Mitrush Kuteli

[shigjeta]

Nje kart Shen Naumit

E njoma penden ne vrer
te nis t'ju shkruaj k'te karte
sa tmerr, o Zot, sa tmerr
ta njomesh penden ne vrer
Kaq tmerr te zi dhe lemeri
sa pane syte e mi
s'ka pare asnjeri

Shtepine e pash, kur m'u dogj
e pash foshnjen, kur m'u poq
edhe tim shoq, o Zot,
edhe tim shoq

Dhe jam qe ahere, sic me sheh
sic me sheh, edhe nuk me njeh
nje flete e thate neper ere
kurre ne parajse, kurre ne sketerr

Edhe menndimi im, c'mendim
une nate per nate bredh nder qiej
rreshqas permbi selvi
se si per cudi
vete Zonja Shen Meri
vete Zoti Shendelli
me shpie permbi selvi

Per dreke shkoj ne Zoti vete
ne Zoti i madh e i vertete
qe rri ne rete
me kembet lagur ne det
Me thote i shjenjti "Ulu, ha!"
dhe une qesh, dhe une qaj
"Jo!"- mish prej foshnje une nuk ha
Dhe ik pastaj e fluturoj
ne qiej te athet si limoj
ne qiej te verdhe si limoj

Tak, tak, troket
Tak , tak
A s'hape deren pak?
A s'hape shpirtin pak?
"Kush eshte ne cardhak?"
S'pergjigjet asnjeri, nga terri i zi
i them: "Kush je ti ne terr te zi?"
"Jam Zonja Shen Meri"

Oh, i bie ne gju
bejme tani nje here, dy, dyzetetri
ergjend je moj Shen Meri
e vojtur je moj perendi
Se ti ke qare, se ti di
sa eshte e dhembshur nje femi
Kisha Zonje nje femi
dhe desha fort ta mbaj ne gji
ta mbaj ta rrit per Shqiperi,
per Shqiperi

Shtepine e pashe kur m'u dogj
e pashe foshnjen kur m'u poq
dhe tim shoq, o Zot
sa tmerr te zi, sa lemeri
pane syte e mi, s'ka pare asnjeri

Pa nis e qan Zonja Shen Meri
aty ne syte e mi
i rrjedhin lotet ne shami
Pa nis edhe une e qaj
vajtoj, vajtoj me vaj
Po sa cudi, sa cudi
te qaj zonja Shen Meri
sic qan nje cilimi
Me erren syte dhe qaj
me mbytet shpirti, kur ze qaj
nga kaq vaj, nga vaji im, nga vaji i saj

Po nis muret t'i zgermas
me thonje pergjakur i zgermas
edhe bertas, porsi e cmendur bertas
Oh, me lesh leshuar bertas

Tak, tak, troket
tak, tak
A s'hape deren pak?
dhe shpirtin hape pak
Dhe perseri hyn brenda Zonja Shen Meri
kjo Zonje e rende Shen Meri
veshur ne ergjend dhe ne flori
ne dore nje qiri

Pa mbushet oda drite plot
pa mbushet shpirti kenge plot
dhe s'ka pike lot
o Zot i madh, o Zot
Dhe nga Zonja, rrotull saj
nje tufe engjuj te pafaj
dhe s'kam me vaj

Po midis engjujve e shoh
Oh foshnjen time dhe e njoh
i bie ne gju, bejme tani
nje here, dy, dyzetetri
ergjend je moj Shen Meri
Ti dore lare ne flori
ti me ke engjuj
dhe nje me fal ti,
nje mituri, ta marr ne gji
ta mbaj, ta rrit per Shqiperi
Dhe doren zgjata qe ta marr...

Kendon kendezi nje, dy, tri..
dhe tretet Zonja Shen Meri
si engjelli
Qiriri shuhet, pas qiri
dhe mbetem rrishtas ne te zi
ne terr te zi, ne lemeri
sa cudi , sa cudi
Po sonte prap do te fluturoj
ne qiej te athet si limoj
ne qiej te verdh si limoj
dhe foshnjen time do kerkoj
do fluturoj

Mos qeshni zonja dhe zoterinj
se flas si cilimi, se qaj si mituri
ketu brenda ne cmendi
foshnjen time qe desha fort ta mbaj ne gji
ta mbaj, ta rrit per Shqiperi

Shtepine e pashe kur m'u dogj
e pash foshnjen kur m'u poq
sa u perpoq, o Zot
edhe tim shoq
Sa tmerr te zi , sa lemeri
pane syte e mi, s'ka par' asnjeri

Tak, tak troket
tak, tak
A s'hapni porten pak?
Dhe shpirtin hape pak!

