qëllim kundërshtimin sa më të themeltë të ekzistencës islame, të botës muslimane, në këtë kohë është bërë edhe përkthimi i Kur’anit në gjuhën latine nga Ludovic Maracci me titull Refutatio Alcorani, më 1698.
Me kalimin e Renesansës, erdhi periudha e Iluminizmit (shekujt XVIII–XIX). Literatura në këtë periudhë është diç më e butë, më pajtuese ndaj islamit dhe muslimanëve. Dëshmitar për këtë është vepra e grofit francez Boulainvilliers me titull Vie de Mahomet (1730), ku Muhammedin a.s. e paraqet në figurën e mendimtarit të lirë, të krijuesit të një religjioni natyror dhe intelektual. Në këtë kohë, edhe francezi Du Ryer në vitin 1647 publikon përkthimin e parë në frën­gji­sht të Kur’anit, kurse autori Sale në veprën e tij Preliminary Discourse në vitin 1734 ofron ekspozenë e parë objektive mbi Islamin.
Në shekullin XIX Napoleoni, komandant i njohur ushtarak francez dhe pasardhës i filozofisë së Iluminizmit, pati shprehur simpati të theksuar ndaj Islamit në letrat e tij dërguar Kleberit, duke e quajtur Pejgamberin a.s. “…profeti ynë Mahometi”. Mirëpo, tërë kjo nuk e pengoi Kishën katolike të asaj kohe që me kolonializmin, i cili ishte në rritje e sipër, të bëhej bashkëpjesëtare në agresionin dhe gjeno­ci­d­in, etnocidin dhe kulturocidin mbi botën islame.
Shekulli XX do të prodhojë shumë shkencëtarë, historianë dhe orient­alistë të cilët, pak a shumë objektivisht, do t’i qasen hulumtimit të religjionit dhe shpirtërores islame. Mjafton të përmendim Buhlen, Bl­a­cherin, M. Wattin, M. Rodinsonin, Miguel Asin Palaciosin, Louis Ma­ss­ignonin, Henry Corbinin që, secili në mënyrën e vet, botën isla­me ia afroi Evropës në dritë krejtësisht të re.
Mirëpo, kthesa kulminante në marrëdhëniet e islamit dhe kristian­i­z­m­it do të ndodhë me mbajtjen e Koncilit të dytë të Vatikanit (1962-1964). Pas këtij koncili në Vatikan, Kisha katolike pushoi së shqip­tuari anatema ndaj Islamit dhe muslimanëve dhe filloi të shkru­ajë në frymën e re konciliane:
“Kisha i shikon me respekt edhe muslimanët, të cilët i luten Zotit një, të gjallit dhe subzistentit, të gjithëmëshirshmit dhe të gjithëmund­sh­mit, krijuesit të Qiellit dhe të Tokës, i cili u ka folur njerëzve.”
Ata shpresojnë në frymën e re ekumenike:
“Meqë gjatë shekujve ndërmjet kristianëve dhe muslimanëve erdhi deri (puna) te konfliktet dhe armiqësitë e shpeshta, Koncili i Shenjtë fton të gjithë që, duke harruar ç’ka qenë, sinqerisht të angazhohen rreth mirëkuptimit reciprok dhe që të mbrojnë dhe avansojnë bashk­a­risht të drejtën sociale, të mirat morale dhe liritë për të gjithë njerëzit.”
Ndërsa Kisha katolike deklarativisht dhe në segmente të caktuara, edhe praktikisht, tregon shenja pajtimi, por jo edhe pranimi e njoh­je­je, bashkësitë evangjeliste, të personifikuara në teologët e tyre me ndikim – W. C. Smith, H. Kramer, Marius Baar e të tjerë, mbajnë qën­d­r­ime ekstreme, duke përjashtuar muslimanët si partnerë për bise­d­ime dhe duke i konsideruar si armiqtë më të rrezikshëm për Perëndimin.
Muslimanët, sigurisht, nuk do të mund t’i harrojnë të gjitha armi­qësitë, dhunën dhe padrejtësitë që u janë bërë dhe që aktualisht po u bëhen nga ana e kristianëve, por do të bëhet provë t’u falet, si shenjë e vullnetit të mirë dhe e zotimit fillestar për takime ekumenike të re­ja, më të frytshme, më efektive dhe më të barabarta me të gjithë pop­ujt, kulturat dhe traditat religjioze, veçanërisht me ato kristiane. Por takime frytdhënëse dhe efektive ekumenike nuk do të mund të ketë nëse nuk plotësohet kushti fundamental për takime të tilla, e ai është barabarësia e pashmangshme e përfaqësuesve të të dy tradita­ve religjioze në takimin dhe kuvendimin e tyre ndërfetar. Në rrafshin doktrinar, kjo barabarësi asnjëherë nuk mund të arrihet, sepse kristi­a­n­izmi nuk do të mund ta pranojë islamin si religjion të shpallur, Pejgamberin a.s. si një prej të dërguarve të Zotit dhe Kur’anin si Fjalën e shenjtë autentike dhe të frymëzuar prej Zotit, të zbritur nga qielli dhe që në këtë proces të anullojë raison d’etre (arsyeja e të qenit) vetjak. Për këtë arsye, edhe dialogu mbi tridhjetëvjeçar ndërfetar ndë­r­mjet kristianëve dhe muslimanëve në rrafshin e doktrinës fund­amentale religjioze është zhvilluar më kot. Përveç konfirmimit më të thellë të dallimeve të pakapërcyeshme reciproke, pjesëmarrësit e tak­i­meve dialoguese ndërfetare nuk kanë arritur asgjë më shumë. Dhe ndonëse për Islamin nuk është me rëndësi thelbësore njohja, pranimi dhe dëshmimi nga ana e kristianëve për Islamin si religjion burimor, i mirëfilltë dhe universal, megjithatë, thelbësore është që kri­s­t­ianët t’u pranojnë muslimanëve të drejtën e ekzistimit dhe shfr­ytëzimit të të mirave dhe vlerave në kupën qiellore dhe t’i traj­to­j­në si popull të Zotit, numri i të cilëve aktualisht e kalon shifrën mbi një miliard e gjysmë. Injorimi i muslimanëve, në kuptim të var­gut të Palit në Letra Efesianëve 1,9 dhe dëbimi nga Evropa, siç ndodhi në të kaluarën, por edhe në luftërat e fundit të zhvilluara nga pasa­r­dhësit e civilizimit kristian ndaj shqiptarëve dhe boshnjakëve të besi­mit musliman, në frymën e idesë së apostull Palit mbi panekle­zi­a­nizmin dhe pankristocentrizmin, duhet të përfundojnë. Nëse u hidhet një vështrim porosive të Koncilit II të Vatikanit dhe politikës aktuale evroamerikane, të cilët lavdërohen me liri e demokraci, do të shohim se deklaratat janë të paqëndrueshme, qesharake e madje edhe hipo­krite.
