Faik Konica

[Xhuxhumaku]

Një shoqëri kriminale

Për stërvitjen morale dhe sociale të popullit



Po të më pyeste njeri ç’ndryshim ka në mes të popujve të egër dhe popujve të qytetëruar, edhe po të më lutej të përgjigjesha mirë me katër a pesë fjalë me kuptim të plotë, do t’i thosha: Popuj të qytetëruar janë ata që kanë për themel “Dekalogun” ose ndonjë kanun që zë vendin e Dekalogut.
Popuj të egër janë ata që nuk njohin asnjë rregull të këtillë.
I pesti urdhër i Dekalogut thotë: MOS VRIT!
Për të vënë këtë urdhër në veprim janë bërë kanunet, gjyqet, xhandarët, burgjet. Katër vegla, të cilat kurrë nuk mbeten të ndryshkura, por punojnë si duhet, janë shenjat e para të një populli të qytetëruar.
Do të më presë njeri fjalën a do të më thotë: Pse në Francë, në Angli, në Amerikë etj., që janë pa dyshim vende të qytetëruara, nuk ka përditë vrasje, vjedhje dhe njëqind të liga të tjera?
Pëgjigjem: Pa dyshim ka dhe do të ketë kurdoherë. Këtë nuk e mohon njeri.Po vini re një ndryshim me rëndësi shumë të madhe: në vende të qytetëruara, krimineli shikohet me sy të keq, si një gjë e fëlliqur dhe e poshtër; sicilido qe i ndih policisë që ta zërë. Edhe nëqoftëse keqëbërësi shpëton nga të mos paturit mjaft prova, dyshimi që e rrethon arrin për të ftohur e për të larguar botën.
Po është një vend në faqe të dheut ku katilin e kanë për njeri të nderuar, hapen që t’i bëjnë udhë kur ikën, e fshehin nga i vetethëni gjyq, në i’u tektë së vetëthënës policë të bëjë sikur e kërkon, edhe në daltë ndonjë i çmendur për të marrë anën e kanunit, e shajnë dhe e fëlliqin me një zell të çuditshëm.Prandaj ai vend ka fituar një famë shumë të shëmtuar në botë. Kur i dëgjohet emri në një sallon a në rrugë, njerëzve u ngjethet mishi e u vjen ndot. Në qendra diturie, e shikojnë si një shpellë kafshësh të egëra ku nuk është dukur kurrë ndonjë shenjë njerëzie.Në qarqet politike e diplomatike thonë se është për të qeshur të lihet i lirë një popull, i cili s’ka ditur gjë tjetër në më tepër se dymijë vjet, veçse të derdhë gjak dhe s’njeh tjetër zanat veç vrasjes.Të tilla fjalë janë thënë mijëra herë me gojë dhe me penë.
Për cilin vend, për cilin popull flas, do ta kuptoni menjëherë kur t’iu them që nuk ndodhet në mes të Afrikës, por në Evropë.
* * *
Kur nisa luftën time për çlirimin e Shqipërisë, njëzet e pesë vjet më parë, kujtoja, si shumë i ri që isha , se problemi ish vetëm një problem kombësie. Besoja se pa të arrinte të zgjohej plotësisht ndjenja e kombësisë në zemër të shqiptarëve, themelimi i Shqipërisë së lirë ish një punë e mbaruar, porsa të vinte rasti dhe pa dyshim rasti do të vinte një ditë.Kur m’u poq mendia, që pesëmbëdhjetë vjet e tëhu, kuptova se problemi i Shqipërisë më tepër se kombëtar, ish një problem moral. Me të tjera fjalë, kuptova se ky popull që të shpëtojë, ka nevojë më parë se çdo gjë tjetër që t’i stërvitet e lartësohet karakteri, t’i zbutet e t’i pastrohet zemra. Dëshmimi i gënjeshtërt, shpifja dhe vjedhja kanë qënë kurdoherë buka e përditshme e çdo shqiptari “të ndershëm”, por më tepër se të gjitha kanë qënë pusia dhe vrasja.
Shikoni pak një fakt karakteristik dhe të tmerruar: Mblidhet në Lushnje një i vetëthënë “Kongres” për të zgjedhur një “Qeveri Kombëtare”, edhe s’gjen më të mirë se kryeministri Sulejman Delvina, një njeri i cili është anëtar i dorës së zezë xhon-turke dhe ka marrë një pjesë të njohur në vrasjen e përgjithshme të armenëve të mjerë në 1915-16.Sipas mendjes së këtyre patriotëve të “ndershëm”, të vetmit njerëz që mund t’a përfaqësojnë me vërtetësi Shqipërinë janë ata që i kanë duart të fëlliqura me gjak gjerë në sqetulla. Dhe ato gojë që qahen nga masakrat e Kosovës, gjithë ato gojë ftojnë një masakronjës të marrë kryesinë e qeverisë.
* * *
Unë mundohem që prej pesëmbedhjetë vjetësh t’i japë të kuptojë popullit se sa e shenjtëruar është jeta nga njëra anë dhe nga ana tjetër sa dëm i ka sjellë dhe do t’i sjellë Shqipërisë, emrin e saj si një fole katilësh.
Besoj se shumë shqiptarë në Amerikë mbajnë mend protestimet e mia të nxehta, të ashpra dhe shumë herë të përsëritura kur u vra despoti i Korçës (besoj 1906) dhe më 1912 kur u vra në Vlorë oficeri xhon-turk Niaziu. Nuk më hante malli mua për Fotin a për Niazinë, por urreja principin e vrasjes, edhe desha me atë rast t’i japë të kuptojë popullit tonë poshtërsinë dhe kafshërinë afrikane të pusisë.
Kur vajta në Amerikë më 1909, u nisa me mendimin të krijoj atje një qendër për stërvitjen morale dhe sociale të popullit tonë, që kur t’i jepej rasti i çlirimit, të ish gati për të kuptuar themelet dhe detyrat e një Shteti.Po të këndoni me kujdes kanunoren e vjetër të “Vatrës”, të shkruar që nga radha e parë e gjer tek e fundmja nga dora ime, do të shihni se s’është tjetër gjë veçse një plan për të stërvitur shpirtin dhe karakterin e popullit.
Në këtë pikë të artikullit, çdo këndonjës e ndjen që arritëm në kufij të fakteve edhe që duhet fjalëve t’u lëmë ”me shëndet”.Ja pra një fakt lakuriq megjithë shëmtimin e tij.
Kur u kthye nga Amerika, dy vjet më parë, Kol Tromora qëndrojë në Romë që të piqet me mua. Si zbrazi mirë e mirë thesarin e mendjes së tij dhe më nginji me këshilla, iu tek një ditë kur ishim në odën time të më japë një raport me gojë të punimeve që mbaroi Federata jonë në vjetët e fundit. Bashkë me të tjerat më mësoi edhe një vrasje sensacionale që qenka bërë në Amerikë me urdhër dhe me pagesë të “Vatrës”!
Më thotë kapedan Kola se rronte në Worcester një Morait me të shoqen korçare, me të vjehrrën dhe me një vajzë të vogël që kishin marrë nga një fshat të Korçës dhe nga muhamedane e kishin bërë të krishterë.”Vatra”, që të fitonte influencë ndër muhamedanët, dëshironte ta hiqte vajzën nga dora e Grekut dhe t’ua kthente njerëzve të saj. Po “Vatra” s’mejtojë as të zërë një avokat që t’a marrë vajzën me gjyq, as të përdorë shtypin amerikan për shpëtimin e saj.Ja “Vatra” zuri të vetmen udhë që dinë barbarët, vuri dhe e vranë Grekun.
Kol Tromara m’i rrëfente këto me një erë trimërie edhe priste pa dyshim të ngrihesha dhe t’i shtrëngoja dorën me entuziasëm dhe ta uroj për punën e bukur që bëri. Po s’u tunda nga vendi, s’më lëvisnë buzët, mbeta i dalldisur në mejtime. Ca minuta pastaj pyeta:” Atë vajzën e mundonte Greku?” “Për kundër – tha Kol Tromara,- e ushqente mirë, e vishte bukur, e rriste me kujdes”.
Gjeta një shkak që të ndahem nga brigandi, edhe si mbeta vetëm rashë në shtrat me ethet e dëshpërimit. Mejtohesha:”Themelohet një shoqëri për të stërvitur e për të qytetëruar popullin dhe mësimi që i jep popullit është të shkelë kanunet e popullit dhe të njerëzisë, të zërë pusi dhe të derdhë gjak. O fat tragjik që më ke bërë shok me vrasësit dhe brigandët, mua që mjë vjen keq të shtyp një mizë kur eci udhës!”
Edhe s’e dija si të sillem, të heqë maskat dhe të bërtas apo të hesht nga frika e shkandullit?...
* * *
Eshtë për të besuar që vrasja e Worcesterit s’është i vetmi delikt që ka bërë “Vatra”, edhe të tjera vrasje në Amerikë do t’a kenë burimin në Tremont Street.Kryetarët e degëve dhe anëtarët e Federatës jo vetëm s’kanë gisht në këto gjaqe e në këto turpe, po jam i sigurt që edhe i dënojnë me tërë forcën e shpirtit të tyre. Pa dyshim, në Kuvend të afërm do t’i shfaqin ndjenjat që kanë duke qëruar me themel jo vetëm hesapet materiale, po ca më tepër edhe hesapet morale.Duhet që faqezinjtë që shkelnë dhe shkelin kanunet e Amerikës mirëbërëse, të marrin një mësim të fort, duhet që puna e Worcesterit të dalë në shesh dhe fajtorët të jepen në duar të policisë.Duhet që të gjithë ata që dinin edhe mbyllnë sytë, të zbohen një herë e mirë me çnderim nga Federata.
Vatra që të rrojë e t’i bëjë shërbime të vërteta Shqipërisë, duhet të pastrohet nga çdo qelbësirë, edhe nga një “Black-Hand” (dora e zezë) ose “Gang of hooligans and murderes” (gangu i huliganëve dhe i vrasësve), që e kanë bërë njerëz pa shpirt e pa tru, të lartësohet e të bëhet një “League for the social and moral education of the people” (lidhje për edukimin moral dhe social të popullit)
Jam i bindur që Kuvendi i afërm do të ketë kurajon e lartë dhe patriotizmin e thellë t’a reformojë Vatrën që nga rrënja, duke marrë masat e nevojshme për të bashkuar të gjithë shqiptarët e Amerikës për nderin dhe përparimin e vendit.

Romë 10 Maj 1921

Tirana-Observer

[Xhuxhumaku]