[Darius]

Mitrush Kuteli

Mitrush Kuteli është pseudonimi i Dhimitër Paskos, i njërit prej prozatorëve më të shquar të letërsisë sonë, ushqyer që në fëmijëri me legjendat dhe baladat e Jugut, sidomos me ato të malësisë së Pogradecit, qytetit të lindjes së tij. Duke njohur thellë edhe letërsinë botërore, ai arriti të krijojë një prozë realiste origjinale, të fuqishme, me një fantazi të jashtëzakonshme.
Mësimet e mesme i kreu në Selanik, kuse të lartat në Bukuresht, ku më 1934 mori titullin "Doktor i shkencave ekonomike". Më 1942 u kthye në atdhe, ku punoi në fillim si ekonomist dhe më vonë e derisa vdiq, më 4 maj 1967, si përkthyes.Mitrush Kuteli, si një personalitet demokrat që i shpalli hapur e me guxim pikpamjet e tij, u keqtrajtua nga shteti monist deri sa u dënua edhe me burgim. Keqtrajtimi i tij vazhdoi edhe pas daljes nga burgu, kur ai u detyrua ta vazhdojë punën e tij krijuese në kushte të vështira ekonomike dhe i lënë në harresë nga shtypi zyrtar.
Veprimtarinë letrare e nisi me botimin e vjershave e tregimeve, po edhe me artikuj që kishin një frymë antizogiste në gazetën "Shqipëria e re", në Kostancë (Rumani).
Vepra letrare të tij janë vëllimet: "Netë shqiptare", "Ago Jakupi", "Kapllan aga i Shaban Shpatës", "Dashuria e berberit Artan", "Shënimet letrare", "Sulm e lotë", "Këngë e britma nga qyteti i djegur", "Mall e brengë", "Havadan më havadan", "Tregime të moçme shqiptare" etj. Si përkthyes ai pasuroi kulturën shqiptare me Kryevepra të letërsisë botërore si "Kujtimet e një gjahtari" të Turgenjevit, "Tregimet e Petërburgut" dhe "Shpirtra të vdekura" të Gogolit, "Zotërinj Gollovlinovë" të Sllatikov Shçedrinit, vepra të Gorkit, të A.Tolstoit, të Paustovskit poezi të Pablo Nerudës etj.
Tregimet e Kutelit ose rrëfimet, siç i quan ai, përbëjnë në përgjithësi një prozë realiste me tërë shqetësimet e jetës së fshatit malor të Jugut. Në tregimin e tij gjejmë traditat më të mira të letërsisë sonë, përsa i përket rrymës së thellë demokratike. Personazhi i tregimit të Kutelit është fshatari shqiptar, i dhënë në marrdhënie e raporte komplekse me klasën feudale, në luftën e tij për mbijetesë në një shoqëri ku sundon anarkia. Në rrëfimet e tij pasqyrohet e kaluara e fshatit shqiptar, po, duke shprehur pakënaqësinë ndaj realitetit ose shqetësimin për fatin dhe dinjitetin e njeriut të thjeshtë e për vlerat shpirtërore të tij në kushtet e rendit obskurantist, feudal, ai u vu në opozitë edhe me shoqërinë e kohës. Pra e kaluara në rrëfimin kutelian u bën jehonë mjaft problemeve të realitetit shqiptar të kohës, si gjendjes së rëndë të fshatarësisë, shfrytëzimit të egër feudal, përpjekjeve dhe luftrave të saj për të ruajtur lirinë e për të jetuar me dinjitet.
Në këto tregime pasqyrohen edhe disa plagë të rënda të shoqërisë shqiptare si: kurbeti e vëllavrasja.
Një fshat i tërë shuhet nga veprimet çnjerëzore të beut, mali mbushet me kaçakë të betuar për hakmarrje, dashuria fshihet thellë e më thellë, shpirti i mërgimtarit digjet nga malli për vendin e vet, gërmadhat skuqin nga pushtuesit, kurse fëmijët i kthejnë hallet e rënda të prindërve të tyre në motive të lojës së pafajshme dhe kështu fillojnë të ndjejnë peshën e jetës.
Dallohen për problematikën e rëndësishme, për tonin e rreptë antifeudal, për dashurinë ndaj atdheut e ndaj njeriut të thjeshtë të popullit, për përbuzjen ndaj gjithçkaje të huaj që vjen të shkatërrojë një traditë të bukur tregimet: "Vjeshta e Xheladin beut", "Hanet e karvanet", "Si u takua Ndoni me Zallorët", "Gjonomadhë e Gjatollinj", "Xha Brahua i Shkumbanares", "Kujtimet e kujtimeve", "Natë muaji Shembiteri", "Natë marsi", "Qetësi para fërtyne" etj.