Mirëpo, që të eliminohet qëndrimi i standardeve të dyfishta në zbatimin e të drejtave njerëzore brenda civilizmit kristian dhe brenda civilizmit jokristian, është imediate që civilizimi jokristian në ndërti­min e marrëdhënieve të mira me të tjerët, e veçanërisht me civili­zi­min islam, të heqë dorë përfundimisht nga dy ide që deri tash kanë orkestruar krijimin e strategjisë globale në botë e kjo është ideja e paneklezianizmit, jashtë të cilit gjoja nuk ka shpëtim për shpirtin individual dhe komunitar, ide të cilën e inicion Shën Agustini në Civitae Dei dhe ideja e evrocentrizimit, të cilën e inicion shoqëria sekulare e Evropës, e cila pretendon të bëhet kriter i të gjitha gjërave dhe të gjitha vlerave në ‘shtëpi’ dhe në ‘botë’. Kisha duhet ta udhë­heqë vetë këtë betejë kundër dy ideve të sipërpërmendura, sepse tërë fatkeqësia e tyre do të godasë në fund të fundit vetë Kishën. Nëse ideja e paneklezianizmit aplikohet me dhunë, ajo përfundon në kry­qëzata dhe inkuizicion, kurse kjo do të thotë bumerang që kthen pro­jektilin e hedhur në start. E njëjtë është edhe me evrocentrizmin, i cili në vend të procesit të akulturimit dhe inkulturimit, ku do ta kishin vendin idetë e fokusuara të paneklezianizmit dhe evrocentrizmit, ato imponohen me forcë ushtarake, ekonomike, politike dhe kulturore dhe gjithnjë përfundojnë me ‘fashizëm’, i cili pas dëmeve që shka­kton, vdes në vetëvete, në gjakun e vet. Civilizimi kristian duhet të ballafaqohet vetë me këto dy ide në evroperëndim, sepse duhet të ketë parasysh se pikërisht nga kjo frymë rezultoi fantazma dykre­rëshe e modernizmit të paskrupullt dhe sekularizmit të pashpirt, të cilat në pangopësinë dhe nepsqarinë e tyre, së pari do t’i këpusnin kokën vetë Kishës, sepse në gjenet e tyre më shumë pulson fryma e Evropës pagane se sa fryma e gjakut të Krishtit.
Prognozat futuriste të Samuel P. Huntingtonit dhe të të tjerëve mbi konfliktet ndërmjet civilizimeve në shekullin XXI dhe konfliktet aktuale në botë me elemente luftërash ndërmjet civilizimeve (Indo­ne­zia – Timori, Sudani – jugu pagan dhe kristian, Rusia (dhe kom­pl­o­ti botëror) – Çeçenia, Serbia (sllavët) – Bosnja, Serbia (sllavët) – Kosova, Evro-Amerika – Afganistani, Evro-Amerika – Iraku, etj.), janë elemente të mjaftueshme që:
1) Kisha katolike të ofrojë, kurse Islami të pranojë dialogun kons­truktiv e të mirëfilltë, të nxitur nga burimi i tyre i përbashkët shpirtë­ror, të identifikuara në gjenin primordial semit apo në traditën e për­bashkët primordiale ademite. Në të kundërtën, do të ketë afrime (ale­anca) të civilizimeve të tjera dhe mundësi për konfrontime të tjera ndë­rmjet civilizimeve në shekullin aktual;
2) Frymën luftarake që po sjell politika dhe ideologjia pagano-evropiane dhe evro-amerikane, me aleatët e vet: shkencën e pafe, tek­nikën e pashpirt dhe moralin indiferent e servil, po mbjell frikë nga shkatërrimi dhe zhdukja me përmasa të mëdha, ta zëvendësojë me dialog. Nëse kjo nuk ndodh, atëherë nuk do të ketë kuptim cilit ko­mb i përkasim, çfarë doktrine ndjekim, cilin civilizim përqafojmë;
3) Të zhvillohet vetëdija nëpër vendet evropiane dhe në Amerikë mbi të drejtën në diversitetin nacional, fetar, kulturor etj. Përka­të­sisht, të zhvillohet vetëdija në kuptim të porosisë së Zhan-Pol Sartrit, i cili, lidhur me veprën e Franc Fanonit, shtron pyetje tejet inter­e­sante:
“Përse ta lexojmë këtë libër kundër vetes?”
për t’u përgjigjur:
“… të na tregojnë se ç’kemi bërë prej tyre, për të kuptuar se ç’kemi bërë prej vetes… sepse, Evropës po i kërcënohet rreziku i madh i shk­a­tërrimit.”
“Dhuna kolonialiste nuk ka për qëllim vetëm të mbajë në fre ata njerëz të robëruar, por ajo synon edhe t’i dehumanizojë ata.”
“Asgjë nuk do të kursehet për të zhdukur traditat e tyre, për të zëvendësuar gjuhët e tyre me tonat, për të shkatërruar kulturën e tyre pa ua dhënë tonën.”
“Meqë të tjerët bëhen njerëz kundër nesh, del se ne jemi armiq të gjinisë njerëzore. Vlerat tona të dashura i humbin krahët; po t’i shoh­im për së afërmi, nuk do të gjejmë asnjë që të mos jetë e zhytur në gjak.”
Në të kundërt, mirëkuptimi dhe ekumenizmi do të jenë pa kuptim dhe pa synime të larta.
