Pse Migjen Kelmendi xhelozon Tiranën?

[Labeati]

Meqe u hap ky debat "amator" le t'ndigjojme edhe opinionet e specialistave e studiesve:


Disa mendime dhe përcaktime rreth gjuhës së sotme zyrtare shqipe

Hans-Joachim Lanksch


Cosi ne mio parlar
Voglio esser aspro

Përkitazi me rishikimin e çështjes së gjuhës së njësuar kam shkruar kohë më parë gegënisht (1), kësaj here e përdor gjuhën e njësuar për të treguar, nga një anë, se nuk jam – siç mund të supozohet – një shovenist i përbetuar dhe i papërmirësueshëm i gegënishtes, edhe për të treguar, nga ana tjetër, se nuk e konsideroj se gjuha e Fishtës është më e mirë se gjuha e, bie fjala, Lasgush Poradecit (edhepse duhet theksuar se gjuha e Lasgushit, shyqyr zotit, nuk është gjuha e ashtuquajtur e njësuar). Nuk jam gjuhëtar, do të cek disa pikëpamje nga pozita e një „common sense"-it (dmth. me mendtë prej njeriu që ka tru të shëndoshë) të një vëzhguesi të jashtëm me qëllime prej dashamirësi.

Gjuha zyrtare shqipe zyrtarisht definohet kështu:

„GJUHA LETRARE SHQIPE

Varianti më i përpunuar i gjuhës së popullit shqiptar. Ajo përfshin gjuhën zyrtare, atë të letërsisë artistike, të veprave shkencore e mësimore, të shtypit e të publicistikës, të ligjëratave botore etj. Dhe është e normëzuar në të shkruar e në të folur. Formimi i saj është fryti i një procesi të gjatë e të ndërlikuar, i cili fillon që me shkrimet e para shqipe."(2)

Se sa të pavërteta, se sa shtrembërime të realitetit historik dhe linguistik ka në këtë definicion, mund të verifikohet kollaj me punimet e ekspertëve të gjuhësisë dhe historisë së gjuhës.

Sa i përket pretendimit se gjuha zyrtare qenka gjuha „më e përpunuar" – merre në dorë gramatikën (gege) të Martin Camajt (3). Sa për „proces të gjatë" – krahaso ligjëratat e Simpoziumit shkodran për Martin Camajn, sidomos shkrimet e David Lukës dhe Artan Haxhit (4). Tash ta lëmë anash punën e shkencës dhe të hedhim një sy mbi nocionin e kësaj gjuhe zyrtare resp. mbi elementet e termeve zyrtare të kësaj gjuhe zyrtare.

Gjuha e njësuar: Si mund t’i shkojë mendja njeriut me mend se qenka gjuhë „e njësuar" një gjuhë tek e cila 80% elementesh të një idiome u shtohen 20% elementesh të idiomës tjetër? Termi i drejtë për këtë dukuri nuk është „njësim" por thjesht: pushtim ose nënshtrim.

Gjuha kombëtare letrare: Si mund të quhet gjuhë „kombëtare" idioma e një së tretës së kombit, ndërkaq dy të treta të tjera të territorit shqipfolës flasin atë idiomë, e cila në këtë „gjuhë kombëtare" përfshihet me një përqindje prej 20%?

A mund të pranohet si gjuhë kombëtare një idiomë, e cila i është imponuar dhe urdhëruar me dekret popullit nga klika udhëheqëse dhe ideologët e saj vetëm e vetëm për shkak se ato 80% në fjalë ishin idioma e skutës së vendit, nga vinte diktatori? Gjë aq e paparë sa edhe e pabesueshme!

Gjuha kombëtare letrare: Si mund të jetë gjuhë „letrare" një idiomë, me të cilën gjatë ekzistimit të saj nën sistemin totalitar nuk është shkruar letërsi, por ajo që toskëfolësi i nderuar Kasëm Trebeshina me plotë të drejtë e quajti «shkollën e turpit» për letrat shqipe (5)?

Nëse Ëndërrat industriale, Shqiponjat lartfluturuese, Motivet për eliktrifikimin e përgjithshëm të Shqipërisë, Nënat Shqipëri, Nëntoriadat, Komunistët, Çlirimtarët, Kënetat etj. etj. patën ndonjë funksion në kohën e vet – kënd e interesojnë sot, kënd do ta interesojnë nesër a pasnesër?

Si do t’i quajmë veprat me vlera vërtet letrare që nuk janë shkruar në këtë gjuhë „letrare", psh. veprat e Fishtës, Prendushit, Camajt ose të Luka Peronës, Piero Napoletanos, Kate Xukaros etj.? Folmësi? Proza e shkëlqyeshme (gege) e Anton Pashkut „Oh" – a është joletrare?

Gjuha kombëtare letrare: A është gjuhë apo krijesë artificiale një idiomë, e cila është futur me dhunë pa pasur gjurmë gjurme të një zhvillimi organik dhe pa pasur parasysh asnjë prej kritereve më elementare për vendosjen e një norme gjuhësore resp. të një gjuhe standarde?

Dihet se për gjuhë standarde zakonisht merret ndonjë element qendror: mesi gjeografik, pikëprerja gjeografike, qendra administrative (qeveritare) ose kulturore etj. Mirëpo, dihet edhe se as gjuha e një kombi dhe as norma e standardizuar gjuhësore nuk farkëtohet nëpër zyrat e gjuhëtarëve zyrtarë, të cilët „vendosin" se si të flasë ose të shkruajë kombi, por merret parasysh (dhe jo nëpër këmbë) shumështresshmëria e gjuhës:

Gjuha mbidialektore italiane, psh. rrënjët i ka te gjuha e avokatëve të Bolonjës, te gjuha e Dantes dhe poetëve të tjerë fiorentinë të mbështetur në të folurit „volgare". Toskanishtja paraqiste mesin gjuhësor në mes të të folmeve veriore dhe atyre jugore.

Letrarishtja gjermane formohej mbi bazën e gjuhës së administratës nëpër zyrat e perandorisë në Pragë dhe qytete të tjera dhe pasurohej jo vetëm me gjuhën e „kolosëve" letrarë gjermanë, J.W. von Goethe dhe F. von Schiller, por kohë më parë edhe me një shtyllë tjetër kryesore zhvillimi – me gjuhën e Martin Luther-it, teologut të dobët dhe përkthyesit të pashoq, i cili për përkthimin e Shkrimit të Shenjtë e formuloi kriterin tepër të rëndësishëm: „dem Volke aufs Maul schauen" – të shikosh se si flet goja e popullit. Kjo na lë të kuptojmë tri pikëpamje të rëndësishme:

a) procesi i formimit të gjuhës letrare gjermane filloi në shekullin e 14 me gjuhën e nëpunësve të kulturuar të kancelarive dhe përfundoi në shekullin e 19 me gjuhën dhe stilin e përsosur të klasikëve të letrave gjermane, proces ky i cili është zhvilluar pesë shekuj dhe jo pesë dekada! Edhe gjuha e përbashkët italiane zhvillohej gjatë.

b) Në këtë proces zhvillimi përfshihej edhe gjuha e folur e popullit! Gjuha kombëtare letrare [tekëndej: KL] me të gjithë të-të-të-izmat e saj – ku e merr parasysh edhe fjalën e gjallë të popullit?

c) Përfshihet edhe gjuha e letrarëve të mëdhenj, gjuha e kolosëve letrarë dhe jo ajo e letrarëve kolosalë. Po të shikohej çështja e formimit të gjuhës standarde edhe tek popujt e tjerë, rezultatet do të ishin të ngjashme: kudo merreshin në konsideratë pikëpamje dhe kritere të arsyeshme dhe të kuptueshme.

Partizanët e skalitur të gjuhës KL ndoshta do të nervozohen për konstatimet e mia naive („indinjatë e thellë dhe e hidhur…", „denigrim i arritjeve të larta…", „vlera të çmuara kombëtare…", „çaste historike…", „…triumfante" etj. etj. etj.) duke më vënë në barrë se në shkrimin tim të mësipërm nuk ka as fije shkence. Mirë e kanë: nuk kam argumentuar shkencërisht – dhe, njëkohësisht, kot e kanë: ceka vetëm fakte, faktet janë të qarta. Fakte të thjeshta paraqiten thjesht dhe nuk duhen prezantuar të shifruara me terminologji shkencore ose me mjegullim pseudoshkencor.

