Poeti Havzi Nela - martir i fjalës së lirë

[Anton]

Stafi qe denoi me varje Havzi Nelen me 10 gusht 1988


1. Fehmi Abdiu, kryetar i gjukates se larte 1988, aktualisht kryetar e gjukates kushtetuese

2. Agim Hoxha, kryetar i gjykates se rrethit Kukes viti 1988

3. Nikollaq Helmi, prokuror i rrethit Kukes ne vitin 1988

Ekzekutimi dhe procesi

15 qershor 1988, ora 5.30 e mengjesit arrestohet ne fshatin Brekije. Ora 9 e paradites te po kesaj date dergohet ne degen e puneve te brendshme ne Kukes dhe ne oren 12 nis procesi hetimor. Perfundon hetimi me 21 qershor1988. Me 22 qershor formulohet vendimi, denim kapital Me 25 qershor ben ankim prane gjykates se larte. Me 16 korrik1988 kjo e fundit le ne fuqi vendimin e gjykates se rrethit Kukes, denim kapital. 10 gusht 1988 pas mesnate ne oren 02, ekzekutohet. Trupi i tij i varur qendron deri ne oren 11 te dates 10 gusht ku pas kesaj ore mbyllet ne magazinat e policise. Me 11 gusht ora 1 pasmesnate, trupi i pajete futet ne toke.




Gruaja e Havzi Neles: Abdiu te varet si burri im
Milazim Halili Kukes - Lavdija ende rron me kujtimin e Havzi Neles. Bashkeshortja e poetit disident nga Kukesi te varur me vendim gjykate ne vitit 1988, vazhdon te gelltise vuajtjen qe i ka shkaktuar ngjarja e 14 viteve me pare. Nuk eshte per hakmarrje personale por thote se ata qe dhane vendimin ndaj tij per varje duhet te zhduken te pakten nga skena politike dhe publike. Ketu gruaja qe pervec humbjes te se shoqit mban mbi shipne edhe 15 vjet burg e ka fjalen per Fehmi Abdiun, kryetarin aktual te Gjykates Kushtetuese i cili firmosi varjen e tij si kryetar i Gjykates se Larte. Nuk pelqen ti permende emrin duke e quajtur "ai_, megjithate Lavdija kerkon prere te vetmin shpagim: te varet ashtu sic vari burrin tim Havziun. Per mua ai duhet te kaloje ne ndjekje penale. Me e pakta te shkarkohet dhe kete ia kame kerkuar edhe forumeve te ndryshme thote gruaja qe fati i keq e deshi te mos kishte asnje femije me burrin e dashur.

Kush eshte mesuesi dhe poeti Havzi Nela?

Lindi me 24 shkurt 1934 ne fshatin Kollovoz te rrethit Kukes. Mbaroi shkollen fillore dhe te mesme ne rrethin e lindjes ne nje varferi te tejskajshme per te vazhduar me vone institutin ne Shkoder ku perjashtohet me vize te kuqe. Per here te pare fillon punen si mesues ne Plan te Bardhe te Matit, ku dhe aty perjashtohet nga mesuesia per krijime letrare "te denueshme" ne ate kohe per te vazhduar dy vjet sherbimin ushtarak. Me vone mbaron Institutin e Larte ne Shkoder me korrespondence. Punon si mesues ne Krume, Lojme, Shishtavec deri ne fillim te vitit 1967 ku transferohet ne Topojan ku nga ky vend fillon pjesa me dramatike e Havzi Neles dhe familjes se tij. Me 20 prill 1967, ne prani te mijera veteve ne Shishtavec, kundershton hapur tre tezat e dala nga pushteti i atehershem per: kolektivizimin, prishjen e xhamive dhe nderrimin e veshjeve duke thene se "Populli eshte i semure, tre gjilpera menjehere nuk e sherojne por e shkaterrojne". Qe nga ajo kohe, Havzi Nela eshte ndjekur dhe persekutuar nga sigurimi i shtetit, pushteti popullor i asaj kohe qe shoqerohet me nje serial dosjesh voluminoze per 30 vjet me radhe duke nderruar pothuajse te gjitha burgjet e vendit ku gjithnje e me shume i shtuan urrejtjen dhe forcen e kundershtise ndaj diktatures, deri me 10 gusht 1988 ku denohet me varje ne mes te qytetit te Kukesit. Vendimi per ekzekutimin me varje te Havzi Neles eshte marre nga gjykata e rrethit Kukes ku me pas eshte pasuar nga gjykata e larte me kryetar Fehmi Abdiun dhe me vule perfundimtare nga Kryetari i Presidiumit te Kuvendit Popullor Ramiz Alia.

DOSJA E ZEZE

Dosjet 13532/1 dhe 13532/A, te cilave iu referuam, kur i hap te duket se brenda tyre fillon te levize lemshi i gjarperinjve. Dosje tmerri, vdekje. Me 24.6.1988 fillon gjyqi i trete i Havzi Neles. Kete here hetimi ka qene teper i shkurter, vetem 7 dite. Perse ky nxitim kur njerezit qendronin ne hetuesi deri ne 2 vjet?

Ne faqen 2 te dosjes 13532/A "Per ceshtjen penale 60", gjyqtari Agim Hoxha shkruan dy dite para gjykimit se "duke pare ceshtjen ne kompleks, interesin e partise ne rreth si dhe perhapjen e veprimtarise armiqesore ne rrethin e Kukesit, duhet te jepet denim kapital. Qe t'i sherbehet me mire parandalimit te veprimtarise armiqesore ne rreth, duhet t'i jepet si menyre ekzekutimi: vendimi me vdekje e varje, ku mund te ekspozohet i denuari.

Probleme organizative te gjykimit: Ceshtja do te gjykohet ne sallen e gjykates, pasi nuk ka interes te behet para popullit ne Topojan. i pandehuri, si armik i betuar, mund te agjitoje edhe ne gjyq".

Dosja 13532/A Gjyqtari



Agim Hoxha

Pas pretences se prokurorit Nikollaq Helmi ku kerkohet varje ne litar, i pyetur se c'ka per te thene, ai pergjigjet shkurt: Nuk kerkoj asgje nga gjykata, pretenca e prokurorit te zbatohet". Nderkohe te njejtin vendim kishte dhene edhe gjykata e shkalles se larte qe dretohej nga Fehmi Abdiu, pas apelimit ne kete gjykate nga Havzi Nela.