Pasurinë nuk e bën karta: e bën puna


Faik Konica

Në këtë punë të “lekave” ka disa gjëra që s’jam i zoti t’i marr vesh as pakë. Fjala vjen, na thonë se, me të shtypur të “lekave”, Shteti do t’i afirmojë sovranitetin e tij faqe botës. Nga kjo kuptohet që, në mendje të Shqipëtarëve çdo Shtet duhet të ketë kart-monedhë, dhe që këtë privilegj të bukur (ah sa të bukur) e kanë vetëm Shtetet indipendente. Po ky mendim është plotësisht i lajthitur. Ka Shtete të lira, si Republika e Panamasë, që s’kanë asnjë biletë banke; nga tjatra anë, ka koloni britanike dhe frënge që përdorin monedhë fiduciare të veçantë. Nuk është një nder për një Shtet, të ri a të vjetër, të shtypë kart-monedhë: po nesër do të jetë një çnderim, kur një Shtet, pa borxhe dhe me pasuri latente që pret të nxirret, të ketë bileta banke pa nonjë fuqi blerëse fare. Në dëshëron me të vërtet’ Shqipëria të ketë monedhën e saj si një akt sovraniteti, od të kish bërë shumë mirë ato dollarë që mori nga Amerika t’i kish dërguar në Paris a në London ku, me një komision të vogël, mund të ktheheshin në “napolone” ari me fytyrën dhe emërin e Shqipërisë: dhe ashtu do të ndodheshin sot në pjacë para Shqipërie.
Një tjatër gjë që s’më hyn dot në kokë, është kjo: Guverna, faqe “lekave” prej karte, do të lërë në banka të huaja 3.000.000 franga ar, të cilat do t’a mbulojnë “100 për 100” monedhën fiduciare t’onën. Po këtu na del përpara një dilemë: ose Guverna s’do të lërë në bankat e huaja aqë ar sa ka për të shtypur kartë, dhe ahere gënjen popullin; ose do t’bankojë me të vërtet’ 100 për 100 flori, dhe ahere bën një marrëzi, se në vënt që t’u japë të huajve arin e saj t’a punojnë me 3 a 4 për qint, pse të mos e mbajë në vënt dhe të bëjë ndonjë punë publike të dobishme dhe pjellëse, e cila të japë ndofta 15 për qint fitim?
T’i lëmë fjalët. E vërteta e xhveshur është që Guverna ka nevojë për para; dhe me që nuk është e zonja t’i gjejë duke krrejtur pasurinë latente që ka vëndi, hidhet në nji trik myflizesh: shtyp kartë, me shpresën që do t’forcojë popullin t’a pranojë kartën për ar, - sa do që historia është plot me katastrofet e shkakëtuara nga ky sistem i quajtur cours force ose forced paper currency; po Ekselencat e Tyre vallë a kanë zënë nonji histori serioze të popujve me dorë?
I madhi vjershëtor gjerman Goethe e ka përqeshur në një mënyrë klasike kartën-monedhë. Në pjesë të dytë të Faust-it, e shpie heroin e tij bashkë me Mefistofelesin në hobor t’Imperatorit Gjermanisë: Atje gjejnë mopskënaqësinë më çdo anë dhe kryengritjen gati të pëlcasë, se arkat e Shtetit janë të zbrazura. Mefistofelesi, që të tallet, i këshillon Kryeministrit të shtypë në copëra karte çmime, dhe t’i japë në vënt të parasë së vërtetë. kryeministri bindet, - dhe shikoni çudinë: të gjithë gëzohen, dhe nisin valet dhe këngët, gjer sa tingëllon dita e fatit, kur këto levere s’i pranon më njeri, dhe karta bëhet kartë.
Po s’duhet të dëshpërohemi; se në Shqipëri, në ka shumë analfabetë, ka dhe shumë njerës të kuptuar prej natyre. Munt që t’a shohin lajthimin e tyre dhe të qëndrojnë me kohë në buzë të greminës. Shqipëria ka mjaft reziqe dhe mundime, dhe s’është nevojë t’i shtohet dhe një tjatër: monedha fiduciare. Kriza ekonomike që mbretëron sot në Shqipëri, varfëria që e ka mbuluar vëndin, kanë shkake më të thella se mungesa e kartës-monedhë: e kanë burimin e tyre te fakti që populli harxhon, po s’fiton gjësendi. Zgjidhja është pr ate PUNA. Kur të lulëzojnë punët, do të nisë të dalë në shesh edhe ari. Bujqësia, rritja e kafshëve, industritë nacionale, të lehta për të krijuar në një vënt aqë të pasur me “qymyr të bardhë”, - këto dhe jo “lekat” janë bari i shërimit.
Po që të happen punët, duhet Guverna të ketë një ekspert të mbaruar për financat dhe çështjet ekonomike, dhe atij eksperti t’i vënë nënë urdhër nj’a dhjetë milionë dollarë. Kyçi i shpëtimit është pra, në një hua. Po hua nuk i jep njeri një Shteti që s’ka stabilitet. Sa kohë Parlamenti përbëhet nga njerës pa patriotismë dhe pa ndërgjegjje, të cilët s’kuptojnë rëndësin’ e stabilitetit të Guvernës; sa kohë vendi duron dhe përkrah elemente të turbullta, gati të përmbysin kabinetin për një ambicje personale ose për një kockë që u-hedhin armiqtë, - jo 10.000.000 dollarë, po një kacidhe hua nuk i japin Shqipërisë. Në një fjalim që Peshkop Noli, ahere ministr’ i punëve të jashtme, pati me korrespondentin e Chicago Daily Neës-it, Zotin Moërer, deputeti ynë i tha Amerikanit se Shqipëria është gati të japë gjithë koncesjet e munudra, të vërë peng gjithë pyjtë dhe metalet e saj, pot ë gjejë një hua të madhe. Mirë po pjacat e Neë York-ut dhe të London-it, të vetëmat ku munt të hapet sot një hua, duan përveç koncesjeve edhe një gjë tjatër: duan stabilitetin, i cili për ta është kryegarantia dhe të cilin mjerisht Shqipëria s’duket e zonja t’ua japë.

ABC nr.27-Faik Konica,
09.03.2006

[Brari]

