Petro Luarasi

[petrol]

''Trupi im është këtu, por zemra ime është në Shqipëri. ''
Violet Bond - Kennedy


Lule për çiftin Kenedi

Petro Luarasi

Fondacioni Kenedi - 1908
Në mediat shqiptare po përmendet gjithnjë e më shpesh veprimtaria bamirëse e fondacionit “Kenedi “ me qendër në Korçë që po ndihmon shtresat në nevojë, fëmijët jetimë, vajzat e dhunuara dhe të moshuarit e brezit të tretë. Organizon edhe kurse trajnimi dhe aktivitete të shumëllojshme me vlera edukative, social-kulturore e sportive. Ky fondacion mbahet mend edhe për ndihmën e madhe që ka dhënë për të përballuar nevojat e të shpërngulurve gjatë luftës në Kosovë.
Fondacioni "Kenedi" e ushtron aktivitetin e tij të suksesshëm në Shqipëri që prej vitit 1991 duke e zgjeruar stafin me punonjës të kualifikuar dhe të rinj vullnetarë të përkushtuar .
Drejtuesit të fondacionit, misionarit protestant anglez z. Ian Loring, i është akorduar titulli "Qytetar nderi i Korçës" për kontributin e tij humanitar shumëvjeçar, një shprehje e mirënjohjes së qytetarëve korçarë dhe institucioneve shtetërore.
Për t’iu përmbajtur së vërtetës historike dhe identitetit, sqarohet se `` Fondacioni Kenedi -1908 mban emrin e Phineas Kennedy, i cili i ka shërbyer popullit shqiptar nga 1908-1939…. toka e përdorur aktualisht nga Fondacioni u ble fillimisht dhe përdorej nga Kennedy gjatë kohës së qëndrimit të tij në Shqipëri . Emri në përdorim, "Kenedi", është thjesht drejtshkrimi shqip i emrit.``1. (fondacioni kennedy http://www.kenedifoundation.org/about-us/why-kenedi)
Në këtë mënyrë themeluesit e Fondacionit “Kenedi” përkujtojnë me nderim misionarin e parë protestant amerikan dhe vijojnë me vendosmëri traditën e hershme të mirëbërësve anglo-amerikanë në Shqipëri.

Të pasur jemi, të mjerë na bënë
Historia e misionarëve bamirës anglo-amerikanë në trevat shqiptare, kushtet historike kur janë shfaqur, rezultatet që kanë arritur në dobi të kombit tonë dhe personaliteti i tyre, meritojnë më tepër vlerësim e nderim. Ndonëse përmenden në artikuj, referate, disertacione e libra, përgjithësisht as kanë zenë vendin e merituar në programet arsimore dhe literaturën akademike, as janë nderuar me dekorata apo emërtime objektesh e rrugësh, përkundër nivelit të propaganduar të marrëdhënieve.
Në “terr padije” janë lënë edhe bamirësit protestantë amerikanë me në krye Rev.Phineas B.Kennedy, për jetën dhe veprën e të cilin ende nuk është botuar ndonjë monografi.
Ndër ata që ia kanë përmendur vlerat shquhet bashkëpunëtori i tij, Rev. Edwin Everett Jacques (1909-1996) i cili ka punuar në Shqipëri në periudhën 1932-1940 dhe ka botuar kujtime interesante për historinë dhe vlerat e shumanshme të kombit shqiptar.
Ai analizon dhe argumenton pasuritë e kombit shqiptar të cilat ia kanë harruar, mohuar dhe luftuar duke shfrytëzuar edhe vetizolimin e shqiptarëve për ta bërë, sipas Uinston Cërcillit, "nje gjeegjëze, e mbështjellë në një mister brenda një enigme".
Në analizën dhe zbërthimin e enigmës ai deklaron troç: “ Ky popull i lashtë pellazg shënon një datë më të hershme se zhvillimi i civlizimeve të Greqisë dhe Romës..ìdentitetin e vet etnìk…gjuhën dhe lirinë ia kërcënuan të dyja perandorìtë e krishtera, e Lindjes dhe e Perëndimit, se gjatë okupimit shtypës 500-vjeçar të Shqipërisë nga sundimtarët turq e braktisën fqinjët e saj katolikë romakë dhe ortodoksë grekë’’. 2. (Edwin Jacques, Shqiptarët: Historia e popullit shqiptar nga lashtësia deri në ditët e sotme, Kartë e Pendë, Tiranë, 1998)
Studjuesi Edwin E. Jacques analizonte edhe politikën e verbër të udhëheqësve shqiptarë të regjimit diktatorial dhe qëndrimin e çuditshëm mediatik, aq aktual edhe për situatat e sotme, e cila bie pre e falsifikimit dhe diktatit mbi historinë. Nuk e pasqyronin si duhet në opinionin publik të vërtetën e ndihmës tradicionale amerikane në njohjen si shtet , përkrahjen e vazhdueshme diplomatike, humanitare, teknike, mjekësore, financiare e arsimore. Anashkalonin rolin e komunitetit më të madh e më të organizuar të mërgimtarëve shqiptarë, besnikë e entuziastë, që herë pas here i kanë ardhur ne ndihme mëmëdheut.
Vetë kreu i diktaturës, në përpjekje për të djegur e shkulur me rrënjë traditën e hershme historike dhe kontributin e gjerë anglo-amerikan, deklaronte me papërgjegjshmëri historike e morale: “Zogu ua hapi portën agjentëve të spiunazhit amerikan të cilët erdhën në Shqipëri nën maskën e misionarëve si Kenedi , të filantropëve dhe edukatorëve si Erikson…që luajtën një rol të ndyrë kundër pavarësisë dhe lirisë së popullit shqiptar deri kohët e fundit” (!!!) 3. (E.Hoxha . Sukseset e Republikës Popullore të Shqipërisë. 11.8.1950, Vepra 7, f.404)
Sajoi dhe akuzën politike: “Ata kishin përgatitur njerëzit e tyre për të punuar në të ardhmen kundër Shqipërisë dhe popullit shqiptar” 4. ( E.Hoxha, Raport në Kongresin I të PPSH, Vepra 5, 8.11.1948, f. 192 )
Urdhëroi të hartoheshin listat e zeza me qindra intelektualë që kishin studjuar apo punuar në shkollat apo institucionet bamirëse amerikane, të cilët i përndoqi sistematikisht, i persekutoi dhe i dënoi familjarisht. Ndër të parët që vuajtën terrorin qenë familjarët e fisit Qiriazi- Dako, motrat Parashqevie Sevasti aq të madhërishme për kontributin e tyre në kulturën, arsimimin, dhe emancipimin e shoqërisë shqiptare. U shuan nga faqet e historisë kombëtare dhe programet shkollore edhe kontributi 30-vjeçar i çiftit Kennedi dhe dhjetra bamirësve të tjerë të huaj.

