Vepra e Aristidh Koles dhe thenia a Anastas Kulluriotit
Biseda qe bera me shkrimtarin dhe veprimtarin e shquar Aristidh Kola ne Athine ne vitin 1995, eshte nje deshmi e gjalle e pasionit dhe punes se tij krijuese si shkrimtar e studiues per te hulumtuar historine, gjuhen, kulturen e arvanitasve dhe per te evidentuar kontributin e tyre ne krijimin e shtetit te ri grek,
ku mbi nentedhjete perqind te heronjeve kombetar te pavaresise jane arvanitas.
Aristidh Kola vdiq ne menyre enigmatike, siē cileson shtypi, por e thene hapur e vrane ultranacionalistet greke me metoda te sofistikuara siē jane vrare edhe arvanites te tjere te shquar ne histori, duke filluar me Gjergj Karaiskaqin, me Teodor Kollokotronin (Bythguri) ne burgjet, ku u perplas heroi kombetar nga hierarket greke te fanatizmit nacionalist, duke vazhduar me pas me Laskarina Bubulinen, e me te zjarrtin arvanitas te Salamines, gazetarin Anastas Kullurioti e te tjere, krime te cilat historia i mban akoma ne skutat e fshehta e te errta te arkivave greke.
Ky fillim shekulli kishte ruajtur te njejtin fat edhe per ish presidentin e Arvanitasve te Greqise Aristidh Kola, per te treguar keshtu, se edhe ne kushtet e zhvillimeve moderne, kur Greqia, e cila quan vehten pjestare te asaj bote te ndritur e te kulturuar, qe quhet Bashkimi Europian,
mjerisht vazhdon edhe ne kete shekull te ri, qendrimin e paprincipte te nje shteti arrogant, qe nuk njeh asnje te drejte per minoritetet, per t’u shkolluar e ruajtur traditat e kulturen e tyre. Traditat e kulturat e minoriteteve perbejne vlera per ēdo lloj shoqerie ne shtetet e zhvilluara demokratike, por natyrisht jo ne Greqine e mentalitetit mesjetar e bizantin, te cilet mjerisht kane harruar se ishin vete greket, ata qe urreheshin dhe persekutoheshin si popull nga jerarket bizantine. Greket e sotem, nderkohe
qe perdorin te tere makinacionet e stilit bizantin per t'u mohuar te drejtat minoriteteve, ēuditerisht, i kane si idhujt e tyre te admirueshem shtypesit e tyre te dikurshem. Te kthesh ne idhull xhelatin tend qe te ka dhunuar, perzene e shfarosur, eshte nje paradoks i ēuditshem qe vetem ne Ballkan mund te ndodh.
Por gjithesesi, te vine punet e gjithesesi te sperdridhen greket e politikes dhe dipllomacise se pa principte, arvanitet, arbereshet e Greqise, te steres dhe te ishujve, kurre nuk mund ta harrojne amanetin e te pavdekshmit Anastas Kullurioti, qe nga Salamina e betejave navale arvanitase, ngrinte zerin e tij: "Kombet nuk jane insekte, qe mund te heqin dore dhe te braktisin aq kollaj kombesine, gjuhen zakonet dhe traditat e tyre si gjarperinjte qe nderrojne lekuren, te mohojne eterit, memedheun dhe fisnikerine e tij, traditat e trimerise se vet, eshte anakronizem dhe e padegjuar, qe ne historine e kombeve te gjejme nje popull aq haram dhe indiferent ndaj vetvetes".
Keshtu tha Anastas Kullorioti dhe nga keto mesime u udhehoq Aristidh Kola per zgjimin e ndergjegjesimin e dy milion arvanitasve te Greqise, prandaj qe te dy i vrane:
Edhe mesuesin edhe dishepullin e vazhduesin e vepres se tij.