Faik Konica në kujtesën e Evropës

Luan RAMA

Një vit më parë një miku im kineast erdhi në Francë të fiksonte gjurmë e rinisë së Faik Konicës, vendet ku kishte jetuar ai. Një shekull kishte kaluar dhe shumë pak gjëra njiheshin rreth rinisë së tij. Brenda një kohe të shkurtër ai xhiroi veçse disa pamje të "Collège de France", qytezën e vjetër të Carcassone-s, rrugë e kafene të Parisit, pa mundur padyshim të fiksonte dimensionin e vërtetë të figurës së tij, vetë atë shpirt që ishte mbrujtur me një kulturë të jashtëzakonshme dhe që shfaqej tashmë në Paris si një intelektual i kalibrit evropian. Edhe pse i ardhur nga një cep i humbur i Ballkanit, ky njeri, do të bëhej referencë e debatit intelektual në qendër të Evropës. Kjo referencë spikati jo vetëm në studimet e tij mbi gjuhësinë, por në veçanti me miqësinë dhe bashkëpunimin e ngushtë që ai pati me një nga figurat më në zë të simbolizmit francez, poetin e madh Apoliner, (Guillaume Apollinaire), i cili nuk mungoi të bëhej bashkëpunëtor i tij dhe të angazhohej për çështjen shqiptare.
Vitet në Francë më kanë dhënë mundësinë të ndjek itinerarin francez të jetës së këtij njeriu, që ka lënë aq gjurmë në jetën e shqiptarëve. Në fillim në qytetin mesjetar të Lissieux që shquhet për katedralen e ngritur në kujtim të Saint Thèrese. Pikërisht atje, jo larg bregut të mjegullt normand, ai kishte kaluar vitin e parë të largimit të tij nga Shqipëria. Më 2 tetor 1892, ai ishte regjistruar në "Lycée de Lisieux", kur për herë të parë do të bënte një jetë të vetmuar mes francezëve në klasë "cinquème", nën emrin Schischo'Go Faïk, i lindur në Konitza më 1875 (Konicë). Ende sot, në arkivat e shkollës ruhet emri i nxënësit shqiptar që vinte nga një vend ende i panjohur: Shqipëria. Por klima e lagësht e Normandisë nuk i priu pinjollit shqiptar, kështu familja vendosi ta çonte drejt jugut, me një klimë mesdhetare. Një vit më vonë rruga do ta çonte drejt atij vendi të ngrohtë, një qytet i hershëm mesjetar me një kështjellë magjepse e me plot histori të çuditshme e barbare. I rrethuar nga historitë e "katarëve", ai kishte vazhduar aty studimet e mëpasme, ku gjithnjë do të dallohet si një nxënës shembullor, ku vlerësohet në fund të vitit me një çmim-nderi "prix d'honneur", në "retorikë". Pasi vizitova Carcassonne-n, qytet që mahnit çdo vizitor, një ditë zbrita në Dijon, qytet hijerëndë edhe ky, e më pas në Montpellier, të njohur për qytezën e universitarëve. Më pas, kur arkeologu Muzafer Korkuti do të vinte në Paris të fliste në "College de France" për prehistorinë e Shqipërisë, kulturën dhe kohën antike, së bashku do të kujtonim se pikërisht këtu, një shekull më parë, Konica ndiqte ligjëratat e mjeshtërve të mëdhenj të linguistikës e të historisë. Këtu ai ndoqi kurset e gjuhës sankritisht e hindu dhe me mikun e tij, linguistin e njohur Louis Bellow, ai nisi të mësonte dhe gjuhën hebraishte.
Në Francë Konica njohu Molierin, Volterin, Diderone... Në shkrimet e tij të mëvonshme, ai nuk harron të përshkruajë historinë e këtij vendi, të shkruajë për dyndjet normande të Robert Guiscard gjer në brigjet shqiptare, për anzhuinet dhe shqiptarët, e gjer tek verërat e Burgonjës. Noli thotë se Apolineri e quante atë "enciklopedi lëvizëse". Jules Le Metre fliste me adhurim se "ky i huaj e shkruan kaq mirë gjuhën tonë"... Në bibliotekat e Parisit ai rrëmoi vite me radhë duke studiuar historinë e romakëve, galëve, grekëve, shqiptarëve. Një ditë një libër i rrallë i kish rënë në duar dhe e kish çmendur nga gëzimi. Ishte një libër i vjetër i një murgu gjerman, Brokard, i cili, siç na thotë vetë Konica, më 1332, i kishte kushtuar një libër Filip de Valois, mbretit te Francës: "Sado që shqiptarët kanë një gjuhë krejt të ndryshme nga latinishtja, - shkruante ai, - prapëseprapë ata kanë në përdorim dhe në të gjitha librat e tyre shkronjën latine". Faiku bëri pyetjen se në qoftë se më 1332 ekzistonte një literaturë në gjuhën shqipe, atëherë është e qartë se shkrimi i gjuhës amtare do të ketë nisur shumë më parë. Madje dhe pseudonimin e famshëm të tij Thrank SpiroBeg, ai e kishte gjetur tek personazhi i një prej romaneve të Léon Cahun, zëvendës konservatori i bibliotekës së madhe "Mazarine", në romanin "Hassan le janissaire".
Padyshim që një nga miqësitë më të bukura të Faikut, këtij "princi të gjuhës shqipe", siç e quante Noli, ishte miqësia e tij me Gijom Apolinerin. Edhe kur iku nga Franca, Faiku do të vazhdonte si bashkëpunëtori i revistës së e Apolinerit "Festin d'Esope" dhe do të shkruante në gazetën intelektuale pariziane "Mercure de France". Apolineri si dhe shumë poetë pararendës të epokës se tij, i këndoi shumë dashurisë. Gjatë një historie të tillë dashurie poeti francez piketoi publicistin shqiptar Faik Konica, drejtorin e revistës "Albania", mikun shqiptar, për të cilin vite më radhë ai do të ushqejë një respekt e simpati të veçantë. Konica dhe Apolineri u njohën në fillimet e këtij shekulli. Që të dy ishin njerëz me kulturë të gjerë, poliglotë dhe me njohje të shumta në rrethet letrare artistike. Pikëtakimet e para ishin në vitet 1903 dhe 1904 gjatë udhëtimeve që Apolineri bëri në Londër, i dashuruar pas Annie Playden, kur kishin qenë bashkë në brigjet e Rinit. U njohën në një kohë kur Konica luftonte me forcë për çështjen shqiptare dhe identitetin nacional. Apolineri ende në atë kohë nuk e kishte shpalosur tërë personalitetin e vet artistik. Emri i tij i vërtetë ishte Guillaume Kastrovitzky dhe kishte lindur me 1880. E ëma e tij ishte polake, vajzë e një emigranti. Apolineri studjoi ne Canes, Nicë, Monaco. Më 1899 erdhi në Paris për të punuar për bukën e gojës dhe në orët e lira mbyllej në bibliotekat e kryeqytetit francez.
Konica dhe Apolineri u njohën në një kohë kur në Francë zhvillohej një aktivitet i gjerë letrar e artistik, kur më 1903 vdiq Gogeni dhe Pisaro, kur Romen Rolani përfundoi vepren "Jeta e Betovenit" dhe kur Pier e Mari Kyri u nderuan me çmimin "Nobel". Më 1904 u shfaq në Paris opera e Vagnerit "Tristani dhe Isolda". Mistrali gjithashtu u nderua me çmimin "Nobel", ndërsa Matisse krijonte tablotë më të famëshme të tij. Që më 1902, shkruan historiani i artit Pierre Marcel Adema, studjuesi më i njohur i krejt veprës së Apolinerit, - botohej revista e përjavëshme "Europiani", ku në dhjetor 1903, nën pseudonimin Thrank SpiroBeg ishte botuar shkrimi i Konices " Skicë e një metode për tu duartrokitur borgjezëve"("Esquisse d'une methode pour se faire applaudir des bourgeois"). Bashkëpunimi i Apolinerit me këtë revistë ishte më shumë politik se sa letrar. Ai interesohej për popujt e shtypur si bullgarët, maqedonët, shqiptarët. Adema boton gjithashtu edhe një letër të Apolinerit ku ai ka shkruar : " Ai banonte në "Oakley Cressent City Road. Nuk e kisha parë kurrë. Më ftoi të rrija disa ditë tek ai dhe do vinte të më merrte në stacion." Duke vijuar në studimin e tij për Apolinerin, Adema shkruan se "Dy të dashuruarit, Apolinerin dhe Anin, Konica i priti me përzëmërsi. Më 1904 Apolineri ishte përsëri mik tek Konica, kësaj rradhe në Chingford, (duke qënë se Faiku ishte i martuar, e kishte lënë banesën e mëparëshme). Gjatë këtyre kohëve, Apolineri e Konica u afruan shumë. Prindërit e Anit nuk donin që ajo të lidhej me një poet, kështu e larguan në Amerikë. Dhimbjen të dy miqtë e ndanë së bashku. Faiku e mori me vehte në një udhëtim në Gjermani, ku ngjarje të kësaj periudhe Apolineri do ti dëshmojë në tregimin e shkurtër "Shqiptari", ku në qëndër është një ngjarje që lidhet pak e shume me Konicën.
Në këtë kohë Konica fillon të botojë disa artikuj në revistën e Apolinerit "Festin d'Esope". Më 1904 boton shkrimin "Mistifikimi më i madh në historinë njerëzore". Ndërsa Apolineri boton më janar të 1905, në numurin 7 të revistës "Albania", artikullin " Një profeci bashkëkohore lidhur me Shqipërinë" ( " Une prophètie contemporaine touchant l'Albanie "). Më 1909 ai boton në revistën " Pan " studimin e tij të famshëm " Studim mbi gjuhët natyrale dhe gjuhët artificiale " (" Essai sur les langues naturelles et les langues artificielles ") me pseudonimin Pyrrhus Bardyli, studim që do të hapte një debat në linguistët e njohur të asaj kohe, të cilët ishin trembur nga dalja e gjuhës " esperanto " dhe rreziku që u kërcënohej gjuhëve natyrale. Konica dëshmon me këtë studim se është një intelektual i rrallë dhe i nivelit evropian, madje një njohës i thellë i gjuhës frënge. Ja pse në faqen e parë të këtij libri të botuar në Bruksel, nën titullin " Essai sur les langues naturelles et les langues artificielles ", Apollinaire ka shkruar : " Autori i kësaj eseje : Faik beg Konitza. Eshtë shqiptari më erudit i Evropës ". Në atë kohë Konica i dërgon Apolinerit librat e albanologëve të njohur si Holger Pedersen apo Gustave Mayer, të cilët kishin vlerësuar shumë autoktoninë shqiptare dhe vlerat e një populli me histori të lashtë. Tregimi "Shqiptari" ("L'Albanais") botuar fillimisht në revistën "Messidor" ndërthuret më pas me ngjarjet në romanin e tij "Gruaja që rri ulur", botuar me 1920 pas vdekjes së Apolinerit. Në këtë roman të bije në sy personazhi i Pikasos dhe Konicës, që të dy miq të ngushtë të Apolinerit, që siç e përshkruan vetë ai "Pablo Canouris, piktor me duar blu e që ka sy si të zogut, është me prejardhje shqiptare, i lindur në Malaga të Spanjës. Në karakterin e Canouris përziheshin kështu Spanja dhe Shqipëria. Në dukje ai ishte i tillë, siç janë shqiptarët, njerëz të bukur, fisnikë e trima ".
Pas largimit për herë të dytë nga Londra, Konica dhe Apolineri e ruajtën miqësinë e tyre, shkëmbyen letra ( letra e fundit është e vitit 1913) dhe shkrime për ti botuar në revistat e njëri tjetrit. Më 1912 Apolineri jetonte në bulevardin Saint Germain-des-Près, n° 202, ku pas vdekjes mbeti dhe biblioteka e tij e pasur. Po atë vit ai botoi një nga poezitë e tij më të njohura, "Mbi urën Mirabo", ndërkohë që Konica, që kishte kaluar nëpër universitetet e Kembrixhit, Harvardit dhe Masaçusetit, meritonte titullin "Mjeshtër i Arteve në letërsi". Njohja me Konicën e shtyu Apolinerin të njihej me historinë e kombit shqiptar dhe të prononcohej ndaj kësaj historie. Fillimisht ai lexoi me interes numrat e revistës "Albania". Veçanërisht e tërhoqi ne atë kohë dhe studimi për Shqipërinë e Eliza Obri (Aubry). Në këtë studim, duke folur mbi absurditetin e qeverisjes së Princ Vidit, ajo pohonte domosdoshmerinë që Franca dhe fuqitë evropiane ta shihnin realisht historinë dhe fatin e këtij populli. Parathenia e Apolinerit në këtë studim është e shkurtër. Ai rikujton udhëtimin në Shqiperi të lord Bajronit. "Ndryshe nga popujt e tjerë të perandorisë otomane që ruajnë ende përkatësitë fetare, shqiptarët dallohen më shumë për intolerancë fetare dhe për ndjenjat e tyre kombëtare. "Zonjusha Obri, - shkruan ai, - dallon mirë karakterin nacional të shqiptarëve, gjenia e të cilëve zotëron në të gjithë botën otomane". "Çështja shqiptare, shkruan me tej ai, diplomatëve të mëdhenj që rregullojnë fatet e botës u duket tepër e vogël, përballë këtij universi kaq të trazuar. Ndoshta një ditë, tepër të shqetësuar do të shkojnë në Janinë ose në Krujë, kryeqytetin e vjetër të Skënderbeut, për të vendosur me një dorë të pasigurtë themelet e një Evropë të re...Bëhet fjalë padyshim për një racë të ndershme, të denjë për tu mbrojtur dhe që vështron me shpresë Francën , e cila tashmë e kupton se çdo të thotë mosinteresimi i saj".
Interesin e Apolinerit për Shqipërinë e tregon edhe shkrimi i tij i gjatë "Tri princër të rremë të Shqipërisë" (" Trois faux princes d'Albanie ") të botuar në revistën "L'europeen", me 1904. Në të bëhet fjalë për pretendimet për fronin e Shqipërisë të të ashtuquajturve princër, "trashëgimtarë të derës së Kastriotëve", të Skënderbeut. Duke shfletuar korespondencën e të vëllait të Apolinerit, gjen të flitet aty dhe për Konicën. Eshtë dhjetor i vitit 1907 kur Alberti, vëllai i Apolinerit, ka shkuar të punojë në një bankë të Londrës dhe sipas porosisë së vëllait të takohet me Spiro Beg, për ti dhënë gjithashtu një libër të sapo botuar të Apolinerit. "Të shtunën isha tek Spiro Beg, i cili ishte mjaftë i dashur, - shkruan Alberti. - Ai më pyeti se cili është ai autor, të cilin ju e kini lexuar së bashku dhe që është bërë i famshëm nga vargjet "oh sa e gjatë është nata në këtë dhimbje që nuk shuhet"...Në një letër tjetër ai shkruan se "Konica ka tmerr të madh nga mishi i ngrirë dhe trembet ta hajë"...Në mars të vitit 1908 ai i thotë Apolinerit se " meqë nuk e njoh gruan e Konicës nuk kisha si ta pyesja për gruan e tij. Por duket qartë se tani ai jeton vetëm..."Të shtunën e kaluar e kaluam darkën bashkë dhe i thashë se ti më kishe pyetur për gruan e tij. Ai më tha se ishin zënë dhe se ajo kishte shkuar tek nëna e saj, por ai shpreson se ajo do të kthehet pas tri muajsh, megjithese faji ishte i saj." Në korrik 1908, nga Londra, Alberti i shkruan përsëri të vëllait se " Konica banon në Hampstead, një lagje ku banojnë shumë gjermane dhe që sipas shprehjes së Konicës ishte një lagje "shik" por me një pazar jo dhe aq të shtrenjtë. Shumë aktorë banojnë fare pranë tij". Nga fundi i gushtit, pra një muaj më vonë ai e njofton Apolinerin se nga Konica s'kishte më asnjë lajm. Në fakt është koha kur Konica nis udhëtimin e tij drejt Amerikës, në Boston, ku takohet me Nolin, i cili çuditet kur e sheh veshur me fustanellën shqiptare..
Gjatë luftës së parë botërore Apolineri i mobilizuar në luftë, plagoset. Ishte nëntori i vitit 1918. Por fill pas kësaj i prekur nga nje tifo që po bënte kërdinë atë kohë në front, ai vdes. Nuk dimë se çfarë ka shkruar Konica kur ka marrë lajmin për vdekjen e mikut të tij, për humbjen e poetit të madh dhe pararendësin e poetëve simboliste. Me siguri, para syve të tij është shfaqur poeti i madh dhe shëtitjet e tyre, bisedat dhe ëndjet e tyre, me siguri i është shfaqur përsëri Sena, urat mbi lumë, ura e famëshme Mirabo, e cila sikur përcjell ende ehon e vargjeve të poetit të madh francez në poezinë Ura Mirabeau.


Kolona e arte

Faik Konica

Vajtim për robëri të shqiptarëvet

O të humbur shqipëtarë,
Seç qenkeni për të qarë!

Për të qar' e për të sharë,
Për të shar' e për të vrarë!

Armiqtë mbë dhé ju hodhnë,
Dhe ju shtypnë sa u lodhnë!

Sa u lodhn' e sa ju ngopnë
Ju gdhendnë edhe ju rropnë.

As bukë, as brekë s'ju lanë,
Ju punoni, ata hanë!

Nuk ju lan' as pakë nderë
Q'e kini pasur përherë.

As nder, as turp, as gjak s'kini
Unji kryet dhe po rrini.

I duroni vet armiqtë;
Prisni vdekjen apo vdiqtë?

Shërbëtorë t'Anadollit,
Kleçk e lodra të Stambollit.

Në mos u shove fare,
Ndizu, zemra shqipëtare!

O shqipëtarë barkzbrazur,
Fustançjerr' e këmbëzbathur

Zemërohuni një herë,
Mprehni kordhët për të prerë,

Mprehni kordh' e mprehni pallë
Të ju ndritin yj mi ballë,

Ti frikësoni zuzarët
Ç'i shuan shqipëtarët,

E në vend tuaj të rroni
Si të doni e si të thoni!

1901

[[xeni]]