Ora 02 e dates 10 gusht 1988, ishte ora e tmerrshme qe ndali zemren e Havzi Neles. Deri ne oren 11.00 te 10 gushtit 1988 qendroi i varur ne sheshin prane agjensise se autobuzeve ku do te mbetej ne mendjen e njerezve si monument, simbol e kushtrim ne dy vitet qe pasojne ne ate zgjim madheshtor mbare popullore per te cilin 30 vjet me radhe e enderroi, luftoi martiri i demokracise Havzi Nela.

"Thoni: Desh kerkoi lirine

Si skifter ne fluturim

Provoi prangat, t'erret qeline,

Per te mjeret leshoi kushtrim".

Nderkohe pas viteve '90-te ne nje kujtese jo te larget nga vdekja e poetit disident Havzi Nela, figura e tij si poet, mesues, hero i kundershtise ndaj diktatures komuniste dhe idealeve per demokraci, iu dha shkolles se pergjithshme te qytetit emri i tij dhe u cilesua martir i demokracise. Nje merite te pazevendesueshme per kontributin e dhene ne lartesimin e merituar te Havzi Neles ka dhene studiuesi dhe shkrimtari kuksian Petrit Palushi, i cili me nje pune te palodhur nxori ne drite dosjet e zeza me fakte tronditese te persekutimit mesjetare te heroit dhe familjes se tij. Duke mbledhur me kujdes nga njerezit e familjes Nela krijimet, poezite dhe deshmi nga vete autori, Petrit Palushi i ka permblrdhur ne botimin me titull "pa nje dite lumnie",-te Havzi Neles qe eshte ribotuar ne shtator 2000 me fakte dhe deshmi te reja.



Drejtesia shqiptare ne duart e xhelatit

"Gjaku me gjak nuk lahet, pasi behet nje pellg gjaku. Drejtesia eshte ajo qe duhet te vendose",- shprehet per "Koha Jone" bashkeshortja e Havzi Neles, Lavdija, moter e vetme e pese vellezerve dhe qe mban mbi supe 15 vjet burg dhe internim. "Une kam jetuar dhe vazhdoj te jetoj ne cdo kohe, ne cdo cast me Havziun, shokun tim te jetes, te idealeve. Them keshtu sepse nga ai une mora nje diplome qe nuk mund ta merrje edhe po te mbaroje cdo universitet ne Shqiperi. Ajo cfare me mundon se tepermi eshte se Havziut vazhdon t'i behet denimi edhe pas vdekjes per faktin se drejtesia shqiptare ka rene ne dore te atij qe firmosi ne vitin 1988 per varjen e Havzi Neles dhe qe nuk ma ze goja t'ja artikuloj emrin. Kucedra nuk ngopet asnjehere dhe ushqimi i vetem per te eshte gjaku. Duhet te dale menjehere ne banken e te akuzuarve, te marre vendimin me varje ashtu si Havziu denim te cilin ai ia dha pa hezitim. Na nxiu jeten, me shemtoi bukurine, me mori rinine, me shoi enderren e nje nene per te patur nje femije. Eh.., mos u gezofte asnjehere me djale apo me vajze. Kur ia shoh surratin ne ekranet e TV-ve dhe per fat te keq keto kohet e fundit ka qene shpesh here ne fokusin e kamerave pasi i duket vetja se akoma e ka shpaten e mprehte, me trazon shpirtin, lendon plagen dhe me ben te mendoj se nje dite duhet te jem perballe me te per t'i treguar vendin qe meriton, qe njehere e mire te shpetoje drejtesia nga xhelati, nenat nga hakmarrja brezi nga urrejtja. Per kete une kam kerkuar disa here ne emer te forumit te gruas demokratike si dhe seksionit te PD-se per shkarkimin e tij nga detyra per hir te progresit dhe te se drejtes dhe mbrojtjes ligjore".

E nderkohe qe me 10 gusht 2002 mbushen 14 vjet nga koa kur eshte varur poeti dhe mesuesi disident Havzi Nela qe per kuksianet eshte gjithmone e fresket ne kujtese ngjarja e rralle mesjetare, po kaq te fresket mbeten edhe autoret e ketij krimi makabre urdheruar dhe ekzekutuar nga piramida ne kalbezim e diktatures komuniste.





© Koha Jone 2001 All Rights reserved

[Iceberg]

Per anetaret e forumit po them dy fjale se kush eshte Havzi Nela per te cilin Fehmi Abdiu ne intervisten e meposhtme mashtron opinionin publik.
Martiri Havzi Nela eshte i varuri i fundit ne Evropen Lindore per bindje politike. Ai eshte ekzekutuar me 10 Gusht te vitit 1988 ne qytetin e Kukesit. Nje nga ekzekutoret qe ka firmosur denimin me vdekje eshte edhe Kryetari i Gjykates Kushtetuese hiresia e tij Fehmi Abdiu. Gjaku i Havzi Neles akuzon ekzekutoret jo per hakmarrje politike po per faktin e vetem se ai eshte denuar ne kundershtim me kodin penal dhe ligjin e asaj kohe. Pra Havzi Nela eshte denuar me vdekje ne litar jo pse ai ishte kriminel dhe terrorist sic perpiqet te mashtroje Abdiu por me vrasjen e tij ata perpiqeshin te sfumonin cdo perpjekje per shembjen e rregjimit diktatorial duke qene se era e ndryshimeve kishte filluar ne Evropen Lindore. Bashkevuajtesit e Havzi Neles si Visar Zhiti dhe Pjeter Arbnori e dine fare mire se kush qene ai.

Abdiu: Na sulmojne se nuk durojne cekan mbi koke
Z. Abdiu. Dikur keni deklaruar se ne vitin 1992 vete kryetari aktual i PD, Sali Berisha, ju ka propozuar per anetar te Gjykates Kushtetuese. Si eshte e verteta e ketij propozimi dhe pse nuk keni pranuar?