Kolec Traboini, 28 Dhjetor 2002
----------------------------------------
Interviste me shkrimtarin Aristidh P.Kola, ish-kryetar i Lidhjes se Arvanitasve te Greqise
Marre ne Athine, ne vitin 1995 nga Kolec Traboini
- Qe ne krye te kesaj bisede, zoti Kola, ju falenderojme per mundesine qe na dhate per t'ju intervistuar dhe per te realizuar nje cikel fotografish, te cilat jane te destinuara per shtypin e diaspores shqiptare ne SHBA, lexuesit e te ciles, per fat te keq, nuk kane akoma njohuri te plota mbi vepren tuaj studimore si dhe veprimtarine tuaj.
A.KOLA: Ju falenderoj gjithashtu dhe gezohem qe kjo interviste do te behet shkak qe te njihem me shqiptaret qe jetojne e punojne ne Amerike.
- Jeni i njohur ne boten shqiptare dhe i vleresuar si nje nder perfaqesuesit me te shquar te arvanitasve (Arberesheve, siē quhen ne Shqiperi, Kosove e Itali), te Greqise. Ēfare ka qene zanafilla e ngacmimi per te ardhur deri tek dy veprat madhore siē jane: "Arvanitet" dhe "Gjuha e Perendive" ?
A.KOLA: Qe nga shekulli i kaluar, ne Greqi jetuan studiues te veēante, te cilet u perpoqen te hidhnin drite ne histori per te njohur racen shqiptare e gjuhen e saj. Ajo ishte logjike,
sepse nje pjese e madhe e popullit grek e ka prejardhjen e tij nga Epiri i sotem e nga Shqiperia dhe jane njohur si arvanitas.
Jane pikerisht ata arvanitas qe dhane thuajse shumicen e heronjve
te vitit 1821,
ata ishin gjithashtu krijuesit e shtetit te ri grek. Kjo e vertete, veēanerisht vitet e fundit, i eshte fshehur popullit grek per shume arsye.
Emri "arvanitas" ne Greqi duhej te ishte titull nderi e jo te perfundonte pothuajse i share. Veēse krejt keshtu ishte katandisur dhe emri "grek" ne fillim te viteve bizantine. Ky ishte shkaku kryesor qe nxiti te shkruaj librin "
Arvanitet dhe prejardhja e grekeve" duke i bere nje vrojtim tere historise greke qe nga lashtesia me pellazget e deri ne kryengritjen e vitit 1821.
Historianet greke, bashkekohes te mi, shkruajne historine e Greqise
dhe i nxjerrin jashte tyre: pellazget ne lashtesi dhe arvanitet ne historine e re. Por, nje histori greke, e cila nuk merr ne konsiderate te saj pellazget dhe arvanitet, ajo nuk eshte as greke dhe as histori nuk mund te jete. Nderkohe ne librin tim te dyte "Gjuha e perendive" (I glossa ton Theon) nuk mund te jete veēse nje kapitull i librit tim te pare e ku percillet, ne essence dhe ne permbatjen e tij, adhurimet e grekeve te vjeter dhe pellazgeve, udherrefyes ne kete teme eshte
etimologjia e emrave te perendive, te adhurimeve dhe perkufizimi i toponimeve madje dhe thjeshte emrat e heronjve e gjysmeperendive. Perpjekjet e reja te tanishme sjellin qe etimologjia te shpjegohet jo vetem me ndihmen e antikitetit grek, latin e te sanskrishtes, por dhe te
arvanitasve (pra shqipes se vjeter). Edhe gjuha arvanitase, siē do te konkludoje lexuesi, eshte nje zbulim i vertete ne kete perpjekje.
- Vepra se shumti nuk shkeputet me njeriun - krijuesin e saj, prandaj pa u shkeputur prej saj na lejoni t'ju pyesim diēka mbi trungun tuaj familjar si dhe emocionet e femijerise ne mjediset arvanitase ku jeni lindur e rritur.
A.KOLA: Prejardhja ime eshte nga nje fshat 20 km. ne perendim te Thivas, atje ku gjendeshin Thespieset e lashte. Fshati quhej Kaskaveli, por tanime shumica e fshatrave kane nderruar emra per shkak te ndonje nenpunesi burokrat injorant, keshtu qe fshati im quhet Leontari.