Kontribute të çiftit Kenedi
Personaliteti dhe veprimtaria e vyer e Rev. Phineas Barbour {Barber} Kennedy (14. 6. 1867 - 4.5. 1963) dhe zonjës së tij Violet R. Bond-Kennedy (19.6.1870 – 27.12. 1952) është pasqyruar në shkrime të miqve anglo-amerikanë A.Herbert, E. Durham, M.Eden, T. Ericson, E. Jacques, ndërsa në Shqipëri në vitet 1908-1939 dhe pas ndryshimeve demokratike janë vlerësuar nga P. N. Luarasi, F. S.Noli, motrat P.Qiriazi S. Qiriazi, S. Luarasi, I. Gogaj, V. Duka, K. Bevapi, F. Cakolli, etj.
Rev. Phineas B.Kennedy dhe zonja e tij Violet B. Kennedy erdhën në vendin tonë në një situatë të vështirë për mbijetesën e shkollës shqipe.
Violet Kennedy, e bija e misionarit protestant Luis Bond, u miqësua me Sevasti Qeriazin kur jetonin në qytetin e Manastirit. Mësoi prej saj gjuhën shqipe, historinë, zakonet dhe sfidat me të cilat përballej kombi shqiptar, prej nga i buroi edhe dashuria dhe dëshira për të ndihmuar me të gjitha mënyrat kombin shqiptar.
Në kushtet e luftës së ashpër ndaj shkollës shqipe të vajzave, në vitin 1908, motrat Qiriazi, Sevastia dhe Parashqevia, kërkuan mbrojtje dhe përkrahje financiare nga misioni protestant anglo-amerikan, me të cilin kishin bashkëpunim të hershëm që në Manastir. Bordi amerikan me qendër në Boston i dërgoi për ndihmë shoqen e fëmijërisë Violet B.Kennedy me bashkëshortin Rev. Phineas B. Kennedy që qe diplomuar në Universitetin Princeton, të cilët u aktivizuan menjëherë në stafin e shkollës shqipe sapo mbërritën në Korçë më 26 mars 1908.
Mbas katër muajsh rezistence e përpjekjesh të atdhetarëve dhe përkrahjes së qeverisë amerikane, me anën e Ambasadës së SHBA në Konstandinopojë, më 23 korrik 1908 u shpall Kushtetuta liberale e xhonturqve që e lehtësoi përkohësisht situatën. Studjues të ndryshëm kanë përshkruar punën vetmohuese të çiftit Kenedi për mbrojtjen e shkollës shqipe të vashave, e cila mbijetoi e vetme, deri në shpalljen e pavarësisë, përballë presionit të pushtuesve dhe qarqeve shoviniste greke. Në atë kohë Phineas B. Kennedy shkroi : "Ata mund të kërcënojnë prindërit dhe fëmijët , por ne do të vazhdojmë t’i mbajmë brenda shkollës në konvikt dhe e vetmja gjë që mund të bëjnë është që të më marrin mua nga shtëpia me forcë - sepse unë kurrë nuk do të lejoj të mbyllet kjo shkollë’’. Qe meritë e madhe e çiftit Kennedy që e mbajtën të gjallë këtë symbol të arsimimit dhe emancipimit të femrës shqiptare dhe që pas luftës botërore e vijuan në kushtet e reja me shkollën private ‘’Kennedy”. Por vetëm qeveria e Fan Nolit e njohu zyrtarisht më 10.9 1924 si shkollë qytetëse me 5 klasë, ku mësimi zhvillohej në gjuhën shqipe. Në program ishin edhe mësimet fetare në gjuhën anglisht. Shkolla në fillim u hap me 30 nxënës, djem e vajza, ofroi edhe sistemin parashkollor dhe kishte dy mësues shqiptarë. Një vit më vonë numri i nxënësve arriti në 57 dhe gjatë vitit shkollor studionin 123 nxënës. Jepnin mësim 10 mësues: Violet Kenedi, Edvin Xheks (Jacques), Dorith Xheks ( Jacques), Mila Gjogoreci, Ollga Plumbi, Shega Uçi, Persefoni Treni, Praksithe Plumbi, Leftera Kosova dhe Aspasia Efthim. 5 (I.Gogaj.1995. Shkollat Amerikane në Shqipëri. Tiranë: Drita. f.20)
Me shtimin e nxënësve, çifti Kenedy hapi edhe një konvikt me pagesë duke caktuar për çdo nxënës një shumë vjetore, e cila ishte e lidhur me gjendjen ekonomike të nxënësit.
Nxënësit që përfundonin shkollën 5-vjeçare merrnin një diplomë analoge
me atë të shkollës shtetërore shqiptare të shoqëruar me një çertifikatë të veçantë që u
jepte të drejtën të pranoheshin në kolegjet amerikane.
Deri në vitin 1933 shkolla Kenedi kreu një veprimtari shembullore, u përgatitën me qindra nxënës, disa prej tyre u bënë edhe pjesë të stafit mësimor.
Me zbatimin e reformës “Ivanaj “ dhe ligjit për shtetëzimin e shkollave të huaja në Shqipëri, u mbyll edhe shkolla amerikane e Korçës. Bashkëshortët Kenedi i bënë një vizitë ministrit Ivanaj dhe i thanë: ’’Ne e kemi dashur Shqipërinë, ne kemi ndihmuar që shkolla shqipe e vajzave në Korçë, e vetmja në gjithë Shqipërinë, të mos mbyllej nga qeveria turke , ne kemi pritur e përcjellë rilindasit. Shkolla jonë nuk është si të tjerat të huaja , prandaj mos na e mbyllni. Mirash Ivanaj Iu përgjegj: ’’E besoj që e keni pas dashtë Shqipërinë. Tash është koha me e provue përsëri që ende e doni, tue mos kundërshtue mbyllje e shkollës suej. Interesi kombëtar e lyp me u shtetëzue të gjitha.’’ 6. (S.Luarasi. Kujtime)
Edhe pas reformës ‘’Ivanaj’’ çifti Kenedi e vazhdoi veprimtarinë humanitare, të ndihmuar nga Kelly G. Tuckers dhe Edwin E. Jacques me të shoqen Dorotia.

Për një nivel më të lartë arsimor
Studjuesit vlerësojnë se zanafilla e arsimit dhe pedagogjisë amerikane në Shqipëri nis me ardhjen dhe veprimtarinë e çiftit Kenedy të cilët u bënë udhërrëfyes për programe të tjera arsimore amerikane.
Rev. Phineas B.Kennedy dhe zonja e tij Violet B. Kennedy përmenden edhe për kontributin në ideimin e platformës dhe rritjen e nivelit arsimor me synim ngritjen e shkollave të arsimit të mesëm.
Historia e çeljes së Normales së Elbasanit është e lidhur ngushtë me aktivitetin, vizionin dhe platformën arsimore të misionarëve amerikanë të përfaqësuar nga çifti Kennedy, të cilët menduan të plotësonin edhe dëshirën e atdhetarëve elbasanas për një institucion arsimor me program të përshtatshëm.
Sipas studjuesit Kujtim Bevapi mendimi për të ndërtuar një kolegj në Elbasan qe vendosur nga misionarët amerikanë në Shqipëri, bazuar dhe nga udhëzimet që vinin nga qendra. Në një letër që zoti Kenedi në Korçë u dërgonte klubeve patriotike të Elbasanit “Bashkimi” e “Vllazëria”, më 28 maj 1909 , ndër të tjera shkruante:
“Miq të shtrenjtë elbasanas! Shoqata jonë amerikane na ka autorizuar neve që të hapim një kolegj për djem shqiptarë. Kemi në plan që të ketë edhe një degë industriale. Shkolla do të jetë e hapur për të gjithë djemtë e rinj dhe dëshira jonë është që pagesa të jetë aq e vogël, saqë dhe djemtë e varfër tëmund të përfitojnë nga privilegjet e saj…një ndërtesë të shëndetshme dhe të bukur, ku të ketë ujë të rrjedhshëm, të mirë e të pijshëm... Nëse ju jeni dakord ne vendosim të vijmë në Elbasan, unë nga Korça dhe Z.Erikson nga Tirana…. Për Shoqatën tonë Amerikane, Sinqerisht i juaji Phineas B. Kennedy.”7 (AQSH, Fondi 102, Dosja 50, viti 1909-Letra të Shoqatës Amerikane në Shqipëri dërguar klubit “Bashkimi” e “Vllazeria” në Elbasan)
Përgjigja e atdhetarëve qe: “ I detyrohemi dhe i jemi mirënjohës për jetë Misionarisë Amerikane, me padurim presim që puna e bërë dhe e menduar të fillojë të marrë mish dhe eshtra…” Klubet e Elbasanit vunë në shërbim të kolegjit si fillim 100 lira turke. Misioni Amerikan bleu truallin në Krastë dhe pritej vetëm fillimi i punimeve. Por autoritet turke, më pas nuk lejuan të ngrihej kolegji, duke dhënë pretekste të ndryshme. Kjo ngjarje shtyu atdhetarët të themelojnë në 1 dhjetor 1909 shkollën Normale të Elbasanit.” 8.
(K.Bevapi, Përvjetori i 100-të, A është Normalja e Elbasanit universiteti i parë shqiptar? “55”, 28 .11.2009 f.15)
Historianët kanë vlerësuar edhe kontributin e misionit protestant anglo-amerikan për organizimin dhe përfundimin me sukses të Kongresit të Parë të Manastirit (14-22.11.1908). Komisioni i Punës së Alfabetit i kreu punimet në shtëpinë e Gjergj Qiriazit, i cili qe nënkryetar i Kongresit dhe anëtar i Komisionit. Ndër 35 protestantët e tjerë, të përfshirë edhe në udhëheqjen e Kongresit të Alfabetit, ishin: Grigor Cilka, nënkryetar i Komisionit; Parashqevi Qiriazi, sekretare e Komisionit; Kristo Dako, pjesëmarrës. Mes tyre gjendej edhe Violet Kennedy, vëzhguese e misionit amerikan protestant.
Bashkëshortët Kennedy shfrytëzonin të gjitha mundësitë për të realizuar misionin e tyre si protestantë dhe miq të kombit shqiptar. Phineas B.Kennedy, ishte i mirënjohur në grupimin studentor të Universitetit Princeton dhe aktiviteti i tij përmendej shpesh në organin “Princeton Alumni Weekly” duke siguruar mbështetje morale e financiare.
Në një artikull të revistës “Princeton Alumni Weekly” njoftohej se Rev. Phineas Barbour Kennedy dhe zonja e tij, si veprimtarë përfaqësues të Bordit Amerikan për Misionet e Huaja, “po zhvillojnë një veprimtari intensive mes turbullirave në Ballkan. Ata janë pozicionuar në Korçë, Shqipëri, ku në vijim të aktivitetit misionar kanë ngritur një shkollë për vajza. Ndërsa ushtritë kanë luftuar para mbrapa këtij vendi bashkëshortët Kenedi kanë kryer një shërbim të madh në shpërndarjen e ndihmave mes njerëzve të uritur ndër fshatra. Me okupimin e Korçës nga grekërit, zoti dhe zonja Kennedy janë përzënë dhe gjenden tashmë në Selanik, ku po qëndrojnë përkohësisht… Sipas fjalëve të një anëtari të Bordit ata po rezistojnë me trimëri të madhe të gatshëm për të përmbushur detyrat e Fondit Amerikan.’’9.
(Princeton Alumni Weekly, The alumni, Volume 13, nr 33, 21 maj, 1913 , f.630.)
Ambasador i Shteteve të Bashkuara në Hollandë e Luksemburg, John W. Garrett, me karierë diplomatike 16 vjeçare, në një artikull për të diplomuarit e seminarit në Princeton shkruan:
“Shumë nga ne e njohim Shqipërinë në një mënyrë abstrakte dhe tani një i diplomuar në vitin 1891 në Princeton është duke punuar atje për më tepër se katër vjet së bashku me gruan e tij të devotshme. Rev. Phineas B. Kennedy, i cili përfaqëson Bordin Amerikan të Misionarëve të Huaj, është me në Korçë, Shqipëri duke bërë shumëlloj punësh të vlefshme kristiane. Puna më e rëndësishme e tyre është një shkollë për djem e vajza, me kolegj dhe eventualish për tu mësuar njerëzve gjuhën e tyre. Në një letër drejtuar një shoku të shkollës ai thotë “Ambicia jonë më e lartë është të përgatisim mësues për këtë komb i cili sikurse e dini është duke u rilindur”. Një nga studentët e tij është në Kolegjin Lafayete, një kolegj tjetër në Mount Herman dhe dy të tjerë pritet të vinë në këtë vend vitin tjetër. Rreth tridhjetë të tjerë janë pothuajse gati. Cfarë mundësie e mrekullueshme për të krishterët e sherbimit patriotik të ndihmojnë këtë të diplomuar të Princtone dhe gruan e tij heroinë që gjatë luftës rezikojnë pandërprerë jetën për shqiptarët.”10. (John W. Garrett,The Alumni, Princeton Alumni Weekly,Vol.20, nr.1,15.10. 1919, f. 66)
Me dhjetra artikuj në gazeta e revista amerikane dhe të komunitetit shqiptar në SHBA përshkruajnë aktivitetin e gjerë të çiftit Kennedy, jo vetëm si misionarë protestantë, por edhe si luftëtarë të përkushtuar të humanizmit, lirisë dhe drejtësisë.
Rev. Phineas B.Kennedy dhe zonja e tij Violet B. Kennedy kryen një aktivitet shembullor humanitar në ndihmë të popullatës shqiptare të dëbuar nga banesate tyre në Shqipërinë e Jugut, Kosovë e Dibër. Shtypi i kohës shprehte mirënjohjen ndaj tyre për informimin e opinionit publik ndërkombëtar dhe ndihmën që u dhanë muhaxhirëve në ullishtat e Vlorës, në vitin tragjik 1914, kur andartët therën, dogjën e vranë fëmijë, gra e pleq. Mbi 57 fshatra me 1451 shtëpi në Kolonjë u bënë shkrumb e hi. Afro 60.000 vetë nga Kolonja, Dangëllia, Përmeti, Skrapari, u nisën muhaxhirë drejt Vlorës.
Ka të dhëna se Rev. Phineas B.Kennedy njihej me presidentin Uillson, dikur pedagog në Universitetin Princeton dhe ka influencuar tek ai dhe Departamenti i Shtetit për mbrojtjen e të drejtave të shqiptarëve në Konferencën e Paqes në Paris (1921). Ai strehoi në shtëpinë e tij, në Korçë, të deleguarin e presidentit, ambasadorin Jozef Haven. Teufik Mborja shkruan se Haveni u vendos ne shtepine e nje misionari amerikan, te quajtur Kenedi, që e njihte mjaft mire qytetin. Kenedi e siguroi ambasadorin se Korca eshte thjesht shqiptare ’’ Raporti perfundimtar u hartua nje muaj me pas dhe qe vendimtar per qendrimin amerikan. Qeveria e Athinës i paraqiti Uashingtonit një notë proteste, ku akuzonte J.Havenin të blerë nga shqiptarët.
Përshkruam disa nga kontributet e mirëbërësve tanë Rev. Phineas B.Kennedy dhe zonjës së tij Violet B. Kennedy të cilët u larguan përfundimisht nga Shqipëria më 1939 duke ia dorëzuar drejtimin e misionit çiftit Eduin e Dorotia Xhejks (Jacques). Ata tërë jetën menduan e punuan për Shqipërinë duke i mbajtur lidhjet me qarqet atdhetare shqiptare dhe me fëmijët e mikut të tyre Petro N. Luarasi: Dhimitrin, Skënderin e Shegën.