E vertete eshte qe ne vitin '92 kur eshte krijuar Gjykata Kushtetuese e Shqiperise, nder kandidaturat qe jane paraqitur nga PD, qe ishte dhe parti ne pushtet, eshte paraqitur dhe emri im si kandidature. Paraprakisht kam konstatuar ne ate kohe, predispozicionin apo gadishmerine e partise ne pushtet per te aktivizuar edhe juriste te opozites edhe mbase kjo mund te kete qene edhe arsyeja qe u mendua se edhe une mund te isha nje nga anetaret e Gjykates Kushtetuese. Kete kerkese une personalisht e kam pritur mire, megjithese isha deputet dhe meqenese kisha vene re se kisha deshire per t'iu rikthyer profesionit tim, me nxiti qe ta mbeshtesja kete kerkese, pra te isha dakort. Por pas shume diskutimesh dhe debatesh ne grupin parlamnetar te Partise Socialiste nuk ishte dakort qe une te behesha nje nga anetaret e Gjykates Kushtetuese. Ky qe edhe konkluzioni dhe pergjigjja qe une i imponuar i dhashe propozimit qe me ishte bere. Pra per pasoje ne ate kohe nuk u pranua ky propozim nga grupi parlamentar i PS dhe nga une vete.

Nderkohe qe akuzoheni nga lideri i Partise Demokratike per "ekzekutimin" e nje disidenti. Si mund te mbroheni?

E verteta rreth ketij problemi, pas shume vitesh per te cilin une jam akuzuar, duhet te qartesohet. Vite me pare une nuk i kam kushtuar shume vemendje ketyre deklaratave. Qe nga viti 1991, pra kur kam kandiduar per deputete, shpesh nga qarqe te caktuara te kundershtareve politike eshte ngritur ky problem. Por cila ne fakt eshte e verteta? Nuk eshte e vertete absolutisht ajo qe eshte thene nga shtypi, qe une kam qene kryetar i Gjykates se Kukesit, e qe kam gjykuar kete ceshtje. Hazbi Nela eshte deklaruar fajtor nga Gjykata e Kukesit me vendim numer 59, date 24.6.'88 dhe eshte denuar me vdekje. Ka marre kete denim per tradheti ndaj atdheut, ne formen e arratisjes jashte shtetit, per krimin e terrorit dhe per armembajtje pa leje ne baze te neneve 47 germa c dhe 11, 15 pika e pare te Kodit Penal te asaj kohe. Kjo ceshtje ka ardhur ne Gjykaten e Larte ku une isha anetar i kesaj gjykate. Ne kolegjin penal te gjykates se larte, kjo ceshtje eshte shqyrtuar dhe eshte lene ne fuqi vendimi. Ne kolegjin penal pervec meje kane marre pjese si anetar z. Vili Robo, znj.Fatmira Laskaj dhe vendimi eshte lene ne fuqi, pasi eshte konstatuar se ai i kishte kryer veprat per te cilaj akuzohej. Pra dua te theksoj edhe njehere se akuza kryesore per te cilen ai u denua me vdekje ishte krimi i rende i terrorit. Pas kesaj kjo ceshtje ka shkuar ne Presidiumin e Kuvendit Popullo, dhe pasi eshte debatuar gjate per kete ceshtje, i eshte refuzuar kerkesa per faljen e jetes. Kjo eshte e gjithe e verteta per Havzi Nelajn per te cilin shume here mjaft politikane nga PD me kryetarin e tyre ne balle me kane pergojuar pa asnje shkak.

Them se ai eshte gjykuar ne baze te ligjit te kohes nga gjykatat kompetente, eshte hetuar nga hetuesia e asaj kohe, eshte akuzuar nga prokuroria e Kukesit eshte pare me vemendje ceshtja e tij nga Gjykata e Larte konform rregullave proceduriale. Dhe per kete e verteta duhet njohur si eshte dhe jo si u intereson disave per sulmet e tyre ndaj meje per motive krejtesisht politike.

Ka pak kohe qe flitet nga krahe te ndryshem te politikes per shkrirjen, apo zvogelimin e kompetencave te Gjykates Kushtetuese. Ju si kryetar i kesaj gjykate si do ta komentoni kete "deshire" te politikes?

Une nuk deshiroj te merrem shume me deshirat e politikes apo politikaneve te vecante, pasi jam i sigurte qe as deshire e politikes nuk mund te jete. Cilat jane opinionet e mia rreth tezes apo hipotezes per kufizimin e kompetencave te Gjykates Kushtetuese. Dua te theksoj se kompetencat e Gjykates Kushtetuese nuk i ka percaktuar kjo gjykate, nuk i ka percaktuar as ligji per Gjykaten Kushtetuese qe eshte miratuar nga Kuvendi. Kompetencat e Gjykates Kushtetuese jane percaktuar rigorozisht nga Kushtetuta. Pra kur eshte miratuar kushtetuta, kompetencat e saj jane pare e jane kontrolluar nga te gjithe, pra ato jane kompetenca te shprehuara rigorozisht duke menduar se ishin perpara nje konceptimi shume bashkekohor per nje Gjykate Kushtetuese qe te ishte e zonja per te kontrolluar balancuar, e zbutur pushtetet e tjera gjate kontrollit kushtetues mbi ta. Se dyti procedurat jane te zberthyera, ne ligjin per Gjykaten Kushtetuese ku jane trajtuar me hollesi, proceduarat qe ndjek Gjykata Kushtetuese gjate zhvillimit te ceshtjeve qe kane te bejne me kompetencat e saj. Per kete te fundit une dua te theksoj nje fakt qe nuk eshte bere shume publik: ligji per Gjykaten Kushtetuese eshte i pari dhe mbase i fundit, qe gjate legjislatures se kaluar eshte miratuar me konsesusin e 105 deputeteve qe ka pasur Kuvendi diten qe eshte miratuar ky ligj. Eshte miratuar me votat e te majteve dhe te djathteve. Dhe kjo ka te beje me proceduart shume transparente qe u ndoqen gjate kohes se pergatitjes se projektligjit te Gjykates Kushtetuese. Ai projekt eshte perpunuar nen kontrollin, vezhgimin dhe kujdesin e keshillit te Venecias, eshte administruar profesionalizmi i shume specialisteve kushtetues dhe pastaj pasi eshte pergatitur dhe i eshte dorezuar opozites. Verejtjet dhe sugjerimet e tyre, shumica jane te pasqyruara ne ligj. Mund te them se eshte nje nga ligjet me te mira ne Shqiperi, pa patur ndonje paragjykim ose pasion. Ne koncept te pretendosh per te pare nje ligj ose nje tjeter, nuk ka asgje te keqe, sic kane pretenduar personalitete te vecanta. Por gjithmone pretendimet per te ripare ligjet duhet te nisen nga synime konkrete shume domethenese, per te synuar nje ligj me te mire nga ai qe eshte. Une per fat te keq kete tendence nuk e ve re tek ata qe kane bere nje propozim si ky. Me sa kam kuptuar qe te gjithe kane mllef per institucionin, per gjykaten, per kompetencat e saj, per procedurat qe zbaton dhe ngaterrojne kompetencat qe ia ka dhene kushtetuta me ato qe ka ligji p`r Gjykaten Kushtetuese, duke synuar qe qofte nepermjet revizionimit te ligjit, qe eshte me i kollajte se amendimi i Kushtetutes, te revizionojne te rikompozojne apo deri dhe te shkrijne Gjykaten Kushtetuese. Tendencat e sotme apo teorite per shkrirjen e Gjykates Kushtetuese me ngjajne me teorite e 60-70 vjeteve me pare kur ne Gjermani u shkri Gjykata Kushtetuese. Por ky veprim i Hitlerit, mbahet nga gjermanet si nje njolle e zeze e historise se saj. Keto qendrime me kujtojne edhe nje fakt tjeter qe vjen po nga Gjermania. Para 30-35 vjetesh pas nje vendimi te Gjykates kushtetuese nje nga deputetet eshte ngritur e ka thene: "te mos lejojme tete horra te marrin neper kembe politiken gjermane". Nuk dua te besoj se ne jemi 35 apo 60 vjet prapa.

