Moikom Zeqo: Ju rrëfej kush ishte Nilo Catalano

[Darius]

Une te shkruajta nje roman me lart, qe te te bej te kuptosh se si lexohet historia e ku qendron problemi me revizionimin qe i ben Zeqoja e kompani, e ti prape nuk ke kuptuar gje.

1. Banoret e zones ishin autoktone dhe dinin edhe shqip edhe greqisht, mbase edhe turqisht/arabisht pasi jetonin ne epoken e Perandorise Otomane. Ti nuk arrin te kuptosh dallimin qe murgu katolik bazilian nuk kish se si tu "mesonte shqip epiroteve autoktone" shume prej te cileve shqipen nuk e mesuan nga librat por nga goja e nenes se vete. Ajo qe murgu ka bere eshte perpjekja per te shkruajtur gjuhen shqipe, perpjekja per te shkruar gjuhen e folur shqipe nga banoret e zones ne latinisht, gjuhen e Vatikanit e gjithe murgjve katolike te kohes. Pra nuk kemi te bejme me "shkolla shqipe", nuk kemi te bejme as me "murgu u meson epiroteve shqipen qe e kishin gjuhe te nenes", kemi te bejme me nje perpjekje te nje murgu katolik per te shkruajtur shqipen e folur nga banoret. Dhe raste si ky mund te gjesh me dhjetra si ne rradhet e klerit romano-katolik, edhe ne rradhet e klerit orthodhoks. Por nje pusulle ketu e ca germa latine atje e ca germa greke ketu, qe mundohen te shkruajne shqipen e folur, nuk do te thote se keta ia arriten qellimit dhe qe shqipja na eshte shkruajtur heret. Te gjitha keto perpjekje kane qene individuale dhe te gjitha kane deshtuar pasi fakti historik qendron se pavaresisht provave e nismave individuale per shkrimin e shqipe, shqipja ishte mbase gjuha e fundit e shkruar e gjithe kontinentit. Te gjitha keto "gjetje" e "copeza" historike nuk provojne qe shqipja eshte shkruar heret (sic i pelqen historianeve te lindur e thinjur nen komunizem ti interpretojne keto fakte), por vetem provojne se perpjekje individuale jane bere per te shkruar shqipen me heret se sa fundi i shekullit te XIX dhe fillimi i shekullit te XX. Se me kete lloj llogjike e interpretimi, edhe miza behet buhall.

E kush po e diskuton se cfare kombesie kane patur banoret e zones? Ajo dihet qe ishin te gjithe shqiptare (ska patur greke) por ajo qe beri Catalano ishte mesimi shkrim e kendim. Dhe nuk beri thjesht perpjekje por e REALIZOI me sukses kete mision.

2. Sic ta shpjegova shkoqitur fare me lart, problemi im me Zeqon e kompani eshte se ai a) nuk hedh ne drite te gjitha faktet historike te kohes ne te cilen personazhi ka jetuar b) nuk zbulon misionin e arsyen perse ky murg beri ate qe beri c) mundohet te anashkaloje, zbukuroje e romantizoje faktin historik se Himara dhe gjithe qytetet porte te atij vendi e atij populli jane PUSHTUAR nga Venediku e latinet. d) nuk ze ne goje fare historine shekullore te perpjekjeve te Vatikanit per gllaberimin, tjetersimin dhe aneksimin e Kishes Orthodhokse e gjithe popullit orthodhoks ne Epir e ne ate qe njihet sot si Shqiperi.

Zeqo beri nje shkrim te vogel sa per te dhene nje informacion mbi ngjarjen. Ndersa une te dhashe lidhjen e nje libri qe flet me hollesira jo vetem per Catalanon por per gjithe murgjerit katolike, perfshi dhe ata arbereshe. Zeqo me te drejte permend se cfare ishte Catalano dhe se cfare beri per popullsine e zones sepse Catalano eshte nderuar e varrosur ne ate kishe. Jo gjithe misionaret katolike apo dozhet e Venedikut.

