Ngjarja shqetėsuese nė Dhėrmi qė pasoi prishjen e godinės sė Kishės sė Shėn Athanasit, pėrveē problemit tė mungesės sė pėrshtatshme tė komunikimit midis shtetit dhe institucionit religjioz tė K.O.A.SH, nxori nė pah edhe probleme tė tjera tė harruara tė historisė sė dhimbshme tė Shqipėrisė gjatė pushtimit osman nė zonėn e Himarės. Krahas dėshirės pėr tė zbatuar Kushtetutėn pėrsa i pėrket nenit 10 i cili thotė:
1. Nė Republikėn e Shqipėrisė nuk ka fe zyrtare.
2. Shteti ėshtė asnjanės nė ēėshtjet e besimit e tė ndėrgjegjes dhe garanton lirinė e shprehjes sė tyre nė jetėn publike.
3. Shteti njeh barazinė e bashkėsive fetare.
4. Shteti dhe bashkėsitė fetare respektojnė nė mėnyrė tė ndėrsjelltė pavarėsinė e njėri-tjetrit dhe bashkėpunojnė nė tė mirė tė secilit dhe tė tė gjithėve.
5. Marrėdhėniet ndėrmjet shtetit dhe bashkėsive fetare rregullohen mbi bazėn e marrėveshjeve tė lidhura ndėrmjet pėrfaqėsuesve tė tyre dhe Kėshillit tė Ministrave. Kėto marrėveshje ratifikohen nė Kuvend.
6. Bashkėsitė fetare janė persona juridikė. Ato kanė pavarėsi nė administrimin e pasurive tė tyre sipas parimeve, rregullave dhe kanoneve tė tyre, pėr sa nuk cenohen interesat e tė tretėve.
Ekziston dhe bashkėpunimi shtet-institucione religjioze, tė cilat duhet tė respektohen. Nė rastin e prishjes sė Kishės sė Shėn Athanasit nga INUK, ky bashkėpunim ka dėshtuar me sukses. Kjo ngre shqetėsimin e drejtė nėse ngjarje tė tilla mund tė pėrsėriten, tė cilat jo vetėm shkelin Kushtetutėn por edhe na kujtojnė tė kaluarėn e dhimbshme tė shtetit ateist komunist. Ngjarje tė tilla nuk duhet tė pėrsėriten por tė drejtat e lirisė dhe tė pronave tė institucioneve fetare e nė kėtė rast ato tė KOASH, duhen respektuar. Problemi i prishjes sė njė Kishe Orthodokse si ajo e Shėn Athanasit e cila ėshtė njė Kishė 300 vjeēare, nxori nė pah edhe disa interesa tė cilat nuk duhet tė kamuflojnė nė emėr tė disa misionarėve tė respektuar katolikė qė kanė punuar njė farė kohe nė Himarė, problemin e metamorfozimit tė traditės orthodokse nė atė katolike apo edhe problemin e mbivendosjes sė problemeve politike me Greqinė ndaj atyre fetare, dhe pikėrisht atė tė sovranitetit me religjiozitetin.
Ky problem mbetet nė zbatimin e marrėveshjeve tė fqinjėsisė sė mirė. E rėndėsishme ėshtė zbatimi i ligjeve dhe Nenit 10 tė Kushtetutės. Nė thelb Misionari Nilo Catalano i Misionit Basilian, i cili qėndroi 8 muaj nė Dhėrmi –Vuno, nuk ka qėnė aq i rėndėsishėm se sa misionari i parė Neofito Rodino, i cili jetoi nė Himarė 15 vjet por vdiq nė Romė, apo misionari i tretė pas Nilo Caatalanos- Giusepe Schirro, i cili jetoi 12 vite nė Himarė, por dhe ai vdiq nė Itali. Pėrzgjedhja apologjike e Koēo Kokėdhimės ndaj Nilo Catalanos vetėm vdiq rastėsisht nė Dhėrmi dhe u varros nė varrezat e Kishės sė atėhershme tė Shėn Athanasit, mbetet e dyshimtė po tė kihet parasysh kontributi mikroskopik i Nilo Catalanos, nė krahasim me dy kolegėt e tij para dhe pas tij. Pra, me tė drejtė lind pyetja: Pėrse u zgjodh Nilo Catalano si mbulesė pėr tė justifikuar prishjen e njė kishe pa paralajmėrim nė krahasim me dy tė tjerėt? Kėsaj pyetjeje po i jap shpjegim si mė poshtė.
Historia e nxjerrė papritur nga arkivat (arkivat kanė ekzistuar dhe mė parė ) pėr Nilo Catalanon misionarin katolik i lindur nė Borgo di Castanea pranė Messinės (1642-1694) dhe vdekur e varrosur nė 3 qershor 1694 nė Kishėn e Shėn Athanasit Dhėrmi (Drimades), mbetet pjesė e pėrpjekjeve tė atėhershme pėr tė ruajtur kristianizmin nė popullatėn e mbetur tė Himarės. Kjo luftė pėr tė ndalur islamizmin e shqiptarėve, ka qėnė ndėrthurur edhe me luftėn e heshtur midis Katolicizmit dhe Orthodoksisė tė ritit bizantin tė shkatėrruar plotėsisht nė Jug tė Shqipėrisė. Hyrja e misioneve katolike nė Himarė dhe nė Jug tė Shqipėrisė, ishte e njėjtė me pėrfshirjen e misioneve katolike dhe nė Veri tė vendit. Kjo pėr arsye se, Kisha Katolike e fuqishme po pėrpiqej tė mbulonte zonat e zbrazura dhe pa Kisha Ortodokse ose me fare pak Kisha Orthodokse tė mbetura nė atė kohė, duke u pėrpjekur tė konvertonte popullatėn nė njė tip orthodoksie Uniate (unite, pra tė bashkuar me Vatikanin).