Lule për çiftin Kennedy

Në varrezën: Brook Avenue Presbyterian Cemetery
North Plainfield, Somerset County, New Jersey, USA
gjendet pllaka memoriale (Grave Memorial) nr.14542785 ku shkruhet:

Phineas B. Kennedy (1867 - 1963)
Violet Bond Kennedy (1870 -1952)
Missionary to Albania
Asleep in Christ 1 Cor. (Corinthias) 15:18

[petrol]

Mbi shkrimin e z. Aristotel Mici “Skenderbeu në Botën Anglofone”

Në gazetën e nderuar “Dielli” lexova shkrimi e z. Aristotel Mici“Skenderbeu në Botën Anglofone”(16 Janar 2014, online, http://gazetadielli.com/skenderbeu-ne-boten-anglofone/) për të cilin shfaqa opinionin tim me shënimin:
“Me keqardhje bëj me dije se ky material është një kopje e zbehtë, në tematikë, lëndë e shtjellim, e studimit të Skënder Luarasit “Skënderbeu në letërsinë angleze” i botuar me rastin e 500-vjetorit të vdekjes së Heroit Kombëtar Gjergj Kastrioti-Skënderbeu (S.Luarasi, Skënderbeu në letërsinë angleze, Studime filologjike, Nr.4, 1967, f.121-128)
Kushdo mund ta lexojë në internet http://www.dardania.biz/vb/upload/sh...t=32729&page=2
Po përmend vetëm një fragment
Poeti i madh i Rilindjes angleze, Edmund Spencer, për të cilin folëm më sipër, shkruan një sonet mbi Skënderbenë, me të cilin përcolli botimin e veprës së Lavardenit në gjuhën angleze.
Pse mburret kot e Lashta kaqë fort
Me monumentet e moçëm burrash trima,
Heronj që përmes veprave pa mort
Mahnitën botën, dhe në prallë e rima
Çdo foshnjë i nxën? Njerzim’ i admiron
Statujat e tyre, kolose të larta
E beret triumfore q’i përshkon
E bukura me madhështit’ e narta.
Ja Një, që koha von’e nxor në dritë,
Ndër të mëdhenjtë krah më të madhit shkon:
I madh në zë, pushtet e në vetitë,
Triumfe të vërtetë meriton.
Kamzhik për turqit, për armiqtë rrufe-
Ky libër flet për Ty, o Skënderbe!
Në se mundet, redaksia e Diellit le ta botojë këtë studim të vyer të Skënder Luarasit.
Me këtë opinion-shënim respektova edhe “Rregulloren për etikëm në veprimtarinë kërkimore dhe botuese”
(http://www.fhf.edu.al/Rregullorja_pe...he_botuese.pdf ) :
lajmërova botuesin e revistës (6.4 Sinjalizimi i veprimeve të ndëshkueshme f.14)
dhe shpreha llojin e veprimit (“kopje e zbehtë, në tematikë, lëndë e shtjellim, e studimit të Skënder Luarasit”) të cilin dikush mund ta cilësojë si “Mashtrimin shkencor’’ apo Plagjiaturë: përvetësimi ose përdorimi i ideve, pronës intelektuale, apo punës së të tjerëve, në mënyrë të shkruar apo në mënyra të tjera, pa njoftimin dhe aprovimin e autorit; Po aty. Pika 1.2.1 f.17)

Pas botimit në gazetën “Dielli” të studimit të Skënder Luarasit “Skënderbeu në letërsinë angleze” dhe kushdo mund të krahasonte ngjashmëritë në të dy artikujt, Z. Aristotel Mici botoi shkrimin: “Përgjigje për zotin Petro Luarasi lidhur me shkrimin Skenderbeu në Botën Anglofone” (Dielli , 28 Janar 2014, online , http://gazetadielli.com/pergjigje-pe...ten-anglofone/ )
Ndër të tjera shkrua:” Së pari dua t’i bëj të ditur z. P. Luarasi se ndodhem në emigracion prej 17 vjetësh dhe nuk më kujtohet se gati një gjysëm shekulli më parë Prof. S. Luarasi ka botuar një artikull të tij për figurën e Skensderbeut në revistën “Studime Filologjike”, ‘’ nuk më ka pas shkuar në mendje të bëja garë apo paralele, siç thoni ju, zotëri’’, ‘’ për një personalitet mund të shkruajnë shumë autorë, siç ka ndodhur me figurën e Naim Frashërit, Migjenit, Jeronim de Radës e me radhë; po në këto raste nuk themi se i dyti i ka bërë paralele të parit’’, ‘’Ju nuk keni të drejtë morale, t’u thoni të tjerëve “mos prekni këtë temë se e ka trajtuar Babai im”, se, ndryshe, bëni paralele’’, ‘’lidhur me sonetin e Edmund Spenserit, dua t’ju bëj të qartë, zoti Petro, se nuk është marrë nga artikulli i Skender Luarasit, siç e permendni ju, po nga burimi i parë, nga ai i vitit 1596’’, ‘’ Kështu, i ndodhur midis kësaj literature, pata dëshirën të shkruaja një material të thjeshtë dhe përmbledhës lidhur me emrin e Skenderbeut në botën anglofone në kuadrin e datës së 17 Janarit, dita e vdekjes së Heroit, pa pasur paragjykimet e paraleleve, nga të cilat me sa duket vuan zoti Petro Luarasi i sotëm.’’
Duket se shkrimi i z. Aristotel Mici i bishton së vërtetës dhe tjerr thashethemnajën ( që ligjërisht gjykohen si shpifje) me citime e perifrazime fjalësh që nuk janë të Petro Luarasit, i cili në shënim-komentin mbi artikullin e z.Micit, shkruan vetëm fjalinë : “Me keqardhje bëj me dije se ky material është një kopje e zbehtë, në tematikë, lëndë e shtjellim, e studimit të Skënder Luarasit “Skënderbeu në letërsinë angleze” i botuar me rastin e 500-vjetorit të vdekjes së Heroit Kombëtar Gjergj Kastrioti-Skënderbeu (S.Luarasi, Skënderbeu në letërsinë angleze, Studime filologjike, Nr.4, 1967, f.121-128)
Në opinionin-shënim mbi artikullin “Përgjigje për zotin Petro Luarasi lidhur me shkrimin Skenderbeu në Botën Anglofone” shkruhet: “ Në rast se zoti Mici nuk është në dijeni të disa materialeve të botuar më parë (bëhet fjalë edhe për studimet mbi Skënderbeun në literaturën franceze, italiane e vendeve të tjera, të botuar në “Studime filologjike, Nr.4, 1967”) por ia përsërit tematikën, shtjellimin e konkluzionet, shkencërisht nuk quhet krijues, por kopjues. Po të krahasohen të dy shkrimet e S.Luarasit e A.Micit shihet qartë se ku e si përputhen në tematikë, lëndë e shtjellim. Sa për nivelin shkencor e intelektual po i a lë të tjerëve ta gjykojnë e krahasojnë pasi nuk dua të gajas gjindjen me mundin e tjetrit.Me respekt ndaj lexuesve e redaksisë së “Diellit” i uroj z.Mici shëndet.”
Në shëmim shtova edhe faktin interesant: Z. Aristotel Mici gjatë viteve 1980-90 punoi në shtëpinë botuese “Naim Frashëri” me detyrën e shefit të redaksisë në sektorin për Botimet Letrare të Traditës. Por “nuk i paska ditur” referencat e studimeve mbi Heroin Kombëtar Gjergj Kastrioti-Skënderbeu, të përmbledhura me rastin e 500-vjetorin të vdekjes së tij!!!