NË GJURMËT E NJË EMISIONI PËR KONICËN


Në mbrëmjen vonë të datës 15 mars 2006, kanali TV “Klan”
transmetoi një emision të posaçëm, kushtuar Faik Konicës.
Skenari ishte përgatitur nga prof. Nasho Jorgaqi, të cilit
lexuesi shqiptar duhet t’i jetë shumë mirënjohës për punën
e palodhur që ka bërë për qëmtimin e kujdesshëm të veprës
së Konicës dhe botimin e saj në 5 vëllime (vëllimi i pestë
përmban studime për Konicën) nga Shtëpia Botuese “Dudaj”,
Tiranë, 2001.
Në atë emision u fol gjatë për figurën e Konicës, si një
personalitet i shquar i kombit shqiptar, i cili, me
formimin e tij shumëplanësh, me erudicionin e tij të
jashtëzakonshëm, i mahniti shumë përfaqësues të mirënjohur
të kulturës perëndimore. Në emision u theksua me të drejtë
natyra herë-herë edhe kontradiktore e Konicës, gjë që
përbën një dukuri jo të panjohur edhe në jetën e
krijimtarinë e jo pak personaliteteve të përmendura të
kulturës dhe të politikës botërore. Por, mes shumë të
vërtetave që u thanë në atë emision, ra në sy mungesa e ca
të vërtetave, që teleshikuesit duhej t’i ishin thënë
domosdo. Po ndalem shkurtimisht në disa të vërteta të
pathëna (për të mos thënë të autocensuruara) në emisionin
në fjalë.
Së pari, bashkëpunimi i Konicës me Ahmet Zogun u vlerësua
si një “lajthitje” e tij që e kishte burimin në natyrën e
tij “kontradiktore”. Mendoj se një pohim i tillë nuk i
përcjell teleshikuesit të vërtetën për karakterin e
marrëdhënieve mes Konicës dhe Zogut, si mbret i
shqiptarëve. Është e vërtetë që nuk ishte Konica ai që ia
lypi bashkëpunimin Zogut, të cilin e kishte pasur
kundërshtar të hapur politik, ishte Zogu ai që e lypi këtë
bashkëpunim dhe që Konica e pranoi për një qëllim të lartë:
për t’i shërbyer diplomacisë së Mbretërisë Shqiptare në një
shtet të madh, si Shtetet e Bashkuara të Amerikës, një vend
ky dashamirës për kombin shqiptar në Evropën Juglindore.
Pra, Konica u nis nga një qëllim tepër madhor kur pranoi të
hynte në shërbimin diplomatik të mbretit Zog, i cili i dha
një mandat të përhershëm përfaqësimi në SHBA.
Është e vërtetë që Konica e ka kritikuar Zogun, madje
ashpër, dhe për këtë kritikë në atë emision u fol pa kursim
nga profesorët e intervistuar. Por profesorët e nderuar
duhej të përmendnin edhe vlerësimet shumë të larta që
Konica ka bërë për figurën e tij. Po pse heshtën për këto
vlerësime profesorët e intervistuar? Bindjet mund t’i kemi
të majta, të djathta ose të qendrës, por ato nuk duhet të
na pengojnë të pohojmë të vërtetat që janë shkruar “e zezë
mbi të bardhë”, se për ndryshe do të mbetemi robër të
praktikave enveriste, sipas të cilave koha e mbretërimit të
Ahmet Zogut vlerësohej si një njollë e zezë në historinë e
Shqipërisë!
Së dyti, në atë emision edhe marrëdhëniet e Konicës me
Nolin trajtoheshin nga këndvështrimi i natyrës së tij
kontradiktore. Mendoj se edhe në këtë rast teleshikuesit
nuk i thuhet e vërteta deri në fund. Shkaqet e
marrëdhënieve herë-herë të acaruara të Konicës me Nolin
mund të jenë të shumta, por këtu nuk është vendi të hidhet
dritë mbi to. Në të vërtetë, shkaku kryesor i fërkimeve mes
këtyre dy figurave të shquara të kombit tonë qëndron në
mospërputhjen e bindjeve të tyre politike: Konica ishte
antikomunist, kurse Noli ishte simpatizues i komunizmit.
Madje Konica flet me fakte për bindjet komuniste të Nolit.
Së treti, pas pushtimit të Shqipërisë nga Italia fashiste,
kur po rrezikohej copëtimi i saj i mëtejshëm, sidomos nga
shovinizmi grekomadh, edhe Konica, edhe Noli, në figurën e
mbretit Zog shikonin simbolin e unitetit kombëtar dhe
kërkonin krijimin e kabinetit qeveritar në mërgim, ashtu
siç kishte këmbëngulur edhe vetë mbreti në kancelaritë e
fuqive perëndimore. Pra, për mbrojtjen e interesave të
larta të vendit, këto dy personalitete të spikatura të
kombit shqiptar bashkoheshin rreth mbretit në mërgim. Nuk
duhej të mos u thuhej teleshikuesve edhe kjo e vërtetë për
figurën e Konicës në marrdhëniet e tij me Nolin.
Së katërti, Konica i la një amanet Nolit që eshtrat e tij
të preheshin domosdo në atdheun e tij. Dhe kjo e vërtetë u
tha në emision. Por teleshikuesit të thjeshtë nuk iu tha e
vërteta se cili ishte shkaku që Noli, sa qe gjallë, nuk e
çoi dot në vend amanetin e Konicës. Se ka rrezik që
teleshikuesi i painformuar mirë apo që është në një moshë
të re, mund të rrijë e të mendojë gabim: Noli ose s’paska
dashur, ose nuk paska mundur ta çonte në vend atë amanet.
Dhe kjo e vërtetë mbeti e pazbuluar për teleshikuesin e
lartpërmendur, se po të thuhej ashtu siç është, do të dilte
zbuluar Enver Hoxha, si armik i egër i Konicës.

Eshref Ymeri

[faiksmajli]

Kumtesë nga: Mërgim Korça


Nuk i a kam vënë vetes detyrën as të them se Faik Konica u lind më 1875 në Konicën Shqiptare e as të zë n’gojë faktin se u shua në Boston në vitin 1942. Gjithashtu nuk do të zë n’goje faktin se ai qe bashkëthemelues i “Vatrës” dhe drejtues i saj nga 1921 e deri më 1926 e pastaj, në vazhdim, edhe kryetar nderi i saj. Kjo është pjesë e detyrës së biografëve të tij. Por unë, në këto pak minuta kohë që më vunë në dispozicion organizatorët e këtij tubimi, (jo për të më nderuar mua, jo, por Faik Konicën), e konsideroj ndér timin faktin që po ju paraqis mbase një pamje jo fort të dritësuar të vlerave madhore të tija, temperamentit si edhe pozicionimeve të këtij personaliteti poliedrik të cilin ai, me të cilin më shum’u shanë, më shum’u deshën e më gjatë bashkëpunuan, Imzot Noli, e ka stigmatizuar si vijon :

“Faik Konica qé i përkryer si stilist, i shkëlqyer si erudit dhe i madh si atdhetar!”

E për t’a shikuar Konicën nga ky këndvështrim, nuk kam se si të mos vazhdoj me konsiderata disa njerëzish vërtet të shquar të kulturës kombëtare, të cilët janë studjues të dëgjuar në fushë të letërsisë si edhe gjuhësisë edhe kanë dhënë konsideratat e tyre rreth personalitetit të Faik Konicës. Prof. Namik Ressuli e ka përcaktuar Konicën si vijon :

“Konica ka qenë polemisti si edhe satiriku më i fortë që ka nxjerrë kombi ynë por njëkohësisht edhe më i urryeri!”

Por krahas këtij pohimi, profesor N.Ressuli ka thënë edhe :

“Ndër shkrimtarët toskë ai pa as më të voglën mëdyshje qé më eleganti si edhe më europiani i kohës së tij. I krahasuar me Patër Gjergjin e madh, natyra i dha Konicës po aq intuitë të fjalës e gjithashtu edhe të shprehjes. Të njajtë u a dhuroi edhe elegancën e fjalísë. Por atje ku u tregua bujare me Patër Gjergjin e koprrace me Konicën qé fantazía si edhe mëndja sintetike!”

Ai që u quajt “Meteori i kulturës Kombëtare”, Dr.Vangjel Koça, personalitetin e Konicës e ka përkufizuar sikur e ka skalitur në metal :

“Estéti i pashoq si edhe polemisti më elegant që ka nxjerrë kultura shqiptare, ishte njëkohësisht edhe viktimë e vetes së tij : Bota Shqiptare nuk kishte nevojë për shigjetarë po për mësues edhe edukatorë!”

I thashë në krye këto pohime të bashkëkohësve në mënyrë që ne, brezat pasues, të mundohemi t’i mbivendosim këto kuadro që na paraqitën bashkëkohësit e Konicës e t’a krijojmë më të drejtpeshuar pamjen e tij duke i përgjithësuar këto kulme edhe me rrethanat kohore e të shikojmë efektivisht se cila ka qenë figura e vërtetë e Konicës.
Shkollimin e parë ai e mori nën ndikimin e drejtpërdrejtë anadollak. I vijoi mësimet në Kolegjin e Jezuitëve në Shkodër prej ku vete e studjon në Francë por duke kaluar përmes Liceut të Gallatasarajit. Diplomohet në Universitetin e Dijonit në Francë. Të mbaronte me kaq, do të qé mirë. Merr pastaj diplomë në fushën e leteraturës edhe nga Universiteti i Harwardit. Kështu bota e brëndëshme e Konicës ndikohet nga shumë erëra që i krijojnë shtjella në mëndjen e tij ku pa as më të voglën mëdyshje ndikimet lindore çvendosen nga forca e rrymave kulturore moderne perëndimore ku predominon kultura si edhe gazetaría franceze, e posaçërisht mbresa i le “panfletizmi francez”! I ndikuar ksisoji nga fryma liberale dhe antikonformiste e Francës ai, duke qenë konsull e më vonë edhe ministër fuqiplotë i Monarkisë Shqiptare në Republikën Presidenciale Amerikane, shkruan e shkruan shumë kundra mbretit Zog. Shkrimet e tija bile çfrytëzohen nga advokatët mbrojtës të Ndok Gjeloshit si edhe Azis Çamit që e qëlluan Mbretin Zog në Vjenë më 21 shkurt të vitit 1931, sa që arritën t’i mbronin atentatorët me aq shumë argumenta sa që atentatorët e Mbretit morën dënime minimale !
Në vazhdim, më 22 gusht 1938 Konica shkruan :

Monarkia ka në Shqipëri dy lloje armiqësh, ata që vetëm i thurin lavde vënd e pa vënd, si edhe ata që e bëjnë qesharake me festime të tepruara. Po u pëlqeu monarkía, t’i japin dinjitet e të heqin dorë nga karnavalet!

Sa i takon gjuhës së Konicës, ai ka meritën e madhe që ndërmjet alfabeteve të ndryshëm të propozuar, ai e mbështeti atë të Shoqërisë Bashkimi të themeluar më 1899 nga Imzot Prengë Doçi me germa latine edhe ksisoji vazhdoi e botoi revistën e tij “Albania” për 12 vite me radhë.
Një nga ngjarjet e jetës Konicës së cilës nuk mundemi t’i anashkalojmë, është edhe çmimi Kapelja e lartë që i u dha më 1938-ën nga revista humoristike londineze The Judge, me botues Harry Newmanin. Motivacioni mbështetej në vlerësimin e tij si konsull edhe Ministër Fuqiplotë i Mbretërisë Shqiptare. Konica duke mos qen’i bindur se çmimi qe i sinqertë, me që revista kish edhe namin e madh si revistë që përgojonte e tallte këdo, në letrën e falënderimit shkruan mes tjerash :

“ Unë kokën time e bëj kurbán për kapelen e zotit Newman !”

Nga e gjithë prodhimtaría e shkruar nga Konica, një vënd të posaçëm zë pjesa që duhej t’ishte vazhduar e pastaj mbaruar si roman me titull :

“Doktor Gjëlpëra zbulon rrënjët e dramës së Mamurrasit”

Kjo pjesë letrare është reflektimi i gjëndjes së intelektualëve shqiptarë. Në pjesën e parë Konica e brumos dhe e gatuan figurën e të riut shqiptar që po shkollohet në perëndim duke u përgatitur të kthehej në Atdhé për t’i shërbyer këtij të fundit. Pastaj vjen pjesa e dytë ku i gjithë idealizmi i doktorit fillon e lëkundet tek ballafaqohet me injorancën anadollake të Shqipërisë të asaj kohe ku sundonte injoranca, ryshfeti si edhe korrupsjoni. Nuk mundem t’a hesht të vërtetën se analiza apo aq sa ka shkruar Konica tek Doktor Gjëlpëra, edhe sot paraqit interes të pafund.
Para se t’a përfundoj këtë paraqitje fluturimthi të figurës sa elitare e po aq edhe kundërthënëse të Faik Konicës, dua t’ju sjell disa pohime të tijtë që marrin vlera të pashoqe të menduar thellë. Janë pikërisht këto pohime të cilët i kanë shkaktuar autorit gjith’atë pozicionim kundra të kategorive të ndryshëme shoqërore në Shqipëri. Konica ka thënë :

- Janë disa shqiptarë që sillen si të vërtetë këndezë e zëmërohen posa zë të
këndojë kokorikoo nonjë tjatër si ata. Mjerisht në Shqipëri ka pak pula !

- Kur shoh ca eskrokë të poshtër e pa ndér, mace t’egëra me dy faqe, tradhëtorë, çpifarakë, vrasës vullgarë prapa kurrizit, ta marrin e ta përdorin e ta ndyjnë emërin shqipëtar : ta thom çiltas se më vjen turp që jam shqipëtar edhe unë. Të qe se e ndërroja dot racën time me fjalë, shpejt do të thohesha grek, kuco-vllah, etj. Edhe evgjit do ta kisha për ndér !

E me që jemi pikërisht në mjediset e një kishe, dua t’ju kujtoj edhe pohimin e fundit që po citoj nga Faik Konica e që tingëllon aq i fuqíshëm :

Ati ynë që je në qiell, jepna fuqínë ta mbajmë gojën mbyllur kur
s’kemi gjë për të thënë !