3. Une nuk e vura ne dyshim faktin se murgu katolik mund te kete jetuar ne Himare ne ate kohe. Une nuk e vura ne dyshim faktin se ai mund te kete vdekur apo varrosur ne Himare. Ajo qe une hodha poshte me lart eshte mania e historianeve te brezit komunist per ngritjen e "kultit" jo vetem te diktatoreve, por edhe te personazheve te perzgjedhur historike nga diktatoret, per te ilustruar dhe avancuar politiken dhe idealet e diktatorit te kohes ne te cilen jetojme. Ka plot murgj te tjere te huaj romano-katolike qe kane jetuar mes ketij populli jo ne Himare por edhe ne zonat Veri-Perendimore te vendit ku komuniteti romano-katolik shqiptar ka jetuar, qe kane dhene nje kontribut shume here me te madh per kulturen e ndergjegjen shqiptare se sa ky murg qe Rama e Zeqoja duan ti bejne lapidarin ne Himare e jane gati edhe te prishin nje Kishe e provokojne nje komunitet te tere besimtaresh.

Une sjam dakort me kete qe thua. Le te mbajme mendimet personale ne kete pike.

Meshari i Gjon Buzukut, nuk deshmon se shqipja e shkruar eshte praktikuar qe ne shekullin e XVI. Ajo deshmon vetem perpjekje individuale te murgjve dhe njerezve te kulturuar te kohes brenda klerit romano-katolik dhe atij orthodhoks, per te bere te mundur qe shqipja te shkruhej si gjithe gjuhet e tjera. Ata qe e marrin Mesharin e Gjon Buzukut dhe e perdorin per ti bere qejfin vetes se shqipja eshte shkruajtur qe ne ate shekull, fluturojne ashtu sic fluturon edhe gomari! Nuk mjafton qe nje gjuhe te shkruhet nga nje individ apo nga grup i izoluar njerezish ne nje shoqeri. Qe nje gjuhe te konsiderohet e shkruar, nenkupton perqafimin dhe njohjen e kesaj forme te shkruar nga nje rreth i gjere shoqeror ne ate shoqeri dhe perdorimin e saj per nje kohe te caktuar.

Une nuk mund te perpiqem te mbush mendjen e nje njeriu qe ka kete formim si ty. Sjam futur ne forum qe te ndryshoj botekuptimet e te tjereve. Ti mund ta quash Mesharin si te duash. Kjo sdo te thote se eshte ashtu.

Nese nuk e di, identiteti "shqiptar" lindi me Rilindjen tone Kombetare si identiteti i nje populli te asimiluar i sapodale nga pushtimi dhe asimilimi 500 vjecar osman. Pra identiteti shqiptar nuk eshte me shume se 150 vjecar dhe Shqiperia si shtet i pavarur eshte vetem 103 vjecar. Ketu eshte problemi tjeter me historianet e komunizmit si Zeqoja, pllenimi i fakteve shkencore historike, me ndjenjat nacionaliste te shqiptareve moderne. Eshte fakt, ne kohen e murgut, nuk ka patur as Shqiperi e as shqiptare. Ka patur Epir dhe epirote. Kete e konfirmon jo vetem Marin Barleti ne vepren e tij per Gjergj Kastriotin, kete e konfirmon edhe identeti i arberesheve ne Itali, qe njihen nga popullsia lokale italine si "epirote greke", duke dashur te bejne te njejtin njehsim qe bente Sulltani e osmanllinjte te fese Orthodhokse me identitetin helen.

Komplet e pasakte. Identiteti shqiptar filloi te krijohej pikerisht nga murgjerit arbereshe qe erdhen me mision ne token tone. Ishte Zef Skiroi i pari qe perdori zyrtarisht gjuhen shqipe ne komunikimin me papatin. Por qe ta dish ti kete duhet te kesh lexuar lidhjen qe une te hodha ketu ne forum. Ty ste pelqen te lexosh e te mesosh, te pelqen te besh llogje e ti shesesh mend te tjereve se cfare duhet apo nuk duhet te mesojne ne nje kohe qe vete nuk di asgje. Rilindasit konsoliduan ate qe ishte filluar nga arbereshet.

Dhe mos llomotit shume per fene e fetaret, pasi ja tek je ne nje teme historie, ku je duke diskutuar e thurrur lavde nje "fetari", nje murgu romano-katolik. Kleri orthodhoks dhe kleri romano-katolik kane qene ata qe kane ruajtur e trasheguar sa mundin kulturen breznore te ketij populli, si nje menyre per te frenuar asimilimin osman te popullsise, si ne aspektin fetar, edhe ne ate kulturor. Kokat me te medha te historise se ketij populli kane qene "fetare" e klerike! Prandaj kujdes kur i perbuz "fetaret" ne ate menyre, pasi je duke shpalosur vetem atapatine tende personale ndaj fese.