Thëniet e politikanit indian, Xhavahel La’al Nehru, se “qytetërimi islam është nëna e qytetërimeve të reja” dhe të shkrimtarit anglez George Bernard Show se “Islami është fe e ardhmërisë”, janë ma­n­ifestim i largimeve nga shtresimet dhe komplekset e trashëguara të konservuara gjatë shekujve.


Përfundim
Perëndimi dhe Islami mund të bashkëjetojnë, sikur edhe Veriu i pasur dhe Jugu i varfër. Asnjë popull nuk paraqet ‘ujëdhesë’ të vetëmjaftueshme. Porosia e All-llahut të madhëruar:
“O ju njerëz, vërtet Ne ju krijuam juve prej një mashkulli dhe një femre, ju bëmë popuj e fise që të njiheni ndërmjet vete, e s’ka dyshim se tek All-llahu më i ndershëm ndër ju është ai që më tepër është i ruajtur…”. (Huxhurat, 13)
kërkon angazhim dhe bashkërenditje për kristianët dhe muslimanët në shërbim të vullnetit të Zotit e kundër sekularizmit, materializmit, padrejtësive shoqërore dhe politike, sëmundjeve fizike dhe morale, konflikteve të armatosura dhe globalizimit të komunikimit intele­kt­ual, kulturor dhe komercial.

Shtojcë:

Shtetet më të mëdha botërore sollën këto luftra
Nr. Shteti Numri i
Luftërave Kohëzgjatja e të gjitha luftrave
1 Anglia 38 luftëra 64 vjet
2 Franca 17 58
3 Rusia 13 28
4 Italia 9 14
5 Gjermania 6 10
6 SHBA 5 11
7 Japonia 3 6

[Albin]

Ervin Hatibi

Shpluhurosje e një miti

Shenja të revizionizmit historik në vështrimet shqiptare për periudhën osmane.
Përplasja midis Evropës së krishterë dhe Islamit osman, shpesh është përqasur me ballafaqimin e ditëve të sotme midis botës së lirë dhe Bashkimit Sovjetik. Krahasimi nuk është i pavend. …Por këtë përqasje nuk duhet ta teprojmë. Në këtë ball*a*faqim të hershëm, ekzaltimi dhe dogmatizmi ishte i të dy krahëve dhe toleranca më e madhe ishte në anën turke. Në shekujt XV dhe XVI, lëv*i*zja e refugj*atëve - të cilët, sipas shprehjes brilante të Leninit “votonin me këmbët e tyre” - ishte nga Perëndimi në Lin*dje dhe jo si sot nga Lindja në Perëndim. Shpërngulja e çifutëve për në Turqi, përzënë nga Spanja në 1492, është e mirënjohur, por në asnjë mënyrë e vetmja. Të tjera grupe refugjatësh, të krishterë disi*de*ntë të perse*ku*tu*ar nga kishat predominuese të vendeve të tyre, ashtu si edhe çifutë, gjenin strehë në tokat osmane. Kur sundimit osman në Evropë i er*dhi fundi, kombet e krishtera të cilat ata i kishin sunduar prej shek*u*jsh ishin ende aty, me gjuhët e tyre, kulturat, fetë e tyre, po ash*tu, në një*farë mënyre, edhe me institucionet e tyre të paprekura dhe të gat*sh*me të rimerrnin ekzistencë të pavarur kombëtare. E njëjta nuk mund të thuhet për ata muslimanë që mbetën pas sundim*it turk në Ba*ll*kan, apo pas sundimit maur në Spanjë.
“The Middle East”, Bernard Lewis
Një nga kontributet më të shëmtuara intelektuale të shekullit të kal*u*ar në Shqipëri, është padyshim edhe nxirosja e periudhës osma*ne të historisë së shqiptarëve, me ngjyrat e padiskutueshme të një barba*rie. Duke ndjekur besnikërisht gjurmët zyrtare të akademizmit ideol*o*gjik, u formua në kulturën popullore, me udhëheqjen e komisarëve të letërsisë dhe arteve, një ide fikse e cila kërkonte tek turku, turko*sh*a*ku, anadollaku, kriminelin e zi epshor, injorant me shpatë në dorë. Në përfytyrimtarinë popullore u koleksionua një pavijon grotesk demonografie, me një hierarki të së keqes që kulmohej me Sulltanin dhe vijonte me vezirë, sadrazemë, velinj, me shejhul islamë, derv*ishë, pashallarë e bejlerbejlerë - detyrimisht të gjithë turq, si edhe de*m*onë më pak të rëndësishëm, se helbete shqiptarë, në forma të de*fo*rmu*ara dhjamore bejlerësh e agallarësh e qehallarësh, shërbëtorë të të huajit. Shtrirë që nëpër faqe të letërsisë, nga ajo e klasit të parë fa*re, në kinematografinë e neorealizmit socialist, e deri tek retushimet e folklorit, ilustrimet e revistave të fatosave e pionierëve, nuk do fare mundim për t’u parë se kjo sagë orientaliste, ishte në fakt një pro*jektim në kohën e (pa)kryer i luftës së klasave në variantin e saj agrar shqiptar, i cili e shihte inxhinierinë social-politike të Luftës së Dytë si vendimtare për ndarjen simetrike e jashtëkohore të shapit nga sheq*eri. Kështu, në të njëjtin areal aleancash, vendin e pushtuesve italo-gjermanë do ta zënë turqit, në rolin e një lloji mbivlere imperialiste, një lloji subvencioni nga jashtë, i cili u jep ballistëve e pasunarëve të Luftës së Dytë, rrjedhimisht edhe paraardhësve të tyre kolabo*ra*ci*o*n*i*stë -bejlerëve dhe klerit, kapitalin ushtarako-ekonomik për të sunduar mbi bujqit, çifçinjtë e rajanë. Deformimi fizik i bashkëpunë*to*rëve të turkut, mishëruar fonetikisht edhe në damkën e ënjtur raci*ste “anadollak”, si edhe në epitetin “gjakprishur” - një kompozitë e stilit arbëresho-naimian e cila lundroi me vite në gojët emfatike të patriotizmës kinematografike e letrare - tregojnë haptas frymëzimin shterp rilindas për kombin e zgjedhur pellazg, ilirian, arian, (fry*më*z*im) i cili rrjedhimisht sheh në “tradhëtinë” ndaj kombit të shenjtë pasoja të një sëmundjeje hormonale, të një lloj degjenerimi gjenetik-klasor. Sfondin mistik që justifikon këtë procedim jorealist e joshke*n*cor, e ofron ajo çka atëherë cekej