Une mendoj se koha flet kunder ketij koncepti. Ne te gjithe Europen, ne dhjetevjecaret e fundit eshte vene re tendenca te krijimit te Gjykatave Kushtetuese, te vleresimeve maksimale qe jane dhene per keto institucione nga personalitetet kryesore te vendeve te tyre dhe organizmat nderkombetare. Kjo fryme dhe kjo ide duhet te ishte dhe duhet te egzistoje edhe ne Shqiperi.

Fakti shume domethenes i punes te kesaj gjykate, eshte se nga njeri vit ne tjetrin, puna e saj eshte 13-fishuar krahasuar me vitin e themelimit te saj. Fakti qe vetem pas Kushtetutes se re, kjo gjykate ka shfuqizuar ne 15 raste, 15 ligje te ndryshme dhe dispozita te tyre te vecanta si antikushtetues, deshmon per kete. Fakti qe kjo gjykate gjate kontrolleve per proces te parregullt ligjor qe ka bere mbi veprimtarite e gjykatave te ndryshme ka shfuqizuar dhjetera e dhjetera vendime antikushtetuese, deshmon per kete. Fakti qe para kushtetutes dhe pas kushtetutes ka shfuqizuar akte normative te keshillit te ministrave, deshmon per kete. Pa qene nevoja per te hyre ne hollesira per keto probleme, une them qe e ardhmja dhe perspektiva eshte qe ky lloj kontrolli te jete faktori kryesor i stabilizimit ne vend dhe do te vije dita qe rreth ketij institucioni, rreth ketyre problemeve, shume prej te cilave nuk i kam permendur, njerezit do te kthejne koken per ta respektuar me shume se sot, kete institucion qe disa kerkojne ta fshine nga faqja e dheut.

Pavaresisht kesaj qe thate, Meidani, e gjithe opozita dhe nje pjese e maxhorances, sulmojne Gjykaten Kushtetuese, pas dy vendimeve te saj per ceshtjen "Rakipi"...?

Aq me keq. Te arrish ne perfundime per te suprimuar, per shkrire, per te rikompozuar, per te ndryshuar ligje apo dhe Kushtetuten nisur nga fakti se te kane pelqyer ose jo nje vendime apo dy apo tre, pra nga interesa te castit dhe interesa qe jane shoqeruar me emocione shume te medha, aq me keq me duket nje gabim shume i rende. Une ne koncept ashtu si cdo jurist tjeter as nuk kam qene dhe as nuk jam kunder per te rikontrolluar, praktikat e institucioneve, per t'i pare, per t'i vezhguar ata dhe veprimtarite e tyre. Por fakti qe ky problem ka lindur krejt papritur dhe krejt pa u menduar mire, vetem si rrjedhoje e qendrimeve te vecanta qe kane personalitete te vecanta per keto vendime konkrete, deshmon per njeanshmerine, subjektivizmin, per qendrime te tyre personale.

Rrezikohet parlamentarazmi, eshte deklarata me e fundit pas vendimit te Gjykates qe ju drejtoni, njekohesisht sot Dokle jep doreheqjen. Si do ta komentni?

Une nuk dua te beje shume koment pasi kjo pyetje eshte me shume e lidhur me politiken. Une them se parlamentarizmi sigurohet edhe nepermjet kontrollit kushtetues. Eshte kjo e fundit nje faktor i rendesishem qe i ben jehone parlamentarizmit te vertete. Nese duam parlamentarizem me arbitratrite te pakontrolluar, atehere nuk do te flasim per demokraci te vertete. Megjithate une do t'i shmangem kesaj pyetje ashtu si nuk dua te diskutoj per doreheqjen e z. Dokle. Eshte nje problem i tij, megjithese sipas mendimit tim nuk ka asnje shkak te perligjur per te dhene doreheqje. Nuk jam ne gjendje te di te verteten qe mendon z. Dokle.

Pas vendimit te dyte per ceshtjen "Rakipi" a keni pasur kontakte me Meidanin, Doklen, Nanon, apo Berishen?

Me asnjerin prej ketyre personaliteteve nuk kam pasur kontakte dhe nuk kam pse te kem ndonje predispozicion per te kontaktuar, ashtu dhe nuk ka pse t'u fshihem takimve zyrtare nese me lipset nevoja, por jo per te me treguar se cfare hataje ka bere Gjykata Kushtetuese.

Dokle nuk ju ka kerkuar asnje takim?

Ju siguroj qe as nuk me ka kerkuar as i kam kerkuar takim.