___________________________________________

Kumtesë e mbajtun me datë 3 dhetor në ambientet e Kishës Shën Palit, Michigan



___________________________________________

[Albo]

Abetari shqip

Faik KONICA

Në pak fjalë, - me qëllim por pa shpresë që t`u mbushim kokën hamajve, zaptieve, të shtrembërve e t`egërve, - duam të shkoqitim çështjen e abetares gjer më sot. I pari libër në gjuhën tonë dolli në 1635, d.m.th. 256 vjet më përpara, në Romë, prej Frengut të Bardhë (Dictionarium Latino-Epiroticum). [Autori më vonë do zbulonte duke gërmuar në arkivat e bibliotekës kombëtare të Francës, veprën e Pjetër Budit "Speculum Confessionis" ose "Pasqyra e të rrëfyemit" të shkruar, me të njëtin alfabet, në vitin 1621, pra 14 vjet më parë]. Ky libër përdori një alfabet, i cili ka të ngjarë se përdorej edhe më parë, se, po ta kish bërë Frengu i Bardhë, do ta kish thënë në parathënie të librit të tij; pra duke heshtur, na rrëfeu se alfabeti i tij nuk qe i ri. Me atë alfabet duallën gjer më sot shumë libra, më të shumtët përmbi fe, një fjalor shqip e italisht disa mijëra shtyllash, e me atë mëson gjithë pjesa e Gegërisë katolike. Të metat e atij alfabeti janë kryesisht dy: 1) Ka disa gërma të veçanta që nuk gjenden në shtypshkronjat; 2) S`është i mjaftueshëm për toskërishten.
Që të mos e ngarkoj tepër artikullin, shkoj e vij te viti 1879. Në atë mot, Sulltani, për të ndezur në Shqipëri një zjarr kundër sllavizmit, cpoi disa "Meemure" shqiptare të mblidhen që të bëjnë një alfabet shqip. Këta, me leje të qeverisë (turke), u mbluadhnë. Në mes tyre, hyri si thonë e si do të mund të provojmë një ditë - një anëtar i Moskovit, i cpuar me udhë nga patriarku grek. Kjo mbledhje kishte për detyrë: 1) O të merrte alfabetin e Frengut të Bardhë, si 300 e sa vjetësh më të vjetër; 2) O të bënte një të ri, duke treguar të metat e alfabetit të vjetër; 3) O të mos i përsëritte ato mangësi.
Mjerisht, mbledhja turko-moskove: 1) Nuk e mori alfabetin e Bardhit. 2) Nuk tha pse s`e mori. 3) I përsëriti të keqiat e alfabetit të Bardhit. 4) Shtoi shumë gabime të reja.
Që të marrin vesh atdhetarët e kulluar se ç`është ai alfabet i Stambollit, le të venë re këto: Alfabeti i Stambollit ka 36 gërma. Ndër këto janë: 1) shtatë shkronja cirilike (sllave). 2) Pesë shkronja greke. 3) Një shkronje cirilike (sllave) kokë-tatëpjetë. 4) Një shkronjë latine e vërtitur. 5) Dy shkronja latine kokë-tatëpjetë. 6) Një shkronjë latine e tredhur. Të tjerat janë latine. Lexuesi që ka pakë mendje, i sheh vetë ndyrësinë e këtij alfabeti: 1) I bërë me spica të Moskovit, na vë në rend të popujve sllavë. 2) I përzier me shtatë mënyra shkronjash, është i ndyrë në të parë, e i jep gjuhës një hije të egër. 3) Nuk mund të botosh libra asgjëkundi në Evropë, veç po të blesh shkronjat përkatëse dhe të paguash shumë më shtrenjtë. Kur desha të filloj një të përkohshme shqipe gjashtë vjet më parë, dëshirova pikë-së-pari të përdor o alfabetin e vjetër të Shkodrës, o alfabetin e Stambollit - të cilat do t`i rrëfej ndoshta një ditë gjatë e gjerë, e atëherë le të gjykojnë shqiptarët ç`janë ata njerëz e ç`jam unë - nuk më tunden fare.
Më 1899, disa atdhetarë të flaktë të Shkodrës u mblodhnë, për të themeluar një shoqëri të madhe për lëvrimin e gjuhës shqipe. Këta shqiptarë krijuan një alfabet, të cilin, edhe pse qe i arsyeshëm edhe nga dëshira e bashkimit, e muarëm edhe ne dhe po e përdorim që prej dy vjetësh tek revista "Albania"... Alfabeti i "Bashkimit" jo vetëm shtypet lehtazi kudo, po është edhe i arsyeshëm në shumë anë. Këto edhe njëqind të tjera tregojnë se me alfabet të "Bashkimit" mbahet mirë rrënja e fjalëve.
Tani cilat janë kundërshtimet e meemureve kundër këtij alfabeti. Janë pesë: 1) "Alfabeti i Stambollit është më i vjetër" -"Bashkt-ustuna, efendem!" Por alfabeti i Bardhit është 300 vjet më i vjetër. Pse nuk e mbajtët? Pra, edhe ju vetë rrëfyet se vjetërsia nuk është argument i mjaftueshëm për të mbajtur një gjë të ligë. 2) "Alfabeti i Stambollit është më i përhapur". -Ato gënjeshtra t`ia shisni një tjatëri, por jo mua. A e mirrni vesh? Ndër 100, 90 ndër shqiptarët e jashtëm e përdorin këtë alfabet që përdorim ne, a me disa ndryshime. Atë të meemureve e përdorin 7 a 8 meemure, e nja 10 zaptienj këmbë-qelbur të Toskërisë. Po, si thotë Frengu, "qui n`entend qu`une cloche n`entend qu`un son". "Kush dëgjon vetëm një këmbanë, dëgjon vetëm një zë". E ju, duke folur gjithnjë me ata 10 a 15 meemure e zaptienj, "u-hazdis" e kujtoni se kini me vete gjithë Shqipërinë. 3) "Shkronjat e "Bashkimit" janë të shumta e nuk i mëson dot populli". -Përgjigje: Alfabeti i "Bashkimit" ka 23 ose 24 shenja, kurse juaji ka 36, d.m.th. 12 më tepër. 4) "Populli s`merr vesh se si dy shenja bëjnë një tingull. I duket më lehtë një shenjë për çdo zë". -Përgjigje: "Evet efendem, vallah bil`lah! Jini të mësuar me "xhin-cim-sin-shun", o mor të zinj, e jo populli po juve vetë ju duket e vështirë të mblidhni dy shkronja për të treguar një tingull. Se arabishtja e turqishtja që ju kanë hyrë në palcë e në gjak, për çdo tingull kanë një shenjë. Fshataraku i Gjermanisë pse mëson, p.sh. katër shkronja -tsch- për të treguar tingullin ç? Fshataraku i Shqipërisë pse të mos mësojë dy shkronja? Fshatarët e Shqipërisë kanë mend, po Bashstenete s`mësoni dot ndoshta. 5) Më në fund Meemuret na pyetnë shumë herë: Pse "Albania" edhe "Bashkimi" nuk u muarnë vesh ta kenë alfabetin një e të përbashkët? -Me të vërtet, në nja dy a tre shkronja kemi ndryshim, por ai ndryshim nuk prish punë. Fundi alfabeti një është. Rumania ka një Akademi, e, megjithatë, bota është ndarë në dy pjesë për një ndryshim të dy a tri shkronjave. Më vonë edhe ky ndryshim do të pushojë. Alfabeti i "Bashkimit", për lirinë që i dha shqipes të shtypet apo të botohet kudo, për hijen europiane që i dha shkrimit të gjuhës sonë, për shërbime të tjera që ka për të bërë në sy të botes, meriton me të vërtet emrin ALFABETI KOMBETAR I QYTETERUAR. Alfabeti i Moskoveve e i Turqeve, i Meemureve e i zaptieve, i harbuteve e i ulefexhijve, me hijen aziatike e të ndyrë që ka, me pengesë e botimit që u sjell librave shqipe, s`meriton tjatër emër përveç ALFABETI I EGER I HARBUTEVE. U bë nevojë t`u thyejmë hundën një herë harbutëve. Në kanë për të thënë gjë, të re, do t'u përgjigjemi. Po, në zënçin të këndojnë për të mijtën herë këngën e zaptieve, nuk kemi kohë për të humbur.

[Albo]