vetëm shkarazi; fakti që bashkë*pun*ë*torët bejlerë të turkut kishin tradhëtuar edhe fenë e vërtetë, mund t’i kishte bërë ata pre të zemërimit të një zoti të krishterë, i cili i kishte katandisur ashtu, në derexhenë stilizuese të realizmit socialist. Sot, e çliruar nga prangat marksiste e enveriste, krijimtaria me temë “anti*tu*r*ke-në-fakt-antiislame” merr frymë lirshëm, lulëzon në kimikatet e skaduara të mashtrimit historik. Në suplementin e saj të ditës së diel, gazeta “55” para pak kohësh na ofron një tregim të piktorit të mirë*njohur M. Velo, të cilit, përveç publicistikës dhe tashmë tregim*ta*risë, nuk i ka mbetur veçse ta shprehë edhe në bojëra uji alergjinë e vet ndaj muslimanëve. Tregimi, në skenën e një burgu komunist, gati fokusohet në vuajtjet e një të dënuari musliman, i cili shprehet se po vuan në lëkurën e vet krimet që ka bërë gjyshi i tij, bashkëpunëtor i turkut, kundër komitëve bullgarë… Më tej, personazhi-rrëfimtar, të cilin në një përqindje mjaft të lartë na duhet ta barazojmë me auto*r*in, shpreh habi sesi policët, ndonëse katolikë, janë kaq mizorë. Si vallë e pajtojnë dhunën që ushtrojnë, me besën e Krishtit, sepse sa për eprorët e tyre muslimanë… ata tek e fundit janë muslimanë, dhe kështu, sipas autorit, nuk mund të mos jenë tjetër veçse monstra. Pas animimit artistik të tezës së përhapur prej vitesh, sipas të cilës, regji*mi komunist ka qenë një qeverisje prej “eprorësh-jo rastësisht- mu*slimanë”, provohet, pa ndonjë sukses, të jepet në formë aksiome se muslimanët janë një skotë barbare dhe e pamëshirshme, e cila jo vet*ëm kaq, por na paska infektuar edhe katolikët me mizorinë e vet. Autori harron se ndoshta e vetmja fjalë që kemi ne shqiptarët në gjuhën e përditshme për të shprehur keqardhje, mëshirë dhe kërkesë për përmbajtje para dhunës, është fjala “gjynah”, një fjalë arabe, e mbjellë këtu prej turkut.
Në kundërshtim me faktin historik për kahjen kronologjike të qytet*ër*imit, për dimensionin nga ku lindën fetë, mitet e shkencat, u mëtua se Lindja, Islami, Azia, Anadolli, shkretëtira dhe esmerët ishin djepi i të keqes që na kishte kapluar neve… shqiptarëve (kupto: të bardh*ë*ve, perëndimorëve, të krishterëve, evropianëve). I gjithë ky shtremb*ë*r*im i fakteve në kohë të diktaturës, mendoj se shërbente për të forcuar mitin për popullin e veçantë shqiptar, një popull liridashës i cili kishte zgjedhur të mos ishte kurrë pushtues, por, si i vogël, gjith*një qëllonte të pushtohej, e kështu i shtypur prej shekujsh, kishte for*m*uar një ndërgjegje “klasore” për të bërë revolucionin kundër atyre që kishte sipër - të huajt dhe të pasurit vendas. Teorikisht, dukej që shumica e shqiptarëve të ishin edhe të varfër (të mirë) edhe musli*ma*në (të këqinj, se me fenë e pushtuesit), e kështu me rregull treshi, Islami si fe dhe ideologji e armikut, duhet të ishte imponuar me dhunë e presion ekonomik. Dhe sipas rrjedhojës ideo-logjike, shqip*ta*rët, të përmbytur nga supershteti i urryer osman, thjesht kishin mbajtur frymën nën ujë për një gjysmë të mirë mijëvjeçari, në një lloj rezistence jobashkëpunuese, në një lloj agjërimi gandian antiimperia*l*ist.
Është gjithë kjo parapërgatitje masive, e cila justifikon frymën kund*ë*r*islame në shoqëri. Sigurisht, një fe pushtuesish, e imponuar me shpatë në dorë, nën presionin e bukës (taksa e xhizjes së famshme), nuk ka sesi përthyhet në ndërgjegje përveçse si një aksident kolosal e mbarëpopullor, një gabim për t’u korrigjuar një orë e më parë, tash*më në kushtet e lirisë. Ateizmi administrativ i Enver Hoxhës, recept*o*het thjesht si një ngrirje, si një pezullim pesëdhjetëvjeçar i korri*gjimit të gabimit.
Në kohët e hyrjes së Shqipërisë në Konferencën Islamike, hija e tur*k*ut si psikozë, arriti, në mënyrë krejt qesharake, të bënte të besueshme dhe të aktivizonte lloj-lloj frikërash e sajesash në sektorë të ndryshëm të shoqërisë. Ndonëse në një regjim parlamentar demo*kratik, të varur gati totalisht nga ndihmat e huaja perëndimore dhe nga poli*ti*kat e institucioneve ndërkombëtare, ideja e ushqyer me vite për na*ty*rën e dhunshme e imponuese të Islamit, ilustruar bollshëm në tur*kun, ofroi rrënjët dhe bëri që të pranohej si e mundshme fantazia për ngritjen e ndonjë Stalingradi islamik mu në gji të Evropës. Ndërsa diskutoja për Islamin në vitin ’93 me një poet e intelektual të njohur, nuk ishte nevoja për asnjë referencë kuranore apo kulturore, sepse bashkëbiseduesi kishte zgjedhur të debatonte për vlefshmërinë e Isl*a*mit me shpifjen sipas së cilës arabët do të ndërtonin një xhami ma*dh*ështore në Rubik dhe, pasi të privatizonin minierat, në një for*më tepër origjinale të xhizjes, nuk do të pranonin në punë asnjë minator katolik pa hyrë më parë në xhami… (Ndërkaq, në Arabinë Saudite e të tjera vende të Gjirit punojnë qindra e mijëra emigrantë të varfër të krishterë, e bile edhe hindusë, budistë e sikhë, pa qenë kusht, si në ndonjë vend evropian, që të ndryshojnë fenë.) Apo tipike është edhe zhurma mediatike e atyre viteve se një milion ferexhe po prisnin gati në garderobat e fondamentalizmit për të mbuluar gratë dhe vajzat shqiptare.