Ndërsa studjuesi Prof. Thanas L.Gjika, me banim në SHBA, publikon këtë opinion- shënim mbi diskutimin:
"I nderuar z. Petro S. Luarasi ju përgëzoj për mbrojtjen që i bëtë së vërtetës duke vënë në dukje plagjaturën e z. A. Mici.
Mbas shkërmoqjes së diktaturës shumë njerëz menduan se u bë deti kos dhe rëmbyen nga një lugë për të mbushur barkun e tyre të pangopur…
Ky zotëri nuk do t’ia dijë për vërejtjet e kritikat që i kanë bërë e i bëjnë dashamirët, por vijon të vërë shpesh herë para emrit titullin profesor edhe pse nuk ka dhënë asnjë provim në Shqipëri për të marrë gradën Kandidat i Shkencave. Kurse këtu në Amerikë pa dhënë provimin e anglishtes në nivel Toefel, kusht i domosdoshëm për t’u regjistruar në cdo kolegj, pretendon se ka mbrojtur Master në Histori.Përpiqet të mbushë mendjen e dikujt se meriton të marrë titullin Profesor me disa artikuj të dobët që i quan “Esse” dhe i boton posht e lart dhe si libra më vete. Me një këmbëngulje të vecantë harton shkrime me vlera shumë të kufizuara ku bie në sy herë plagjatura e herë mungesa e formimit. Mjafton të shihen shkrimet e tij për prejardhjen e emrit Shqipëtar, për historinë e Flamurit dhe të Hymnit të Flamurit, etj etj deri tek novela e fundit “Karvani i Pavarësisë”, ku ritregon pa art udhëtimin e Ismail Qemalit nga Durrësi në Vlorë, trajtuar me nivel të lartë artistik prej skenarisëve K. Blushi e Dh. Shuteriqi dhe realizuar në film prej regjisorit Viktor Gjika.
Z. Mici do të kishte bërë mirë që (në rast se e zotëron anglishten) të kishte përkthyer në anglisht trajtesën shkencore të të paharrueshmit Skënder Luarasi, babait tuaj dhe t’ua paraqiste profesorëve amerikanë e ta botonte në shtypin amerikan.
Me respekt, Thanas L. Gjika"
http://gazetadielli.com/pergjigje-pe....DSzT15gj.dpuf
Kam hasur disa raste plagjature ndaj studimit të Skënder Luarasit “Skënderbeu në letërsinë angleze”, i cili është publikuar edhe në gjuhën angleze : Luarasi, Skënder:
‘Scanderbeg in English Language‘in Studia Albanica , Tiranë, 4.2(1967), p. 229-234.
‘Skënderbeu në Letërsinë Angleze’in Studia Filologjike, Tiranë, 4,1967, p. 121-128; gjithashtu tek Konferenca e Dytë e Studimeve Albanologjike, Tiranë 1968, vol. 1, p. 431-438
E publikoj këtë shkrim si një shembull demaskimi për ata që shkelin të drejtat e autorit dhe trillojnë e shpifin për të mbrojtur veten moralisht e ligjërisht.

Ndërsa për dashamirët e letërsisë dhe kritikës letrare po jap dy përkthimet të Sonetit mbi Skënderbeun të poetit Edmund Spenser, nga Skënder Luarasi dhe Aristotel Mici.
Për fat të keq vargjet e Spencerit në anglisht në studimin e Skënder Luarasit janë botuar me shumë gabime nga shtypshkronja. Në studimin original ato janë :

Wherefore doth vain Antiquity so vaunt
Her ancient monuments of mighty peers
And old heroes, which their world did daunt
With their great deeds, and filled their children’s ears.
Who rapt with wonder of their famous praise
Admire their statues and Collossoes great
Their rich triumphal arcs which they did raise,
Their huge pyramids, who do heaven threat.
Lo one, whom later age hath brought to light,
Matchable to the greatest of those great:
Great both by name, and great in power and might,
And meriting a mere triumphal feat.
The scourge of Turks and plague of infidels,
Thy acts, o Scanderbeg, this volume tells


Përktheu:Skënder Luarasi

Pse mburret kot e Lashta kaqë fort
Me monumentet e moçëm burrash trima,
Heronj që përmes veprave pa mort
Mahnitën botën, dhe në prallë e rima
Çdo foshnjë i nxën? Njerzim’ i admiron
Statujat e tyre, kolose të larta
E beret triumfore q’i përshkon
E bukura me madhështit’ e narta.

Ja Një, që koha von’e nxor në dritë,
Ndër të mëdhenjtë krah më të madhit shkon:
I madh në zë, pushtet e në vetitë,
Triumfe të vërtetë meriton.
Kamzhik për turqit, për armiqtë rrufe-
Ky libër flet për Ty, o Skënderbe!


-------------------------------------------------
“Njeri, që bota të njohu më vonë se në rini,
I barabartë me më të mëdhenjt’ e trimave antikë:
Me famë si në emër, në forcë e fuqi.
Triumfant nëpër beteja si kreshnik
Goditje dërmuese të pabesëve turq u dhe,
Luftrat e tua ky libër rrëfen, o i madhi Skënderbe.”

Përktheu: Aristotel Mici


Foto: Petro Luarasi, në Biblioteken e Aleksandrisë, Egjipt

[Wordless]

Shumë të goditura !

Nderime.

[petrol]

Petro Luarasi
NDAL FALSIFIKIMIT TE HISTORISE (III)

Shkrimtari Sterjo Spasse: lavdi e kombit të vet.

Vlerësimi shqiptar ndaj Sterjo Spasses
Shkrimtari i shquar Sterjo Spasse (1914-1989) u lind në Gollomboç të Komunës së Liqenasit në gjirin e një familje fshatare me kombësi maqedonase. Ndër shqiptarë ai çmohet për krijimtarinë në letërsinë shqipe gjatë një periudhe mbi 50-vjeçare, por edhe si studjues, publicist e mësues. Për kontributin e shquar ndaj popullit shqiptar është nderuar me më të lartat çmime letrare (‘’çmimi i Republikës’’) dhe shtetërore (Urdhri i Flamurit, kl.I), me poste (Kryetar i Shoqatës së Miqësisë Shqipëri-Kinë, etj.) Ndihej e konsiderohej ndër më të privilegjuarit shkrimtarë shqiptarë, me botime të veprave në seri, në shumë gjuhë të huaja dhe si pjesëmarres në shumë aktivitete ndërkombëtare.
Në rrethin familjar Sterjo Spasse adhurohet si bashkëshort e prind shembullor, edukator i mrekullueshëm, ndër miq e shokë dhe kolegë si mikpritës babaxhan gojëmbël e bujar, për bashkëfshatarët qe vakëf shprese e ndihme. Tek ai bashkëkombasit në përgjithësi shihnin përfaqësuesin e tyre intelektual, urën lidhëse ndërkulturore mes shqiptarëve me pakicën maqedonase, sepse gëzonte përkrahje e privilegje të madha në fushën politike, kulturore, arsimore e propagandistike, kudo në trevat shqiptare e më gjerë. Ai paraqitej si shembulli më vezullues i trajtimit të intelektualit me kombësi jo shqiptare në Republikën Popullore (e më pas Socialiste) të Shqipërisë, nën përkujdesin e drejtpërdrejtë të udhëheqësit ‘’largpamës e të lavdishëm’’.
Për jetën dhe veprën e Sterjo Spasses numërohen me qindra artikuj, recensa, studime akademike, janë shkruar dhjetra teza masteri e doktoratura, të shpalosura në disa konferenca, të cilat duket se përmbledhurazi mund të jipnin një përgjigje të saktë shkencore shterruese mbi jetën dhe veprën e shkrimtarit të shquar.