Te gjitha fshatrat e krahines se Thivas dhe vete Thiva, jane arvanitase. Ne kete vend kalova vitet e mia te para dhe kam kujtime shume interesante. Atehere mungonin shume nga te mirat te cilave u gezohen njerezit sot, por zoteronte gezimi, e qeshura, ngrohtesia e marredhenieve njerezore te sinqerta e te ēiltra. Njerzia dinte se ē'donte, dinte si te gezonte ate qe kishte.
Gjysherit e pashkolle si dhe gjyshet tona, kishin nje menēuri te admirueshme dhe nje ngrohtesi njerezore, qe shprehej ne jeten e perditshme te tyre, ne histori, ne perrallat, kenget, vallet e ne vajtimet e tyre.
Natyrisht qe ne mes tyre flisnin gjithnje ne gjuhen arvanitase, veēse me ne femijet flisnin, aq sa dinin te flisnin, ne greqisht qe e konsideronin gjuhe te shkollimit, te dijeve e te ardhmes ne pergjithesi. Pavaresisht nga ky kushtezim, gjuha e pare me te cilen u shpreha ishte gjuha arvanitase. Kur u rrita, ne gjimnaz, fillova te dalloj ngjashmerine e disa fjaleve me gjuhen e Homerit dhe latinishten, por nuk kisha kuptuar akoma lidhjen e thelle te saj me keto gjuhe.
Njohurite tona rreth temes "
Arvanitet" dhe "gjuhes arvanitase", atehere ishin jo vetem te kufizuara por pothuajse nuk ekzistonin. Mbizoteronte erresira. Ato pak vepra qe ishin shkruar per kete teme, per ne ishin krejt te panjohura. Ne asnje prej librave te njohur nga femijet ne gjimnaz, por edhe ne universitetet, nuk behej fjale per arvanitet dhe gjuhen arvanitase. Personalisht une, ne dekaden e 1960, kontaktova keto probleme dhe fillova t'i studioj, keshtu qe me 1983 nxorra vepren time "
Arvanitet dhe prejardhja e grekeve", te cilit ju be nje pritje shume e mire dhe tani ndodhet ne ribotimin e 7-te.
- Ē'eshte per ju Thiva, kjo krahine tipike arvanitase? Cila eshte shtrirja e arvanitasve ne hapesiren e Atikise e me gjere ne Evia, Peleponez e gjetke?
A.KOLA: Thiva dhe ne pergjithesi krahina e Thives ku qe nga shekulli i 14-te banohet veēanerisht prej arvaniteve, ka nje histori shume te lashte.
Thiva pra konsiderohet sot nder qytetet me te vjetra te botes, e cila vazhdimisht dhe ne menyre te panderprere ka qene e banuar. Themeluesi i Thives, siē dihet, konsiderohet Kadmos, te cilin Herodoti e quante Fenikas, duke besuar ēka i thane finikasit ne nje udhetim te tij ne Lindjen e Mesme. Ky mendim mbizoteron akoma. Por, ne qofte se do te studiosh ne thellesi te miteve te antikitetit grek historine e Thives, do te konstatosh se
Kadmos nuk ishte finikas,
por nje prej shume te ardhurve te races se madhe pellazgjike qe kishin strehet e tyre ne male te Epirit te sotem dhe Shqiperise. Kete kam theksuar ne librin tim te pare, gjithashtu jam ne perfundim te nje studimi analitik per kete teme, te cilin do ta botoj se shpejti. Duke shqyrtuar me kujdes
mithin e Kadmit,
do te shikosh menjehere lidhjet e ngushta te Thives me Ilirine.
Kur Kadmi kthehet merr gruan e tij dhe shkon te jape shpirt ne atdheun e tij. Nuk shkoi ne Finik, por ne Iliri. Atje beri femijen e tij te fundit te quajtur Ilir, thote mitologjia qe do te lidh Iliret me Kadmin.
Gruaja e tij Armonia, eshte nga Dardania (Kosova e sotme) dhe mitologjia thote se ajo eshte motra e prijesit te dardaneve, Dardanit.
Ne Thespoti, ekzistonte nje lume Kadmos ne lashtesi.