Intervistoi E.A


Shqiperi moj e mjera Shqiperi
Kush te ka qite me krye ne hi

[Brari]

rd
--

Ftesë për të vajtur në Shqipërinë e Havzi Nelës


Besim MUHADRI


Jetëshkrim


Poeti kryengritës, nga Kollovozi i Kukësit, Havzi Nela (1934 - 1988), ishte njëri nga ata që s`u pajtua asnjëherë me të keqen, që solli dhe po e sillte vazhdimisht regjimi komunist në Shqipëri gjatë viteve të sundimit të tij(1945-1990) Këtë të keqe ai e kishte vërejtur që herët. I lindur në Kollovoz të Kukësit, në këtë fshat të humbur të Shqipërisë së "Veriut", atje afër "qytetit verior" të Kukësit, Havzi Nela, poeti i ardhshëm, që herët u ballafaqua me vuajtjet dhe padrejtësitë, të cilat u mundua t'i sfidonte në forma të ndryshme. Pasi që kishte kryer Shkollën Pedagogjike në Shkodër, ai fillon punën në rrethin e Matit, por u bënë shkak disa vjersha që iu gjetën, të cilat siç duket ishin të "papëlqyera" për pushtetin dhe pushtetarët e asaj kohe dhe pushohet nga puna. Pasioni i të shkruarit poezi nuk shuhet te djaloshi, i cili vazhdon të shkruajë vazhdimisht në formën e tij, pasion ky që përswri bëhet shkaktar i përjashtimit të tij nga Universiteti, ku kishte filluar të ndiqte studimet e larta. Në këtë kohë qi punon mësues në Has dhe Lumë, por njëkohësisht vazhdon studimet me korespondencë.


Pasionit të të shkruarit poezi i pagoi "haraçin"


Të shkruarit poezi te Havzi Nela ishte bërë tani një pasion i pashuar, ndonëse për këtë vazhdimisht ai po paguante një "haraç" të madh. Është fundi i viteve gjashtëdhjetë, kur në Shqipëri po bëheshin "reforma" të mëdha, të cilat populli me dhimbje po i përjetonte. Është koha kur jo rrallë njerëzit nuk pajtoheshin me ato që po ndodhnin. Kolektivizimi i përgjithshëm i vendit, mbyllja e institucioneve fetare, ndërrimi i veshjes dhe luhatja nga traditat vendore dhe emitimi i një ideologjie të huaj dhe shkatërruese për vendin dhe kombin mbarë, janë ato me të cilat nuk pajtohet dot mësuesi dhe poeti Havzi Nela. Në shenjë mospajtimi me atë që po ndodhte me vendin e tij, ku diktatura komuniste, si një hijenë e përshfaqur vdekjeje po gllabëronte shpirtin e tij. Me zemër dhe shpirt të vrarë, më 27 prill të vitit 1967, ai vendos të braktisë vendin. Po ku të shkojë? Vendos të kalojë kufirin dhe "zbret" në Kosovën e shkallmuar nga një diktaturë tjetër, madje edhe më shfarosëse. Poeti po e braktiste atdheun me zemër të plagosur, të cilën brengë e shpreh përmes dy vargjeve të shkruara, të cilat i lë peng pranë piramidës kufitare.


Mbytja me vetmi vrasëse dhe varja trishtuese në mes të qytetit


Por, ikja nga atdheu dhe kalimi ilegalisht në Kosovë, qe një tjetër fatalizëm, një tjetër mallkim për poetin dhe mësuesin Havzi Nela, sepse atë e kthejnë sërish në atdhe, ku tani e pritnin pesëmbëdhjetë vite në burgun e Spaçit, të njohur për temerret e tij, por edhe në burgjet dhe kampet e tjera të asaj kohe, ku ridënohet për shkak të qëndrimit të "pandreqshëm" të tij. Por, edhe dalja nga burgu, më 1986 dhe internimi dhjetëmuajsh në malet e Arrnit, nuk sollën ndonjë kënaqësi për poetin dhe mësuesin e papërmirësuar për pushtetin komunist që po jepte grahmën e fundit, sepse aty ai mbytet në një vetmi vrasëse. Pa kaluar as dy vjet, vjen një çast që trishtoi zemrat dhe shpirtrat e atyre që e duan jetën. Vjen një çast që trandi shpresat se mund të ndodhte diçka e rëndësishme në shtetin e lodhur e të nemitur nga diktatura pesëdhjetëvjeçare komuniste. Është koha kur duke mos u ngopur me të gjitha ato vuajtje, me të gjitha ato tortura ndaj tij, pushteti jep urdhër për të varur poetin. Është ky një urdhër makabër, ashtu siç ishte vetë sistemi dhe njerëzit që e udhëhiqin atë. Dhe varja ndodhte, jo më larg se në vitin 1988, atje në qendër të "qytetit verior" të Kukësit. Vetëm dy vjet para se të binte regjimi i egër komunist. Ishte një akturdhër për varje, për të trishtuar të vërtetën që kishte marrë udhën e daljes në dritë pas gjithë asaj errësire të tmerrshme që kishte gllabëruar e trishtuar vendin për pesëdhjetë vite me radhë. Atje, në qendër të qytetit verior të Kukësit, po varej poeti, simboli i fjalës së lirë dhe i dashurisë së pashuar, luftëtar për një liri të ëndërruar. Dhe " ai, më sa duket, pasi kishte humbur çdo shpresë se do të mund të jetonte, po ndërronte jetë, duke përswritur vetëmëvete katër vargje që po i fisnikëronin për herë të fundit shpirtin e tij të lodhur, që po sosej nga çasti në çast", do të shkruajë studiuesi letrar, kuksiani Petrit Palushi, duke cituar katër vargjet e poetit, në të cilat shpërfaqet parandjenja e një akti të tillë makabër, por jo të vetëm në historinë e diktaturës komuniste në Shqipëri:


Kur të pyesni :"Ku e ka vorrin?"

Kur t`kërkoni me e gjetë,

Thoni:"Ai e urreu mizorin"

Thoni:"Dheu s`ka me e tretë".