Ju rrëfej grekërit

Faik KONICA,

Prej disa kohësh ndërmjet Italisë e Greqisë po zhvillohet për Shqipërinë një përleshje paraprake me fjalë, që mund të jetë pragu i një konflikti të armatosur. Italia ngre çështjen se Greqia mbante një pjesë të madhe territori që i përket Shqipërisë, ndërsa Greqia e mohon me zë të lartë këtë pretendim. Shumë amerikanëve u është dukur e çuditshme që, ndërsa zëri i italianëve dhe grekërve dëgjohej, nuk ndihej zëri i pavarur i Shqipërisë. Porse a nuk ka thënë njëherë një autor anglez se një nga karakteristikatë shqiptarëve është se ata janë të "paartikuluar"?
Kërkesave të përsëritura unë iu jam përgjigjur se nuk kisha gjë për të thënë, ndërsa atyre miqve amerikanë, të cilëve ndjenjat e tyre dashamirëse u japin të drejtën të më pyesin përse ashtu, u jam përgjigjur se më kishte ardhur gjithçka në majë të hundës dhe se kisha vendosur që këtej e tutje të mbetesha një spektator i thjeshtë i tragjedive dhe i farsave të botës. Por tani është një grup atdhetarësh shqiptarë që më kërkon të bëj një deklaratë. Këta miq shqiptarë dinë për mua disa gjëra që miqtë e mi amerikanë nuk i dinë. Ata e dinë se unë kam lindur në zonën kufitare shqiptaro-greke që bën pjesë në krahinën e vënë në diskutim, kështu që trojet ku unë kam luajtur si fëmijë janë fushat e betejave të ardhshme; ata mendojnë se askush tjetër më mirë se unë nuk e njeh historinë e kësaj krahine dhe ata më përmendin vazhdimisht se si drejtues i rinisë, unë njëherë e nj'ë kohë kam qenë mbrojtës i palodhur i tërësisë tokësore të Shqipërisë. Prandaj ndonëse me lëkundje, vendosa të thyej heshtjen dhe t'i paraqes popullit amerikan disa fakte të kontrollueshme rreth sfondit historik të konfliktit që po vjen rrotull.
(I)
Siç dihet nga të gjithë, në periudhën e lashtë shqiptarët quheshin ilirë. Rajoni i diskutueshëm në lashtësi njihej si Iliria e jugut dhe më vonë është quajtur Shqipëria e Jugut, ndërsa grekërit kanë vendosur ta quajnë Epir, një emër që do të thotë "kontinent" dhe në zanafillë përdorej për këtë rajon nga banorët e ishujve të vegjël përtej bregut të Shqipërisë, po ashtu si peshkatarët e ishujve Bahamas do ta quanin Floridën "kontinenti", me një emër që nuk ka asnjë lidhje me kombësinë e popujve që banojnë në kontinentin në fjalë. Ky rajon gjatë afër pesë shekujve të sundimit turk përbënte vilajetin ose provincën e Janinës, me qytetin e Janinës si kryeqendër.
Jo vetëm që ky rajon ka qenë gjithmonë shqiptar nga gjuha edhe kombësia, por kufinjtë e fiseve ilire shkonin shumë larg përtej. Madje, edhe ishujt Joniane kanë qenë kryesisht ilire. Në një libër të famshëm që e njohin mirë studiuesit, "Fjalor i antikiteteve klasike" të Lybkerit, tek artikulli për Kerkyrën (Korfuzin) vihet në dukje se ai ishull "në zanafillë banohej nga ilirët". Kurse ata që do të marrin mundimin të lexojnë veprën e studiuesit të njohur suedez, Martin P. Nilson, botuar në Lund më 1909 me titullin "Studime mbi historinë e Epirit të Lashtë", do të shërohen nga prirje për të menduar se Epiri ka qenë ndonjëherë grek. Ky rajon e ka ruajtur natyrën e vet ilire të pandryshuar. Deri dhe kaq vonë sa i bie në shekullin e dhjetë të erës sonë, perandori i Bizantit Leoni i Mençuri, në një nga librat e tij përmend faktin që "banorët e Epirit janë shqiptarë". Pak nga pak depërtimet greke nisën të ndiheshin në disa pjesë të këtij rajoni. Se si u bënë të mundshme këto depërtime, ne e dimë nga disa autoritete të dorës së parë.
(II)
Në gjysmën e dytë të shekullit të katërmbëdhjetë, Janinën e qeveriste një princ bizantin (ose një despot, siç e kishte titullin zyrtar) i quajtur Thanas. Këtij Thanasi i hipi në kokë ideja e bukur për të vrarë gjithë shqiptarët. Ju mund të dyshoni se mos këto ngjarje janë nxjerrë nga ndonjë legjendë shqiptare e shtembëruar ose nga ndonjë fletushkë propagandistike italiane. Aspak. Autoriteti që na e njofton këtë mizori është një grek besimtar dhe i ndershëm, Mihail Dukas, pjesëtar i Shtëpisë perandorake bizantine me po atë emër, kronika e të cilit përfshihet në koleksionin e madh të historianëve bizantinë, që ndodhet në Bon dhe mund ta studiojë çdo studiues. Me neveri dhe mosmiratim Dukasi njofton të gjitha egërsitë dhe vrasjet që ka bërë Thanasi kundër popullsisë shqiptare të Janinës. Siç thotë Dukasi, një nga lojrat e tyre të parapëlqyera ishte t'u priste hundët ose pjesë të tjera shqiptarëve dhe t'i linte të vdisnin në agoni. Disa krerë feudalë shqiptarë e kërcënuan Thanasin me një ekspeditë ndëshkimore, nëse ai nuk do t'i ndërpriste krimet kundër shqiptarëve. Thanasi u përmbajt një fare kohe dhe martoi vajzën e vet me princin më të fuqishëm të asaj kohe, me Gjin Shpatën. Pas njëfarë periudhe, Thanasi i nisi përsëri përndjekjet, madje edhe më të egra se më parë. Siç shkruan Mihail Dukasi, ndërsa Gjin Shpata mblodhi një ushtri dhe e rrethoi Janinën, kryeqytetin e vjehrrit të vet, Thanasi çdo ditë nën flamurin e armëpushimit i dërgonte Shpatës një shportë me sy të nxjerrë nga kokat e shqiptarëve fatkeqë dhe kjo dhuratë e kobshme vazhdoi derisa u hoq rrethimi.
Siç e thotë historiani, ambicja e Thanasit ishte të fitonte nofkën e Albanoktonos që do të thotë Shqiptarovrasës. Dukasi shton se despotit i pëlqenin shumë të huajt dhe të jashtmit, prandaj pati sjellë shumë prej tyre në qytet. Së fundi thuhet me marifet se Thanasi ia doli mbanë "të zbrazte" Janinën nga banorët e rrënjës. Natyrisht zor se mund të shpikte një metodë më të efektshme për të ndryshuar përbërjen etnike të një vendi, porse "të drejta" të krijuara në këtë mënyrë, ta themi në folmen më të butë, janë të një cilësie të dyshimtë. Krimet e përshkruara nga Mihail Dukasi kanë ndodhur më 1380 dhe në pak vite më parë.
Pas pesëdhjetë vjetësh, më saktë më 1431, një ushtri e fortë osmane erdhi me gjëmime te portat e Janinës, e cila ndërkaq ishte ripopulluar me të ardhur, dhe me një sulm qyteti u pushtua. Është për t'u shënuar fakti se, pasi i bënë një mbikqyrje krahinës, turqit e klasifikuan atë si pjesë të Shqipërisë. Por ka edhe diçka më domethënëse dhe krejt të pakundërshtueshme. Turqit bënë një regjistrim të kujdesshëm të qyteteve e të fshatrave dhe emrat e këtyre vendeve kanë dalë më pas në botimet zyrtare në trajtat e tyre shqip e jo greke. Për shembull, le të marrim rastësisht dy emra, dy qendrat e quajtura shqip Delvina dhe Grevena. Ato janë regjistruar përkatësisht Dhelvinon dhe Grebenë. Turqit e hershëm kanë qenë të përpiktë me hollësi të madhe për shënimin e emrave të vendeve, duke parapëlqyer gjithmonë trajtat e mirëfillta popullore. Për shembull, pas rrethimit të parë të Vjenës, turqit nisën ta shkruanin Wian me një A të gjatë, që është trajta e vërtetë popullore dhe sa kohë zgjati Perandoria Osmane, ata iu përmbajtën kësaj trajte, duke flakur trajtën artificiale Wien. Në traktatin e Ajzenburgut të nënshkruar më 1664 ndërmjet Turqisë dhe Perandorisë Romake të Shenjtë e të hartuar turqisht e latinisht, kur numërohen titujt e perandorit Habsburg, teksti latin e quan atë mbret të Bohemisë, porse në tekstin turqisht turqit kanë ngulur këmbë për ta thënë mbreti i çekëve.
(III)
Pushtimi turk solli një ndryshim të rëndësishëm në jetën e Shqipërisë. Për arsye qe janë tepër të gjata për t'i shtjelluar këtu, shumë shqiptarë e lanë krishterimin dhe u bënë moslemanë, e kjo lëvizje vijoi për dy shekuj, derisa rreth 65 % e popullsisë u bë moslemane, pjesa tjetër mbeti e krishterë, në veri si besimtarë të kishës Perëndimore e në Jug të asaj Lindore, që shpesh quhet gabimisht kisha greke. Meqë në kishën e dytë shërbesat bëhen greqisht dhe kleri është në pjesën më të madhe grek, u krijua mundësia për grekërit që të shkombëtarizonin shqiptarët duke e përsosur kishën si mjet të propagandës.
Një faktor tjetër ka qenë ardhja tinzare e banorëve që flisnin greqisht, shpesh të favorizuar me budallallëk nga pronarët shqiptarë, të cilët kishin nevojë për bujq për të zëvendësuar shqiptarët që iknin në luftërat e pafund të Perandorisë Osmane. Ngritja e Greqisë si shtet i pavarur i dha një shtysë të fuqishme propagandës greke. Tashmë grekërit nisën haptas të shpallnin se çdo besimtar i kishës Lindore, pavarësisht nga gjuha dhe kombësia, ishte grek.
Një nga marifetet më të padëgjuara të grekërve ka qenë dhënia e ryshfeteve zyrtarëve të lartë në Stamboll për të nxjerrë një ferman që të ndalonte qarkullimin apo mbajtjen e librave shqip. U quajt një veprim i dënueshëm, madje edhe po të mbaje libra kaq të padëmshëm si gramatika ose aritmetika, po të ishin shkruar shqip. Grekërit ranë madje edhe më poshtë, nuk e kishin për gjë të kallzonin atdhetarët shqiptarë të ndershëm si rebelë dhe bënin që ata t'i degdisnin në burgje të largëta.
(IV)
Pas luftërave ballkanike Turqia Evropjane u copëtua dhe Fuqitë e Mëdha nuk mund ta injoronin ekzistencën e kombësisë më të lashtë të gadishullit. Shqipëria u bë shtet, por u rrëgjua në një të katërtën e madhësisë së vet natyrore. Dikush mund ta mendonte se pas kësaj do të ishin të kënaqur dhe do të rrinin urtë, se do të përpiqeshin po të ishte e mundur të zhvillonin marrëdhenie të fqinjësisë së mirë me pjesën që mbetej të Shqipërisë. Mirëpo ndodhi e kundërta. Duke përfituar nga fakti që Turqia një vit më parë i kishte çarmatosur plotësisht shqiptarët, një ushtri me grekër e organizuar e maskuar si njerëz civilë, vërshoi mbi gjithë Shqipërinë dhe nisi të djegë e të vrasë gjithçka i dilte përpara. Në Shqipëri në atë kohë kanë qenë në qendër të këtyre krimeve të organizuara dy dëshmitarë të huaj: autorja e njohur angleze Meri Edit Durham dhe një korrespondent gjerman. Të dy ata u tmerruan dhe u morën vesh që t'ia bënin të njohur të gjithë botës çdo gjë që ata e quanin si një nga krimet më të mëdha të organizuara të të gjithë kohërave. Për fat të keq, plasi Lufta Botërore dhe e tërhoqi vëmendjen e të gjithëve. Por më 1920, me titullin "Njëzet vjet ngatërresa ballkanike" Mis Durham botoi një libër, ku një kapitull i plotë u kushtohet njoftimeve për këto masakra. Kushdo që dëshiron ta kuptojë konfliktin e sotëm nuk mund të bëjë pa e parë këtë libër.
Pas Luftës Botërore, Greqia ua ndaloi shqiptarëve të kishin shkollat e tyre në Greqi dhe vijoi punën e saj për të eleminuar elementin shqiptar me çfarëdo mjeti. Një rast i rrallë iu paraqit grekërve nga Traktati i Lozanës, i cili nxiti shkëmbimin e familjeve turke me ato greke. Siç e kam thënë më sipër, një shumicë shqiptarësh disa shekuj më parë e lanë krishtërimin dhe u bënë moslemane, por ata i ruajtën gjuhën dhe traditat kombëtare dhe kurrë nuk kanë mësuar turqishten. Mashtrimi i grekërve kishte për qëllim që t'i paraqiste si turq shumë moslemanë shqiptarë dhe t'i dërgonte me anije në thellësinë e Azisë së Vogël, duke i bërë objekt shkëmbimi. Kjo është njësoj sikur të syrgjynosesh, irlandezët në Poloni, duke u nisur nga fakti se edhe irlandezët edhe polakët janë katolikë edhe prandaj qenkan të një kombësie. Komisioni Ndërkombëtar për shkëmbimin e popullsisë e zbuloi mashtrimin në pak raste dhe e ndaloi, por shumë herë të tjera atij ia hodhën me mjeshtëri.
Po të shqyrtohen dëshmitë e vjetra për gjendjen e kombësisë në viset e ndryshme të rajonit të diskutuar, habitesh me ndryshimet që janë bërë nëpërmjet dredhive dhe mashtrimeve të organizura. Në fillim të shekullit të nëntëmbëdhjetë një anëtar i kishës së Anglisë me emrin Stjuart Hjuz, ka bërë një udhëtim nëpër Shqipëri dhe ka lënë shënime për vëzhgimet e veta, ka vizituar dhe qytetin tim të lindjes Konicën, një vend i lashtë i cili mendohet nga disa studjues si Pukevili, se ka qenë në mesjetën e hershme kryeqyteti i Ilirisë Jugore. (Emri i vendit tingëllon në mënyrë të çuditshme si prusjan, por kjo vjen ngaqë po ai ndikim sllav mbi toponiminë ka vepruar në Prusi, ashtu edhe në Shqipëri). Hjuzi ka shënuar se Konica kishte 800 shtëpi, nga të cilat 600 ishin shqiptare dhe 200 greke. Ku janë këta 75 % shqiptarë sot?
Megjithatë, në rajonin e diskutuar ka një krahinë të gjerë, qëndresa e pa trembur e së cilës i ka kapërcyer të gjitha format e organizuara të vrasjeve, mashtrimeve dhe grabitjeve. Kjo është Çamëria, të cilën grekërit e shtrembërojnë në Camuria. (Nuk u vë faj grekërve për këtë shtrembërim që vjen nga paaftësia e alfabetit grek për të riprodhuar gjithë tingujt e gjuhës shqipe dhe të shumë gjuhëve të tjera për këtë çështje). I ndjeri senator Kabot Loxh (Cabot Lodge) në shtypin grek dilte gjithmonë me emrin Kampot Lone. Popullsia e Çamërisë tani vonë në 1913 ka qenë 96 % shqiptare. Ky përpjestim tani është ulur me akte dhune dhe unë mund të sjell si shembull shumë punëtorë, që derdhin djersën në fabrikat e Amerikës, të cilët i kanë pasur prindërit pronarë të lulëzuar në Çamëri më pak se një vit më parë. E megjithatë, në kundërshtim me gjithë këtë përndjekje ende shqiptarët përbëjnë 80 % të popullsisë së Çamërisë.
(V)
Ndërsa tani Italia është gati të ndërhyjë duke na shpallur si qëllim se kërkon të vërë në vend dëmet që i janë shkaktuar kombit shqiptarë dhe të rivendosë kufinjtë natyrorë e historikë të Shqipërisë. Është e arsyeshme që të presësh nga çdo shqiptar i vërtetë se do të jetë i pakënaqur nga ky veprim. Por ndonjë mund të kundërshtojë se megjithë metodat e dënueshme të përdorura nga grekërit ata kanë arritur që ta përmbysin gjendjen e kombësive në shumë vise të rajonit të diskutuar, kështu që të ndreqet një padrejtësi e vjetër me një padrejtësi të re nuk tingëllon aq mirë. Për këtë unë do të përgjigjesha se nuk mund të ketë një akt ligjor që të përligjë krimet e organizuara e të vazhdueshme.
Por, ka dhe më. Shumë larg nga Shqipëria historike, në Greqinë e brendshme ka pothuaj një milion shqiptarë, gati gjysma e të cilëve ende e flet gjuhën e vet të lashtë. Këta njerëz kanë një mall ideal për Shqipërinë dhe në të kaluarën kanë nxjerrë dëshmorë të çështjes shqiptarë. Ata mund të shkëmbeheshin me grekërit e rajonit të diskutuar dhe më së fundi të gjithë do të ishin të kënaqur. Porse siç pohojnë grekërit, Italia kërkon të arrijë qëllimet e veta duke zgjeruar kufijtë e Shqipërisë. Unë pajtohem me këtë plotësisht, por më duhet të shtoj se ky pohim nuk ka peshë dhe është thjesht një përpjekje për t'i bërë bisht çështjes. Çështja është a qe një herë dhe a ka qenë gjithmonë pjesë përbërëse e Shqipërisë ish-krahina turke e Janinës? Në qoftë se kjo është e vërtetë, a mund të bjerë poshtë automatikisht kjo e vërtetë vetëm e vetëm sepse e thonë edhe italianët? Fakti është i qartë, se Italia ka këtu një përligje të mirë e të fortë, sepse rastis që kërkesat e saj përputhen me një akt të vonuar drejtësie kundër Shqipërisë. Po ndodh që një herë perënditë hakmarrëse janë në anën e legjioneve të Çezarit.