Apatia ime ndaj fese ska te beje me temen. Une kam apati per ekstremista e njerez te cilet pervec fese ne tru skane asnje gje tjeter. Nuk kam problem te diskutoj me eruditin apo mendimtarin, i cfaredo besimi qofte ai. Dhe sa per dijenine tende une nuk llomotis, diskutoj, debatoj e jap argumenta!

Dallimi mes vepres romantike te Marin Barletit per luften e Gjergj Kastriotit e trimave te mesjetes dhe pacaureve te Zeqos eshte se: Marin Barleti e shkruajti ate veper i shtyre nga nevoja per ti treguar botes se si nje grusht njerezish u bene therror nen drejtimin e Gjergj Kastriotit ne mbrojtje te fese, tradites qe pushtuesit osmanllinj sollen me vete ne trojet Arberore. Marin Barleti shkruante per ate qe perjetoi me syte e veshet e tij ne ate kohe, kurse Zeqoja shkruan per nje personazh te parendesishem historik si murgu ne fjale me qellim qe te justifikoje e vertetoje tezen se "Edi Rama katoliku i sotem" eshte me origjine nga nje fshat me "tradita romano-katolike te lashta". Pune e madhe se Dhermiu e Himara ka me shume kisha orthodhokse per fryme se gjithe Shqiperia dhe pune e madhe se gjithe banoret e zones kane qene dhe jane edhe sot e kesaj dite orthodhokse ne besim.

Marin Barleti nuk ishte nje "venedikas i terbuar" por ishte nje qytetar venedikas. Marrja e qytetarise venedikase ishte ekuivalentja e marrjes se nje vize sot per te ikur nga Shqiperia ne Itali apo ne cdo vend te botes. Ishte nje bilete per ti shpetuar vdekjes e shkaterrimit te solli lufta dhe pushtimi osman. Marin Barleti mendohet te kete qene prelat romano-katolik (prift ose murg) dhe aleanca e vartesia e tij nuk ishte ndaj Venedikut, por ndaj Vatikanit e Papes se Romes.

Pash zotin mos me trego mua se kush eshte Barleti se e dija permendesh perpara se te lindje ti.

Relacionet e misionareve murgj romano-katolike qe Vatikani dergonte ne Shqiperi per Vatikanin, jane te shumta ne Arkivat e Vatikanit ne shekuj, dhe jane nder me interesantet. Po te lexosh e njihesh me disa prej tyre, e ta lexosh ne origjinal, e kupton fort mire motivin dhe kendveshtrimin qe Vatikani dhe vete keta prelate kane patur ndaj popullsise lokale, karshi Kishes Orthodhokse, karshi "heretikeve" orthodhokse, dhe karshi fisnikerise se vendeve fqinje ne Ballkan. Nuk e shikon Zeqon e kompani te perkthejne ne shqip keto relacione, pasi po ta bente, do te shkaterronte me duart e tij tezen e ngjizur qe ai po mundohet te krijoje me lartesimin e ketij murgu famoz qe ka bere kaq shume per Shqiperine e shqiptaret!

Nuk ishte aspak objekt diskutimi nga ana ime qellimi i Vatikanit per popullsine shqiptare. Madje e theksova qe misionaret e fese ate pune kane, te perhapin fene qe i perkasin. Pra nuk habitem as nuk me krijon problem sikur qellimi i tyre te kishte qene dhe kthimi i 100% i shqiptareve ne katolike. Mua me intereson ajo qe Catalano beri per gjuhen shqipe.


p.s. besoj u tha cdo gje ne teme. Perseritja kthehet ne monotoni.