Dramaciteti i këtyre tregimeve është gërshetuar me një humor shumë të hollë, që vjen gjithnjë organikisht, si sfidim i tragjicitetit. Ai përfaqëson optimizmin karakteristik të thjeshtë e me pasione të fuqishme.Tregimet e para të Kutelit u shquan për lirizmin dhe përshkrime dehëse, kurse të tjerat u shquan për thellësinë dhe vërtetësinë e përshkrimit të jetës.
Historiani, etnografi e filozofi janë shkrirë me poetin, që i këndoi rrjedhshëm në prozë jetësinë e popullit të tij. Tregimet më të mira të tij si: "Xha Brahua i Shkumbanares", "Vjeshta e Xheladin Beut", "Kujtimet e kujtimeve" etj, karakterizohen nga vërtetësia e pasqyrimit nga ngrohtësia e ndjenjës dhe bukuria e mendimit. Në gjithë krijimtarinë e tij gjejmë përjetësimin e krahinës, të gjithë malësisë së Pogradecit. Ai i bëri në prozë krahinës së tij atë përjetësim që i bëri Lasgushi në poezi.
Proza kuteliane dallohet për lidhjen e saj të gjallë me traditën gojore, përrallën, legjendën e sidomos me baladën e Jugut, që ndikuan thellësisht në krijimtarinë e tij. Ky ndikim ndihet në mënyrën e dhënies së personazhit, në formën e shpalosjes së fantazisë e nostalgjisë, në mënyrën e trajtimit të motiveve e detajeve të shumta epike e lirike, të dhënies së botës shpirtërore, të personazheve, në ngjyrat e ndezura dhe tonet e ngrohta, në zhdërvjelltësinë e gjuhës, në humorin dhe ironinë e hollë dhe humanizmin e thellë. Asnjë prozator shqiptar nuk është mbështetur kaq fort te proza e pasur gojore e popullit, te balada e rapsodia. Në tregimet e Kutelit, të konceptuara në përgjithësi në trajta epike, ndihet poezia e një jete të lashtë shqiptare të rizgjedhur nga shpirti i kombit. Në disa tregime si "Qysh e gjeti Ago Jakupi rrugën e zotit", "I pasuri që ish i varfër fort", "I vdekuri dhe i gjalli", "Rinë Katerinëza" etj. Kuteli kërkon një përsosje shpirtërore, një drejtim të njeriut ndaj së mirës dhe humanes sipas filozofisë kristiane. Ato karakterizohen nga tone romantike e ngjyra impresioniste. Pjesa më e madhe e krijimeve të këtij autori, janë tregimet mjeshtërore, që e ngritën prozën tonë të shkurtër në një shkallë të lartë ideoartistike. Proza e Kutelit është e fuqishme me frymë të theksuar popullore, me një gjuhë shumë të pasur e të përpunuar. Në përgjithësi ajo është realiste, por, krahas realizmit, ndihen dhe tone romantike. Pothuaj në të gjitha tregimet, ngjarjet zhvillohen në të kaluarën. Por kjo e kaluar është një mjedis ku ai qëmton probleme e motive të rëndësishme të kohës. Ai vështron në të kaluarën, për të sjellë jehonën dhe shembullin e gjithçkaje të mirë, që ruajti populli ynë nga rebeshet e kohës.
Proza e Kutelit bën pjesë në fondin e artit të letërsisë sonë. Ai i ruan vlerat kryesore ideoartistike ngrohtësinë e poezinë e saj dhe është shembull i mbështetjes krijuese në traditën popullore. Në vitet '30 ky autor kontribuoi shumë shumë për ngritjen ideoartistike të prozës sonë të shkurtër në nivelin e poezisë, sepse deri atëherë ajo kishte mbetur prapa saj.
Mitrush Kuteli zë një vend të veçantë në kulturën shqiptare edhe si studiues kritik. Ai shkroi mjaft artikuj, por studimi, vlerësimi i drejtë e botimi që u bëri ai veprës së dy poetëve të shquar të viteve 20-30 Fan Nolit dhe Lasgush Poradecit, e renditi atë në radhën e kritikëve të talentuar shqiptarë, me shije të përparuar, me intuitë artistike, gjykim të thellë e kulturë të gjerë. Ai gjithashtu mbetet një folklorist i apasionuar. Materialet që ai mblodhi me durim e kujdes, i përmblodhi në vëllimin "Këngë e britma nga qyteti i djegur", Fryt i përpunimit me mjeshtëri i materialeve folklorike ishte edhe vëllimi "Tregime të moçme shqiptare" etj.