Botuar më 1940

[Albo]

Tema mbi krijimtarine letrare te Faik Konices

[Albo]

Faik Konica

Arshi PIPA,

Faik Konica! Kush nuk e njeh? Emni i tij asht njeni prej ma të dashunvet. Po mbushet afër nji gjysë shekulli qysh kur ky emën tingëlloi për herë të parë në veshët e Shqiptarëvet. Vinte që larg, nga nji vënd i huej dhe delte për me mprojtë të drejtat e Atdheut. “Albania” quhej ky za, dhe ishte, në shkretin e kulturës shqiptare, nji “vox clamans in deserto”. Ç’atëherë nami i Konicës u vendos në fronin ma të naltin e mendjes shqiptare. Dhe si hypi nji herë nuk luejti ma.
Gjatë gati nji gjysë shekulli fjala e tij erdhi ndër veshët tonë, ndër mendjet tona, me intervale herë ma të shkurta here ma të gjata. Jo e shumtë, jo e shpeshtë, ma fort e rrallë,,, rrallë e për mall. Dhe gjithherë e ndrrueshme, gjithherë e freskët. Dhe kur vinte, mbassi kishte shkapërcye kontinente e oqeane, kishte tinguj të nji mendësije së ndryshme, prendimore, ma të qartë, e qi ma se nji herë i u-dukshin të çuditshme botës së vjetër shqiptare. E sigurisht Konica qe mendja ma e ndrituna e gjithë historis sonë letrare. Noli punoi shumë ma tepër e ma me fryt. Por Konica qe për cilsin. Të tjerë dhanë punën: ai dha tonin. Aristokrat i lindun. Sugjeroi, drejtoi, zakonisht i ndjekun me nderim. Por ndodhi shpesh qi nuk e kuptuen. Atëherë u -idhnue, talli ashpër, shau.
Aristokrat edhe kur shau, ashtu si vetëm ai dinte të shante! Po pse mos me i thanë qysh tash të metat e tija njerzore? Ai nuk qe shembull mase e drejtsije. Pasjoni e verboi shum herë. Kishte nji faj sidomos (faj tamam aristokrati!): nuk mund të shifte tjetër kënd sipër vehtes, bile as pranë vehtes. Por në të vërtetën cili mund t’i afrohej? Çka tjerët kishin veç e veç a mangut, aj pat të gjitha së bashkut e në mënyrë të plotë. Kurrgjë s’i mungoi, nga kultura e madhe shkencore te ndjesija e imtë artistike, nga magjija e rrallë e bisedimit te shëndeti e hijeshija fizike. I vetëdijshëm për epërsin e vet nuk duronte qi ndokush të mos ia njifte. Të kishte pasë rrufena, si Zeusi, do të kishte shigjetue ata qi nuk e adhurojshin. Por fjalën: nuk e kurseu me e përdorë, kur u inatos, si armë, ma keq se armë.
Mos të ngutemi me thanë se bani keq. Të kujtojmë pak se me ç’njerëz e me ç’koka pati punë. Ndërmjet “anadollakëvet” e “sharllatanëvet” ai ishte nji fenomen anakronik. Kuej me i folë për art, “anadollakut në mësallë”?
Çdo njeri qi dinte me shkarravitë dy harfe shqip na mbahej për reformator gjuhe! E atëherë aj u idhnue e drodh kamxhikun e satirës..
Pamje njimend e kureshtme ishte kjo me pa “gentleman-in” ma të përsosun tue i u-vërsulë me shamjet ma të ndyta kundërshtarit! Sed quod non facit indignalio?
Ishte nji shpirt i çuditshëm ky Faiku, privilegjet e atij i u-dukshin të natyrshme! U a kishte zili të tjerëve mallin për Shqipni! T’ishte e mundun, do të donte t’i shërbente asaj aj vetëm, si nji grueje të dashun! Dhe qe kështu - ndonji herë i padrejtë, ashtu si mund të jetë ai qi ka zilin e dashunis.
Njeri ekstremesh! Njeri pasjonesh të mëdhaja. Këndej nuk “begendiste”, andej nuk falte. E kështu shkroi e foli mbi art me delikatesën më të madhe me ndijimin ma të thellë. Por kur shau u mori hua rrugacavet fjalorin e tyne.
Nuk shkroi vepra të plota? A muejtë me i shkrue nji njeri me kto huje? Ai nuk qe nji shkrimtar i profesionit, i lidhun mbas tryeze; qe nji “shijues”. Kur shkroi, shkroi për endjen me shkrue. Estet. Aristokrat deri n’art. Ç’ishte për të me mbledhë ndër disa volume ato qi shkroi gjatë jetës së vet? Jo, nuk e bani. Kjo nuk i ka hije zotnis së madh qi asht msue me hjedhë mendime e humor “par dessus le marche”! Të tjerë le t’i mbledhin, në dacin! Zotnija i madh shpenzon në të djathtë e në të majtë, falë e darovitë, nuk ep me fajde.
Nji herë vetëm mori mundimin me botue nji libër. Dhe ky libër qe nji përkëthim prrallash arabe nga “Njimij e nji netët”. Asht kjo mënyra e ndonji lordi anglez qi kujdeset për punë të votës dhe të vetat i len mbas dore.
Ç’ndryshim midis tij e Nolit! Noli punoi, me vullnet hekuri, gjithë jetën. Noli qe demokrati i madh i letërsis sonë. Krahazoni Nolin qi bahet prift për t’u shërbye bashkatdhetarvet të vet, me Konicën qi bahet ministër tue e kalue kohën ndër “soirees” diplomatike dhe ndër andjet e holla t’artit e të muzikës. Nji aristokrat i tillë a mund të pajtohet me nji demokrat si Nolin? E shkurtë qe prandej miqsija e tyne.
Pat thanë një herë Wilde: “Kam vue të gjith gjenialitetin tim në jetën teme, por vetëm talentin tim në letërsin teme”. Kto fjalë i përshtaten mjaft Konicës. Larg nesh mendimi më e krahazua jetën e tij me atë të “dandi-t” Ëilde! Por kush mund të mohojë se luksi e fama atij nuk i pëlqejshin? Ata qi e njofton tregojnë se shijet e tija epikureane ishin fort të pasuna. Ishte nji burrë i pashëm, me nji shëndet për t’i pasë zili. I pëlqente pra “jeta”, kuptohet. I pëlqente edhe me u-veshë mirë. Ndonjiherë ngjeshte edhe fustanellat e delte ashtu nëpër kremte e gostina, ose edhe nëpër “Hyde Park”.
Jemi të mendimit se personaliteti i shkrimtarit asht gjithmonë çelsi i artit të tij. Nuk arrijmë me kuptua se si arti e jeta mund të jenë te artisti dy anë të ndryshme, të kundravendosuna. Dhe në qofshin këto nji herë të vërteta te artisti i zakonshëm, qi e idealizon jetën e vet n’ art, janë dhetë herë të vërteta të ata të rrallë qi, tue ndrrue mardhanien, e sjellin artin e tyne në jetë, tue e ba jetën e tyne poezi, tue e artistizue. Baudelaire! D’Annunzio! Konica u përngjet pak, për së largu.
Portreti fizik i Konicës, ashtu si e shikojmë në fotografin e tij tipike të riprodhueme shum herë, asht pasqyrë shum e qartë e karakteristikavet të tija shpirtnore. Na duket Konica këtu në moshë të pjekun, medje të shtyme, njeri qi ka jetue dhe qi din ç’asht jeta. Fëtyra e tij e mbushun, plot shëndet e gjak, rrëfen nji shpirt të knaqun nga vehtja. Vijat janë të hajthëta, me lakime elegante të nji fëtyre fisnike. Dhe në kët fëtyrë dy gjana bijnë në pah me nji herë: sytë e goja. Sytë kanë nji shkëlqim të jashtëzakonshëm, nji shkëlqim të prehtë e të ftohtë, sy çeliku. Inteligjenca e madhe e Konicës vezullon çiltaz ndër kta sy. ‘Por kur zbresim ma poshtë ndeshim dy buzë “fine”, jo të trasha jo të holla, të lakueme në nji mënyrë qi nuk mundesh me dallue me shpejt a asht gaz i ambël apo ironi. Por në se ke lexue ndonji shtyllë nga “Dr. Gjilpëra”, ose nga “Gaspariano”, nuk ke ma dyshim: ajo buzëqeshje asht ironi. Gjithë ajo inteligjencë qi ndriçon nga sytë e Konicës vjen e del nëpër ato dy buzë të lakueme, natyrshëm; për tallje. Inteligjenca asht ba “humour”: ke njoftë njeriun.
Inteligjenca asht cilsija e madhe e Konicës. Ndër tjera rrethana, ndër tjera kushte shpirtnore do të kishte muejtë t’ushtrohej me fryt të ndryshëm. Edukata frënge, me traditën e saj të satirës, nga D’Aubigne te Voltaire, trajtoi Faikun pamfletar. Anglija, atdheu i humorit, i zhvilloi edhe ma tepër sensin e ironis. N’Amerikë mandej ato gjetën trollin e përshtatshem për me u-ushtrue.
Pamfleti shkatrron, dhe ironija, vetëm, a mund të krijojë? Ironija asht nji “forma mentis”, asht trajtë, asht stil. Kur nuk asht e shoqnueme me fantazi krijuese ajo mbetë në planin e fragmentavet e të vijosjevet të shpejta, “essai” a përshtypje e rasës. Ironija pa peshën e landës asht fluturake: asht ndër hujet e erës qi e shëtitë për pak, herë këndej herë andej.
Inteligjenca nuk krijon: ndritë, sqaron, e shum shum ndryshon: asht themelisht kritike. Konica pati të gjitha vetitë për me qenë nji “essayiste” i shquem: kulturën filologjike-estetike, shijen e artit, prehtësin e gjykimit. Ato prova qi kemi prej tij e dëshmojnë qartaz këtë. Por aj kishte ma tepër se kaq: kishte ironin. E përdorun me masë e me takt ironija, kjo dhuratë hyjnorësh, mund të krijojë vepra madhështore kur asht e drejtueme nga nji qëllim serioz, nga nji dëshirë universale. Ndonji herë Konica ja arrijti ktij ideali. Përshkrimet e tija te “Shqipërija si m’u duk” mbi ata “memurë” anadollakë e mbi ata tjerët, paljaço të qytetnimit europjan, “robotë” e “levantinë”, janë të nji humori të shëndoshtë: dhe kjo, pse Faiku frymëzohej jo ma nga marazet e ngusha vetjake por nga nji ideal kombtar. Por shpesh zotnuen te aj edhe inatet politike, pasionet e pezmatueme. Dhe ironija, u-ba atëherë sarkazëm, dhe sarkazëm vetjak.
Por gjindej, te Konica, edhe nji mall i fortë për bukurin e pastër. Aj, shijues aq i hollë i muzikës dhe artit, përpara disa qneave natyrore ngashërehej. Ose kur vinte “dita e verës” dhe mendimi i fluturonte tek kohnat e bardha pagane, ose kur shkonte “anës liqenit”. Shpesh ishte malli i Atdheut. Herë tjera ishin kujtimi i kohnavet të fëminis kur i rrëfejshin përralla si “e bija e mbretit dhe trandafijë”, ose ato qi tregohen “në hijen e humave”. Ky tel minor i Faikut tingëlloi ma rrallë e “in sordina”. Zakonisht e mbyti tingulli i ashpër e larkjehues i satirës. Por kur tingëlloi qe plot magji. Piktura ma të përsosuna, ndjenja ma t’imta nuk ka përshkrue deri sot penda shqiptare. Qe nji shembull:
“Nata po afrohet. Drita e ditës tretet dalë nga dalë; e, mbi tjegullat e shtëpive, mbi drrasat e rrugëve, mbi fletët e pemëve, mbi trupat e epila të çupave që shkojnë, një ngjyrë manushaqeje-një ngjyrë gushë pëllumbi, si thonë në ca male t’ona- shtihet, e i mpështjell. Mbasandej, pakë nga pakë, manushaqet çfletohen. Hijet bëhen më të dëndura, më të zeza. Njëri mbas tjetrit, yjtë çpojnë qiellin, e pikëlojnë dritë. Nata u afrua. (“Albania” v.II. n.6, fq 92).
Por Konica nuk u kujdes me i lanë të shkruese të gjitha përshtypjet e veta. Ndoshta prej përtacije! Shënojmë se veprën e tij të madhe, koleksionin dymëdhjetë vjeçar t’ “Albania-s” (1897-1909), e bani sa qe i ri, në hovin e atij entuziazmi djaloshar qi krijon zakonisht gjanat e reja, e ndonji herë të mëdhaja. Sigurisht i nji tjetër kalibri ishte vullneti i Nolit, qi punoi pa u-lodhë, vazhdimisht. Konica përkundrazi e ndali hovin mbas botimit t’”Albania-s”. Çka shkroi prej këndej deri sa vdiq, gjatë një periudhe gati tri herë ma të madhe se ajo e “Albania-s”, asht relativisht e paktë në krahazim me punën qi derdhi te revista. Ishte orvatë me ngul ndërmjet sa vështirsish për të mbajtun rivistën. Kur i erdhi fama e bashkë me atë edhe mirëqenja ekonomike e rehatija, u-duk shpirti i tij prej aristokrati qi e ban letërsin për qejf, kur nuk e ban për huj.
Në të vërtetë kjo pat qenë ma vonë, kur Konica, mbas nji periudhe gjithaq të gjatë sa ajo e “Albania-s” (1909-1921), u vendos n’Amerikë për mos me luejtë ma, përveç nji vizite së shkurtë qi i bani Shqipnis në 1929. Kjo periudhë e dytë asht periudha politike e Konicës, sa e frytshme për rilindjen tonë kombëtare, aq e vorfën në prodhimin e tij letrar. Mbas këndej Konica qe i lirë e mueti me ba jetën qi deshi. I njohun si përfaqësuesi i
gjithë shqiptarvet t’Amerikës, ma parë prej Qeveris së përkohëshme e më vonë prej Monarkis, aj kishte tash kohë e mundësi për me punue me nge në fushën e letravet. Gjatë kësaj kohe, dyfish ma të madhe se ajo e periudhavet të para (1921-1943), Konica, do të kishte muejtë të prodhonte shum ma tepër se shtyllat e “Dr. Gjilpërës”, reportazhin e “Shqipëria si m’u duk” dhe përkëthimin e prrallavet arabe.
Shkaqet duhen kërkue jo aq te ambienti i rafinuem diplomatik ku shpirti prej natyre përtac i Konicës nuk gjeti nxitje për punë (ka pasë edhe tjerë diplomatë qi kan dijtë me përfitue nga rehatija e jetës diplomatike në dobi të poezis), se sa te vetë struktura etike e Konicës. Kjo strukturë ishte e tillë sa nuk mund të prodhonte vepra të plota. Konica ishte nji estet, dhe cili estet nuk asht i lidhun ngusht me ego-n e vet? I munguen Faikut ato ideale qi e derdhin njerin në nji humanitet ma të gjanë se bota e vetvehtes. Nuk gjejmë në të hove dëshirash altruiste, zell apostulli. Konica rroi e vdiq i pamartuem, nuk e njofti pra familjen si vlerë etike. Popullin aj s’ e ndjeu afër tue qenë ariostokrat. Fen e injoroi. Ndër idealet etike qi mund t’i epshin landë krijimit të Faikut, vetëm nji ngelte, atdheu. Atdheut aj i shërbeu si ma i madhi bir i tij. Vepra e tij atdhetare imponon nderim. Por tue lanë mënjanë shërbimet diplomatike qi s’kan të bajnë me poezi, puna atdhetare e Faikut qindron ma tepër te kritika e anës së dobët se sa te lavdimi i anës së mirë të shqiptarit. Vuni në dukje të metat pa cinue virtytet t’ ona. Dhe kjo, kujtojmë, rrodhi prej se Faiku u-shmang nga tradita. I dalun jashtë vendit qysh herët, e i edukuem me kulturë prendimore, aj qe i pari njeri modern i vërtetë ndër shqiptarë. Kjo mendësi moderne, qi i dha prehtësi e guxim me vue në satirë mbeturinat anadollake arnautishte, e lergoi Konicën nga kuptimi i atyne rrajëvet të forta e të shëndoshta qi qenë gjallnija e Shqiptarit gjatë shekujvet. Shembull domethanës në kët pikpamje: moskuptimi i tij rreth Naimit.
Kto vlera etike, familja, tradita, humaniteti, feja, janë ato qi i japin ushqim poezis së madhe. Dhe kto Konica nuk i pat fort të zhvillueme. Por për me qenë poet mjafton shpesh herë me i besue Artit, tue ja dhurue jetën kultit të tij. Kështu arti fiton humanitet dhe, nga nji luks shndrrohet në nji nevojë, nga nji punë qejfi bahet vlerë etike e epërme. Konica nuk ja flijoi jetën e vet poezis. Aj bani të kundërtën: ja flijoi jetës poezin e vet. Arti ishte i vetmi shkamb ku do të mund të ngulej. Aj nuk e mori seriozisht, nuk u-pengue mbas tij. E bani “me shaka”, kur i u-tek. T’i kishte besue artit do të kishte qenë Heine i letërsis sonë. Kurgja sa “Shqipëria si m’u duk” nuk përgjasohet me “Reisebilder”.
Ky qe Konica dhe kjo vepra e tij. Rrallë herë shprehja e famshme: “Le sytle c’est l’homme”, gjen nji trupzim ma të përshtatshëm se te Konica. Pse ai qe i tani stil. Njofti të gjitha të mshehtat e stilit, të gjitha kthesat. Stili i tij qe në thelb satirik. Të tana gamat e satirës ai provoi, prej ironis ma s’ambël deri në sarkazëm, prej humorit deri në pamflet. Por qe edhe i kthjellët e i ambël kur deshti.
Ndikimi i tij mib letrat shqipe qe i madh e i vijueshëm në kët vështrim. Proza toske i detyrohet Konicës. Të gjithë shkrimtarët toskë morën mësim prej tij. Prandej sot proza toske asht e njitrajtëshme, ndërsa gegnishtja nuk asht kristalizua ende pse nuk ka gjetë nji mjeshtër stili njësoj të madh sa Konicën.
E jo vetëm stilin e shkrimit mësoi Konica, por edhe vetë gjuhën. Kultura e tij filologjike, me baza të gjana shkencore, u-shoqnue me shijën e tij në të folun dhe të dyja bashkë përftuen at gjuhë të pastër qi sot rrjedh aq bukur ndër shkrimarët toskë ma të mirë.
Stili n’art asht gjaja kryesore. Nuk ka letërsi të vërtetë pa stil. Me pasë mësue mjetin e mënyrat e shprehjes: ky është lavdi i pavdarshëm i Faik Konicës. Asht lehtë me kritikue tue gjetë të meta e gabime. Por cili, sa do i madh qoftë, nuk i ka? Të mdhajvet t’u harrojmë mungesat dhe t’u çmojmë virtytet. Të mos kërkojmë ndër ta ma tepër se ç’na kanë dhanë. Qenë prisa, qenë pionerë ndër shtigje të parrahura, ndër pyje të ngatrrueme. Sot na ecim pa vështirsi sheshit, harrojmë shpejt se ktë nuk e kemi nga mundi i tyne. Të falenderojmë pra shkrimtarin për sa na ka dhanë dhe të përkulemi me respekt përpara fëtyrës së ma të madhit stilist shqiptar, Faik Konicës.
Na duket, ndërmjet atyne dy poleve të kombit qi janë gega e toska, sa i pari përban ma tepër landën, brumin e shqiptarit dhe i dyti trajtën, frymën. Dhe në se gjejmë ma të madhin përfaqsues të gegnis te Fishta, ndeshim kulmin e faqes tjetër jo te Naimi, jo te Noli, por te Konica.