[Darius]

Bardhosh Gaçe: Faktet e kontributit të Nilo Katalanit për gjuhën shqipe


Historiani Bardhosh Gaçe zbulon detaje nga jeta dhe veprimtaria e murgut bazilian në zonën e Himarës në shekullin e 17. Sipas tij, vepra e Nilo Katalanit i parapriu zhvillimit të kulturës dhe letërsisë arbëreshe të shekullit XVIII. Në pjesën e dytë të intervistës së tij, historiani prof.dr.Bardhosh Gaçe, ndalet në mënyrë të detajuar në veprimtarinë e Nilo Katalanit, në biografinë dhe formimin e tij si klerik dhe teolog, si kontribues në gjuhën dhe kulturën arbëreshe dhe atë shqiptare. Sipas Gaçes, vepra e Nilo Katalanit që shkroi shqip ndër arbëreshët e Italisë, pas Lek Matrengës, i parapriu zhvillimit të kulturës dhe letërsië arbëreshe të shekullit XVIII, krahas edhe emrave të tjerë të njohur si Nikolla File, Nikolla Keta, etj.

Profesor, në pjesën e parë të intervistës tuaj ju u ndalët mes të tjerash në aktivitetin e Misionit Bazilian në Himarë, si edhe misione të tjera të ngjashme në treva të tjera të Shqipërisë. Çfarë vendi zë, në tërësi, Nilo Katalani me aktivitetin e vet, në shërbim të gjuhës dhe kulturës shqipe në Himarë?


Debate të tilla për kulturën dhe historinë tonë kombëtare, tashmë kanë filluar të ravijëzohen në tërë studimet tona bashkëkohore. Një meritë të veçantë për këtë, për të nxjerrë në dritë kulturën dhe letërsinë arbëreshe, kanë Matteo Mandala, Françesco Altimari dhe mjaft studiues të tjerë, të cilët kanë qenë mjaft active, edhe për faktin se kanë mjaft mundësi në Institutin e Napolit, në Universitetin e Kozencës, Palermo, në Grottaferrata, Vatikan, për të nxjerrë dëshmi, relacione, dokumenta, që u përkasin shekujve XV-XIX. Sigurisht, këto studime të tyre duhet të përkrahen dhe mbështeten nga të gjithë studiuesit e tjerë, pasi ato kanë shfaqur përmasa të reja, jo vetëm të kulturës arbëreshe, por edhe të lidhjeve të brigjeve mesdhetare, me brigjet himariote dhe ato shqiptare në tërësi.

Duke vazhduar më tej debatin e nisur, mendoj se, prof.Mandala dhe prof. Moikom Zeqo, vënë në dukje se Nilo Katalani është një monument i gjallë që u flet kohëve tona moderne, me punën dhe veprën e tij në shërbim të kulturës shqiptare. Eruditi Janko Pali, nga Qeparoi, kohë më parë më thoshte se, kur kishte qenë në Palermo të Italisë, kishte mësuar se, Nili Catalani (kështu e quanin ata), kishte lënë edhe mjaft shënime për brigjet himariote. Sigurisht, ka disa botime në Itali që flasin për lindjen e tij në afërsi të Mesinës në 1637, pastaj se si u bë prift në moshën 22-vjeçare në Ma nastirin e njohur të Grottaferratas, në afërsi të Romës. Ai shërbeu në Mesinë në vendlindjen e tij dhe më pas në Munxifi, një fshat mjaft i njohur arbëresh, me kulturë shumë të madhe. Duke kaluar shumë vjet në këtë fshat mes arbëreshëve, ai e zotëroi shumë mirë gjuhën shqipe dhe këtu duhen gjetur burimet e asaj kulture të madhe që mori ai për botën arbëreshe. Por, në vitin 1682, Nilo Katalani thirret nga Propoganda Fide dhe shërbeu si Vizitator Apostolik në Ishullin e Korsikës, çka vlerësohet si një përvojë e veçantë për të. Më pas kthehet si profesor në Manastirin e Grottaferratas, ku jepte mësimin e teologjisë dhe të moralit dhe sërish gjendet në Munxifi si abat, në vitin 1687.