[sweet_babe]

KRIJIME TE MITRUSH KUTELIT

* kushtuar gruas se tij kur ishte ne burg*

Kaq afer jemi, por kaqe larg,
Te lutem mos me prit
Na ndajne terre rreth e qark
Dhe yll per mua s'ndrit.

Perse ta lidhesh fatin tend
Me nje pafat si une,
Kur di se emri im u shemb
Me dhune e perdhune?

Pra hidhe hapin guximtar
Ndaj jetes se gezuar
Dhe me harro ketu, ne varr,
Te vdekur pa mbuluar

[sweet_babe]

Mitrush Kuteli…si e varrosën të gjallë

Ndërsa njerëzit ngatërroheshin nëpër zhurmën e ceremonisë së përkujtimit të ditëlindjes së Mitrush Kutelit, një burrë i thinjur nisi të rrëfejë një histori të vjetër. Me këtë qëllim kishte ardhur enkas nga Elbasani. Fillin e nisi nga një ditë e veçantë…nga viti 1948. Hamza Tusha, atëherë ishte një djalosh i ri që vuante një dënim në kampin e Vloçishtit. Atje kishte marrë vesh rastësisht, se në kampin e tyre po kalonte dënimin edhe një shkrimtar i madh. I kishin thënë se shkrimtari quhej Dhimitër Pasko. Kishte dëgjuar për të shumë rrëfime nën zë nga të tjerët ndërsa vetë ende nuk kishte arritur ta njihte.
"Ajo ditë e ftohtë prilli, bëri që unë ta njihja nga afër, e në një mënyrë mjaft tragjike"- nis të tregojë burri i thinjur.- "Ndërsa punonim të gjithë aty në atë kamp, një kapter që quhej Skënder, thërret me të madhe që t'i sillnin atë shkrimtarin. Pastaj urdhëroi dy të tjerë që t'i hapnin një gropë të madhe mbi një metër e gjysmë të thellë". Të burgosurit kanë parë me sy të habitur gjithë ç'kishte ndodhur në ato pak minuta, gjithë lëvizjet e shpejta të lopatave që nxirrnin dheun rreth gropës që merrte formë nga minuta në minutë. Më tej panë shkrimtarin që tërhiqej me forcë, se si e kanë zhveshur, se si e kanë plandosur më tej në gropën e thellë, ashtu të zhveshur lakuriq. "Mbaj mend që atëherë ishte shumë ftohtë. Ishte ndoshta fillim prilli dhe koha ende nuk kishte nisur të ngrohej. Si e futën brenda në gropë, e mbuluan me plisat që kishin lënë rreth saj, derisa dheu i arriti deri tek mjekra"- shpjegon me hollësi bashkëvuajtësi i hershëm i shkrimatrit të madh. "Pastaj-vazhdon më tej ai- e lanë aty, të futur brenda në tokën e ftohtë e të lagësht afër kënetës së Maliqit. Si kaluan disa orë, atij filloi t'i ikë fytyra. Iu shtrembëruan nofullat dhe nuk nxirrte dot asnjë tingull nga goja. Ne të gjithë e shihnim, pa mundur të bënim asgjë. Të ktheje fjalë atëherë, sidomos në situata të tilla, ishte si ta kërkoje vdekjen me zor"- thotë Hamzai- "Atë kohë komandant kampi, ishte një i quajtur Tasi Maku. Në momentin që ai kishte ardhur për të thirrur të burgosurit, një shoku im që kisha në krah më thotë : "Sa keq, ky njeri që është groposur këtu është një shkrimtar i madh. Pse nuk i del komandantit përpara t'i tregosh ( unë isha komandant i një brigade të vogël të burgosurish që udhëhiqja punën). Megjithëse kisha shumë frikë, e mora guximin dhe i dola përpara komandantit duke i thënë - "Kapter Skënderi ka futur një njeri të gjallë në dhe. Mbaj mend që ai u alarmua. Kërkoi me ngulm të gjente kapterrin që kish bërë këtë veprim. Më pas e nxorrën trupin e shkrimtarit duke i bërë shërbimet e duhura që ai të vinte në vete." Kanë kaluar shumë vite, që nga 1948. Gjithsesi burri i thinjur nuk ka mundur ta zbehë kujtimin e atyre ditëve. Aq më shumë ky kujtim iu përforcua në ditën kur një djalë dhe një vajzë i kishin trokitur në derë. Ishin bijtë e atij shkrimtari të përvuajtur të cilët kishin dashur ta njihnin nga afër njeriun për të cilin babai u kishte folur gjatë. "Më thanë se babai i tyre u kishte rrëfyer për një njeri që e kishte shpëtuar dikur nga vdekja. E ai njeri isha unë. Ndaj jam këtu, më shumë për të nxjerrë nga vetja atë kujtim që më rëndonte shumë mbi supe, sesa për të marrë pjesë në diskutimet e kësaj ceremonie përkujtimore."-përfundon rrëfimin e tij Hamzai.