Gjuhën KL nuk e mbrojnë veçse shkrimtarët, hylli i të cilëve është duke perënduar dhe fosile të tjera të periudhës ML brenda dhe jashtë Shqipërisë.

Dhe tash – si të procedohet me GjKL, a duhet të ruhet patjetër ky relikt i një periudhe prej Neroni?

A të konservohet e keqja vetëm për shkak se disa dekada jemi mësuar me të?

Njëzet vjet janë shumë për çdokënd që i ka ndier këto vite në kurrizin e vet duke hequr keq e tukeq – por ç’janë njëzet-dyzet vjet në histori? S’ka njeri që mund të na mbushë mendjen se brenda dy-katër dekadave mund të kryhet një „akt i kryer" (fait accompli) në lëmin e gjuhës, i cili pastaj nuk mund të hiqet.

Ç’na mbetet për të bërë? Më duket se për çështjen e gjuhës së përbashkët do të mund të flitet shkencërisht po të vihet mbi baza shkencore shqyrtimi i kësaj çështjeje dhe kur do të përfillen kërkesat dhe nevojat më themelore të zbatimit kriteresh serioze për trajtimin e një gjuhe të përbashkët. Le t’i cekim vetëm disa asosh:

1) T’i jepet Qezarit se ç’i takon Qezarit – dmth. t’i kthehet gjuhësisë se ç’i përket gjuhësisë ose: gjuha të trajtohet si gjuhë dhe jo si objekt i politikës. Paskajorja s’ka të bëjë me aspiratat e popullit shqiptar, prandaj shqyrtimi i çështjes së gjuhës shqipe t’i kthehet kategorisë së gjuhës dhe të shpëtohet nga frazat politike.

2) Mos të vazhdohet trilli diskriminues i filologjisë zyrtare të periudhës së diktaturës dmth. duhet të ndërpritet degradimi i gegënishtes si „dialekt" dhe të pranohet se gegënishtja ka pasur normën e vet letrare, zhvillimi i së cilës u ndërpre brutalisht gjatë diktaturës.

3) Të konstatohet përbërja e gegënishtes dhe për këtë qëllim të ndërmerren, mes tjerash, këta hapa:

– botimi i plotë dhe studimi i veprave të shkrimtarëve gegëshkrues (Fishta, Prendushi, Shantoja, Nikaj, Palaj, Koliqi, Pipa, Camaj)

– studimi i thesarit gojor i traditës së Veriut („Visaret e Kombit" etj.)

– grumbullimi i materialit të sotëm të folklorit gojor në viset veriore të Shqipërisë

– studimi i gramatikave dhe drejtshkrimeve ekzistuese të gegënishtes (Martin Camaj, Idriz Ajeti etj.)

– përpilimi dhe botimi i një fjalori geg.

4) Pastaj mund të fillohet formimi i normës letrare të gegënishtes.

5) Të gjitha këto masa të bëhen, përkatësisht, edhe për toskërishten (studimi i pasurisë së traditës popullore dhe letrare; botimi kritik i veprave të mjeshtërve të letrave toske pa „përshtatje" ose „ndërhyrje" në gjuhën e Naimit, Kutelit, Lasgushit, Trebeshinës; regjistrimi i gjendjes së sotme të të folurit toskë) për të shikuar për toskërishten a është vërtet aq rigide dhe skematike dhe a mund të qëndrojë standardi i saj ashtu siç na sugjeron gjuha KL?

6) Po të jenë ndërmarrë këta hapa, toskërishtja dhe gegënishtja do të jenë në pozita të barabarta dhe atëherë mund të fillojë procesi i shkrirjes së një gjuhe të përbashkët, me shkrirjen e dy normave letrare të shqipes në një gjuhë, e cila nuk do të ketë nevojë më për epitete të çuditshme si e „njësuar", „e sotme", „kombëtare letrare", për shqipen do të mjaftojë një emër i vetëm – thjesht, shqip e troç: gjuha shqipe.
Dhe do të jetë një shqipe shumëfish e pasuruar!

7) Pas shkrirjes së vërtetë e të natyrshme të të dyja normave, duhet patjetër që në suazë të standardit të shqipes (së shkrirë nga normat letrare toske e gege) të lejohet dhe mundësohet shfrytëzimi sa më i gjerë i gjithë pasurisë leksikale, idiomatike, frazeologjike të jugut e të veriut. Atherë do të dalë në shesh se, bie fjala, gegënishtja nuk mund të konceptohet si gjuha KL plus ca modifikime a ndryshime të vogla fonologjike (varr_vorr, grua_grue, zë_zâ, vështirësira_fshtirësina) a morfologjike (të jetoj_me jetue, po të kishte vënë_me vû etj.), gjithashtu idioma e jugut nuk mund të jetë toskërishtja e plotësuar me paskajoren tek ka vend edhe „vêni" në vend të „vëndi".

Në këtë mes është me vend një vërejtje përkitazi me qëndrimin e kosovarëve ndaj çështjes së gjuhës që e përziejnë me çështjen kombëtare. Për t’i shpëtuar trysnisë së padurueshme të regjimit të serbëve çetnikë, ata e pranonin dhe pranojnë – pa ndonjë kriter serioz, përpos atij politik nga pikëpamja e kombëtarizmit – çdo gjë që u vinte dhe u vjen nga mëmëdheu, qoftë kjo letërsia e cekët dhe puthadore e Realizmit Socialist, qoftë edhe gjuha e farkëtuar artificialisht dhe e imponuar përdhunësisht KL.

Njeriu i rëndomtë në Kosovë arrin te një gjuhë fare hibride, dmth. te një idiomi „kosovarishtja plus -uar": „ka shkuar me kerr", shpeshherë mund të hasësh në raste ekstreme si: „kshtuar asht ba".

Shkrimtarët e Kosovës krijimet e veta të shkruara para importimit të gjuhës së njësuar KL, vullnetarisht ia kanë „përshtatur" asaj të fundit; përshtatje kjo e cila ishte diç artificiale dhe e përciptë, sepse jo vetëm na paraqet rimë të tipit „la"/„më", por na qet edhe një njësuarishte KL, së cilës i vjen era e gegënishtes.

E di çdokush që flet ose shkruan në dy ose më shumë gjuhë a ligjërime: nëse është i zoti të mendojë në idiomën tjetër, atëherë do të arrijë edhe te rezultate e formulime të tjera, te tjetër tekst, sepse idiomet e ndryshme me tiparet e tyre specifike na ofrojnë mundësi të ndryshme specifike dhe po të shfrytëzohen këto mundësi si dhe sa duhet, vetë materiali gjuhësor na e çon mendimin në rrugën më vete, folësit a shkruesit i shkojnë ndër mend asociacione, nënkuptime, nënshtresa, stërhollime etj. që nuk gjenden ne rezervuarin e tipareve shprehëse a strukturore të idiomës së tij të parë. Nëse nuk mendon në binarët e veçorive të idiomës përkatëse, atëherë mund lirisht ta përkthejë psh. toskërishten gegënisht sipas kallëpit „toskërishte në petkun fonologjik dhe morfologjik gegë" (dhe anasjelltas), pa marrë parasysh specifikën e begatë të sintaksës, idiomatikës, frazeologjisë dhe prozodisë gege si dhe asaj toske!

Në fund të mbetemi me një shpresë: të mos përsëritet te shqiptarët fati tejet i trishtueshëm i serbëve dhe kroatëve, të cilët shekullin e kaluar, në një fazë entuziazmimi të përbashkët për idetë e „ilirizmit" ishin marrë vesh për një gjuhë të unifikuar „Serbokroatishte" me nga një varietet (serb dhe kroat). Në vitet ’70 të këtij shekulli u ngjall, më në fund, nacionalizmi kroat aq sa iu kundërvu hegjemonisë politike dhe gjuhësore serbe („Serbokroatishte") me KROATOserbishten. Njëzet vjet më vonë, serbët flasin serbishten e tyre siç e flisnin qe një shekull e gjysmë, ndërsa kroatët bëjnë çmos dhe orvatën ta „horvatizojnë" sa më shumë kroatoserbishten e deridjeshme me çdo lloj neologjizmash, paleologjizmash, kroatizmash etj.

___________________________________________

1. „Gabim – ose ndërdyzash? Poezia arbëreshe dhe njësuarishtja", në: Quo vadis, Shqipëri? Antologji e përgatitur nga Ardian Klosi, Tiranë, München, 1993.