Botuar më 1944

[Albo]

Zakoni i skllavërisë

Faik KONICA,

Skllavëria, si çdo pësim tjatër, pasi rëndon ca kohë në kurriz, bëhet më në funt një zakon i pëlqyer, dhe ata që e mbajnë mi xverk e durojnë me gëzim. Veçan atyreve që lindin skllav, u është skllavëria si një natyr' e dytë dhe ata jo vetëm s'marin vesh çdo me thënë liri, po ndiejnë një farë urrejtje për mprojtësit e lirisë dhe ushqejnë respektin më të thellë për tiranët ekspertë të shkopit dhe të zinxhirit.
Këto që thomi s'janë theori të thata. Kemi fakte historike që i provojnë. Dini të gjithë se që më 1861 e gjer më 1865, u-bë n'Amerikë një luftë civile e madhe në mes të Shteteve të Veriut e të Shteteve të Jugës. Veriu, me Lincolnin si President, i qojti gjithë skllevët të lirë. Juga nuk pëlqeu këtë veprim. Juga deshi t'a mbajë skllavërinë si një institutë legale, dhe u-nda nga Veriu duke u-prokllamuar një republikë më vete me Jefferson Davis-in si President. Fundin e di çdo njeri: Juga u-munt, Amerika u bashkua përsëri, dhe skllaveria u-çduk për gjithënjë. Lincoln-i u-vra në mbarim të luftës. Davis-i rojti gjer më 1889, si njeri prevat, -dhe bukuria është se çngjau kur vdiq ky njeri që kish derdhur aqë gjak për të mprojtur skllaverinë: ngjau kjo gjë e çuditshme, që dymij ish-skllev vazhduan duke qarë qivurin e Davis-it! Shikoni forcën e zakonit: skllavi i çliruar kish zemrën dhe dashurinë të lidhur me armikun e çlirimit.
Kur qenka ashtu natyra e njeriut, a është çudi që një shumicë Shqipëtarësh të kenë në shpirt të tyre adhurimin e zgjedhës? Bij, nipër, stërnipër skllevësh, skllev vetë, fjala liri nuk është për ta veç se një gjë misterioze dhe e rezikshme, e cila duhet ose lëftuar ose pritur me të ftohtë. Çudia është se kemi dhe n'Amerike një shumicë nga këta skllev qesharakë dhe të poshtër. Të lirë nga krahët, truri i tyre është i lidhur me zinxhirë. Dhe është bukuri të vazhdojë njeriu sielljet e kësaj kopeje. Posa u tepëron pakë kohë nga puna, ata nukë dalin të marrin erën e paqme që të qërojnë mëlçit' e tyre nga mikrobi i oftikës, - po venë si gjërpërinj nga "konak" në "konak" dhe nga dyqan në dyqan dyke bërë propagandë kundër Fushatës. - "Ç'ësht' ajo parti liberale?" thonë skllevët. "Ne kemi një guvernë, dhe duhet t'a mprojmë. Ato që bën guverna janë të mira. Populli në Shqipëri ësht' i kënaqur. Mos dëgjoni çpifjet, se paratë do t'ju venë humbur". Dhe fjalët e tyre gjejnë përkrahje nga një turm' e errët spiunësh dhe larosh, - pseudotregëtarë gjysmë t'egër që janë në të dhënë faliment e sipër, batakçinj t'ardhur në mes të Shqipëtarëve s'dihet nga ku dhe me ç'porosi, varangjelistë të paqytetëruar me kurrizin "den-baba-den" të zbutur nga shkopi, kumarxhinj, dembelë, etj. Kjo turme, e palarë në gjithë kuptimet e fjalës, ka disa qëllime të fshehta, - dhe një qëllim sheshit, që është: të mos bëhet Shqipëria një Shtet modern i shtënë në themele të shëndosha, po të mbetet një vent i turbull dhe i dobët, i lehtë për të përmbysur kur lakmia e fqive të gjejë rastin.
Vetëm të larkmët duhet të dinë një gjë: skllevët që përmentmë, spiunë të mbetur nga regjimet e shkuara të Shqipërisë, s'kanë të bëjnë fare me VATREN. Vërtet lehin, lëpijnë, futin hundën në çdo deriçkë, - po as një në dhjetë s'ësht' anëtar i Federatës që kam nderin të kryesoj. Dhe në qofshin shtat' a tetë gjithsej, jan' asish që hyjnë të pavënë re nga dera kur e gjejnë të hapur, po dalin me elegancë nga penxheria kur zbulohen prej kujdestarëve të shtëpisë.
Puna është sheshit. VATRA ka lëftuar dhe lëfton për një Shqipëri moderne, serioze dhe të nderuar. Partia liberale që u-organizua në Shqipëri, do t'mundohet të fitojë shumicën në zgjedhjet, që të vërë në veprim idealet e VATRES. Ju pëlqen ky mendim? Përkraheni me sa ju mundet Partine Liberale duke mos u vënë veshin larove, të cilët pa fjalë do të bëjnë zanatin e tyre.

Botuar më 1923