Që nga dita e tij e lindjes ishin bërë plot 95 vjet Ai kishte ikur nga kjo jetë që prej vitit 1967 dhe gjithë vitet që rrodhën më pas e lanë në harresë emrin e tij. Me pak të afërm përreth dhe miq të zgjedhur një zonjë e thinjur, bashkë me djalin dhe vajzën e saj, kishin menduar të festonin për njeriun që u mungonte e që i kishte mbushur të 95-tat pa mundur të marrë dot frymë mes tyre. Këtë mbrëmje të së premtes, çuditërisht, ishin së bashku tre përvjetore, e të treja ditëlindje. Mitrush Kuteli (Dhimitër Pasko), gruaja e tij Efterpi, si dhë nipi 18- vjeçar që mban emrin e tij Dhimitër Pasko, "festuan" së bashku edhe pse nuk ishin në të njëjtën sallë, aty tek hotel Arbana, mes miqve e të dashurve. Këtë natë vetëm gruaja me flokët e thinjur, së bashku me dy fëmijët e saj, ishin aty, duke pritur të gjithë miqtë që donin të kujtonin Mitrush Kutelin në ditën e lindjes së tij. Ndërsa djaloshi 18- vjeçar që mban emrin e gjyshit të tij, prozatorit të njohur Dhimitër Pasko, është larg tyre, përtej brigjeve, duke festuar ndoshta në mënyrën e tij. Vështrimi i Kutelit, dukej si i ngrirë, në portretin e varur në mur, më shkronjat e emrit të tij përsipër. Ai vetëm hesht e sheh surprizat e pafundme, që miqtë kanë rezervuar për të këtë mbrëmje. Dhe ndër ato surpriza kishte plot kujtime të pathëna herë tjetër, letërkëmbime të rralla, fotografi, e libra në broshurë, shkruar që në rininë e hershme nga Kuteli, me shkrim dore. Dy prej këtyre surprizave i ka sjellë në këtë mbrëmje shkrimtari dhe miku i Dhimitër Paskos, Niko Nikolla. Ishte një libër me rrëfenja i shkruar me dorë që në kohën kur Mitrushi ishte në Rumani. Më pas ai ka dhuruar edhe një fotografi të hershme, ku ndodhej Mitrushi. Ndërsa njëra prej motrave të Lasgush Poradecit, Marie Poradeci, ka treguar një varg letërkëmbimesh mes Poradecit e Kutelit. Disa prej tyre ajo i ka lexuar edhe në prani të gjithë miqve të ftuar në atë mbrëmje, ndërsa i ka dhuruar familjes së Kutelit, një libër me fletë mjaft të vjetra ku gjurmët e kohës dalloheshin të qarta. "Në arkivat e tim eti ishte edhe ky libër me recensime të Dhimitër Paskos, që ia kishte dhënë Lasgushit në vitin 1942 kur erdhi nga Rumania".- tha Maria. Në këtë atmosferë kanë kalur rreth 2 orë në sallën e madhe të hotel Arbana. Ndërsa një festë tjetër përkujtimore, zhvillohej paralelisht, në qytetin e Pogradecit. Atje një numër i madh shkrimtarësh e poetësh ishin mbledhur për të kujtuar përvjetorin e prozatorit të madh.

[Hyllien]

BALTËS SHQIPTARE

Të dua, baltë shqiptare!
të dua
egërisht,
dëshpërimisht -
si ujku pyllin,
si vala valën,
si balta baltën!

Se gjer mbi gju
jam brenda teje;
se lerë kam këtu
si ati,
gjyshi,
stërgjyshi.

Të dua, baltë shqiptare
se gjer mbi bel
dhe përmbi bel.

e thjeshte...e bukur...e veçante

[epidemia]

Padyshim rrefimtari me i shquar shqiptar...

[shigjeta]

Po vdes në dhe të huaj – Elegji

Po të vdes në dhe të huaj
-Shortë mërgimtari –
Të ma bëni varrin tim
Ku do bje së pari.

Pa një grusht nga toka jonë,
-Balt’ nga balt’ e vetë –
Të ma sillni e ta vini
Drejt në zemr’ e shkretë

Se kjo balt’ e Vendit tonë
Mallet do m’i shuaj,
S’do më duket fort i rëndë
Moj, ky dheu i huaj.

………………
………………
………………
………………

E të vini të m’i thoni
Asaj Nënës sime:
Zi mos qajë, zi mos mbajë
Po asnjë thërrime.

Se m’ i lumtur jam i fjetur
Se sa i mërguar
Mot pas moti arratije, -
Zemër copëtuar…

Pa fytyr’ e saj tretur
-Që e kam ikone, -
Lart mbi varr do më qëndrojë
Sot e gjithëmonë…

Vjeshtë, 1941

[Davius]

Mitrush Kuteli, përtëritës i miteve ilire

Luan CANAJ

Historia letrare dhe kritika më e rishtë nuk janë dhe aq të kursyera në përqasjen e letërsisë sonë me trashëgiminë e qëmotshme, madje as me atë që quhet “magjia greko-ilire”. Ashtu si në shumë letërsi të mëdha të botës, edhe në krijimtarinë tonë letrare të gjithëkohshme, hyjni e gjysmë-perëndi, motive e figura mitike kanë përndezur pandalas përfytyrimin e poetëve dhe prozatorëve të cilët kanë përtërirë përmasat e hapësirës sonë letrare, përmes shtegtimit nga trajtat e mugullta të miteve të moçme, kah shtigjet e paksashkelura të shkrimtarisë moderne.

Pikërisht kjo ngjet, sidomos, me prozat e Mitrush Kutelit: “Në një cep të Ilirisë së poshtme” dhe “Nga Dyrrakiona në Bardhonë”. Shtresëzimet e mitologjisë pellazge-ilire, mpleksen e shkrihen këtu mrekullisht mes vedi, falë një stili të përkujdesur e gjuhe të qëruar dhe shpalosin magjishëm hijeshi e farfuri të një bote të lashtë. Me siguri që gjurmë të këtilla, jo se nuk janë pikasur e nxjerrë disi në pah edhe tjetërkund, por, në këtë kahje e në këtë lëmë, rasti i Kutelit vjen si më i spikaturi, kryesisht po t’i qaseshim më drejtpërdrejt së brendshmi e të pajisur me mjete të përkora shqyrtonjëse.

Kësisoj, po të çapitesh vëmendshëm e me durim në këtë hulli shkoqitëse, do të vëresh më qartë kumbimet mbikohore dhe prurjet e “mrekullisë mitike” në krijimin e Kutelit.