Atdhetaria e Sterjo Spasses
Mbas viteve 90’ shumica e shkrimeve mbi jetën e veprën e Sterjo Spasses duket se i referohen apo perifrazojnë substancën e librit ‘’Im atë Sterjo’’ të Ilinden Spasses duke e anashkaluar historikun e rrënjëve e trungut familjar, botëkuptimin, vizionin e pikëpamjet mbi përkatësinë etnike dhe detyrimin si shtetas shqiptarë.
Pothuajse askush nga studjuesit shqiptarë nuk i është qasur kësaj tematike, as nuk kanë marrë mundimin të citojnë apo zbërthejnë vetë Sterjo Spassen, të birin Ilinden, apo studjues të sojit të tij, për këto cështje ku të tjerë shkrimtarë kalonin në vrimën e gjilpërës të shtetit shqiptar.
Në librin ‘’Im atë Sterjo’’, të birit Ilinden (emërtim edhe i kryengritjes së famshme maqedonase) shkruhet:
‘’Ishte vjeshta e vitit 1924… Joshja (vëllai i madh i Sterjo Spasses, shën. i P.L. ) vuri dorën në strehën e kapeles. Mizëria e njerëzve po afrohej. Përpara ishin disa kalorës, prapa këmbësorë me pushkë të gjata lidhur me spango, ngjalmë a ushkure, të leckosur…Pararoja e ushtrisë, dy djem faqekuqë, ndalën kuajt para tyre: - Punë e mbarë, o peshkatarë! - Foli njëri. ”Jemi ushtri shqiptare. Tani këto fshatra do të kalojnë nën Shqipëri”. “Kohëra të vështira po vijnë…’’ etj, etj., të tilla shprehje hasen në librin me kujtime të S.Spasses të botuara nga i biri Ilinden.

‘’Pse?-ja e lavdishme’’e Sterjo Spasses
Ndihmë në njohjen e pikëpamjeve botëkuptimore e nacionale të tij na e jep studjuesja Valentina Vangjelovska, e cila veç vendlindjes e ditëlindjes së përbashkët e ka burim frymëzimi, pasi i ka shumë të afërta edhe idetë me Sterjo Spassen. Ajo thekson se ‘’kam lindur dhe jetoj “brenda kornizave” të përshkrimeve që ka bërë Sterjo Spasse. ‘’Sterjo Spasse për mua do të mbetet shkrimtari i shpirtit tim.’’
Në një diskutim akademik të saj i bën me dije auditorit shqiptar e më gjerë se ‘’Të lexuarit është një proces që tek lexues të ndryshëm është i ndryshëm’’ që më troç do të thotë se zbërthehet e interpretohet ndryshe në disa aspekte, si p.sh në shtete, kombe, gjuhë, ideologji, etj.
Studjuesja duke analizuar dhe zbërthyer pikëpamjet e bashkëkombasit të saj shkrimtar, të personifikuar si Gjon Zaveri, protagonisti kryesor i kryeveprës së tij letrare “Pse”, thekson se ‘’qetësinë shpirtërore e kërkoi në çdo vend, por atë e gjeti ‘’të fshehur në qoshen” e këtij libri.
Gjon Zaveri e vrau veten në luftë me pse-të, kërkonte pse-të e vuajtjeve të bashkëfshatarëve të tij për bukën e gojës, luftonte me padrejtësitë e kësaj bote, luftonte me pse-të që edhe sot e kësaj dite nuk mund të zbulohen…
Dhe shkaku kryesor i vetëvrasjes të filozofit të lindur në zonën e Prespës, sipas studjueses, ‘’ishte tradita!’’
‘’Por për të ishte e pakuptimtë që këto tradita që e kishin brumosur dhe pajisur me virtyte dhe shumë vlera, u bënë për pak kohë dhimbje padrejtësish të shpirtit të tij të lirë. Këtu shpesh qëndron paradoksi, sepse tradita nuk pranon veçanti. Tradita dhe mentaliteti i asaj kohe nuk ishin në gjendje të dallonin veçantitë e të riut Gjon, që u rrit dhe u edukua në gjirin e tyre, nuk dallonin dot as se në gjirin e tyre ato kishin njeriun e madh që nesër pasnesër do të bëhej kaq i njohur…Sterjoja, jo si personazh, por si autor, si shkrimtar, u pajtua me realitetin, duke vazhduar të shkruajë vepra të tjera, që i kanë siguruar vend të veçantë jo vetëm në letërsinë shqipe, po edhe më gjerë’’.
Studjuesja thekson: ‘’Më erdhi në mendje një thënie e revolucionarit maqedonas për liri i shekullit XIX Goce Dellcev që theksonte : ‘’Unë botën e shikoj si arrenë ku popujt konkurojnë me kulturat e tyre”. Pikërisht Sterjo Spasse konkuronte me dijet dhe me kulturën e tij të mbartur, të brymosur nga kultura e popullit të vet dhe të perfeksionuar prej kulturës shqiptare, sepse këto janë karakteristikat e popujve ballkanas që sado dallimeve të tyre ata përfaqësojnë nuance të përbashkëta.’’ (Kumtesë e mbajtur në simpoziumin e organizuar nga Universiteti “Fan Noli” i Korçës, më 30 maj 2014, me rastin e 100 vjetorit të lindjes të shkrimtarit Sterjo Spasse. Teksti i plotë gjendet tek ‘’Gazeta Makedonium’’, Valentina Vangjelovska ,‘’Sterjo Spasses nuk i duhet lavdia, por Sterjo Spasses i duhet lavdisë‘’ (http://makedonium.net/?p=1605&lang=sq)
dhe me shkurtime esenciale tek media Shqiptarja.com nën titullin: “Si e njoha Sterjo Spassen” (Shqiptarja.com , 13 Korrik 2014 apo http://www.shqiptarja.com/kulture/27....pCMOs22o.dpuf)
Përse u “qeth” kumtesa tek Shqiptarja.com! përbën interes për studjuesit e lexuesit e gjerë shqiptarë.

Pretendime për nderimin e shkrimtarit
Në përkujtim të 100-vjetorit të lindjes së Sterjo Spasses, në media u shfaqën shumë pretendime e akuza ndaj institucioneve e qeverisë shqiptare. Më çuditi veçanërisht zelli i një studjuesi, i cili deklaroi se “ Sterjo Spasses i jemi të gjithë borxhlinj, mbi të gjitha qeveria’’…ndërsa shteti kish detyrim që S.Spasses t’i jepte Nderin e Kombit.
Studjuesi mund të kishte të drejtë në aspektin letrar , por gabonte rëndë kur diktonte kriteret e dhënies së urdhërit ‘’Nderi I Kombit’’. Janë të shumtë ata që kanë dhënë kontribute më madhore dhe nuk e kanë marrë.
Përkundër talentit si shkrimtar, në veprën e Sterjo Spasses hasen gabime parimore, metoda e realizmit socialist dhe trajtime tematike të gabuara. Mbi të gjitha ka deformuar thelbin, historikun dhe personazhet e rilindjes kombëtare shqiptare, në përshtatje me kallëpin e historiografisë maqedonase. Për romanet e ciklit ‘’Rilindasit’’ ka patur diskutime të gjera dhe protesta. Qëndrim kritik kanë mbajtur Skënder Luarasi, Dritëro Agolli, Gazmend Shpuza, etj.,
Historiani Gazmend Shpuza ka shkruar:
‘’Autori është nisur nga ndjenja e mirë për të lartësuar të kaluarën historike, figurat e shquara si edhe lëvizjen patriotike të kohës e kjo duket edhe në fjalët që ai u ka vënë në gojë, sidomos nga fillimi i romanit, (‘’Pishtarë’’) personazheve që përfaqësojnë lëvizjen revolucionare maqedonase. Porse zgjidhja që u ka dhënë apo ka dashur tu japë autori këtyre problemeve në mjaft raste na duket, për mendimin tonë, jo e plotë, e njëanshme apo kontradiktore. Meqë kemi të bëjmë me probleme kyçe të kohës, mendojmse ia vlen që ato të diskutohen.”Romani i botuar ‘’Pishtarë’’ mund dhe duhet, sipas nesh, t’i nënshtrohet një ripunimi sa të mundshëm aq edhe të nevojshëm.’’( Gazmend Shpuza, Në vazhdën e gjurmimeve, Mendime rreth pasqyrimit të realitetit historik të kohës në romanin Pishtarë, Tiranë, Toena, 1997, f.324 340) Kur u botua seria e veprave, ndonëse Sterjo Spasse i ripunoi dhe redaksia ia hoqi mjaft nga gabimet, thelbi i gabimeve mbeti.
Ndërsa Skënder Luarasi shprehej rreptë: ‘’po kritikoj veprat e Sterjo Spasses (‘’Zgjimi’’ e ‘’Pishtarë’’) që populli shqiptar të mos ma japë atë plumb në lule të ballit…E shkrova këtë kritikë për ata që romanet Zgjimi e Pishtarë nuk patën nge t'i lexojnë, për ata që nuk patën më durim për t’i përfunduar, për recenzentët e pandjenjë dhe redaktorët e padenjë që ia reklamuan popullit shqiptar si vepër shembullore për t'u lexuar e studjuar!
Mjafton të përmendim vetëm,’’vajtimin’’ e lebërve nizamë që ’’ zemëruan,’’ gjindjen dhe ’’ndyen’’ pazarin e Korçës, me të cilin e nis ciklin e rilindjes shqiptare Sterjo Spasse, (romani ‘’Zgjimi’’, 1974, f.7)
Festë e kuqe na zi site…
Aludim më të keq për kulturën korçare e trimat e Labërisë kreshnike nuk kam hasur kund në letërsinë shqipe.
Më tingëllon keq deklarimi i shkrimtarit N.L. se jeta e Sterjo Spasses u udhëhoq nga misioni që t’i shërbente letërsisë dhe kulturës shqiptare: ”Mos duhet që edhe Vlora, të ndjekë shembullin e Korçës dhe për këtë ’’xhevahir folklorik nizamësh’’ ta shpallë’ Qytetar Nderi ! Mendoj të vlerësohen parimet përkundër lajkave me lëvdata për ofiqe e dekorata.
Shqiptarët, të cilët nuk ia kanë kursyer Spasses çmimet më të larta letrare, mund t’i japin edhe të tjera, por sa për ‘’borxhin e Nderit Kombëtar’’ atë ia ka BORXH kombi e shteti maqedonas, ata që ia ngritën bustin në fshatin e lindjes, ata duhet t’ia sponsorizojne edhe lavdinë.