Mjaft dokumente dëshmojnë se, këtu ai shfaqi aftësi të rralla në drejtimin e këtij manastiri të rëndësishëm dhe në këtë kohë, ai zotëronte mjaft mirë edhe gjuhën shqipe, të cilën e kishte studiuar më tej edhe në Grottaferrata, ku asokohe ishin mjaft të njohura në këtë mjedis botimet e Budit, Bardhit dhe Bogdanit. Kjo ndikoi edhe tek Nilo Katalani, i cili edhe vetë shkroi Alfabetin e Vjetër të Veriut, ose alfabetin e tipit latin me ndonjë gërmë cirilike. Siç kemi thënë, në brigjet e Himarës, por edhe në Veri të Shqipërisë, Propoganda Fide kishte dërguar mjaft misione baziliane që i kishin bërë shërbime të mëdha kulturës dhe gjuhës shqipe. Katalani u dorëzua Peshkop i Durrësit më 4 Janar të vitit 1693. Së bashku me murgjit e tjerë bazilianë, Filothe Zassi dhe Lorenco Marioti, nisi predikimet në tërë krahinën e Himarës dhe në thellësi të saj, në Shën Vasil, Nivicë, Tërbaç, Kuç e Zhulat, etj, që bënin pjesë në krahinën e Himarës.

Predikimi bëhej në gjuhën shqipe dhe bazohej tek Dhjata e Re. Vetëm tre fshatra ishin në atë kohë, dygjuhëshe, Dhërmiu, Himara dhe Palasa. Por, sipas relacioneve të Vatikanit, vendasit e dinin mjaft mirë gjuhën shqipe. Në muajin mars të vitit 1694, kur pushtuesit osmanë dogjën Shën Vasilin, Nivicën dhe Zhulatin, ai sipas shënimeve të tij shkoi vetë në këto fshatra dhe pa me sytë e tij vrasjet, djegiet dhe mjerimin e shqiptarëve nga pushtuesit osmanë. Në Dhërmi dhe Himarë, Nilo Katalani çeli shkollat shqipe dhe në 1694 i shkruante Propogandës Fide: “U fillua me shkollën e fëmijëve dhe të rinjve, duke u mësuar të gjithëve doktrinën e krishterë”. Shkolla e Dhërmiut kishte 80 nxënës dhe fëmijët të dielave mësonin edhe katekizmin shqip. Në shkollë, veç nxënësve vendas, kishte edhe nga Tërbaçi, Kallarati, Dukati dhe vise të tjera të Labërisë. Shkolla në Himarë filloi me mësues Fillothe Zisi. Në një nga kronikat e kohës shkruhej se Nilo Katalani shkonte shpesh edhe në fshatin Pilur, ku predikonte vetë shqip dhe po kështu edhe në Vuno.

Pikërisht në Vuno, Nilo Katalani sëmuret dhe këtë e mësojmë nga letra që Lorenco Marioti i drejtonte Propogandës Fide, ku theksohej se, “Nilo Katalanin kemi vendosur ta dërgojmë në Korfuz për mjekime. Duke e hipur në varkë, në portin e Porto Palermos, ai ndërroi jetë më 3 qershor të vitit 1694 dhe u varros me ceremoni në Kishën e Shën Thanasit ku ishte edhe shkolla shqip”. Mjaft interesante ishte edhe letra e priftërinjve dhe pleqësisë së Himarës, të cilët e shkruajnë më 18 qershor të vitit 1694 në adresë të Propogandës Fide. Në këtë letër ata saktësojnë: “Nilo Katalani u sëmur në vendin e quajtur Vuno në 17 të muajit të kaluar dhe në 3 të këtij muaji, me mësuesin Fillothe Zissi dhe një murg tjetër, duke u nisur për ta mjekuar në Korfuz, me të kaluar Porto Palermon, ai vdiq dhe e kemi varrosur në Kishën e Shën Thanasit brenda Sancta Sanctorum dhe sipas rregullit e zakonit kemi bërë që mësuesin ta varrosim me tërë veshjet peshkopale dhe kemi bërë shërbime në coliba (përshpirtje)”, dmth verë dhe grurë që u nda bashkë me lëmosha të tjera, sipas zakonit të vendit, ashtu siç i përkiste një bariu shpirtëror të një niveli të tillë, i cili po të kishte jetuar, do të na ndriçonte dhe drejtonte të gjithëve.