Pasi bindesh për rrjedhshmërinë tunduese të rrëfimit në trajtat e një tekstëzimi sa të lashtë nga lënda, aq edhe modern për nga ndërthurja e miteve a mitemave në një strukturë krejt vetjake, nuk mund të mos rrëmbehesh nga qëmtimi sqimatar i fjalës e figuracionit të ngjeshur, huajtur hijshëm nga visari i vyer i viseve të veta, si në këto përshkrime magjiplote: “...lart në male, ish ende pranverë. Dhe jo pranverë dokudo, po bujëmadhe: shkrinte akulli dhe dëbora e përhime, e ngjeshur dimrit shtrat mbi shtrat në rrëmbat e fellëtirat, buçitnin rrëketë e përrenjtë, gurgullonin krojet begatore, harlisej bari i ri, shumë i hollë, bleronin drurët e shkurret të veshura me gjeth të brishtë, gati të tejpashëm...”, apo “...Vajza me shtizë, hark e kukurë, qëndroi në mes të lirishtës, vuri dorën prapa kokës, sa iu zbulua tërë krahu i bardhë e i hollë, vështroi faqen e përshkënditur të Lyhnidës,...Liqenit të Bardhë, siç i thoshin enkeleasit e ngulur në këto vise që nga koha kur ngjizej e stisej jeta, duke u përzier me pellazgët mjekërrgjatë e gjuhëfortë...”. E mandej: “Qepallat e zeza të kthyera lart iu ngjitën e iu ulën si ca krahë dallëndysheje... vajza i kundroi një grimë, u kthye vrik, hoqi harkun nga krahu, nxori një shigjetë nga kukura prej lëkure dreri, mori në shenjë trungun e zhveshkur të një panje..., pranë lisit të zi, që e kishte djegur rrufeja: shigjeta e zjarrtë e zotit Enjt.”

A s’haset këtu një plasticitet figurativ për t’u patur zili?! Coha e ndërdukshme mitike që mbështjell gjithë shtjellimin e ngjarjeve në këto rrëfenja, endur me merak imtësor e ndjell si me magji lexuesin nëpër ato shtigje që të çojnë ca nga ca në trojet grishëse të miteve zanafillore, aty ku kanë hedhur rrënjë motmoti krijimet magjepsëse të tragjikëve të mëdhenj. Me anë të zhvendosjes joshëse në moçmëritë ilire, përmes paraqitjes së dashurisë së “...Etlevës së Bardhos së Drimonës me Enkeleun e Ballakrionit të Drimonës, ushtar i mbret Bardhyl flokëbardhit”, Kuteli gjen rastin të përshkruajë gjithë mjedisin kërshërindjellës të asaj kohe plot rite, gojëdhana e legjenda parake, duke ndërkallur në to qenie nga më të çuditshmet të mitologjisë vendase, figura e emërtime mitike toponimike të Ilirisë së Poshtme, si bie fjala: “Drimonë, Lynkestë, Enkelia mëmë, Mali i Thatë, Mali i Pëllumbave në Pelagoni, Tre Liqenet e Enkelisë, Laveshta mbi Drimonë, Liqeni i Lyhnidës, Karakea, Beosia, Thationa e vendbanime të tjera më të vogla ku banonin fise ilire...”. Aty pranë “lartoheshin malet e Kandavisë, të Desaretisë, të Eordisë dhe ato të Pirustisë së largët që i ngrinin majat poshtë reve qumështore”.

Vetë personazhet e prozës kuteliane mbartin që në emër një ngarkesë e ngjyresë mitike të mirëfilltë, aq sa pas tyre vëmendja dhe përfytyrimi përthith vetiu të tjera ngacmime përfytyrore që të zhvendosin për të shkërfitur akoma më thellë në mugujt zormbamendës të zanafillës njerëzore, “në tabanin e lashtë ballkanik-ilir e grek të vjetër, siç thotë Kadare, mbi të cilin janë ngritur themelet e eposit shqiptar”. Tek kjo gurrë e pashterrshme kanë shuar etjen diturake nëpër mote, krijuesit tanë më në zë, pasi “Poezia e sidomos proza popullore shqipe, shprehet Kadare te “Autobiografia e popullit në vargje”, është një kontinent akoma i paeksploruar mirë, me kufij të pamatë, shtrirë aq në botën reale sa edhe në mosqenie. Nëpër të, si nëpër mjegull, fërkohen mitologjitë greke, egjiptiane, bizantine e asyre...”