2. Fjalori enciklopedik shqiptar, Tiranë, 1985 (f. 350).

3. Martin Camaj, Albanian Grammar, Wiesbaden, 1984.

4. Martin Camaj – tradita dhe bashkëkohësia, Simpozium, Universiteti i Shkodrës, Shkodër, 1994.

5. Intervistë me shkrim, më 25.05.1994 (e intervistoi H.-J. L.) akoma e pabotuar.

___________________________________________

Revista Djaleria e Vjenes

[ArberXYZ]

une e kam shtepine brenda ne Tirane dhe kete dialektin tend e degjoj vetem kur kaloj afer autobuzave te Kamzes.

Dialektin tim, e degjon kudo, dhe leri keto hipokrizi kalamani. Ne shoqeri si flet ti "shkuar, punuar, te thuash apo te jesh". Kujdes se mos te marrin per naj pederast

Gegenishtja eshte dialekt me i embel, dhe familjar, prandaj flitet gjeresisht.

Dil naj here, bej ndonje shetitje, e mos u kyc ne shpi, duke pare lajme.

[Mjellma]

Çuditem me lehtësinë me të cilën flasin e mundohen me argumentue pse kanë veprue si kanë veprue me 1972 në Tiranë, në Kongresin e Drejtshkrimit, Shaban Demiraj, kryetari i Akademisë në Tiranë, dhe ta nxamë, Idriz Ajeti, këtu, në Prishtinë.

Migjen Kelmendi


Të dy në moshë, të lumtun me sa kuptoj, të bindun se kanë krye mison kulturor, të paqtë me Zotin, pa as edhe nji fije brejtje ndërgjegje…t’lumtë ata për veti! Njerëzit që e kanë sakatue Gjuhën Shqipe, njerëzit që u munduen me e shurdhue nji pjesë të madhe të trashëgimisë tingullore shqiptare, njerëzit që përkrahin sot idenë për ndalimin me ligj të Gegnishtes, Gjuhës Amtare të dy të tretave të tanë shqiptarëve, akuzojnë kedo që ka pyetje dhe mundohet me riparue çka u damtue, si njerëz që donë me na kthye mbrapa, ose se donë me na provincializue në këto kohna globalizmi. Njerëzit me corpus delicti në dorë, Standardin ’72, i cili len jashtë pjesën dominante të asaj që quejmë Gjuha Shqipe, po them, pa pikë marre akuzojnë dhe kualifikojnë. Dhe, po get, janë të lumtun. Kam bindjen se argumenton mirë Gjokë Vata në replikën që i ban Shaban Demirajt dhe mendimeve që i thotë ai për gazetën “Tirana Observer”. Nuk kisha me shtue gja. Kam folë boll për ata që pretendojnë se janë të kulturuem. Por deshta vetëm me e dimensionue në kohë e hapësinë çashtjen e Gegnishtes, përpjekjet me e shkrue, botue e me apelue e klithë se Gegnishtja asht pasuni e kulturës shqiptare e jo kob i saj: Këto përpjekje nuk na kthejnë mbrapa. Mbrapa asht vetëm nji përpjekje glotocidi ndaj Gegnishtes, nji barbari dhe primitivizëm i bamë nga njerëzit, me gjasë të lumtun e të gëzuem, si Demiraj e Ajeti. Gegnishtja, të dashtun, asht përpara..atje…n’Europë…atje ku asht barbari përpjekja me shlye e me shurdhue gjuhë, e jo përpjekja me shkrue, botue, mbajtë gjallë e kultivue e respektue gjuhë. Mosrespekti i gjuhës asht mosrespekt i atyne që e flasin. A ka nevojë me e kujtue gjendjen e sotme të Veriut të Shqipnisë. Me e kujtue Shkodrën. Duhesh me qenë shumë i lumnuem e i gëzuem me thanë se çka thotë zoti Demiraj në intervistë. Çka thotë zoti Ajeti…mos t’i përmendi tjerët… Por, e ka nji të mirë Demiraj: asht masa e tragjedisë së linguistave kosovarë. Asht Demiraj që e përsëritë në disa raste që s’e kena ba na Standardin’72, po – kosovarët! Kjo përpjekje me i shpla duert, tue ia mvesh tashti kosovarëve Standardin ’72, kjo po më duket se asht denimi meritor për joautenticitetin e tyne (linguistave kosovarë), për sinqeritetin e tyne prej nacionalistash naivë, për besimin dhe budallakinë e tyne, për komoditetin e tyne mos me mendue, mos me i parapa pasojat e Standardit që kërkonte nga ta me e flijue Gjuhën Amtare, e për mos me i parapa zhvillimet e matejme komplekse socio-kulturore e civilizuese që ka me shkaktue ai Standard i vitit 1972. As une s’kisha me jau ba ma zi se Demiraj këtyne njerëzve. As anmiqve s’kisha me ja dëshirue këte që Demiraj jau ban linguistave kosovarë. Ai e thotë me fjalë tjera (lexojeni), por me e përkthye nën dritën e fakteve që sot janë publike, i bjen: Ajo që sot i banë institucionet e Kosovës me importue njerëz e zane prej Shqipnie; ajo që e ban “Kohën ditore” që ndër letërsinë shqipe të shekullit XX mos me e fut as edhe nji autor kosovar; ajo që i banë moderatorët e Tiranës me e pasë Eldorado Prishtinën primitive; ajo që e ban Mehmet Krajën me i ba 44 gabime në 4 faqe e me përqafue botëkuptimin racist; ajo që e ban Isa Bajqincën me shkue n’Qabe me u ba haxhi dhe njikohësisht me i përqafue vendimet gjuhësore të ateistave enverianë; ajo që e ban zotin Rexhep Ismajli herë me qenë europian e herë enverian; ajo që e ban nji kosovar me u rritë me kompleksin se asht diqysh i mangët, felerik, diqysh jo bash shqiptar si shqiptarët e Shqipnisë; se nuk ka me dijtë edhe me gjenerata me e folë shqipen (ate që ai kujton se quhet “shqipe”) si nji tiranas, si nji jugor; ajo që e ban nji prind me e edukue fëminë e vet tue i thanë sa keq po folë, kqyr qysh folin ata; ajo që e banë rininë e Kosovës sot me u ritë me bindjen se janë ndryshe, se kanë diçka mangut; ajo që i banë ata me u ba falco, me aktrue tue folë, me u shtihue në gjuhën e cila deri dje ishte e tyne dhe mendonin se e dinin; ajo që i banë joautentikë e të paartikuluem, të lanun e të huej në Gjuhën Standarde; ajo që i banë ata me e qenë gjithmonë ana humbëse, e prapambetun, primitive, ana ‘çeçene’ e kulturës shqiptare – asht ajo anë që e keni lypë vetë! Çka po bani zhurmë tash?! Paj as une s’jau kisha ba ma keq!


© JÁVA

[Mjellma]

Shume i nerumi Labeati ta perforcoj ate qe ju keni bart por une nga Parisi .


Odile Daniel

Prof. përgjegjëse e seksionit të shqipes pranë Institutit Kombëtar të Gjuhëve Orientale në Paris (Inalco)

Unifikimi gjuhësor në Shqipní

Gjuha shqipe âsht vulosun prej shtetit totalitar qi sundoi Shqipnín gjatë periudhës staliniane. Tue u frymëzue prej praktikës staliniane, politikanët shqiptarë, tue dashtë me plazmue nji shtet homogjen në binarët e komunizmit, zbatuene sloganin "një komb, një gjuhë" e imponuen në të gjithë vendin "gjuhën e njësuar" qi, në fakt, s'qe rezultati i nji afrimi ndërmjet dy dialekteve të shqipes, por, thjesht, shuguroi, me zgjedhjen e tosknishtes - dialektit jugor, në dam të gegnishtes - të dialektit verior, hegjemonín e Jugut mbi Veriun. Rasa e shqipes e tregon se si nji pushtet politik arbitrar manipulon armën e gjuhës për me u imponue mbi tanësinë e territorit.