Letra është shkruar në Dhërmi (Dhrimadhe) dhe është nënshkruar nga Protonotari Apostolik Papa Zaharia me llagapin Dhimuci nga Himara, Dhimitri Protopapa i Dhër miut, Kristofor Nina nga paria e Dhërmiut, dekoruar “Kavalier” nga Papa dhe “Kalorës i Venedikut”. Vepra e Nilo Katalanit që shkroi shqip ndër arbëreshët e Italisë, pas Lek Matrengës, i parapriu zhvillimit të kulturës dhe letërsisë arbëreshe të shekullit XVIII me Nikolla Filen, Nikolla Ketën në Siçili dhe Jul Varibobën në Kalabri. Por, Nilo Katalani dha kontributin e tij në shkollat shqipe të Himarës, si dhe me veprat e tij, “Fjalori Shqip Italisht” dhe “Italisht Shqip”, me një sprovë gramatike në fund, si dhe katër vjersha shqip, ..”Këngë e Shën Marisë së Virgjër, Panamome…Cë deve njeri..Krishti i gjallë, i vërtetë..” etj, që gjenden në dorëshkrimin e famshëm të Kieutit, si dhe Kënga për Pal Golemin, që është një nga baladat më të njohura në kulturën shqiptare. Për këto kanë shkruar mjaft studiues të njohur si Pjetër Rodota, studiuesi arbëresh Zef Krispi, Zef Skiroi, Nilo Borxhia e mjaft të tjerë.


Po e folura himariote, si mund të analizohet?


E folura tradicionale himariote, është gjuha shqipe. Maksimiljan Lamberssi e cilëson dialektin e Himarës me timbracionin fonetik himariot të Labërishtes. Nga ana tjetër, kemi përdorimin e Kanunit të Papazhulit me kanonet zakonore, qeverisjen tradicionale. Përdorimi i greqishtes në Dhërmi, Palasë e Himarë është një fenomen i vonë, pas Revolucionit të vitit 1821-1829. Henri Holland na thotë se marrëdhëniet e himariotëve me ishujt dhe brigjet greke, shfaqeshin në një rrafsh të tillë. Himariotët si punëtorë stinorë, shkonin jo vetëm në Korfuz, Qefaloni e Lefkadhë, por edhe në Selanik, Artë, Prevezë e Peloponez, për të punuar gjysmën e vitit dhe herë herë merrnin edhe familjet e tyre. Në mjaft botime e artikuj në Athinë, thuhet se Kapedani Arhond Spiro Milo, me 250 luftëtarë himariotë, kur shkuan në Greqi, nuk dinin asnjë fjalë greqisht. Një pjesë prej tyre ishin shkolluar në Napoli e Romë dhe dinin mirë italisht.

Çfarë vendi zë Himara në historinë e Shqipërisë?


Himara zë një vend të nderuar në historinë tonë kombëtare. Himariotët patën përfaqësuesit e tyre në Betejën e Fushë-Kosovës në vitin 1399, me Anton Linjerosin, Kapedanin e Himarës, mbështetën Gjergj Arianitin në betejat kundër pushtuesve osmanë. Në betejat e Gjergj Kastriotit Skënderbeut, qëndronte Gjergj Stresi, i cili përfaqësoi himariotët edhe në Kuvendin e Lezhës. Po kështu, Abdyl Frashëri, në vizitat që bëri në Labëri dhe Himarë, kishte anëtar të Kryesisë së Lidhjes Shqiptare të Prizrenit, Odise Kasnecin, por edhe emra të tjerë si Çakallin dhe Musa Bodon që përfaqësonin krahinën. Këto tregojnë rrjedhat historike kulturore etnologjike dhe etnike të Himarës, e cila me njerëzit e urtë e punëtorë, me njerëzit e kulturuar dhe të ditur, kam mendimin që këto përçarje sociale dhe etnike që lindin, ca nga politika dhe ca nga qarqe të caktuara, do t’i kapërcejë. Sepse Himara është një nga zonat më të pasura mendërisht, ekonomikisht dhe gjenetikisht në botën tonë ilire dhe moderne.


Përhapja e greqishtes, vetëm në tre fshatra himarjote

Ndikimi erdhi nga marrëdhëniet tregtare me ishujt grekë apo në përdorimet fetare si gjuhë e liturgjisë


Duke ndjekur përshkrimin tuaj, si do ta komentonit rizgjimin e çështjes së Kishës së Shën Thanasit në kontekstin e të gjithë kësaj që ju përmendët, në rolin që duhet të luajë historiografia jonë në zhvillime të tilla?