Nga përshkrimi i “bareshës bardhoshe me ca sy të blertë si bari i pranverës (...), me ca leshra ngjyrë kashte thekri, të hollëth, me krela që i binin mbi ballë e sy, me një shkurtelkë dhelpre, me shtizë e hark në dorë e kukurë kaprolli hedhur krahut, Etleva e Bardhos shëmbëllente më fort me vetë Thanën e ilirëve, perëndeshën e gjahut e grigjave...” Ajo ishte vetë shëmbëlltyra e Hënës. Kështu i kishte thënë një ditë xha Edipi me një zë të mbytur sikur dilte nga ndonjë zgërbonjë lisi, a nga një shpellë, me një enkelishte përzier me helenishte. Vajzës së bardhë i qe çelur fytyra porsi ajo lulebora që kishte vendosur në flokë, këputur, diku, mes shkëmbinjve të kreshtave, buzë honesh, pasqyruar në syprinën e Lyhnidës... Njeriu që mbante emrin Edip, ishte xhaxhai i Etlevës. Ai i kishte njoftuar se nga çasti në çast pritej t’ia behte nga luftrat e mbretit Bardhyl, Enkeleu i saj i dashur, për ardhjen e të cilit perënditë kishin dhënë shenjat e para me anë të fërfëllimit të krahëve të shpesëve e “zhaurimës së gjetheve të pyllit”, të cilat jo çdokush mund t’i zbërthente. Në takimin e tyre të parë gjatë gjuetisë, Enkeleu kish pandehur se gjendej rastësisht përballë Melesokës, (Pa shih!) perëndeshës së bukurisë apo karshi ndonjë perëndeshe tjetër ilire, nga hyjnitë e shumta të drurëve e ujrave. Befas, zana, shtojzovalle a floçka mrekullibërëse i qenë fanepsur aty, me shtatin e hedhur të kësaj vashe mahnitëse. O Zot! Qe prapsur i hutuar!

Herën e dytë, qenë “hasur” në festat e pranverës, brenda në Thationë, kur i sillen fli Dialit, asaj perëndisë gazmore ilire e trake, që e kanë marrë dhe i falen edhe helenët, duke e quajtur Dionis... Atë ditë, u sillnin fli edhe perëndive vëlla e motër: Belenit dhe Thanës, pra Diellit e Hënës, si dhe shumë perëndive të tjera, për të mbrothësuar gjithë pjellorinë... Përfytyroni një grimë harenë e ritin e stërlashtë të këtyre kremtimeve të bujshme, me garat, shfaqjet gazmore, këngët e vallet jehonat e të cilave treteshin, jo shumë larg qiellit ku mekeshin kumbimet kremtuese të Dionisit të grekëve të lashtë!
Në ç’përmasa e trajta ka ngjarë e gjithë kjo përthithje e ndërsjelltë? Kadare është më pranë të vërtetës kur thotë më tej, në veprën e sipërpërmendur që “I gjithë ky art (ilir)...është i lidhur me qindra rrënjë të padukshme me artin grek...” Kësodore, gjallërimi i kohëpaskohëshëm kryesisht letrar i këtyre rrënjëve mitike mbrun më së miri një art i cili me përçapje madhore bën çmos të përballet me imazhe a tema që ia behin gjer në ditët tona, ngarkuar me hijeshitë befasonjëse të një magjie terri shumëshekullor.

Tashmë, është e qartë se mitet mbijetojnë, pasurohen e gjallojnë të përtërirë falë edhe letërsisë. Madje, sipas studiuesit krahasimtar Pjer Brynel, miti, pikërisht ngaqë është “i veshur” me petkun e letërsisë pa po mbijeton sot e kësaj dite. Ja përse mbase, edhe Klod Levi-Strosi thekson që “një mit përbëhet nga tërësia e varianteve të veta”.

Kësisoj, Kuteli e rimerr një pjesë të mirë të lëndës mitologjike ilire, duke e shndërruar, siç mund të shprehej studiuesi frëng Pjer Albui, “brenda caqeve të kohës dhe hapësirës letrare” për të mbrujtur me të një lëndë të re, madje herë-herë me një lirshmëri përfytyrore gati të paskaj, që sipas Dr.S. Bashotës ka çuar në “idealizimin e hiperbolizimin e personazheve”.
Me siguri që nuk mund të flitet për gjithëqëndrueshmëri a universalitet të mitit. Përkundrazi, ka jetesë, mbijetesë, brufulli mitesh të moçme, buitje mitesh të rinj, shndërrueshmëri rrëfenjash të lashta në variante moderne, sythëzime të mundshme ngjarjesh a bisqesh mitike nëpër rrëfenja të rishta, në trajtën e “një palimpsesti të vetëm, aty i shuar, aty i shkruar sërish paprerë” (P.Brynel).

Gjithësesi, përfshirja, rifarkëtimi dhe përtëritja e miteve të moçme në zejtarinë e krijimtarisë letrare, siç ngjan bie fjala me mitet greke ngjizur më së pari tek Homeri, është i vetmi shpëtim ndaj harresës. Në përmasa të tjera, po kjo gjë ngjet me çdo lëndë mitologjike, shprehet Daniel-Henri Pazho në “Letërsia e përgjithshme dhe e krahasuar” (Paris, 1994), teksa kalimi nga mitet zanafillore (kryesisht, lëndë religjionesh e besimesh) tek letërsia, merr trajtat e një proçesi qartësues të kapërcimit nga sakralja tek profania, duke përmendur sidomos njohjen e dy poleve të mendimit që Mirçea Eliadë ka shtjelluar bindshëm në “Aspekte të mitit” (1963). Zaten, këto rrëfenja mitologjike, gdhendur me sqimë e pasuruar me prurje mirëfilli vetjake të Kutelit, tumirin sidokudo përcaktimin diturak të Brynelit se “mitet janë gjithë çka letërsia ka shndërruar në mite”, e thënë më qartas prej Pazhosë “gjithë çka një kulturë ka mundur e ka dashur të shndërrojë në mit”, pasi çdo epokë ka mitet e veta të parapëlqyer, ka mitologjinë e saj “antike” a “moderne” qoftë.