Nuk është nevoja të përsërisim ato që janë evidentuar edhe në shkrime të mëparshme, duke ricituar emblema të tilla nëpër tituj gaz*e*tash të mëdha shqiptare: “Muslimanët shqiptarë, pasardhës të haremeve të sulltanit” apo “Kaq e aq fshatarë të aksh zone, braktisën fenë e pushtuesit e u kthyen në fenë e të parëve”.
Megjithatë, tanimë vëmë re, si në mjediset akademike, ashtu edhe në ato kulturore e mediatike, të fryjë një puhizë ndërgjegjësimi dhe serioziteti në rivlerësimin e historisë komplekse të epokës osmane, të marrëdhënieve të shqiptarëve me shtetin osman. Në dritën e fakteve të bujshme historike lexuar në tekste autoritative dhe të realitetin e pakontestueshëm, që mund të vërehet “me sy të lirë” edhe nga jo*pro*f*e*sionistët, ka shenja se kultura shqiptare po reagon dhe po pranon në strukturat e veta rileximet historike për periudhën osmane, një proces ky që do dëshiroja ta quanim revizionizëm. Ndonëse termi është ca problematik, jo për origjinën e vet (post)marksiste, sesa për ngjyresën që ka marrë në lidhje me rivlerësimin e fashizmit në Itali, Japoni, Gjermani etj. apo me mohimin e Holokaustit nga qarqet neg*a*cioniste antisemite, ne po e përdorim në përqasje me fenomenin e “historianëve të rinj” izraelitë, të cilët u emërtuan si “revizionistë”, pasi çmontuan mitet zyrtare përmbi “largimin vullnetar të pale*sti*ne*z*ëve nga trojet e veta”, duke argumentuar se eksodi i 1948-ës ishte një përzënie e dhunshme. Tendencën kulturore që do të përpiqem ta ilustroj më poshtë, nuk mund ta emërtoj ndryshe veçse si “revizion*i*zëm”, me dijen se termi ka një traditë përdorimi politik dhe shqe*tësues. Sepse, dihet, shenjat e normalizimit dhe të seriozitetit shken*c*or mbi epokën në fjalë, ende shkaktojnë “skandal” në radhët e të pai*n*formuarve e sidomos në radhët e fanatikëve apo fundament*alistëve antimuslimanë. Ata e kuptojnë se po u rrënove shpërdorimet histo*rike mbi “përbindëshin osman”, u gropose njëherësh edhe ba*zën më të fortë që kanë për të sulmuar identitetin islam në Shqip*ëri…
Për të vijuar, le të bëjmë një përmbledhje elokuente të asaj që është thënë gabim dhe të asaj si do rithënë e vërteta, duke shfrytëzuar citime nga “bibla” kontroversiale e revizionizmit historik shqiptar, an*a*liza “Skicë e mendimit politik shqiptar” të H.Ferrajt, në të cilën, në fakt, spektri revizionues prek hapësira shumë më të gjera se vet*ëm periudha osmane.
Tezat e historiografisë zyrtare shqiptare sipas dr. Ferraj, këmbë*ngu*l*in se “pushtimi osman i Shqipërisë ka frenuar zhvillimin e shqipta*rë*ve në rrugën evro-perëndimore si rrugë më e përparuar; sistemi politiko-shoqëror; sistemi politiko-shoqëror aziatik osman ka qenë më i prapambetur, ka qenë barbar në krahasim me ato evro-perën*di*m*o*re (në studimet e historiografisë zyrtare shqiptare termi “bar*b*ar”… përdoret vetëm për sundimtarët osmanë dhe sistemin e tyre politik, ekonomik e kulturor dhe jo për sundues të tjerë si p.sh. ata bizantinë, sllavë etj… - fusnotë e H.F.); osmanët kanë ushtruar pres*i*on për asimilimin etnik të shqiptarëve; argument i presionit asimi*l*ues është islamizimi i dhunshëm; argument i islamizimit të dhun*shëm është taksa e veçantë për jomuslimanët, xhizja.” (fq. 50 botimi i 1998, “Koha”)
Në formë pak më të gjatë do të japim edhe përgjigjen e autorit ndaj tezave, që na duket se puthitet mirë me logjikën e pastaj (meqë logji*ka nuk është aspak vendimtare në rikrijimin e tablove historike) do të japim më në fund edhe referenca në natyrë dokumentash e faktesh, me një pjesë të të cilave do të provojmë edhe dukuritë më të fundit “revizioniste” në kulturën tonë . Në faqen 58-59 të “Skicë…”, lexojmë: “Dobësia e hipotezës e cila e paraqet Perandorinë Osmane si “të egër”, “barbare”, me prirje të fortë asimiluese etj., qëndron në fa*k*tin se nuk mund të shpjegojë bindshëm se pse shqiptarët u inte*gr*u*an aq shumë në Perandorinë Osmane në qoftë se ajo u keqësoi gjen*djen e përgjithshme të tyre? Pse te shqiptarët xhizja ishte presion i mjaftueshëm për ndërrimin e fesë, ndërsa tek popujt e tjerë jo?… Pse nuk u ushtrua dhunë islamizuese mbi popujt e tjerë por vetëm mbi shqiptarët? A kishte Perandoria osmane ndonjë arsye të posaçme për të ushtruar dhunë mbi shqiptarët ndryshe nga popujt e tjerë?… si e siguroi qetësinë dhe qëndrueshmërinë disashekullore dhe pothuaj sundimin e botës Perandoria Osmane? Si është e mundur që “vendi më i prapambetur i Evropës” është njëkohësisht fuqia më e madhe e botës? A është historike teza se qytetërimi evropian ka qenë qytet*ër*i*mi më i përparuar në të gjithë kohërat, ndërsa Perandoria Osmane ishte e prapambetur sepse ishte “aziatike”? Në qoftë se Perandoria Os*m*ane ka qenë gjithnjë më e prapambetur se Evropa, atëherë ç’kuptim ka teza se nga fundi i shekullit XVIII e këtej, si rezultat i zhvillimit të revolucionit industrial në Evropën Perëndimore, Peran*doria Osmane mbeti prapa saj? A është historike të shtrihet gjendja e saj e dy shekujve të fundit edhe në gjithë shekujt e mëparshëm të ekzistencës së saj? etj. etj”.