Me vone kur u be lufte ne mes te Thives e te Argosit dhe fituan Thivasit, u detyruan te shperngulen. Dhe ku mendoni se shkuan? Ne Iliri! Me vone erdhen ne kete krahine biotet, pak me vone se lufta e Trojes. Dhe nga ku mendoni se erdhen?
Prape nga Iliria.
2500 vjet me vone, nga i njejti vend, erdhen ne krahinen e Thivas arvanitet. Siē shihet, te gjithe te ardhurit ne kete krahinen time, por edhe ne te gjithe Greqine e Jugut, erdhen nga vendet e Epirit te sotem dhe te Shqiperise. Per kete kam nxjerre konkluzionin se, prejardhja e
races grekopellazgjike eshte nga keto vende. Ekzistojne natyrisht shume fakte te verteta dhe dokumenta, por nuk mund te permblidhen ne nje interviste.
Arvanitasit, pra, te cilet erdhen te grupuar ne shekulllin e 14-te, u ngulen ne te gjitha vendet ku banonin greket e lashtesise dhe qe atje u shperndane ne te gjitha ato vende ku kishin ngulmimet greket e vjeter: Italia e jugut dhe Siēilia, Azia e Vogel, etj. Historia pra ka nje vazhdimesi dhe perseritet ne menyre te mahnitshme me te njejtat motive.
Ja vlen te theksojme se greket qe kishin rezistuar ne Greqi, kur erdhen arvanitet, ishin pak e ndiqeshin nga forcat e Perandorise Kristiane Bizantine, nga uria dhe shkaterrimet e ndryshme qe po mbulonin ate vend. Ata pak greke te perndjekur u unifikuan me Arvanitet dhe u treten ne komunitetet arvanitase te fshatrave arvanitase dhe gjaku i ri arvanitasve te shekullit 14-te. As te mos mendohet se ne kete periudhe keta greker qe shpetuan ishin te ditur e artiste si ata te shekullit te 4-te para Krishtit. E kunderta, me perndjekjet, varferine, fatkeqesite, ishin katandisur ne nje popull analfabet, por krenar, ashtu siē ishin dhe gjysherit tane. Prandaj u unifikuan plotesisht.
Keshtu, ne Atiki, Biotia, ne ishujt e Argosaronikos, ne Argolia, Korinth, Evia dhe pergjithesisht ne hapesirat e Peloponezit, ku kish lulezuar lashtesia greke, mbizoteroi Gjuha me arvanitet, pavaresisht se nuk njihnin lidhjet e thella nderracore ndermjet tyre. Mjafton t'ju sjell nje tregues qe ne vitin 1479, ne nje raport te venedikasit Marko Varvarigu derguar qeveritareve venedikas, thuhet fjale per fjale keshtu: "Arvanitasit dhe greket jane nje popull, qe urrejne ēdo te huaj".
....
- Vepra juaj studimore "Gjuha e Perendive" shkon larg ne kohe, mbeshtetet ne vepren e Homerit dhe ne kohen e perendive te Olimpit. Sa kohe ju eshte dashur ta perfundoni ate veper?
A.KOLA: Kjo veper ne fund te fundit eshte nje kapitull i librit tim te pare. U botua ne vitin 1989, por temat e saj kam pas nisur t'i perfundoj qysh ne fillim te vitit 1980. Ky liber eshte perkthyer dhe ne anglisht dhe shpresoj qe te qarkulloje edhe ne ate gjuhe.
- Ju zoti Aristidh i referoheni dhe koheve pellazgjike. A mendoni se per historianet shqiptare por edhe ate greke, ka rendesi studimi i asaj periudhe te lene disi ne mjegullnajen e shekujve?