Krijimi i gjuhës letrare të unjisueme, e vendosun dhe e imponueme prej autoriteteve të shtetit, u bâ krejt arbitrarisht. Modifikimi i gjuhës, qi pati si akt celebrativ vjetin 1972, nuk e ka zanafillën të nji proces natyral; ai qe shkaktue dhunshëm prej instancave drejtuese të shtetit, i cili deshti me u përligjë e me ngulitë ideologjinë e vet nepërmjet gjuhës. Ky akt mundet me u quejtë nji atentat ndaj pasunís shqiptare. Duhet me kujtue qi çashtja gjuhësore ka pasë nji randësi të madhe në historinë e kombit shqiptar. Shqiptarët, të shpërndamë në nji territor me përbâmje të shumfishtë krahinore, kulturore e fetare, gjatë periudhës së gjatë të sundimit otoman, u bashkuene rreth gjuhës së tyne, i vetmi emnues i përbashkët, për me fitue pamvarsinë e me mbrojtë qenjen e Kombit–Shtet. Tue qenë me shumicë myslimanë (70%), nuk mujshin me bazue identitetin e tyne te islamizmi, feja e pushtetit sundues; s'kishin si me e bazue as te ortodoksija (20%), e depërtueme nëpërmjet influkseve të hueja, e as te katoliçizmi minoritar (10%).

Âsht nëpërmjet këtij visari kombtar, mâ shumë se kurrgja tjetër, të kësaj gjuhe të ndryshme prej atyne fqinje, qi shqiptarët formuen e mbrojtën njisinë e tyne.

Shqipja, kjo degë e pamvarun e familjes së gjuhëve indo-europiane, âsht nji gjuhë e përbâme prej dy dialektesh qi pasqyrojnë ndamjen krahinore veri-jug, të Gegnisë e të Tosknisë - këndej e andej lumit Shkumbin; në veri dialektin gegë, të folun prej katër milion vetësh (n.q.s. përfshijmë shqiptarët e Kosovës) e tosknishtja, e folun prej nji milion e gjysëm banorësh në jug të vendit. Dy dialektet ndahen rishtas në nji larmi nëndialektesh. Gegnishtja përfshin në veri të folmen e Shkodrës e të Alpeve dinarike; në verilindje, të folmet e Gjakovës, Prizrenit, Prishtinës e në lindje, të folmen e Maqedonis perëndimore; së fundi kemi edhe gegnishten e krahinave qendrore të Durrësit, Tiranës, Elbasanit. Tosknishtja e vërtetë flitet në Myzeqe e në krahinat e përfshime ndërmjet Beratit e Korçës. Përfshin gjithashtu edhe labërishten e rretheve të Vlonës e Gjinokastrës e çamërishten e trevës mâ të përtejme të jugun Shqipnís, qi përkon me zonen shqipfolëse të Greqisë së veriut. Ekzistojnë edhe dy të folme të tjera, e folmja arbëreshe e shqiptarëve qi janë vendosë në shekullin e XV në Pulje, në Kalabri e në Siçili, dhe e folmja arvanite e shqiptarëve të Greqisë (Atikë, Argos, Beotí, Peloponez e ishuj në detin Egjé).

Gegnishtja e tosknishtja nuk âsht se ndryshojnë në mënyrë themelore si dialekte, e gegët me toskët munden me u kuptue mâ lehtë se sa gegët qi flasin nëndialekte të ndryshme. Tosknishtja karakterizohet prej fenomenit të rotacizmit, ndrrimit të n e të m në r - origjina e të cilit do ta ketë zanafillen në mesjetë, dhe prej mungesës së paskajores. Gegnishtja karakterizohet prej zanoreve të gjata, prej tingullit nazal të zanoreve me theks hundor, prej ramjes së ë-së (e e pazâne) fundore. Zanoret ue në gegnisht, ua në tosknisht shqiptohen u e gjatë në gegnisht. Emnat e familjeve kanë mbaresa të shqueme në gegnisht (Gjergj Kastrioti) e të pashqueme në tosknisht (Agim Bulo). Paskajorja e gegnishtes (me thá) mungon në tosknisht. Âsht e zâvendësueme prej nji perifrazet (për të tharë). Për kah ana e sintaksës ka pak ndryshime. Gegnishtja zotënon nji pasuní mâ të madhe leksikore sesa tosknishtja.

Gjuha s'mundet me ndejtë e paanshme ndaj politikës. Ajo përháp ideologjinë. Me vendosjen e pushtetit komunist, gjuha shqipe, si tanë sektorët e jetës politike, ekonomike e sociale, iu nënshtrue nji procesi transformues të imponuem në mënyrë artificiale prej diktatit të sferave të nalta të partisë komuniste. "Gjuha letrare e njësuar", qi âsht sot e përdorun në administratë, në media, në shkolla, në shtyp, s'ka as edhe nji gjysëm shekulli ekzistencë. Bâhet fjalë për nji dialekt toskë të përpunuem, të përmbushun me nji pjesë të madhe të fjalorit gegë të toskëzuem për me mbushë zbraztinë e tosknishtes. Gjuha e rikrijueme në këtë mënyrë, qi mundet me u konsiderue si nji gjuhë gjanësisht artificiale, përfaqson në tanësinë e saj vetëm nji pjesë të kombit. Sidoqoftë, ajo i âsht imponue tanë vendit.

Nji bashkëjetesë paqsore shekullore

T'vûmit e sotshëm në diskutim të gjuhës letrare të unjisueme prej mbrojtësave të pluralitetit dialektorë mbështetet te dishmitë e së kaluemes. Nji traditë letrare gjashtë shekullore shpréh vazhdimsinë pa përplasje të nji kulture dydialektore të shpalosun në shumë vija letrare. Dokumenti i parë i shkruem në shqip âsht nji formulë pagzimi e shkrueme në 1462 në gegnisht prej argjipeshkvit shqiptar Pal Engjëlli, në nji tekst latin drejtue nji sinodi të mbajtun në kishën e të Shejtnueshmes Triní të Matit. Tradita gege e botueme buron prej shkrimeve të para të shekujve XVI e XVII, qi janë vepra e prelatve katolikë të veriut (Meshari i Gjon Buzukut, Doktrina e Krishtenë e Pjetër Budit e veprat e Frang Bardhit, Pjetër Bogdanit etj.). Tradita toske përfaqsohet prej tri botimeve mâ të vonshme: Katekizmi i Matrângës (1562), arbëresh i Siçilisë, vepër e shkrueme në të folmen çame, Codex-i e Chieutit (1737), poezija e Jul Varibobës (1762). Rryma myslimane karakterizohet, në shekujt XVIII e XIX, prej veprave poetike të Nezim Frakullës, të Sulejman Naibit e në shekullin e XIX prej veprave të Muhamet Kyçykut. Duhet përfshí këtu rryma italo-shqiptare e tradites greko-bizantine në shekullin e XIX me poezinë e De Rades, Santorit, Serembes, Darës e Sqiroit.

Këto rryma, të zhvillueme në mënyrë të pamvarun njena prej tjetrës, bashkohen në nji simbiozë kulturore qi u bâ themeluese e trashigimisë së përbashkët mbi të cilën u bazuen atdhetarët e lëvizjes së Rilindjes Kombtare. Sprova të përkimit dialektor qenë shpalue prej përkthimit të teksteve fetare në të dy dialektet (Kristoforidhi) ase prej botimit të artikujve në të folmen e Gegnisë së jugut në revisten e shqueme Albania (1898-1907), të botueme para Pamvarësisë, nën drejtimin e Faik Konices, mysliman toskë e shkrimtar në zâ, i cili pati studjue në Kolegjin Jezuit të qytetit të Shkodres e në shkollat e universitetet franceze.

Çka vështirsonte kuptimin ishte mënyra e të shkruemit. Njisimi i shkrimit qe mbajtë në të kaluemen si nji etapë e randësishme në procesin e afrimit të shqiptarvet tue pasë si pikëmbrritje emancipimin e tyne. Shqiptarët katolikë të veriut përdoren alfabet të përbamë prej shkronjash latine me shtesen e ndonji shênji diakritik e shkronjash cirilike; toskët ortodoksë të krahinave jugore përdoren nji alfabet të përbamë prej shkronjash greke e myslimanët, të përhapun në tanë territorin, përdoren shkronjat arabe. Në 1908, në Kongresin e Monastirit, nën kryesinë e Midhat Frashërit, shkrimtar toskë, e të kryetarit të Komisionit të Alfabetit, Gjergj Fishta, poet françeskan prej Gegnisë, qenë shqyrtue propozimet e ndryshme të alfabeteve të paraqituna prej përfaqsuesve të tana krahinave, të tana besimeve dhe prej diasporës. Ranë në nji mendje në zgjedhjen e dy alfabeteve, i pari, ai i Shoqnisë Shqiptare të Stambollit, në të cilin, në nji pjesë të madhe përdoreshin shkronjat latine, por u ruejshin megjithkëtë disa shkronja greke, dhe i dyti, krejtësisht latin, i cili, falë përdorimit, mbizotnoi mbas pak vjetësh.