Më pas autori, pasi citon një numër personalitetesh, disa të njohur edhe për lexuesin shqiptar, si O. Baj, F. Engels (“pozita e e rajasë në sistemin osman ishte më e mirë se e bujkrobërve në vendet evro*pi*ane”), F.Noli (“Turqit erdhën në Evropë si çlirimtarë të bujkrobërve dhe të klasave të shtypura... Kjo shpjegon… sesi arritën të krijojnë një pe*r*a*ndori të madhe brenda një kohe aq të shkurtër.”), S.Rizaj (Perandoria Osmane kishte sistemin juridik më demokratik të koh*ës). Si për të dashur t’i japë fund në mënyrë të pakthyeshme debatit, Ferraj në fq. 61 thotë se shumica e historianëve profesionistë tashmë i përdorin pa referenca teza të tilla për karakterin liberal, joasimilues të politikave osmane.
Establishmenti kulturor nuk i pranon tezat e Ferrajt në përgjithësi dhe për ato të marrëdhënieve shqiptaro-osmane në veçanti, ka patur reagime të posaçme. Kurse orvatje të tjera revizioniste, si përmble*dhja studimore “Rreth përhapjes së Islamit ndër shqiptarët” (Klub Drita Kulturore, Shkodër 1997) me kontribute nga autoritete si Sherif Delvina, Ferid Duka etj., apo edhe punimet me të njëjtën kahje nga Nexhat Ibrahimi apo Ali M. Basha, janë rrethuar me mospërmendje gati të plotë dhe kanë marrë një status klandestiniteti. Prirjet e reja politike siç i lexojmë në ridimensionimin më të fundit të pozicion*imeve shqiptare në korridorin amerikan Turqi-Greqi, janë një nga shtysat madhore që bënë kohët e fundit ridaljen e vrullshme në dritë të tezave rivlerësuese. Është edhe një shtysë tjetër, besoj, me karakter emocional: dëshmitë për pozitat dhe statusin tepër të lartë të shqiptarëve në perandorinë osmane, japin njëfarë komforti nostalgjik e ngushëllues përballë rrënimit që përfaqësojmë prej kaq shumë koh*ësh.
Për të nisur, si e do adeti, me një klasifikim piramidal, nga shembujt prej botës së institucioneve shtetërore të kulturës, për të zbritur më tej në ato joshtetërore, dokumentojmë fillimisht ngjyrat e zbutjes në par*athënien shoqëruese që Dr. Shaban Sinani, drejtor i Përgjithshëm i Arkivave të Shqipërisë, i bën librit “Katalogu i dorëshkrimeve osma*ne në arkivat e Shqipërisë”, botuar turqisht-anglisht-shqip në Ankara (Vini re!) Në deklarimin e tij profesional, sidomos në sensin politik të fjalës, kryearkivistit i rezulton se në bazë të provave të shkruara, të cilat i kanë patur në dorë edhe parardhësit e tij, do thënë se “…Porta e Lartë disa herë ka ndaluar me urdhra të drejtpërdrejtë cënimin e pronës së të krishterëve dhe të institucioneve të kultit. Dëshmi të tilla janë prova që mund të ndikojnë për të relativizuar disa përfundime të cilat për hir të një tradicionalizmi, ende vlerësohen si jashtë disku*t*i*mit, në lidhje me procesin dhe format e ndikimit të perandorisë në strukturën demo-fetare të Rumelisë…” (Katalogu i dorëshkrimeve…, fq. XXIX, Ankara 2001.) (Gjithashtu, botuar edhe në “Njeriu”, përm*b*l*e**dhje e materialeve të sesionit shkencor të Tarikateve Islam*i*ke të Shqipërisë dhe Kosovës, Eurorilindja, maj 2002.) Autori, tepër i ndër*gj*e*gjshëm për rolin prej akullthyesi, përdor shprehjen “mund të ndikojnë për të relativizuar” kur u referohet dëshmive arkivore, të cilat ndonëse me rolin e vet madhor në drejtshkrimin e historisë, en*de janë të pafuqishme para “tradicionalizmit të padiskutueshëm”, ta*bu*së së moçme zyrtare. Se edhe sikur historianët e teksthartuesit tanë ta vënë dorën në zemër e të rithonë në kor të vërtetat e reja, tabu të tilla nuk rrënohen dot vetëm në korridore arkivash apo salla bibl*i*o*te*kash a konferencash. Lufta me to bëhet nëpër sheshe ku njer*ë*z*ia blen gazetën, nëpër kafenetë ku shqiptarët shpalosin ekzistencën, nëpër…
Në 28 prill të këtij viti, me titull “Një ferman për gruan e Sali pa*shës”, gazeta “Koha Jonë” boton nën tabelën “speciale” një dosier për fermanet sulltanore të arkivave shqiptare. Janë 48 fermane të ti*llë. Ndër këta citojmë: ferman i sulltanit për kishën e Delvinës; fer*m*an-vendim i Patriarkanës për manastirin e Shën Mërisë që të mbesë i pavarur; ferman i sulltanit për të mos ndërhyrë në kishën e Kame*nës; ferman për mbrojtjen e pyjeve… (Krahaso fermanin e fundit eko*l*o*gjik me shprehjen e njohur herbicide “Ku shkel turku nuk mbin bar”…)