(Mos)mirënjohje
Në librin ‘’Im atë Sterjo’’, përkundër shumë kolegëve të ngushtë , me kontribute e privilegje të mëdha, i kushtohet vëmendja më e madhe, në shumë faqe e shumëllojshmëri epitetesh, ‘’ndjellakëqinjve’’ Skënder Luarasi, Dritëro Agolli e disa anëtarëve të Kryesisë së Lidhjes së Shkrimtarëve, të cilët i kritikuan romanet ‘’Zgjimi’’ e ‘’Pishtarë’’. Shkruhet se S.Spassja i trembur kërkoi mbrojtjen ‘’lart’’. I biri Ilinden që e redaktoi dhe e botoi librin në vitin 1995, mbas përmbysjes demokratike, nuk kishte arsye as të përmendte kontributin e udhëheqësit në mbrojtjen e babait të tij, as letrat lavdëruese e dekoratat. Por ja që gjindja e pa me sytë e ballit kur e dërguan Sterjo Spassen për në banesën e fundit. Në shenjë mirënjohje të përjetëshme, familja e shoqëroi me letrat e Udhëheqësit mbi kokë, indulgjenca për në jetën e përtejme.
Pra Udhëheqësi mbahet mend, krahas bëmave të tjera kombëtare, edhe për lartësimin e dy ‘’diejve vezullues’’: Haxhi Qamilit e Sterjo Spasses.

Vepra ‘’Im atë Sterjo’’ dhe perëndimi i diellit
Rreth 20 vjet më parë (në artikullin Skënder Luarasi përballë Sterjo Spases : Birit Ilinden, për të atin Sterjo Spasse… , Petro S. Luarasi , Republika, 31 mars, 1996) i shkrova miqësisht autorin të mos trazonte varret e të vdekurve. ’’Për vete nuk do të kisha patur ndërmend të ‘’gërmoja’’ në kujtime e arkiva familjare (që mund të jenë më të pasura e të begata se të Spasses) por nuk mund të hesht kur ‘’thumbohet’’ Skënder Luarasi. Lëvdatat e tepërta, krahas shpifjeve monstruoze, bëhen shpesh shkak që të vihen disa piketa në truallin e historisë. E më pas dalin pyetjet ‘’qysh’’ e ‘’tek’’që nuk i jep dot përgjigje as biri i babait Sterjo’’.
E këshilloja që atë veprën ta hiqte nga qarkullimi se i bënte dëm emrit dhe nderit të babait, vetes e familjes. Për shaka shkrova edhe një gazmore ‘’folklori modern’’.

Në botën e tregut , plot me ‘’historira’’
Nxirren në ankand, ‘’e keqja’’, ‘’e mira’’
Për gjërat pa vlerë, ka veç ‘’lepe’’, ‘’peqe’’,
A m’jep lale veprën, për me mshtjell byreqe.

Autori nuk më dëgjoi, madje e keqpërdori veprën me tellallë të papërgjegjshëm dhe në vend të mbillte lavdi, korri …. ja, këto shkrime përkujtimore.
‘’Perëndimin e diellit të Haxhi Qamilit’’ e kanë përshkruar shumë studjues, ndërsa të Sterjo Spasses, vetë autori i libri ‘’Im atë Sterjo’’: “Dielli i lindur diku, në malet e Gllomboçit, tani perëndoi matanë kodrave të Ndroqit…”

Petro Luarasi


Shënim: Ky shkrim vijon artikullin e Skënder Luarasit të titulluar:‘’Ndal falsifikimit të historisë’’ (Pjesa I / II).

Me të drejtën e këndvështrimit tim, nuk po analizoj ata ‘’recenzentët e pandjenjë dhe redaktorët e padenjë’’, pasi tani për tani nuk kam kohë të tepërt dhe mendje të pakët që të mbush qypat e shpuar.
Petro S. Luarasi



Skënder Luarasi NDAL FALSIFIKIMIT TE HISTORISE (III)

Shënim nga Petro S. Luarasi

Te nderuar lexues, Shkrimin [B]NDAL FALSIFIKIMIT TE HISTORISE (pjesa I) dhe(pjesa Ii) do ta gjeni ne temen Skender Luarasi, Forumi shqiptar

http://www.forumishqiptar.com/thread...91#post3766591

Kur mbrojta ‘’Gjeneralin e ushtrisë së vdekur’’ të Kadaresë më kërcënuan se do të më jepnin plumbin prapa kurrizit.
Ndaj nxitoj të kritikoj veprat e Sterjo Spasses (Zgjimi e Pishtarë) që populli shqiptar të mos ma japë atë plumb në lule të ballit. Plumbin do t’ia kisha shkrepur zemrës me vetë dorën time, po të kisha dezertuar ditën e 7 prillit 1939 dhe po të mos kundërshtoj tani të përsëritet e Premtja e Zezë!...
E shkruaj këtë kritikë për ata që romanet Zgjimi e Pishtarë nuk patën nge t'i lexojnë, për ata që nuk patën më durim për t’i përfunduar, për recenzentët e pandjenjë dhe redaktorët e padenjë që ia reklamuan popullit shqiptar si vepër shembullore për t'u lexuar e studjuar!
(Skënder Luarasi, Kujtime, 1976)

[petrol]

Petro Luarasi
Përkthyesi Skënder Luarasi dhe këndvështrimi i studjuesit Agron Tufa.

Në median ‘’Start’’ lexova shkrimin ‘’Përkthimi në Shqipëri: zanafilla e dy paradigmave të përkthimit’’ të zotit Agron Tufa, shkrimtar, studjues e pedagog i letërsisë së huaj në UT.
Ndër të tjera ai shkruan: ” Përgjatë gjysmës së dytë të shekullit XX, duke pasur parasysh edhe llojin e letërsisë që, ideologjikisht, lejohej të përkthehej dhe vetëm tradita e realizmit, dolën një gjeneratë e ndritshme përkthyesish që sollën në toskërisht e në gjuhën letrare të pas vitit 1972 kryeveprat e shkrimtarëve realistë. Kështu kemi përkthimet e Petro Zhejit, Skënder Luarasit, Misto Treskës (“Të mjerët” e Hygoit), Bujar Dokos dhe Klio Evangjelit (romanet e Dikensit), Vedat Kokonës nga frëngjishtja dhe rusishtja, Lili Bares - vetëm nga rusishtja, Pavli Qeskut, Pirro Mishës, Viktor Kalemit, Jorgo Bllacit, Ismail Kadaresë, Dritëro Agollit, Dhori Qiriazit etj.’’ 1. (Start, 11.2. 2014. gazetastart.com/index.php?p=hg&hid=19697)
Nuk diskutoj pikëpamjet, kriteret vlerësuese dhe njohuritë e tij mbi historinë e përkthimit dhe përkthyesve në Shqipëri, si : Mit’hat Frashëri, Vangjel Korça, Tajar Zavalani, por ndalem vetëm tek këndvështrimi i pedagogut e studjuesit A.Tufa mbi vendin që zë Skënder Luarasi (1900-1982) në lëmin e përkthimit shqip
Ndryshe nga sa shkruan A.Tufa, Skënder Luarasi i përket përkthyesve të viteve 20-të sepse provohet që në vitin 1919 ka përkthyer në SHBA të paktën tri vepra: ‘’Jul Cesarin’’e ‘’Tregtarin e Venedikut’’ të Shekspirit dhe ‘’Skënderbeun…’’e T.Uinkop-it. 2. (P. Luarasi, Skënder Luarasi në tempullin shekspirian, http://gazetadielli.com/skender-luar...n-shekspirian/ )
Deri në vitin 1936 Skënder Luarasi përktheu të paktën edhe 6 vepra të tjera: Enoh Arden-Tenison (1933), Sakuntala-Kalidasa (1933), Vilhelm Teli-Shiler(1934), Novela-Oscar Uajld (1934), Prometeu i lidhur- P.Shelli) dhe “ Lirika” - Li Taj Pe. Dy përkthimet e fundit kanë “humbur” ).3 (P.Luarasi. Vepra të botuara të përkthyera nga Skënder Luarasi http://www.dardania.biz/vb/upload/sh...t=32729&page=2)
Në shtypin e viteve 30-të shkruhej: ‘’Kemi edhe përkthyesa që janë punëtorë, të aftë, të zellshëm,të cilët na kanë falur përkthime kryeveprash të vështira. Në krye të tyre qëndron Skënder Luarasi me Sakuntalën e Kalidasës, Vilhelm Tell-in e Schillerit dhe Novelat e Oscar Wilde…’’ 4. ( Vilhelm Teli, Illyria, 15 korrik 1934, f.3.)
Et’hem Haxhiademi vlerësonte se ‘’me një vepër të tillë (Vilhelm Teli i Shilerit) dhe të tjera si këto duhet të pasurohet pa vonesë lëmi i vogël i literaturës sonë. Zoti Skënder Luarasi i cili ka ditur kaq bukur të përkthejë me gjithë hollësirat e saj këtë kryevepër e cila e mëson rininë të dojë dhe të mbrojë lirinë, letrarët e pakët shqiptarë duhet ta përgëzojnë dhe ta urojnë nxehtësisht.Nga pjesa ime përkthimin e Luarasit dua ta quaj një nga përkthimet më të goditura që janë ba deri sot në Shqipëri.’’5. (Et’hem Haxhiademi, Vilhelm Teli i Shilerit, Demokratia’’, 23.9. 1934, f.3.)
Gazeta ‘’Besa’’ dhe gazeta austriake ‘’Salzburger FolksBlat’’ njoftonin se Akademia Gjermane e Munchen-it i dha Skënder Luarasti medaljen e argjendtë për përkthimin e veprës ‘’Wilhelm Tell’’.