Dhe është ky një mesazh për një vdekje të parandier nga poeti që po përjetonte diktaturën dhe të këqijat e saj, të cilat ia shkaktonin njerëzit që i shërbenin me aq përkushtim kësaj katrahure kombëtare: Poeti e kishte ndier një akt të tillë, sepse nuk priste ndonjë të mirë pas të gjitha atyre vuajtjeve të shkaktuara me dekada të tëra mbi të, mbi atë shpirt që nuk bindej dot të thyhej. Dhe është pikërisht kjo pathyeshmëri që atij i shkakton vdekjen e dhimbshme, aspak të natyrshme, ashtu me varje në mes të qytetit, për të trishtuar dhe frikur shpirtrat e tjerë, m'u në kapërcyell të shekullit njëzet. Poeti qëndron i varur atje në mes të qytetit, ndërsa njerëzit e shikojnë dhe nuk guxojnë ta thonë asnjë fjalë, por ashtu në heshtje shprehin pikëllimin dhe habinë e vogël se si kishte ngjarë. Poeti, ashtu i varur, valëvitej në shtyllën e vdekjes, por në atë kalvar vdekjeje qëndronte pathyeshmëria deri në amshim, përballë qyqarllëkut të pushtetarëve dhe "komisarëve" të errësirës mesjetare që ua kishte pushtuar shpirtërat.


Poezia që buronte thellë nga shpirti i sfilitur i poetit të persekutuar


"Të gjitha këto që i shkrova deri këtu, me vjet të tana kanë qëndrue në tru dhe duke i përswritur me vetëveten, me kokë nën jorgan, ose në vende ku isha ma i vetmuem, kam mund me i ruejt në kujesë. Gati gjysma janë krijue me mend, pa përdorë laps dhe janë rimue me anë të gishtave". Janë këto fjalët e poetit Havzi Nela, që të tregojnë më së miri kushtet dhe rrethanant e krijimit të poezisë së tij, e cila buronte thellë nga shpirti i sfilitur i tij. Është forma dhe metoda e të shkruarit poezi burgu, nëpër të cilat përplaset frymëzimi i poetit Nela, që ndrydhej e trishtohej në përplasje kohe. Me vite të tëra vazhdoi ky ankth, kjo metodë e të shkruarit. Laboratori poetik i Havzi Nelës ishte qelia dhe errësira e saj që ndriçohej nga farfuritjet e vargjeve që ndrydheshin e shtrydheshin në mendjen e tij. Ishte vetmia dhe jorgani që mbulonte kokën e poetit kur përswriste ato për të mos i harruar. Kjo ishte një metodë e imponuar nga kushtet e një burgu të rëndë, të paparamenduar nga mendja e njeriut. Është një metodë dhe formë krijimi, për të cilën duhet folur e shkruar më gjatë. Kështu krijuan edhe poetë të tjerë të Shqipërisë së asaj kohe si Visar Zhiti, Jorgo Blaci etj., të cilët provuan burgjet dhe "fajtor" për këtë ishte pikërisht poezia që ata shkruanin dhe letërsia që kultivonin, në të cilën rrugë ishin nisur dhe s`ktheheshin dot prej saj.

"Në këto ditë që mora guximin t`hedhja në letër, sigurisht që jam nxitue dhe për ma tepër duke hedhë sytë sa majtas - djathtas se mos kam tërhequr vëmendjen e shokëve që i kam fare pranë". Është edhe një tjetër anakronizëm. Poeti shkruan nxitueshem dhe frikohet nga "shokët" se mos tërhiqte vëmendjen e tyre. Athua pse e gjithë kjo frikë. Athua pse i gjithë ky nxitim. Pse kaq shumë frikë e nxitim përnjëherësh nga vështrimi dhe "zbulimi" nga shokët. Poeti ngutej për diçka dhe kishte frikë se nuk do ta kryente punën e tij të nisur tash e njëzet vite, punë e nisur dhe e fshehur brenda vetëvetës në mendje, duke e përswritur për të mos harruar. E tani kishte frikë nga shokët që mos ta vërenin që ta dënonconin, sepse prapë mund të binte në burg. Vargjet e ruajtura në vetëvete për njëzet vite, burgjeve dhe qelive ai dëshiron t`i hedhë në letër, në fletore, që një ditë t`i qesë në dritë. I shkruan ashtu pa respektuar dot gjuhën letrare, sepse për një gjë të tillë nuk ka kohë poeti, sepse "u lodha së mbajtuni në mendje", do të thoshte ai në fletoren e tij të parë.


Trishtimi nga mungesa e lirisë


Në libërthin "Asnjë çast lumnije" të Havzi Nelës, të përgatitur e të redaktuar nga studiuesi Petrit Palushi, lexuesi ka para vetes vetëm një tufëz poezish, nga të gjitha ato që kishte shkruar e që i kishte ruajtur plot sakrificë në vetëvete. Janë gjithësej nëntëmbëdhjetë krijime që përbëjnë një libërth dhe një shtegëtim letrar të poetit Havzi Nela në tehun e jetës e të vdekjes, që luftojnë për ta mundur njëra-tjetrën. E tillë është edhe poezia "Kur të vdes", një poezi me një titull ndjellakeq, por real. Poeti këtu e ndien vdekjen "para kohe", ndonëse një gjë e tillë i rrinte pranë:


Kur të mësoni se kam vdekë,

Kur të thoni:"Ndjesë pastë!"

A e dini se çfarë kam hjekë

Unë, poeti zemërzjarrtë ?


Është një poezi e tëra e mbështjellë me realitetin fiktiv që kishte shoqëruar poetin gjatë gjithë kohës. Një poezi që transmeton mesazhin poetik dhe jetësor të poetit që e deshi lirinë, që e deshi jetën, që deshi dritën dhe stinën më të bukur të jetës, por që kurrë s`i përjetoi vetë.


Thoni: Dritë ai kërkoi,

E vetë dritë nuk pa me sy

Thoni: "Për njerëzinë këndoi,

E për vete mbajti zi".


Janë këto vargje dhe të tjerat që shprehin më së miri angazhimin njerëzor të poetit që dergjej burgjeve plot vetmi dhe torturë, të poetit që kishte frikë nga "shokët" kur hidhte në letër vargjet e ruajtura në mendje. Poetit që provoi prangat dhe errësirën e qelive, duke lëshuar kushtrimin për të mjerët, nga të cilët dronte se edhe varrin do të kishin frikë t`ia preknin e t`ia vinin ndonjë lule.