Autori i artikullit që mban edhe titullin e dosierit, gazetari i njohur Fiqiri Sejdiaj, kur komenton fermane të tillë, si ai për ruajtjen pro*na*ve të kishës në Delvinë, për riparimin e padrejtësive në vjeljen e taks*a*ve ndaj të krishterëve të Elbasanit apo për rindërtimin e kishës së Shën Harallambit në Sarandë, do të shkruajë: “Natyrisht, po të gjyko*hen në kohë, të tilla fermane kanë brenda edhe anën e tyre propa*ga*n*d*istike, mirëpo gjithsesi, në fund të fundit ato tregojnë fry*mën tolerante ndaj etnive e religjioneve jomyslimane. Porta e Lartë dhe Sulltani kanë qenë të kujdesshëm ndaj nënshtetasve të saj, qof*sh*in muslimanë, katolikë, ortodoksë apo bektashinj. Ajo i ka trajtuar të gji*thë, si qytetarë të barabartë, të paktën në dukje. Ky ekuilibër ndaj religjioneve, popujve, kombësive dhe etnive të ndryshme e mba*jti në këmbë këtë perandori për 500 vjet. Kur ky ekuilibër u prish, atëherë u shemb edhe vetë perandoria. Këta fermanë, të cilët s’janë të paktë, tregojnë qëndrimin e perandorisë ndaj fesë, faltoreve dhe gjaurëve (të krishterëve). …Fermanët origjinalë që kemi në dispozicion trego*j*në se Porta e Lartë ka ndaluar me urdhër cënimin e pronës së të kri*sh*t*erëve. …ka ndaluar keqtrajtimin e tyre dhe të institucioneve fetare. Mendimi tradicional i cili shpeshherë nuk pranon diskutime mbi “masat shtrënguese” të Portës së Lartë mbi ndryshimin e fesë në këtë pjesë të Rumelisë duhet rishikuar.” (Koha Jonë, 28 prill 2002)
Është një tendencë e vjetër në historiografinë manikeiste komentimi sa*t*a*nizues e mosbesues i fakteve, i cili rreket të na mësojë se kur “të kë*qinjtë” bëjnë veprime të mira, nuk i bëjnë për arsyet e afishuara, por detyruar nga frika apo nga ndonjë interes tjetër i tyre; në të kun*dë*rtën, pse vallë do të ishin të këqinj… Kështu edhe Sejdiaj, mbase duke e marrë për pak çaste si të mirëqenë se Sulltani është thjesht ai despoti oriental “siç e dimë të gjithë”, e fillon analizën e vet me cilë*si*m**in se fermane të tilla kanë edhe anën e tyre “propa*ga*ndi*st*i*ke”, pa ofruar ndonjë dokument që provon hamendjen e tij. Por ky vështrim, është mbase “gjoba” e detyrueshme që gjithkush duhet të paguajë kur flet për turkun e shqiptarëve. Në rastin në fjalë, gjoba, hedhja e dy*shimit mbi sinqeritetin e fermaneve e mbi karakterin e tyre ruti*n*or, mund të formësohet pavullnetshëm nga paragjykimet e “tradi*cio*n*alizmit”, por edhe nga përdorimi i diplomacisë së tipit “sha*je pak atë që do ta lëvdosh, që të bëhesh më i besueshëm”, fryt*dhënëse si taktikë në një territor kulturor ku qeveris “diktatura e tra*d*i*c*i*o*na*li*z*m*it”. E rëndësishme është se më pas Sejdiaj në artikullin e tij nd*r*i*çues, vijon me rreshta absolutisht ikonoklastë dhe shkon deri sa të kë*r*kojë rishikimin e historisë.
Nën titullin “Robëri apo bashkëqeverisje?”, revista “Klan” e datës 7 ko*rrik të po këtij viti, boton një opinion nga Blendi Fevziu, i cili sipas di*jes sime, është mbase i pari tekst që i ofron lexuesit të gjerë një rez*y*me revizioniste të historisë tonë osmane, mu në sheshin festiv “Skënderbej” të publicistikës shqiptare. Me një linjë lirike, e cila është karakteristikë për publicistikën e autorit, shkrimi ngroh një ndjenjë të paemërtueshme vetëm me një fjalë, të tërheqjes reciproke dhe viju*e*sh*mërisë emocionale midis shqiptarëve dhe turqve. Autori thotë se merr shkas për të vënë re të përbashkëtat dhe frymën e veçantë që ekz*iston midis dy kombeve nga entuziazmi i pazakontë spontan i tiranasve, që festonin me flamuj një fitore të ekipit kombëtar turk të futbollit, dhe gjithashtu nga familjarizimi i tij me mjedisin gjatë një sezoni pushimesh në Turqi. “…I bindur se pushtuesit jo gjithnjë lënë ato gjurmë tërheqjeje dhe dashurie tek ata që kanë pushtuar…” Fevziu pyet: “Si shpjegohet kjo tërheqje fatale… dhe ky pasion i çud*i**tshëm ndaj një populli që në të gjitha tekstet e historisë së Shqipërisë konsiderohet pushtuesi ynë 500 vjeçar?” Për t’iu përgjigjur kësaj, më pas do të futet tangent në librat e historisë, për të rishkruar vetë një të tillë të formatit të vogël. Fevziut nëpër lexime i del se “Turqit ki*sh*in kaluar kufijtë e principatave shqiptare në shekullin XIV, të thirrur nga vetë sundimtarët shqiptarë.” Për t’u bërë “pjesë e luftrave tona të brendshme…” Më pas, periudhën që njihet thjesht si e pushtimit, autori do ta përshkruajë si kohë kur shqiptarët “qenë transferuar nga tokat e tyre të ashpra në perëndim të perandorisë dhe qenë bërë sun*di*m*tarë të shkëlqyer të saj. Kishin ditur të shkëlqenin mbi të gjithë, të fitonin besimin e sulltanëve dhe shumë herë të bëheshin më të fuqishëm se ata vetë.” Duke nisur një seri pyetjesh tepër të bez*di*s*sh*me për veshët e dogmatikëve me temë vetëdijen e shqiptarëve për përkatësinë në shtetin osman, pasi rendit emra të bujshëm kryemin*i*s*trash e drejtuesish madhorë shqiptarë të shtetit osman, pasi për*me*nd me radhë aradhën e figurave të shquara të përlindjes kombëtare shqiptare që kanë gëzuar atribute të larta edhe në administratën os*m*a**ne, Fevziu konkludon se për të titulluar marrëdhëniet shqiptaro-osmane “…fjala pushtim nuk ishte më e gjetura”; sepse “…vështirë të besosh se një komb pushtues u ka dhënë në histori robërve të tij më shumë pushtet se sa ka pasur edhe vetë.” Edhe për Fevziun, sigu*r*i*sht, argumentet për këto punë “kanë qenë të retushuara ndjeshëm.”