‘’Informohemi se Akademia Gjermane e Munchen-it i konferoi shkrimtarit shqiptar prof.Skënder Luarasi medaljen e argjendtë t’Akademisë Gjermane për përkthimin e tij të veprës ‘’Wilhelm Tell’’të Friedrich Schiller-it.’’ 6. (Besa. Çquajtja e një letrari shqiptar, 27.3.1935)
‘’Akademia Gjermane në Mynih shkrimtarit shqiptar Skënder Luarasi për përkthimin e Vilhelm Telit të Shilerit, i ka dhënë ‘’Medaljen e Argjendtë‘’ të Akademisë Gjermane. Luarasi ka qënë nxënës në Gjimnazin e Fraishtadt-it në të cilin në 1926 ka mbaruar maturën.’’ 7. (Gazeta Salzburge ‘’Folks Blat’’,12.4.1935)
Haki Stërmilli shkruante në librin ‘’Burgu’’:
‘’7 Shkurt 1933 Sot, në kohë të zamrës m’erdh me postë Sakuntala, dramë pesë aktesh, vepër e poetit Hindian Kalidasa që ka jetue njimij e pesëqind vjet më par[. Vepra ash përkthye nga gjermanishtja në gjuhën tonë prej Profesor Z.Skënder Luarasit dhe ai ma ka çue si nji kanisqë që i dërgon i shëndoshi të sëmurit, me nji shënim miqësuer. Me nji herë u vuena me e shijue Sakuntalën, Mbretneshën e Bukuris, të Pastërtis, të Pafajsis dhe të Hirësis së Hindit dhe s’e lëshova nga duert deri sa u kënaqa dhe u ngopa me të deri sa e mbarova. Përkthimi asht i përsosun, pjella e një mjeshtrije të holle[ që i zotnon të dy gjuhët dhe aq i lehtë e i rrjedhshëm sa i duket njeriut se asht tue lexue nji vepër origjinale e jo nji përkthim. Vepra vetë, Sakuntala, asht nji mrekulli e pashoqe nga ato që ngjajnë në Hindin misterioz. Qysh në hov të parë u rrëmbye shpirti i em dhe fluturoi mbi horizontin e Veriut plot magji e bukuri. Shpirti i em i unshëm, mbasi brodhi nji kohë ndër lulishtet e Parrizit Hindian, u end rreth Sakuntalës si nji flutur rrotull qiririt, por kur u shue ajo dritë lumnie si prej nji murranit t'egër rashë e u mbyta në Ganges, në lumin e lotve të derdhun prej dëshpërimit. Po. U fundosa në thellësinat e këtij lumi dhe vdiqa, por dora e Perëndis së Brahmës që pat mëshirë për mue më shpëtoi, më ringjalli dhe më lumnoi tue më ribashkue me Sakuntalën. Që të mos zgjatem po e shkurtoj: Në vazhdim të leximit të veprës zemra e eme shpesh here u rrëmbye nga rryma e dashunis së flaktë që dikohet herë mbas here, u pezmatue e u kënaq simbas rasës dhe shumë herë mbeta i shtangur ase me shpirt pezull. Me nji fjalë derdha lot dëshpërimi e gëzimi dhe shkaktarja e kësaj gjendjeje qe Sakuntala.’’ 7. (Haki Stërmilli, ‘’Burgu’’, f.245-246)
Këto janë disa referenca mbi disa nga vlerat e Skënder Luarasit si shqipërues dhe periudhën kur ka nisur këtë veprimtari.
Shpresojmë se ky shkrim do të zgjojë kureshtjen dhe përgjegjshmërinë intelektuale mbi veprimtarinë e personaliteteve të rangut të Skënder Luarasit edhe tek pedagogë e studjues të tjerë që shkruajnë tekste e hartojnë programe akademike pasi nuk hasen shumë të tillë. Për këtë temë një panoramë më të gjerë jep studimi ‘’Skënder Luarasi personaliteti, veprimtaria dhe vepra letrare’’ (P. Luarasi: Skënder Luarasi personaliteti, veprimtaria dhe vepra letrare http://www.dardania.biz/vb/upload/sh...ad.php?t=32729)

Petro S. Luarasi

[petrol]

Petro Luarasi
Përkthyesi Skënder Luarasi dhe këndvështrimi i studjuesit Agron Tufa.

Në median ‘’Start’’ lexova shkrimin ‘’Përkthimi në Shqipëri: zanafilla e dy paradigmave të përkthimit’’ të zotit Agron Tufa, shkrimtar, studjues e pedagog i letërsisë së huaj në UT.
Ndër të tjera ai shkruan: ” Përgjatë gjysmës së dytë të shekullit XX, duke pasur parasysh edhe llojin e letërsisë që, ideologjikisht, lejohej të përkthehej dhe vetëm tradita e realizmit, dolën një gjeneratë e ndritshme përkthyesish që sollën në toskërisht e në gjuhën letrare të pas vitit 1972 kryeveprat e shkrimtarëve realistë. Kështu kemi përkthimet e Petro Zhejit, Skënder Luarasit, Misto Treskës (“Të mjerët” e Hygoit), Bujar Dokos dhe Klio Evangjelit (romanet e Dikensit), Vedat Kokonës nga frëngjishtja dhe rusishtja, Lili Bares - vetëm nga rusishtja, Pavli Qeskut, Pirro Mishës, Viktor Kalemit, Jorgo Bllacit, Ismail Kadaresë, Dritëro Agollit, Dhori Qiriazit etj.’’ 1. (Start, 11.2. 2014. gazetastart.com/index.php?p=hg&hid=19697)
Ndryshe nga sa shkruan A.Tufa, Skënder Luarasi i përket përkthyesve të viteve 20-të sepse provohet që në vitin 1919 ka përkthyer në SHBA të paktën tri vepra: ‘’Jul Cesarin’’e ‘’Tregtarin e Venedikut’’ të Shekspirit dhe ‘’Skënderbeun…’’e T.Uinkop-it. 2. (P. Luarasi, Skënder Luarasi në tempullin shekspirian, http://gazetadielli.com/skender-luar...n-shekspirian/ )
Deri në vitin 1936 Skënder Luarasi përktheu të paktën edhe 6 vepra të tjera: Enoh Arden-Tenison (1933), Sakuntala-Kalidasa (1933), Vilhelm Teli-Shiler(1934), Novela-Oscar Uajld (1934), Prometeu i lidhur- P.Shelli) dhe “ Lirika” - Li Taj Pe. Dy përkthimet e fundit kanë “humbur” ).3 (P.Luarasi. Vepra të botuara të përkthyera nga Skënder Luarasi http://www.dardania.biz/vb/upload/sh...t=32729&page=2)
Këto janë disa referenca mbi vlerat e Skënder Luarasit si shqipërues dhe periudhën kur ka nisur këtë veprimtari.
Shpresojmë se ky shkrim do të zgjojë kureshtjen dhe përgjegjshmërinë intelektuale mbi veprimtarinë e personaliteteve të rangut të Skënder Luarasit edhe tek pedagogë e studjues të tjerë që shkruajnë tekste e hartojnë programe akademike pasi nuk hasen shumë të tillë. (P. Luarasi: Skënder Luarasi personaliteti, veprimtaria dhe vepra letrare http://www.dardania.biz/vb/upload/sh...ad.php?t=32729)

Petro Luarasi

Petro Luarasi

Skënder Luarasi në tempullin shilerian


Bota e qytetëruar do të nderojë së shpejti kujtimin e kolosit të kulturës gjermane Fridrih Shiler (Johann Christoph Friedrich von Schiller, 10.11.1759 - 9.5.1805) kushtrimi i të cilit ( në vargjet ‘’Ode gëzimit’’) për unitet dhe liri të njerëzimit, nën ritmin e muzikës bet’hoviane (‘’Simfonia e nëntë’’) mishërojnë himnin dhe vizionin e Bashkimit Europian.
Nga mesazhet universale të tempullit vezullues shilerian, ka fituar dije, shpresë dhe kurajo për liri e dinjitet edhe kombi shqiptar.