Havzi Nela, që vuante nga mungesa e lirisë jo vetëm krijuese, nuk trembej dot nga vdekja për këtë liri. Ai nuk kishte shpirt robi që të bindej për gjithçka. Nuk duronte fjalët poshtëruese, fjalët fyese, të cilat mund të binin më tepër se mallkim. Këtë qëndrim poeti e shpreh në mëse një poezi. Prandaj, këtë mesazh ka edhe poezia "O liri, o vdekje", apo edhe poezia "Ma mirë le t`i mbylli sytë", në të cilat mospajtimi me fyerjen, poshtërimin, janë qëndrime të prera të poetit që më parë pranonte të thonin njerëzia se vdiq, por shkoi me nder, se i rrëzuem (kuptooshtëruar) përgjithmonë. Këto vargje poeti i sajon në burgun e Burrelit më 1977, në ato momente kur përballej me torturat dhe poshtërimin që i bënin gardianët dhe komesarët e diktaturës.

Kur lëxon poezitë e burgut të poetit Havzi Nela të kapë trishtimi, një trishtim që të tronditë. Aty do të përballesh me një realitet që kishte ndodhur, me një përjetim të drejtpërdrejtë. Ndryshe nga poezia e burgut e Visar Zhitit, e cila është një poezi që e ndien burgun dhe peshën e rëndë e të tmerrshme të tij, por që shprehshmëria e saj është ndryshe, pa urrrejtje, në poezinë e Havzi Nelës ka më tepër urrejtje, më tepër mosdurim, më tepër drejtpërdrejtshmëri dhe kacafytje me realitetin brutal të jetës:


Jo or jo, njëzet vjet burg nuk u mjaftuen,

S`u ngopën ushunjëzat, xhelatët mendjemarrë,

Më ndoqën kamba-kambës, lakun m`a shtrënguen

Më ndoqën gjithë jetën, pse jo deri në varr

(Nuse më dhanë robninë)


Kjo poezi shpreh brengën e poetit për atë që ekzekutorët i dhuruan atij, duke e lënë fillikat vetëm, duke e sterilizuar dhe duke e lënë edhe pa fëmijë. Këto vargje poeti i shpalos në Arrën, ku pushteti e kishte dërguar për ta mbytur me vetmi, por që s`mund ta thyente dot:


M`hoqën përgjithmonë të shtrenjtën, lirinë,

M`i hoqën të gjitha, kot kam mbetur gjallë.

Shtëpinë m`a rrënuen, nuse më dhanë robninë,

Më lanë pa vajzë e djalë, më lanë të qaj me mall.

(Nuse më dhanë robninë)


Ndonëse i mbytur vetmi dhe vuajtje të shumta shpirtërore e fizike, poeti, megjithatë jeton me të mirat, jeton me pathyeshmërinë e tij, e cila siç shihet i jep një trohë ngushëllim, sa për të mos thënë "një trohë dëshprim të përmbajtur". Liria tek ai ndihet vetëm atëherë kur e kujton vendlindjen, kur e kujton të kaluarën e lavdishme të vendlindjes. Duke i kënduar vendlindjes, në mes këngës dhe vajit dëshpërues, poeti mundohet të shprazë vrullin dhe flakën e ndezur të krenarisë që i ngjallë qëndresa dhe pathyeshmëria nëpër shekuj e vendlindjes dhe njerëzve të saj, tashmë të katandisur keq. Janë ato vende, ata emra të vendlindjes, si Kalaja e Dodës, Luma plakë, Gjallica dhe të gjithë ata shkrepa e male, ato lugina e gryka, ku nëpër kohë u zhvilluan beteja kundër pushtuesve në ato luftëra për identitet e integritet kombëtar e njerëzor, të cilat poetit në mes errësirës së qelisë, burgjeve të Spaçit, Rrëshenit, Burrelit, humbëtirave të Arrnit etj, i ngjallin një diçka të bukur, një diçka të dinjitetshme, siç është liria, për të cilat poeti përdor metaforat më të bukura, më të zgjedhura:


"Flamuj t`gjallë në lufta t`rrepta,

Hijerandë, simbol lirie !"


Janë këto malet dhe shkrepat e vendlindjes së poetit, të cilat të kujtojnë vargjet e Naim Frashërit që i thurte atje larg në mërgim me atë shpirtin e mërguar. Po atëhere ishte një tjetër kohë, kohë e pushtimit, ndërsa poeti i këndonte të gjitha atyre, duke hymnizuar malet e kodrat, çukat etj., por tani në kohën e Havzi Nelës, cila kohë ishte që ai të mallëngjehej aq shumë. Kjo ishte një anakronizëm i llojit të vet, që është shpjeguar sa herë. Poezia e poetit bëhet më e fuqishme, kur dihet se n`çrrethana u krijua ajo. Poeti bëhet një hymnizues dhe i përmallshëm për një diçka të kaluar që i shëmbëllen me të bukurën, me madhështoren, e cila u mbyt nga grotesku dhe nga e shëmtuara e kohës "moderne". E kohës që po mbyste edhe atdheun e poetit, ku bëhej lufta e klasave, vrasja e njerëzve dhe e fjalës së lirë. Prangat e diktaturës shtërngoheshin e shtërngoheshin deri në këputje jete. Ndahej vëllau me vëlla dhe gjaku shprishej çdo ditë e vendi ishte dhe "po mbyllej me spiunë" që të përcjellin si hije të prapta. Dhe këtë poeti e shihte përditë, sepse edhe përballej atje në errësirën e qelisë. Andaj, në një moment ligësie e siç duket edhe humbje shprese për diçka të mirë që mund të ndodhte, poeti bën thirrje për vajtim:


Eni gjithë s`bashku, le të shpallim zinë

Me gjamë e me kuje t`a vajtojmë Shqipërinë

(Eni të vajtojmë Shqipërinë)