Shqiptarët theksuene kështu orientimin e tyne drejt qytetnimit perëndimor. Ata shkapërcyen ndamjet e tyne të mbrendshme, tue qenë dakort mbi nji çashtje qi s'ishte vetëm gjuhësore, por qi kishte nji kuptim politik, katër vjet para fitores së Pamvarësisë në 1912.

Çashtja s'qindronte atëherë me debatue përmbi zgjedhjen e nji gjuhë të përbashkët, pse përdorimi i dialekteve nuk shkaktonte nji konflikt.

Vetëm mâ vonë, në 1916-1917, problemi u ngrit në Shkodër. U mblodh nji komisi letrare e formueme në pjesën mâ të madhe prej gegësh. Qenë të pranishëm, ndër figurat mâ në zâ, dy gegë ortodoksë: Gjergj Pekmezi, autor i nji gramatike, të publikueme në 1908, Aleksandër Xhuvani, nji gramatolog tjetër, qi jepte mësim në Shkollen Normale të Elbasanit; mandej ishin tre gegë katolikë: Ndre Mjeda, poet jezuit, Luigj Gurakuqi, nji pjestar i vjetër i Komisionit të Alfabetit, autor i nji traktati metriket të botuem në vjetin 1906, Gjergj Fishta, poet françeskan, i përmendun mâ nalt. Pjesëmarrsit vendosen qi zgjidhja për nji afrim të menduem në fushë letërsije ishte përdorimi i së folmes gege të jugut të Gegnisë, pra ai i krahinës së Elbasanit, me ndonji modifikim1). Edhe albanologu i famshem Georg von Hahn kishte parapëlqye ketë variant. S'bahej aspak fjalë për imponim. Duhej mbrritë te nji konvergjencë e vetvetijshme e natyrale nepërmjet nji kompromisi, për shembull me vendosë heqjen e ndonji shenji diakritik të gegnishtes, me kufizue zanoret hundore e me mbajtë ë për me iu afrue tosknishtes. Vendimet qenë zbatue në shkolla e në administratë. Megjithkëtë gegnishtja e tosknishtja u përdorne paralelisht. Prej 1920-1944 situata nuk ndryshoi aspak. Kur në 1920, në Kongresin e Lushnjes, Tirana u ngrit në kryeqytet, gegnishtja u bâ gjuha e administratës.

Ndërhymja e pushtetit stalinist: tosknishtja zavendëson gegnishten

Nji reformë e vrazhdë u bâ në vjetët e para të pushtetit komunist. Qeverija ndërhyni menjiherë në fushen e gjuhës. Prej 1945, Sejfulla Malëshova, ministër i kulturës e i propagandës, ndaloi botimin në gegnisht. I emnuem në 1951 ministër i edukimit kombtar, dekretoi në Gegní mësimin e detyrueshëm në dialektin toskë. Tosknishtja u zgjodh kështu zyrtarisht e gegnishtja u la mbas doret nga autoritetet shtetnore. Mundemi me pyetë veten për cilën arsye, pse duket se çashtja gjuhësore s'qe kurrë nji arsye konflikti ndërmjet Gegëve e Toskëve qi paten dëshmue vullnetin e tyne për nji afrim, për nji ekzistencë paqsore e për bashkim rreth nji vektori të përbashkët identiteti. Aq mâ tepër kur nuk ekzistonte problemi i komunikimit ndërmjet tyne.

Tue dashtë me përshpejtue përdorimin e përgjithsuem të tosknishtes, të folun prej nji të tretës së popullsisë, por të bâme ndërkaq gjuhë e Partisë dhe e Shtetit, qeverija organizoi dy konferenca në të cilat morën pjesë gjuhëtarë e shkrimtarë. Me gjithë kundërshtimin e shkencatarve për zyrtarizimin e dialektit toskë, u vendos qi të tana botimet duhej të ishin veç në tosknisht. Dhimitër Shuteriqi, shkrimtar gegë, mbrojti për arsye politike zgjedhjen e tosknishtes. Ai iu referonte Stalinit, Partisë e Enver Hoxhes. Aleksandër Xhuvani bâni kritika, tue thanë se do të duheshin tre o katër brezní për me ndryshue gjuhën. Gjuhëtari në zâ Eqrem Çabej mendonte se duhej ruejtë ndryshimi dialektor në kërkim të nji bashkimi. Në 1953, nji konferencë kombtare imponoi nji ortografi të vetme, d.m.th. ortografinë toske. Në 1956, nji vepër titullue "Ortografija e gjuhës shqiptare", e botueme nën drejtimin e Xhuvanit, Çabejt, Domit e Kostallarit i dha epërsi tosknishtes. Shkrimtarët e veriut s'mundnin mâ me shkrue në gegnisht. Dhetë vjetë mjaftuene për me i dhanë fund nji historije shekullore të bashkëjetesës së dy dialekteve. Tosknishtja zavendësoi gegnishten2).

Zbatimi i doktrinës së Stalinit

Autoritetet e shtetit marksist-leninist zbatuene, në fakt, teorinë e Stalinit, e cila parashtron qi, kur dy gjuhë ballafaqohen, njena âsht fitimtare në kurriz të tjetres qi zhduket. Por gabimi qëndronte në faktin se deri atëherë s'kishte pasë ndeshje e s'bahej fjalë për dy gjuhë të ndryshme, por për nji gjuhë dydialektore. Për grupin në fuqí, gjuha duhej të ishte shprehje e pushtetit politik të prejardhun prej jugut, prej tosknishtes. Enver Hoxha, ishte vetë toskë, me prejardhje prej Gjinokastrës. Pushteti zuni vend në kryeqytetin e Tiranës, qytet i Gegnisë. Çashtja qëndronte në toskëzimin e kryeqytetit, selisë së pushtetit. Gjatë vjetëve të para të komunizmit u ndërmor nji përpjekje industrializimi, në veçanti rreth Tiranës. Qeverija u bânte thirrje efektivave të popullatës së ardhun prej jugut. Kryeqyteti u toskëzue.

Partija ndërmori pushtimin e krahinës veriore. Shteti s'kishte ende nji bazë të qëndrueshme. Përgjysmoi peshën e madhe kulturore të qytetit të Shkodrës të fitueme prej kohësh, falë namit të intelektualve të vet, t'karakterit të pamvarun të bajraktarëve të maleve, e ndjekjes prej tyne të ligjeve të Kanunit të Lekë Dukagjinit. Tue zhvillue nji politikë antifetare, partija denoncoi ndikimin e Vatikanit te katoliçizmi shqiptar i përqëndruem në verí. Duhet me shtue se pat konflikte të shpeshta ndërmjet komunistave toskë e atyne gegë, kundërshtarë të marksizmit. Gegët s'qenë pranue aspak në detyra udhëheqjeje e personalitetet e rralla të pranueme në rangjet e pushtetit qenë pak nga pak asgjasue, pushkatue, ekzekutue ose u shtyen drejt vetëvrasjes. Prej 1948 deri në 1976, gjatë njizetë vjetësh, ndër 99 pjestarë të Byros Politike, 84 qenë toskë, 15 gegë. Veç nji gegë mbeti në Byronë Politike mbas purgave qi ndoqën prishjen me Bashkimin Sovjetik, ishte Ramiz Alia, ai qi zavendësoi Enver Hoxhën në 1985(3). Nji prej themeluesve të partisë, qi vinte prej Gegnisë, Tuk Jakova, qe përjashtue prej Byrosë Politike në 1952-shin. Nji prej arsyeve ishte, se ai pati kundërshtue politikën sektare të shtetit e pati nuhatë rrezikun e likuidimit të dialektit të veriut. Ai pati thanë: "Dukagjini duhet të mbetet Dukagjin"4), qi donte me thanë mospranim i imponimit së tosknishtes në krahinën veriore.