Fevziu në shkrimin e vet përdor edhe elementë ilustrues nga libri “Kujtime” i Eqerem bej Vlorës, botuar këtë vit, i cili ndonëse shkruar jo me pretendimin për të rishkruar ndonjë version “tjetër” të histo*ri*së, prapë ofron me bollëk material historik, nga i cili mund të nxirren përf*u*ndime “joortodokse”. Por gjithsesi, Blendi Fevziu ka shfryt*ëz*u*ar vetëm atmosferë prej kujtimeve të beut erudit, këtij dëshmitari të kateve më të larta dhe të trojeve më të largëta të Perandorisë; atmo*sf*e*rë piktoreske shqiptarësh që i gjen të sundojnë “nëpër vise të largët e shpesh të harruar të Perandorisë”, hapësira toke “shumë më të mëdha se të katër vilajetet që përbënin vendin e tyre të origj*inës”, duke qeverisur në modelin e Sulltanit apo të 25 kryeministrave osm*a*në shqiptarë. Fevziut i ka bërë përshtypje aty guvernatori shqiptar i Libanit (jo Vaso Pasha), i ulur në një pallat mbretëror, në shoqërinë e një luani të zbutur Persie, kujtim nga koha kur kishte qenë guver*na*t*or në ato vise… pamje të rralla romantike si kjo, bashkë me vizione të një pushteti e roli që nuk e kemi më në këtë fytyrë dheu, janë imazhe që duket se kanë nisur të mësyjnë këto kohë, ndonëse ende pa arritur të zëvendësojnë krejtësisht gjuhën e vjetër me turq pushtues. Këto vizione, të idealizuara, luajnë një rol terapeutik në këto momente hiç të volitshme për pozitën e shqiptarëve, siç ishte edhe momenti i bllo*k*imit kriminal në kufi të emigrantëve shqiptarë që riktheheshin në punë pas pushimeve të tyre në atdhe. Përballë indiferencës “pasivo-ag*r*e*sive” të doganave greke, mijëra shqiptarë në një karvan kilo*me*t*r*ik makinash përjetuan ditët e fundgushtit të 2002-it një situatë mesjetare rrethimi në kështjellë, me mungesa në higjenë e ushqim e kushte të tjera elementare, me epidemitë që u vërtiteshin mbi kokë. Gjithë Shqipëria u ndje e fyer dhe media u bë mukoza që e përçoi thekshëm këtë lloj ndjeshmërie. Në këtë klimë të përjetuar si fyerje ko*m*b*ë*tare, më datë 22 gusht “Koha Jonë” boton editorialin “Hakma*rr*ja e rajave”, nga Edmond Arizaj. Editoriali nuk aludon, por haptas vendos se “Janë gati 300 vjet, për të mos thënë 500, që grekët kanë qenë raja të shqiptarëve.” “Shqiptarët kanë qenë për shumë kohë pasha*ll*arët e vilajeteve të Greqisë… teksa ishin më të preferuarit e per**a**ndorisë osmane.” Prandaj shqiptarët “duhet të paguajnë për stë*r**gjyshërit e tyre që i kthyen stërgjyshërit grekë në raja.” Dhe ”Fa*t*k*eqësia është se stërnipërit shqiptarë nuk e kanë më gjakun e të par*ë*ve. Grekët po.”
Intelektuali dhe shkrimtari i madh Ismail Kadare diku porosiste që të ruhemi nga nostalgjia osmane. Vite më parë kjo më ngjante absurde, sepse nuk mendoja kurrë se puna do të shkonte që të vinte kjo lloj situate, ku romantika e vetidentifikimit do ta spostonte veten nga ili*r*ët e Teutës dhe arbërit e Skënderbeut, tek… pashallarët shqiptarë me luanë persie, që qeverisin Libanin e Greqinë, apo thjesht një nga pe*r*a*ndoritë më të mëdha të të gjitha kohërave… Edhe historia jonë me osmanët siç duket qenka e destinuar të plotësojë ciklin e deni*gr*i*m*it, glorifikimit e më në fund, të rivlerësimit objektiv.
Duke mos qenë aspak historian apo diçka e përafërt me këtë, nuk dua të bie në kurthin e leximeve selektive të historisë dhe as të vë do*rën në zjarr se e vërteta jonë me osmanët është negativi i asaj ç’është thënë deri dje apo një variant simetrik i përmbysur i saj. Unë besoj se shteti teokratik osman, gjithsesi, i ka patur të kufizuara prej ligjit të shenjtë islam mundësitë për dhunë në fe apo për racizëm përja*sh*t*u*es, dhe kështu, edhe duke u bazuar në autorë të ndryshëm, kam krij*u***ar mendimin tim sa u përket osmanëve, islamizimit të shqiptarëve dhe rolit të tyre në Perandorinë Osmane. Por gjithsesi, fjalën e fundit duhet ta thonë historianët e paanshëm e të çliruar, verdiktin e të cilë*ve, nëse është shkencor, do të më duhet ta besoj me një përgj*egj*ë*si “fetare”, pa komplekse.
Në antologjinë e vogël të një prirjeje të re të shfaqur në publik, thjesht shtoj edhe një zë tjetër që bën thirrje për rilexim të historisë, për hir të drejtësisë dhe të vërtetës - në rastin më të mirë, dhe në rastin më të keq, le të lexohet edhe ky artikull si një provokim tjetër revizionist që ka nevojë për përgjigje.

[PrInCiPiEl]

...........