Nė vitin 1577, populli i Himarės i dėrgoi njė letėr Papa Gregorit XIII (por u dėrgoi letra edhe disa Papėve pas Gregorit XIII, si dhe pati njė letėr kėmbim midis popullsisė himarjote dhe Papėve tė asaj kohe), nė tė cilėn popullsia e Himarės sė asaj kohe pranonin Juridiksionin e Papės me qėllim qė tė ruanin traditat liturgjike. Kėshtu lindi Misioni Basilian dhe Propaganda Fide e cila u themelua nga Selia e Shenjtė mė 1622 nga Papa Gregory XV. Propaganda Fide u quajt ndryshe edhe ``Kongregacioni pėr Ungjillizimin e Popujve``, u krijua pėr tė dėrguar mesazhin kristian nė vendet dhe popujt kristianė tė cilėt ishin pushtuar nga osmanėt, por dhe nė vendet ku gjallonin herezitė. Kjo Propagandė Fide u transmetua nė tokat shqiptare nėpėrmjet misionarėve basilianė. Nėpėrmjet Misionit Basilian, Kisha Katolike dėrgoi gjithsej tre pėrfaqėsues gjatė 150 viteve. I pari misionar katolik ishte Neofito Rodino (1577-1659), njė murg basilian i cili erdhi pėr herė tė parė nė Himarė pėr tė zbatuar Propagandėn Fide. Nė misionin e tij greko-katolik, misionari basilian Neofito Rodino qėndroi nė Himarė 15 vjet qė nga viti 1628-1643. Gjatė kėsaj kohe, ai hapi njė shkollė fetare por me elemente tė gjuhės shqipe-greke-latine nė Vuno. Rodino u pėrpoq tė gjente njė terren tė pėrbashkėt orthodox-katolik, por pati njė kundėrshti tė madhe nga Konstandinopoja dhe kishat greko- byzantine nė Janinė.
I dyti misionar katolik ishte Nilo Catalano. Nilo Catalano erdhi nė Himarė nga viti 1693-1694, derisa vdiq. Catalano lindi afėr Mesinės nė Sicili dhe ka shėrbyer si misionar nė krahinėn e Himarės nė bregdetin e Shqipėrisė jugore, ashtu si dhe bashkatdhetari i tij Neofit Rodino. U emėrua kryepeshkop i Durrėsit dhe famullitar apostolik i Himarės mė 1693 dhe vdiq njė vit mė pas mė 3 qershor. Dihet gjithashtu se u ka dhėnė mėsim tė gjuhės shqipe arbėreshėve tė Munxifsit (ital. Mezzoiuso). Dorėshkrimi i veprės sė tij (Vocabolario albanese-italiano ed italiano-albanese ---Fjalor shqip-italisht dhe italisht-shqip) u bė i ditur nga Xhuzepe Krispi (Giuseppe Crispi, 1781-1859) se ndodhej nė Bibliotekėn e Seminarit Shqiptar nė Palermo mė 1831. Mė vonė ai ra nė duart e studiuesit dhe shkrimtarit arbėresh Xhuzepe Skirņ plaku (Giuseppe Schirņ senior, 1865-1927), i cili thotė se fjalori ėshtė nė dialektin verior gegė (qė nuk flitet as nė Sicili e as nė Himarė) dhe shpreh pikėpamjen se pėr kėtė arsye ai mund tė jetė njė kompilim i fjalorit tė Frang Bardhit dhe i veprave tė Pjetėr Budit e tė Pjetėr Bogdanit. Fjalori shoqėrohet me shėnime gramatikore pėr gjuhėn shqipe dhe me dy faqe me shkrim grek. Ai pėrmbante nė fillim edhe njė pėrmbledhje kėngėsh popullore arbėreshe tė shkruara me alfabetin grek, pėrfshirė Kėngėn e Pal Golemit, qė Skiroi e botoi mė 1923.
Nėse kėto kėngė janė ende nė kėtė dorėshkrim, ato do tė pėrbėnin pėrmbledhjen mė tė vjetėr tė kėngėve popullore arbėreshe, duke ia kaluar me mbi dyzet vjet mė herėt pėrmbledhjes qė mendohet se e ka bėrė Nikollė Filja (https://sq.wikipedia.org/wiki/Nilo_Catalano). I treti misionar ishte Giuzepe Schirro nė Himarė nga viti 1716 -1728. Veprimtaria e tij nė Himarė ndeshi njė pėrplasje tė fortė me kishėn greko-bizantine me qendėr nė Janinė, e cila varej nga Konstandinopja. Tė njėjtėn pėrplasje patėn dhe dy misionarėt e tjerė. Ngjarjet rridhnin nė njė mėnyrė tė tillė qė, sapo largoheshin misionarėt katolikė, popullsia himarjote kthehej shpejt tek orthodoksia. Pėr tė tre kėta misionarė ka shkruar Analekta Kryptoferris,``Returning Home to Rome: The Basilian Monks of Grottaferrata in Albania, 2009, By ines Angjeli Murzaku. Nė pėrfundim, mendoj se respektimi i misionarėve tė tillė pavarėsisht tė njė feje tjetėr nga orthodoksja ,ėshtė njė rifreskim i historisė, por kjo nuk duhet tė ngatėrrohet me liritė dhe tė drejtat fetare, si dhe me cėnimin e pronave tė K.O.A.SH., gjė qė mund tė dėmtojė jo vetėm marėdhėniet e fqinjėsisė sė mirė me fqinjėt, por mund tė dėmtojė realisht bashkėjetesėn fetare nė vend.
Shkrimi eshte marre ketu: http://www.sot.com.al/opinione/nilo-....BLmMRocV.dpuf
Krijoni Kontakt