Rizgjimi i çështjes së Kishës së Shën Thanasit dhe Shkollës shqipe të Dhërmiut, përkatësisht veprimtaria monumentale e Nilo Katalanit dhe murgjve bazilianë në vendin tonë, i vë studimet tona historiografike, përballë përgjegjësive të kohës. Si është e mundur që, ashtu siç shkollat shqipe të Himarës, në historiografinë tonë dhe të mjaft krahinave të tjera, nuk përmenden edhe një varg shkollash që lëvruan shqipen , siç ishin ato në Kurbin të Krujës në 1632, në Pllan të Lezhës në 1638, në Troshan e Blinisht të Zadrimës në 1630, në Himarë në 1630-1642, në Janevë të Kosovës në 1671, në Vel në Mirditë në 1692, në qytetin e Shkodrës në 1698, por edhe kontributi i mësuesve shqiptarë si Gjon Shqiptari, Dhimitër Dhërmiu Gjileku, Filip Shkodrani, të cilët përhapnin mësimin e shqipes më alfabetin latin? Sigurisht, dëshmi të tilla ne i marrim përmes dokumenteve dhe materialeve që ka në Grottaferrata Propoganda Fide, në Vatikan, në Stamboll dhe në vende të tjera, por që duhet të theksoj se jemi ende mjaft mangut në kërkimet dhe studimet tona.

Më lejoni të shpreh keqardhjen, që, në vend të flasin historianët dhe studiuesit, ende politikanët po përçudnojnë historinë dhe kulturën tonë kombëtare të brigjeve tona himariote dhe të banorëve të saj të lashtë kaonë. Këto ditë, në intervista dhe artikuj të ndryshëm, thuhet se 7 fshatra të Himarës, janë bilingual (dygjuhësh). Përhapja e greqishtes vulgare nga kontaktet e banorëve të tre fshatrave himariote përmes marrëdhënieve tregtare me ishujt grekë, apo në përdorimet fetare si gjuhë e liturgjisë, është e lidhur edhe me dominimin e klerikëve grekë në dy shekujt e fundit. Kujtojmë këtu, misionarin Shën Kozmai në Himarë dhe gjithë Labërinë. Ai ishte misionari që luftoi me këmbëngulje që të hapeshin shkolla greke në Himarë. Po ashtu, ka mjaft relacione e dëshmi që flasin për shpërnguljen e himariotëve në 1810, nga Ali Pashë Tepelena dhe vendosjen e tyre në Sallahor e në Pargë.

Kthimi i tyre pas 15-22 vjetësh në vendlindje, i kishte ndryshuar ata, ndërkohë që kishin mësuar të flisnin e të përdornin edhe gjuhën greke. Duke shfletuar dokumente dhe botime greke, konstatojmë se, Shën Kozmai përdorte në çdo fshat ku shkonte, Sarandë, Delvinë, Lukovë, Dukat, në Myzeqe etj, këtë thënie dhe predikim të tij: “Mësojini fëmijët tuaj të flasin gjuhën greke, pasi edhe kisha jonë edhe kombi ynë, janë grekë. Unë do t’ja fal të gjitha mëkatet e kryera, qysh nga dita e lindjes, ati burri ose gruaje të krishterë, që do të më premtojë se nuk do të flasë më shqip në shtëpinë e tij”. Por, ne duhet të kujtojmë edhe mjaft letra e relacione dërguar nga himariotët Mbretit të Francës më 17 qershor të vitit 1506. Kapiteni me origjinë nga Dhërmiu i quajtur Mërkur Bua, i shkruante se ishte shqiptar. Po kështu, në 1644, Kapedani i Dhërmiut, Gjon Bixhili, i shkruante Venedikut se edhe ai dhe bashkëfshatarët e tij ishin shqiptarë.

Duhet të kuptojmë se, në fshatrat e Himarës nuk është folur vetëm greqisht. Por, nga emigracioni në Francë, në Spanjë dhe Itali, në shkollimet që kanë bërë andej dhe në marrëdhëniet tregtare, kulturore dhe kancelarike, është përdorur mjaft edhe greqishtja, italishtja, spanjishtja. Më lejoni të përmend këtu, ushtarakun e lartë, Dhimitër Leka, Gjeneralin e Napolit, mikun e De Radës, i cili financoi një pjesë të botimit të librave të tij, me në krye “Milosaon”, i cili u bë edhe zëvendës Mbret i Napolit. Por, ai mori në Napoli edhe qindra djemë të Bregdetit për t’i shkolluar në shkollat ushtarake.


VOAL