Ky është kulmi i dëshprimit të poetit të dëshpëruar e të mbetur pa shpresë. Poezia e Havzi Nelës "Eni të vajtojmë Shqipërinë" të kujton poemthin e Pashko Vasës "O moj Shqypni" , të shkruar këtu e njëqind vjet më parë. Këtu duhet të bëjmë një paralele, për të shikuar Shqipërinë e atëhershme me të kohës së Havzi Nelës. Cili ishte ndryshimi i katandijes së Shqipërisë së atëhershme me të tanishmen dhe a kishte të drejtë poeti Nela ta bënte një ftesë të tillë për vajtim? Natyrisht që arsyet ishin të shumta që ai të bënte këtë ftesë: Nuk është vetëm ana personale e vujatjes dhe e persekutimit të poetit nga pushteti dikatorial, i cili vendit nuk i sillte asnjë të mirë, prandaj as poetit të syrgjynosur, por është edhe ana e përgjithshme që u pa më vonë me syrin e një realiteti krejt tjetër. Poezia ftesë për të vajtuar në Shqipërinë, e Havzi Nelës, është edhe një ftesë për të ngritur zërin dhe për të luftuar për dinjitetin e Shqipërisë "së rënë përdhe" e të thyer krahësh. Të Shqipërisë së përgjakur e të lidhur ndër pranga ashtu sikur vetë poeti. Kjo është një nga poezitë më të goditura, më të brumosura me atributet e një krijimi dinjitoz, pavarësisht nga klithmat dhe shprazjet e shumta të poetit mbi ata që i bënin këtë gjëmë Shqipërisë.

Por edhe në mes asaj errësire, në mes atyre klithmave e gjamës, poeti Havzi Nela në shpirtin e tij fanitte shpresën e fitores, kur dëgjonte për gjërat e madhërishme që ndodhnin. Është viti 1981. Ngjarjet në Kosovë atij i ngjallin asociacionin e fitores dhe të krenarisë, gati të humbur. Atë asociacionin e shikuar në vargjet për vendlindjen në të kaluarën e lavdishme të saj. Këtë e shpreh më së miri poezia "Nusja e flamurit", në të cilën poeti i këndon çikës kosovare që mbi tankun serb ngjitet sikur shqiponja duke valëvitur krahet pa asnjë frikë:


Lavdi çikës kosovare

Si një shqerrkë, si jë manare.

I del tankut, i thotë "Ndal!"

Rritet, ngrihet sa nji mal!


Poezia e Havzi Nelës pati fatin e vetë poetit. Një fat të ndrydhur, fatin e një poezie që ende vazhdon të "ruhet" duke pritur një kohë më të mirë. Këto pak poezi të mbledhura dhe të botuara nga studiuesi i përkushtuar, Petrit Palushi, janë një rast i mirë për të mësuar për një proces të zhvilluar brenda dramës jetësore të një njeriu që e deshi atdheun dhe lirinë e tij, një dramë jetësore që tregon fatin e keq të një kolektiviteti të tërë dhe përjetimet e tij brenda një periudhe të caktuar të quajtur diktaturë. Dalja në dritë, qoftë edhe në këtë formë dhe këtë sasi, të jep shpresë se rrugëtimi i nisur shumë kohë më parë i krijimeve të poetit Havzi Nela do të arrijë cakun. Vetëm kur të kemi para vetes tërë opusin e tij krijues, mund të flasim më shumë dhe të japim ndonjë vlerësim më të kompletuar për poezinë e kijuar nëpër vite të poetit fatkeq, Havzi Nela....


..

[whisper]

Ata qe kane akoma ndonje iluzion per figura kriminale si Ramiz Alia dhe zvarranike si Fehmi Abdiu le te lexojne artikullin e mesiperm...

I dyti firmosi vendimin e denimit me varje te Havzi Neles dhe i pari refuzoi kerkesen per falje nga martiri.

Dhe...te gjitha keto ndodhen ne vitin 1988...vetem dy vjet para permbysjes se diktatures komuniste...




( Flm Brari qe e solle ketu kete artikull !!! )

[angert]

po sot shqypni po m thuej si je
si gjithmon,me lot, e , rrke,
vuajtje e gjak ,tue dredh,mbi dhe

poeti nga mitrovica
xhelal ferizi

[dardajan]

Anton ketu ku jam une, kam rreth cerekun e fisit te tij , te cilet punojne e studiojne , jane vertet njerez te mire dhe Shqiptare te ndershem , shum prej tyre pas atij denimi jane internuar ne Lushnje ku kane ende sot familjet.

Akoma nuk e di ti qe Shqiperia eshte ende ne dore te PPSH -se dhe nxenesve te dale nga shkolla e Partise Tirane !!??

[Darius]

O angert clidhje ka kjo teme me poetin e talentuar nga diaspora xhelal_ferizi? Ky nuk eshte as nenforumi i letersise.

Ketu flitet per persekutimin dhe denimin me vdekje te nje disidenti, mos i ngaterro temat.

[kurkushi]

Tragjika jone eshe e pafund sepse nuk dijme as fillimin e saj...
Nese gjejme momentin,diten,daten kur ajo filloi pa asnje dyshim qe do ia gjejme edhe fundin!Ti z.I Djathte trego daten dhe vendin ku ishte fillimi...se fundin ta them une i Kuqi!

[friendlyboy1]

e pabesushme esht e pa imagjinushme qe un kam te njejten kombsi si fehmi abdiu dhe tjer qe deri ne vitin 1988 eksekutnin njerez pse shkruanin peozi!!
Esht e paimagjinushme sot qe ne shqiperi ka njerez qe kan ber keto lloj gjerash i kan ren popullit me qaf kot.
Edhe per nja 10-15 vite kur ti tregosh kalamajve per komunizmin dhe per gjerat qe jan ber do i kuptojn si kemi kuptuar ne luften e dyt botror thjesht si perralla pa kuptim.
Shum te durushem ka qen ai brez se ne dihet sdo ja kishim len borxh plumbin ne ball dulles me shok.

[kurkushi]

Shum te durushem ka qen ai brez se ne dihet sdo ja kishim len borxh plumbin ne ball dulles me shok.

Secili brez e nenvlereson te meparmin! Ti ja ku e ke Kriminelin e shqiperise sot,qelloje!Pse ha..m** dhe lehe per te kaluaren?
Keshtu ka qene edhe atehere...Biles atehere populli e kane dashur me shumice ndryshimin nga feudalizmi... ne komunizem,sot s`e duam asnje sistem as fe as pa fe ...se jane bere kafshe...
Mos ...