Përgjegjësat politikë kishin si pikësynim me i dhanë krah nji politike të nji gjuhe qi qe caktue me zgjanue pushtetin e Shtetit në tanë territorin e me përfshí kështu territorin e veriut rebel. Për me shtrue veriun, shteti ndërmori nji pushtim zonë për zonë nëpërmjet gjuhës. Qeverija i bâni thirrje instituteve të specializueme për me normalizue e për me standardizue gjuhën, në realitet: për nji "spastrim" të vërtetë gjuhësor në dobí të tosknishtes. Gazeta "Zëri i popullit" paraqitte çashtjen tue thanë se populli reklamonte "një gjuhë të thjeshtë, të pastër e të gjallë"5). Ky fjalor të shtin ndër mend purgat e përgjakshme të regjimit. Argumentimi i zhvilluem në tekstet me karakter shkencor qi trajtonin gjuhën e unjisueme pati karakter politik si p. sh. : "Lufta nacionalçlirimtare ka krijuar një traditë gjuhësore të re" ose "Gjuha letrare, ashtu siç shprehet me format e saja të njësuara në shkrimet e shokut Enver Hoxha e të gazetës Zëri i Popullit, lehtëson agjitacionin e propagandën e Partisë"6). Parathanja e metodës caktue për fillestarët e gjuhës së njësuar në universitet për vjetin shkollor 1972-1973, shpjegon qi ky program i ri qe shtî në përshtatje me vendimet e Plenumit të VIII-të të Komitetit Qëndror të Partisë së Punës së Shqipërisë (Partia Komuniste) mbi bazën e udhëzimeve të Enver Hoxhës "mbi revolucionarizimin e mësimit" e qi bazohet te parimet marksiste-leniniste7). E gjithë propaganda komuniste qe hartue në dialektin toskë. Partia e gjuhëtarët anëtarë të partisë bazoheshin mbi propagandën e gjykonin reformën gjuhësore të domosdoshme tue marrë si shkak terminologjinë politike të shprehun prej shumë termave të reja, si p.sh. "marksizëm", "partizan", "këshilli popullor", "Shtabi i Përgjithshëm i ushtrisë...". Ata kishin ndër mend me ia përshtatë gjuhën transformimeve të shoqnisë së modelueme prej ideologjisë, gja qi kishte nevojë për nji kodifikim leksikor qi të përkonte me imazhin e shoqnisë së re. E tue qenë se komunizmi qe nji komunizëm me zanafillë prej jugut, ata themeluene gjuhën e përbashkët mbi tosknishten tue zhdukë dialektin gegë, kulturën e traditat e tij për shkak të mospërputhjes me normat politike në fuqi.

Revolucioni në gjuhë

Mundemi me thanë se gjuha shqipe i ndjeu tronditjet e zhvillimit të situatës së mbrendshme politike. Nji etapë e re u filloi me nisjen e revolucionit kulturor qi u zhvillue prej 1966 deri në 1969. Politika gjuhësore, e ndikueme prej situatës së mbrendshme të Shqipnís, u ashpërsue. Tue imitue Kinën, aleaten e saj, qeverija zbatoi revolucionin maoist. Revolucionarizimi i shoqnís duhej të përfshinte revolucionin e gjuhës. Në 1966, Kongresi V i Partisë shpalli objektivin e vet: me zhdukë dallimet. Ky Kongres vendosi barazimin e raporteve qytet – fshat, heqjen e fesë, intensifikoi kolektivizimin e plotë të bujqësisë gjatë planit pesëvjeçar 1966 – 1970, hoqi gradat në ushtri. Gjuha qe përfshî në procesin e barazimit. Duhej kolektivizue edhe gjuha, duheshin zhdukë ndryshimet shkaktue prej provincializmave. Partia shuguroi përdorimin e tosknishtes si gjuhë kombtare e ndaloi çdo shprehje qi s'përputhej me diktatet e saj, gja qi donte me thanë asgjasimin e gegnishtes në shtyp e në botim. Për me sigurue nji kontroll të plotë të shoqnisë, duhej kontrollue gjuha. U zhvillue kështu nji vizion orwellian i shoqnisë shqiptare8). Gjuhëtarët nisen kodifikimin e normave9).

Qysh në 1968, studjuesit e Prishtinës, në Kosovën e popullueme 90% prej shqiptarësh, patën sakrifikue gegnishten, të folun deri në atë çast, për me zgjedhë gjuhën zyrtare të Tiranës si shênj nacionalizmit e si formë proteste kundër Federatës Jugosllave, e cila s'i jepte statutin e republikës. Dojshin me krye nji veprim simbolik të ribashkimit me Shqipnín. Në 1972, nji grup prej mâ shumë se tetëdhjetë gjuhëtarësh e shkrimtarësh shpalli zyrtarisht në Tiranë, në Kongresin e Drejshkrimit, zgjedhjen e gjuhës letrare së unjisueme. Kjo gjuhë nuk ishte nji variant i shqipes por nji formë e vetme shprehjet, e detyrueshme e cila ishte krijue tue u nisë prej tosknishtes, gja qi hidhte poshtë gegnishten si gjuhë letrare. Nuk pati nji debat shkencor të vërtetë; mbledhja u bâ nën mburojën e Partisë së Punës së Shqipnís e të Enver Hoxhës. Komisionit iu ngarkue detyra me përdorë normat e Shtetit-Parti. Fjalori i shqipes bashkëkohore, botue në 1980 nën kujdesin e Akademisë së Shkencave e nën drejtimin e Androkli Kostallarit konkretizoi politikën e "pastrimit gjuhësor"10).

Mundemi me pyetë veten a ishte e nevojshme me bâ njifarë unjisimit. Por pse mos t'u ndiqte politika e zhvillimit gjuhësor e debateve paraprake, diskutimeve, kompromiseve ose pse nuk iu la shteg i lirë procesit natural të zhvillimit? Në këtë regjim autoritar, politika gjuhësore qe autoritare, tue mos respektue gjuhën, pasunín e të kaluemes e saj. Përpjekjet, të cilat në 1916–1917 qenë orientue drejt zgjedhjes së dialektit qëndror gegë të krahinës së Elbasanit, zonë kontakti ndërmjet Gegnisë e Tosknisë, nuk u vijuene. Epërsija e tosknishtes mbizotnoi. Kjo zgjidhje do të kishte qenë e pranueshme nëse do t'ishte bâ për arsye rreptësisht shkencore ose nëse do të ishte udhëheqë prej nji procesi zhvillues natyral ose në qoftë se kontributi i gegnishtes, qi âsht i pranishëm në gjuhën e unjisueme, do të ishte realizue me nji farë ekuilibri. Por në këtë rasë nuk u veprue kështu. Unifikimi u bazue mbi tosknishten letrare me ndonji përmirsim e parapëlqim të ndonji trajte fonetike gege e huazim të ndonji elementi gramatikal prej gegnishtes. Pra, s'mundet me u përdorë termi «unjisim». Bâhet fjalë për nji përziemje. Gjuha e transformueme në këte mënyrë là me vdekë tingullin hundor e gjatësinë e zanoreve të gegnishtes. E shumica e fjalorit gegë u toskëzue.

Mashtrim e rrenë

Konsultimi i fjalorit së shqipes së tashme âsht shumë mësimdhanës. Ky monument pasqyron ideologjinë në fuqi. I botuem mbas prishjes me Kinën, në nji epokë në të cilën Shqipnija ndiqte vetëm rrugen e saj e izolohej prej botës së jashtme, fjalori qe spastrue prej shumë elementave leksikorë. Kjo gja shpreh edhe nji lloj ksenofobijet. Huazimet turke, sllave e greke s'janë pasqyrue. Gjithçka ishte pjesë e botës katolike romane dhe e fesë islame u spastrue. Efektet e revolucionit kulturor qenë ndie ashtu si edhe parimet e Kushtetutës së 1976, në të cilën Shteti deklarohet zyrtarisht ateist. Fjalori nuk jep burimet e fjalëve. U injorue fjalori i pasun i autorëve të përjashtuem, si psh Gjergj Fishta. U hodh poshtë fjalori i autorëve gegë të ikun, si M. Camaj, nji prej poetëve e prozatorëve gegë mâ të mëdhaj të kohës sonë. Parathânja e Fjalorit e Kostallarit, shpreh parimet e synimet e tij, tue kambëngulë në rolin e ideologjisë: "Nuk duhet të mbështetemi vetëm te fjalorët e mëparshëm, por duhet të krijojmë nji bazë materiale të re, duke zgjidhur në bazë të parimeve marksiste-leniniste një sërë problemesh teorike themelore, në lidhje me veçoritë e përgjithshme dhe specifike të gjuhës shqipe e me fazën e zhvillimit të gjuhës letrare".