A.KOLA:
Kam nje besim te patundur se pellazget, te cilet greket e lashte i konsideronin si paraardhesit e tyre, jane ēelesi per te kuptuar problemet e erreta te prehistorise, jo vetem te Greqise e te Ballkanit, por te tere pellgut te Mesdheut dhe ne te njejten kohe, te botes se lashte, qe nisi nga Evropa dhe perfundon ne Indi. Nuk mund t'i afrosh epokat parahistorike, duke mohuar pellazget si dhe mitologjine e lashtesise, e cila nuk eshte perralle, por nje rrjedhe ngjarjesh historike me veshje poetike. Nuk mund ta konceptoj se si mund te ekzistojne sot shkencetare greke,
te cilet kane ngecur ne studimet indoevropiane dhe nderkohe mohojne pellazget. Persa i perket shkencetareve shqiptare dhe keta do te thoja duhet te marrin persiper studimet e pellazgeve,
jo vetem per shkak te prejardhjes se lashte pellazgjike te qendrave si Dodoni dhe vendeve te shenjta si Tomorri, qe gjendet ne zonen e Ilirise se Jugut te moēem dhe Epirit, si dhe per faktet gjuhesore pellazge, te cilat kane mbijetuar; gjitha keto i bejne shkencetaret te dalin ne konkluzionin se gjuha shqipe eshte e vetmja, qe ka shpetuar nga trungu i gjuhes pellazgjike.
- Ju deshifroni gjuhen e Perendive te Olimpit nepermjet te folures arvanitase.
Kadare tek Eskili gjen motive, tradita, zakone, te cilat jane ruajtur aq besnikerisht vetem ne rrafshin shqiptar. Pse disa te tjere (dhe jo te paket keto) kane ndrojtje, per te mos thene frike, nga keto pika takimi ne lashtesi e me pas ne historine e mevonshme?
A.KOLA: Kushdo qe merr persiper te beje nje paralelizem te lashtesise paraklasike greke dhe te shoqerise arvanite te shekullit te 18 - 19-te do te befasohet nga ngjashmerite karakteristike. Tani si arritem te kemi turp per gjera, per te cilat duhet te jemi krenare, kjo eshte nje histori tjeter tragjike.
Koncepti i sotshem nacionalist i historise, ose propaganda nga njera ane - mohimi dhe dobesite nga ana tjeter, kane transformuar shume gjera, ne mes te cilave dhe ndergjegjen historike, kulturore dhe kombetare te shume popujve. Kjo ka ndodhur dhe ne te kaluaren.
Ne shekujt e pare bizantine, shembull, fjala "grek" konsiderohej sinonim i fjales "barbar".
Ne epoken bashkekohore, greqishtfolesit e Italise se Jugut, konsideronin si perulje te perdornin gjuhen greke. Diēka e ngjashme ndodh edhe me arvanitet. Por, edhe ne Shqiperi shekullin e kaluar intelektualet nuk perdornin shqipen, por turqishten, greqishten, italishten etj., sipas fese se secilit. Gjuha arvanite qe flasim ne Greqi, eshte gjuha e heronjve kombetare qe bene kryengritjen e vitit 1821. Eshte gjuha e heronjve te lashte dhe te perendive te Greqise (pellazgeve) dhe si e tille duhet te jete e respektuar dhe e shenjte.
Por, nuk eshte keshtu! Dhe fajtoret jane te shumte, por para se gjithash ne vete.
....
- A mendoni se miqesia dhe klima e mirekuptimit ne mes te Greqise dhe Shqiperise, i ndihmon arvanitasit per t'u ndjere me te lehtesuar ne krenarine e prejardhjes se tyre dhe ne ruajtjen e identitetit?
A.KOLA: Sigurisht qe perkeqesimi i marredhenieve te Greqise e Shqiperise ka ndikime mbi arvanitet. Megjithe veshtiresite dhe pengesat qe na shkaktojne, perveē Greqise e Shqiperise ka edhe shkaktare te tjere, fuqi te tjera qe prishin pune, besoj qe shpejt a vone greket e shqiptaret do ta gjejne rrugen qe i afron. Kujtoj prape fjalet e nje antropologu te madh,
te Jani Kumarit: Duan, s'duan, shqiptaret e greket jane vellezer! (??)
...
Botuar ne gazeten "Illyria" New York, Nr.555,556, Gusht 1996
Postuar mė parė nga Lioness
Pėrgjigju Duke Cituar
Krijoni Kontakt