Në një intervistë te Shekulli (4 dhjetor 2000), në përgjigje të pyetjes nëse është miti ai që rilidh traditën me modernen, Kadare shprehet me urti: “Mite ka kudo në botë. Njerëzimi nuk mund të jetojë pa to, i krijon ato në mënyrë të pandërprerë. Është forma e miteve që ndryshon.. Mitologjia është kudo në të folurën njerëzore. Ne jetojmë gjithnjë me mitet, gjithnjë pa i marrë në llogari. Mitet janë mes nesh, janë në jetën tonë, porsi ajo surpriza e mundshme e gjërave të papritura”. Këtë përcaktim sintetizues, e dëshmojnë thellësisht e magjishëm dhe prozat kuteliane në shqyrtim.

Për më tepër, sipas J. Vretos, disa autorë të lashtë greko-romakë kanë përmendur një mori mitesh që qarkullonin në fiset ilire dhe që shpjegonin në mënyrë mitologjike prejardhjen e tyre, fjala vjen, mitin mbi Kadmin, të cilit i mëshon edhe Kuteli përmes fjalëve të personazhit të tij, Edipit. Ky personazh, i ardhur nga Lindja e Afërt, pasi u martua me Harmoninë, braktisi Tebën e Beotisë për gjëmat që i ndodhën me të bijat dhe u vendos në toka të tjera ku i lindi një djalë që u quajt Iliros, prej të cilit trualli u quajt Iliri e vendasit ilirë.
Kështu, nga Kuteli kemi këtu një rast mëse të përkorë për të zbërthyer më imtësisht shndërrimin mijëravjeçar të mitit të moçëm në një trajtë tërësore, përmes përthithjes e përtëritjes së tij letrare. Në këtë mënyrë, temat e stërmoçme mitike në simbiozë me talentin finosh rrëfimtar japin ende kumbueshëm tingullimë aktuale për të ushqyer përfytyrimin. Ja, fundja, disa hulliza premtonjëse për një studim më të plotë rreth kësaj dukurie sa të kahershme aq edhe moderne në letërsinë shqipe!

Somario

Ja përse mbase, edhe Klod Levi-Strosi thekson që “një mit përbëhet nga tërësia e varianteve të veta”.

Përkundrazi, ka jetesë, mbijetesë, brufulli mitesh të moçme, buitje mitesh të rinj, shndërrueshmëri rrëfenjash të lashta në variante moderne, sythëzime të mundshme ngjarjesh a bisqesh mitike nëpër rrëfenja të rishta, në trajtën e “një palimpsesti të vetëm, aty i shuar, aty i shkruar sërish paprerë” (P.Brynel)

Gazeta SHEKULLI

[mirsela]

Jam shkëputur
Jam shkëputur e kam ikur shumë herë
Nga vendi im për në vende të largët,
Për një mot, për shumë vjet, përgjithënjë...
Dhe jam kthyer rishtas e rishtas
Në çerdhen time,
Nën qiellin tonë të lehtë,
Në ajrin e tejdukshëm.

Se malli i madh më digjte
Më hiqte në plëngun tim
Te varret e gjyshërgjyshërve.
Por kësaj here - më falni,
Do ik e s’do kthehem më:
- Ku? ku?

Në vendin e heshtjes së përherèshmë-jetshme,
Ku s’ka dhimbje e ankthe,
Por gjumë harrese
dhe qetësi të katërciptë...
Fëmijë,
Mos bëni gjëmë,
Po ngazëllohi, se prehem
Pas netesh pa gjumë.
Tani pushuan të gjitha dhëmbjet
Dhe ankthet.
Jam mirë
Dhe qetë
I parafjetur
Përngaherë.

...U nginja nga të lehtët e qiellit,
Nga ajri i tejdukshëm
Dhe dua
Peshën e rëndë të dheut.
Dhe mugëtirën e heshtjes.
Qofshi shëndoshë,
Të lumtur!

[shigjeta]

Hëna e humbur

Hëna mbeti mbrëmë jashtë
Lakuriqe nëpër re-
Sot u ngrita qëmenatë,
E kërkoj, po nuk e gjej.

Kush e di, e joshi ndofta,
Një poet a këngëtar,
A e lidhi qafëmalit,
Në pusi, ndonjë kusar.

Do t'i qahem kryeplakut,
Të dërgojë kallauz.
...O, s'më duhet, se e gjeta
Kredhur brenda në havuz

Rri e mpitë, rri e mardhur-
Po s'ka gjë: un do ta nxjerr
Dhe ta hedh si top dëbore,
Që të endet nëpër qiell.

Filluar Vlore, tetor 1963.
Mbaruar Tirane, prill 1967