Fjalori ka si parim bazë ideologjinë komuniste e në leksik i bân jehonë sistemit politik. Për sa i përket leksikut, thohet se letërsija shqiptare fillonte veç prej periudhës së Rilindjes, domethanë prej shekullit të XIX. Fjalori fsheh tanë të kaluemen, me fjalë të tjera monumentet e para të gjuhës shqipe. Pse me lanë mënjanë nji periudhë të tanë të historisë letrare, autorët e t'cilës kanë dhanë provë të nji patriotizmi të madh me shqetësimin e tyne për ruejtjen e gjuhës? Apo pse bâhej fjalë për nji letërsi thjesht gege e me baza fetare. Fjalori i parë i Frang Bardhit i vjetit 1635 (Dictionarium latino-epiroticum per R. D. Franciscum Blanchum) nuk âsht i cituem aspak.11)

Qi autorët dhanë provë mungese ndershmënie shkencore, del qartë në përcaktimin e gjuhëve. Qe se ç'ka gjêhet te zâni: shqipe/ja: gjuha shqipe, gjuha e sotme, gjuha letrare kombëtare, fjalori i shqipes. S'jepet asnji saktësim për prejardhjen e asnji karakteristikë e saj, ndërsa për rumanishten e greqishten saktësohet: gjuhë e familjes indo-europiane. Izolimi i vullnetshëm politik, i primun deri kah ksenofobija, cënoi kështu fushën e gjuhës.

Drejt nji bashkimi kombtár?

Në kuadrin e formimit të nji Shqipnije të re, qi hyn në erën e demokracisë e qi respekton liritë, nji shqyrtim i ri i gjuhës letrare së unjisueme âsht bâ prej atyne qi mohojnë autoritarizmin stalinian, zhdukës, në politikën gjuhësore, të ndryshimeve dialektale. Këta duen me gjetë rishtas shprehjen e lirë të krahinorizmave e me rimbëkambë trashigiminë gjuhësore e letrare të cungueme e të damtueme prej vullnetit politik. Ka zane qi kërkojnë debatin e çashtjes së gjuhës me shpirt mirëkuptimi e me tolerancë. Protesta kundër epërsisë toske janë bâ qysh prej 1990 në qytetet kryesore gege: Shkodër, Tiranë, Durrës, Kavajë, Elbasan. Gegët, të cilët kanë qenë të mënjanuem, të përbuzun e të persekutuem, kanë folë për nji mashtrim, nji kolonializim gjuhësor e për nji krim kundër gjuhës.12) Gjuhëtari Bahri Beci âsht shpreh se në qoftë se ekziston pluralizmi politik, duhet me ekzistue edhe pluralizmi gjuhësor.13) Mendimet mbesin veç të ndame për sa i përket nji rishqyrtimi të gjuhës së unjisueme.14)

Gegnishtja letrare, qi nuk u shkrue mâ mbas vjetit 1972, duhet të jetë e lirë me u shpreh rishtazi e me këndell traditën e saj të pasun poetike. Tavolina të rrumbullakta e konferenca kanë bashkue specialistë, profesorë e shkrimtarë për me dënue humbjen qi qe jo vetëm hedhja poshtë e gegnishtes, por edhe përjashtimi i nji numri shkrimtarësh të mëdhaj gegë. Përpjekje janë ndërmarrë për me i bâ të njohtun publikut, në veçanti të rijve, traditën e pasun të letërsisë së veriut. Mosnjohja sa duhet e saj ndër gegë, fatkeqsisht, âsht nji e metë. Mbas pesëdhjetë vjetësh përdorimi të gjuhës së unjisueme në media, në shtyp, në botime, në shkolla, janë fitue shprehí e zakone të tjera.

Në qoftë se nji gjuhë letrare e përbashkët mbahet si e dobishme dhe e domosdoshme, duhet me u kritikue mënyra se si ajo u shpik në katedrën e Shtetit–Parti. Mbas vendosjes së pluralizmit politik, shprehja e krahinorizmave rishfaqet me gjallní. Njena palë hedh poshtë me forcë çdo formë diktature e don me mbrritë te gjendja gjuhësore e mâparshme, ndërsa pala tjetër gjykon qi âsht tepër vonë për me ndryshue ligjet. Çashtja mbetë ende e lidhun me qëndrimin politik të njenës e të tjetrës palë. Me luftue kundër gjuhës së njësueme, don me thanë me luftue rrënojat e diktaturës. Me e mbrojtë don me thanë me ndejt kah ana e komunistëve.

Në gushtin e 1992-shit, nji tavolinë e rrumbullakët u organizue prej gjuhëtarve të Shkodrës nën drejtimin e David Lukës, Arshi Pipës e Mentor Qukut.15) Këtu u hartue nji deklaratë qi 420 vetë e nënshkruen, gja qi dëshmon për mbështetjen qi kanë këta persona. Autorët kanë vue në dukje përpjekjet e autorëvet gegë për me nxitë e me mbrojtë gjuhën shqiptare prej Bogdanit deri te Komisija Letrare e Shkodrës e 1916-ës. Ata sjellin ndër mend shpirtin e tolerancës qi âsht ruejtë gjithmonë, e âsht shprehë prej Pashko Vasës, Gjergj Fishtës, Ndre Mjedës, Luigj Gurakuqit. Ata nënvizojnë se çdo dialekt âsht i përfaqsuem prej nji letërsije të pasun: tosknishtja prej pendës së Kristoforidhit, Naim e Sami Frashërit, Fan Nolit, Konicës, Çajupit, Asdrenit; gegnishtja letrare prej pendës së Kristoforidhit, Fishtës, Mjedës, Koliqit, Migjenit, Camajt. Ata denoncojnë politizimin e Sesionit të dytë shkencor të Tiranës kushtue gjuhës letrare kombtare në 1952-shin e rolin qi luejti Dhimitër Shuteriqi, nëpërmjet nji nënshtrimi politik të plotë pa pyetë për shkencë e për kulturë shqiptare. Kërkojnë organizimin e nji Kongresi të tretë të gjuhës shqipe. Vendimet e Kongresit të Ortografisë së 1972-shit, ku u mor vendimi me vdekje i gegnishtes, janë denoncue si nji krim. Gjuhëtarët shprehin nevojen e rishqyrtimit të çashtjes së nji gjuhe letrare të përbashkët tue nënvizue qi duhet me nisë studime paraprake, me botue monografi të dialekteve, nji fjalor etimologjik, nji gramatikë historike të gjuhës, nji atllas gjuhësor. S'duhet me harrue qi ekziston nji koiné gege. Duhet me përcaktue rregullat e gegnishtes letrare tue u bazue te manuali ortografik i botuem prej Idriz Ajetit në Prishtinë në 1964-shin. Përveç kësaj duhet me fut rishtas autorët gegë në programet shkollore e universitare. Por, nëse puna âsht në duer të gjuhëtarvet, duhet me punue paralelisht te baza. Duhet me pasë parasŷsh se mbas hapjes së Shqipnís, gjuha shqipe po transformohet prej kontaktit me gjuhët e tjera.16)

Gegët janë të vetëdijshëm qi ekziston nji problem kulturet. Hedhja poshtë e gegnishtes, të përfaqsueme në të tanë komponentat e saj nëndialektore prej shkrimtarësh të mëdhaj (Fishta, Prennushi, Harapi, Koliqi, Camaj, Pipa) të dëbuem prej pushtetit, ishte nji humbje për kulturën kombtare. Mospërdorimi i detyruem i gegnishtes në administratë, shkolla, botime, qe nji humbje për krijimtarinë letrare. E randësishme âsht me i ridhanë vendin e vet gegnishtes, me pasë nji urë ndërmjet gegëve e toskëve, qi të mos ketë diskriminim. Duhet me mbajtë lidhjen qi ka pasë ekzistue mâ përpara e me shmangë krijimin e nji çamjes në gjinin e popullit. Do të duhej me heq manipulimet në gjuhë e me mbrritë dalngadalë te nji marrveshtje e arsyeshme qi t'i krijojë mundësi dialektit gegë të gjej prap vendin qi meriton në shprehjen kulturore shqiptare.

Marrë prej: "Langues et pouvoir"[Gjuhë e pushtet]. Akte të Kuvendit të organizuem prej Istitutit Kombtar të Gjuhëve e Qytetnimeve Orientale, 12 - 13 tetor 1995; botue në Paris, Edisud, 1998, fq. 97 – 107.

Përktheu prej gjuhës franceze: Niketa Stefa

-------------------------------------------------

1)Max Lambertz, Lajmet e Komisisë Letrare shqipe, Shkodër, 1918, n. 2.

2)Arshi Pipa, The politics of language in socialist Albania, New York, Columbia University, 1989 (East European Monographs) dhe "Géopolitique de la langue albanaise. La fraude de la langue littéraire unifiée", Albanica, 1992, n. 3-4, fq. 129-152; Michel Roux, "Langue et pouvoir en Yougoslavie: le cas des Albanais", Pluriel, 1980, n. 22.

3)Ibid.

4)Miço Samara, Formimi i gjuhës letrare shqipe. Përmbledhje leksionesh, Tirana 1981, fq. 29.

5)Ibid., fq. 63. Vullneti politik i pushtetit âsht shpreh nepërmjet dy artikujve të gjuhëtarit qi ka qenë përmbaruesi i planeve të Partisë, A. Kostallari, "J.V. Stalini dhe teoria marksiste-leniniste për gjuhën", Drita, 18 Nandor 1979, dhe A. Kostallari, "Mësimet e shokut Enver Hoxha – baza e politikës gjuhësore të Partisë dhe të shtetit tonë socialist", Studime filologjike, 1985, n. 2, fq. 59-102.

6)Ibid., fq. 63-64.

7)M. Samara, vep. cit.

Bardhyl Matraxhiu, "Njësimi i shqipes si vizion orvellian", Hylli i Dritës, 1994, n. 1-2, fq. 41-44.

9)Rregullat e drejtshkrimit të shqipes, Tiranë 1967; A Kostallari (nën kujdesin), Studime mbi leksikun dhe mbi formimin e fjalëve në gjuhën shqipe, Tiranë, 1072, 2 vëll.; A. Kostallari, Gjuha e sotme letrare dhe disa probleme themelore të drejtshkrimit të saj, Tiranë, 1973; A. Kostallari, M. Domi, E. Lafe, N. Cikuli, Fjalori drejtshkrimor i gjuhës shqipe, Tiranë, 1976; A. Kostallari, E. Lafe, M. Totoni, N. Cikuli, Gjuha letrare shqipe për të gjithë, Tiranë, 1976.

10)Androkli Kostallari (nën kujdesin), Jani Thomai, Xhevat Lloshi, Miço Samara, (redaktorë), Fjalorë i gjuhës së sotme shqipe, Tiranë, Akademia e Shkencave, Instituti i Gjuhësisë dhe Letërsisë, 1980, 2273 faqe.

11)Ky fjalor âsht kenë bâ objekt i nji studimi të thelluem prej nji profesori të Ecole Nationale des Langues Orientales Vivantes: Mario Roques, Le dictionnaire albanaise de 1635, édité avec introduction et index complet, Paris, P. Geuthner, 1932 (Bibliothèque de l'Ecole des Langues orientales).

12)Arshi Pipa, "Mbi «gjuhën e njësuar»: Stalini, Marr-i dhe kazani i shtrigave", Dielli, dhetor 1991, fq. 6; E. Zadrima, "Krimi i gjuhës", ibid.

13)Bahri Beci, Probleme të gjuhës letrare në etapën e sotme. Simpoziumi M. Camaj, Tiranë, 1992, fq. 92-98.

14)Artan Haxhi, "Përse ithtarët e kongresit të drejtshkrimit nuk e pranojnë debatin shkencor?", Hylli i Dritës, 1993, n. 2-3, fq. 67-77.

15) "Deklaratë e gjuhëtarëve të Shkodrës", Albanica, 1992, n. 3-4, fq. 121-128.

16)Ardian Vehbiu, "Albanese standart: peccato originale e redenzione", Albanica, 1992, n. 3-4, fq. 165-169.



© Phoenix - Bashkimi Katolik i Publicistëve Shqiptarë

[Brari]

beni mire keto shkrimet per gjuhen ti kaloni tek Gjuha Shqipe e jo ketu tek politika e dites.

kryeproblemi ne relacionet Kosove Shqiperi nuk eshte gjuha apo xhambazlleqet e artist-biznesmeneve te tiranes qe shkojne ne Kosove per te grabitur thas me euro.. por dicka tjater.. eshte importimi i metodave enveriste te vrasjeve pas shpine..
Zp ka tashme atje kopjet e saje te ndyra sikurse epoka ..
kexhibija enveriste ka.. kopjen e saje gjakatare ne shtabin e pdk-ist..
Rtvsh-ja ka modelin e saje te shpifur tek rtk ..
etjetj..
pra kosova importoi flliqsine e Shqiperise..dhe kjo ka pasoja..
pasoja e fundit e keture kopjimeve.. ishte vrasja kriminale e heroit te gazetarise shqiptare Bardhyl ajetit..
keto jane probleme..

[Darius]

Ore po ca qellimi ka kjo teme ta marre vesh une se po mbushet me shkrime martiresh
Ca doni ju te zgjidhi? Te rrezoni gjuhen letrare (mire,keq ajo eshte unifikuar) dhe ta zevendesoni me gegerishten e bukur dhe te embel qe na u fliska ne "pjesen me te madhe" te Shqiperise? Dhe kete gje e late ta beni ketu ne forum duke sjelle lloj lloj shkrimesh qe edhe idete i formulojne ne nje gegerishte te paster?
Pash zotin a ka ndonje moderator ta mbylli kete teme se u be bajate.

[ArberXYZ]

Ore po ca qellimi ka kjo teme ta marre vesh une se po mbushet me shkrime martiresh
Ca doni ju te zgjidhi? Te rrezoni gjuhen letrare (mire,keq ajo eshte unifikuar) dhe ta zevendesoni me gegerishten e bukur dhe te embel qe na u fliska ne "pjesen me te madhe" te Shqiperise? Dhe kete gje e late ta beni ketu ne forum duke sjelle lloj lloj shkrimesh qe edhe idete i formulojne ne nje gegerishte te paster?
Pash zotin a ka ndonje moderator ta mbylli kete teme se u be bajate.

O pepo thuj ca te duash po gegenishtja flitet nga pjesa me e madhe e shqiptareve,

te pelqen apo ste pelqen

[Lunesta]

Dialektin tim, e degjon kudo, dhe leri keto hipokrizi kalamani. Ne shoqeri si flet ti "shkuar, punuar, te thuash apo te jesh". Kujdes se mos te marrin per naj pederast

Gegenishtja eshte dialekt me i embel, dhe familjar, prandaj flitet gjeresisht.

Dil naj here, bej ndonje shetitje, e mos u kyc ne shpi, duke pare lajme.

Po nuk do ndryshojme gjuhen shqipe se keshtu na duan geget e tu ose ky Kelmendi. Edhe une e perdor trajten 'shkuar' ose 'punuar' dhe sme ka thene gje njeri pederast. Por do te sugjeroja te dalesh me nje goce tek blloku ne Tirane dhe fillo e flit me 'shkue' e 'dashurue'. Shikoje kur tja mbathi vrapit.. lol.

[Darius]

O pepo thuj ca te duash po gegenishtja flitet nga pjesa me e madhe e shqiptareve,

te pelqen apo ste pelqen

O arber po une skam asnje problem me gegerishten, perkundrazi e lexoj me endje. Me paske keqkuptuar. Ajo qe them eshte qe replikat qe po beni ju nuk zgjidhin asgje sepse gjuha letrare qe eshte, ka krijuar rrenje te thella dhe sma ha mendja qe te dali ndonje tani dhe te perpiqet ta ndryshoje. Do isha dakort qe per ta pasuruar te futeshin dhe fjale nga gegerishtja qe ndosha sjane dhe aq te pershtatmje tani, poir qe te nderrohet komplet gjuha letrare me duket pak absurditet. Ky eshte mendimi im.

[ArberXYZ]

Po nuk do ndryshojme gjuhen shqipe se keshtu na duan geget e tu ose ky Kelmendi. Edhe une e perdor trajten 'shkuar' ose 'punuar' dhe sme ka thene gje njeri pederast. Por do te sugjeroja te dalesh me nje goce tek blloku ne Tirane dhe fillo e flit me 'shkue' e 'dashurue'. Shikoje kur tja mbathi vrapit.. lol.

Ca kujto ti se gegenishtja nuk eshte gjuhe shqipe, qe thua "nuk do te dryshojme gjuhen shqipe"?

Shoqerine time e kam edhe nga Jugu edhe nga Veriu, dhe eshte fat qe ne flasim gegenishte te lehte, por aspak gjuhe standarte.

P.S. Mos ki merak femrat , se jam i zoti