Në kuadrin e përkujtimit të 500-vjetorit të ndarjes nga jeta të Shekspirit (26 prill 1564 – 23 prill 1616) Shtëpia Botuese “Onufri” po u ofron shqiptarëve kolanën shekspiriane ku përfshihen edhe gjashtë shqipërime prej Skënder Luarasit: ‘’Mbreti Lir’’ (‘’King Lear’’), ‘’Rikardi II’’ (‘’Richard II’’ ), ‘’Rikardi III’’ (‘’Richard III’’), ‘’Tregtari i Venedikut’’ (‘’Merchant of Venice’’) , ‘’Komedia e keqkuptimeve’’ (‘’Comedy of Errors’’) dhe ‘’Si ta doni’’ (‘’As You Like It’’). Kështu edhe populli shqiptar do të ketë mundësi ta njohë e vlerësojë më mirë tempullin shekspirian përmes librave e shfaqjeve në gjuhën shqipe, në aktivitete akademike apo programe shkollore, të cilat vazhdimisht ndiqen me interesim dhe japin rezultate të dobishme në arsim e kulturë.’’ 1.(Petro Luarasi, Skënder Luarasi në tempullin shekspirian, Dielli, 25 Dhjetor 2013, http://gazetadielli.com/skender-luar...n-shekspirian/)
Këto ditë botuesi Bujar Hudhri shpalli edhe një tjetër lajm, pjesë e një vizioni ambicioz në përkujtim të dramaturgut më të madh gjerman Shiler, botimin për herë të parë në shqip të dramës “Don Karlos” të Shilerit, përkthyer prej origjinalit nga mjeshtri Skënder Luarasi.
Realizohet kështu pas gjysëm shekulli botimi i kësaj kryevepre, të planifikuar në vitin 1959 nga drejtori i N. Sh. Botimeve, Drago Siliqi , por e ndaluar për shkaqe konjukturale politike.
Është një ngjarje e lumtur për kulturën shqiptare që Skënder Luarasi u njoh në rini me veprën e Shilerit, u dashurua me dramaturgjinë, me romantizmin, sidomos me natyrën e mesazheve universal të tij drejtuar brezave të cilat e frymëzuan për t’ i shqipëruar gjashtë vepra.
Ai realizoi edhe një dëshirë të hershme të udhëheqësit shpirtëror e mikut të tij Fan Nolit, me orientimin letrar e politik të të cilit bashkohej edhe ajka e inteligjencies progresive shqiptare. Imzot Fan S. Noli, theksonte se këto vepra të Shilerit duhen më tepër për popullin tonë të skllavëruar, sa për botimin e tyre ’’edhe për këtë ka Perëndia’’.
Në përkujtim të dy përvjetorëve të Shilerit (10 nëntor 1759 dhe 9 maj 1805) ‘’desh Perëndia’’ të kurorëzohet rrugëtimi plot pengesa e sakrifica i Skënder Luarasit për botimin e të gjashtë veprave të kryedramaturgut gjerman: ‘’Wilhelm Tell’’ (‘’Vilhelm Teli’’, 1934), ‘’Kabale und Liebe’’ (‘’Intrigë e dashuri’’ , 1955), ‘’Die Räuber’’ (‘’Hajdutët’’, 1958), ‘’Fiesco’’ (‘’Fiesko’’, 1958), ‘’Die Jungfrau von Orleans’’ (‘’Vajza e Orleansit’’, 2007) dhe ‘’Don Karlos’’ (‘’Don Karlos’’, 2014)

Skënder Luarasi, personaliteti ku ngjizej atdhetari i përkushtuar, mësuesi edukator, historiani, gjuhëtari, shkrimtari e dramaturgu, i kushtonte vëmendje të madhe përzgjedhjes së autorit e veprës që ti shërbente sa më mirë kombit shqiptar, inteligjencies e nxënësve të tij.
Ai si shqipërues vlerësonte përmbajtjes dhe formën e veprës, stilin, ritmin, muzikalitetin të ndërthurur me fjalë të rralla e të reja që pasuronin gjuhën shqipe, përdorte njohjen e thellë të gjuhëve të huaja dhe dijet e fituara mbi zhanret letrare, në mënyrë që përkthimi të vlente për lexim të lirë, për hartime, aktivitete mësimore-edukative dhe për shfaqje teatrale,.
Studjuesi A.Kallulli shprehet: “Merrni cilëndo vepër që Skënder Luarasi ka përkthyer në shqip. Do të vini re menjëherë koherencën e stilit, pasurinë dhe begatinë e shqipëruesit, natyrshmërinë e konteksteve dhe frymën e lartë të komunikimit. Po do të pikasni menjëherë vrullin e ritmit, qoftë në prozë, qoftë në poezi, gjallërinë dhe ekspresivitetin e dialogut dhe monologëve dramatikë, peshën dhe saktësinë e fjalës, bukurinë e shprehjes dhe buisjen e përfytyrimeve te cilido lexues.” 2 (A. Kallulli: Shqipërimet e Skënder Luarasit janë Fanoliane, Drita, 16 janar, 2000, f.7.)

Rezultatin e kësaj pune mjeshtërore në dobi të arsimit e kulturës kombëtare e dëshmojnë nxënësit e tij, lexues, regjisorë e aktorë, por që duhet evidentuar ndër studime e programe akademike 3. (Petro Luarasi, SKËNDER LUARASI: PERSONALITETI, VEPRIMTARIA DHE VEPRA, studim.
http://www.forumishqiptar.com/threads/ 77999-Skënder-P-Luarasi/page8
Skënder Luarasi përmes veprave të Shilerit ka ndikuar në personalitetin, profesionalizmin dhe edukimin ideo-profesionale të disa breznive lexuesish, tek nxënës si Qemal Stafa, Fadil Hoxha, Arshi Pipa, Vasil Llazari, intelektualë si Migjeni e Aleks Buda, regjisorët Sokrat Mio, Xhemal Broja, Mihal Luarasi e Drita Agolli. Me personazhet e dramave ‘’Vilhelm Teli’’, ‘’Intrigë e Dashuri’’ (‘’Luiza Miler’’) janë edukuar dhe krenohen që i kanë interpretuar plejada e ndritur e aktrimit shqiptar: Aleksandër Prosi, Naim Frashëri, Margarita Xhepa, Drita Pelingu, Marie Logoreci, Robert Ndrenika, Reshat Arbana, Edmond Budina, Antoneta Papapavli, Elida Janushi, Yllka Mujo, apo më e reja, e talentuara Cubi Metka.
Regjisorë e aktorë dëshmojnë sesi i ndihmonte Skënder Luarasi kur komunikonte drejtpërdrejt me ta për përgatitjet e mbarëvajtjen e shfaqjeve.

(Vijon)

[petrol]

(Vijon)
Petro Luarasi
Skënder Luarasi në tempullin shilerian

1. Vilhelm Teli
Skënder Luarasi e përktheu veprën “Vilhelm Teli” të Shilerit në kohën kur në Shqipëri sundonte mjerimi, malarja e analfabetizmi, terrori e përgjimi (‘’sa të kishte gardhi veshë e muri sy”) që të ndizte pakëz dritë lirie e drejtësie.
‘’ Prej dramave të Shilerit, i pari përkthim identik i plotë në gjuhën shqipe është ''Vilhelm Teli'' që Shtypshkronja ''Gutemberg'' në Tiranë e botoi më 1934. Nënshtypja që u bëri lexonjësve, sidomos studentëvet, ishte e jashtëzakonshme. Një mot e gjysmë më vonë, një grup studentësh u interesua për botimin e dytë të ''Vilhelm Telit'' (Stamles, Durrës1936) dhe të pesëmijë ekzemplarët u çdukën në kohën më të shkurtër prej librarive. Redaksia e ''Flagës'', revista e të rinjve në Korçë, e shprehu mendimin e saj në artikullin kryesor në Qershor 1935 kështu: ''Letërsia jonë e varfër u pasurua tani me shqipërimin e denjë të një vepre klasike nga më të mirat e literaturës gjermane, ''Vilhelm Telit'' …Kjo dramë e famshme është përkthyer në të gjitha gjuhët e botës me kulturë. Dhe nuk e ka humbur aspak rëndësinë e saj të parë; se kjo është një kryevepër ku mbrohet liria dhe të drejtat e njeriut, të cilat janë të vjetra sa edhe ekzistenca e njeriut vetë. ''Vilhelm Teli ka dalë kaq mirë në shqip, sa duhet të ndjejmë një farrë mburrje që gjuha jonë qënka e zonja t'i japë bukur në kuptimin e tyre të plotë e të gjallë ndjenjat më të larta e më të thella të zëmrës njerëzore. Kjo vepër klasike nga një prej poetëve më të mëdhenj të Gjermanisë ka dalë kaqë shqip, sa na duket një vepër shqiptare. Ne ua rekomandojmë gjithë miqvet të letërsisë shqiptare,veçanërisht studentëve tanë. Atë duhet ta këndojnë dhe jemi të sigurt se do të na jenë mirënjojtës''.
''Vilhelm Teli'' u bë libër këndimi për shkollën shqipe dhe për inteligjencën e re shqiptare Pjesë të tëra të dramës u inskenuan dhe u shfaqën në teatrot e konvikteve. (Botimi i dytë, u pranua edhe si tekst shkollor prej Ministris s'Arsimit.)
Mësuesi Izet Bebeziqi në ''Kombi'', Vlorë, mars 1938, analizon brendinë e dramës ''Vilhelm Teli, përdor citate nga përkthimi i Skënder Luarasit, thotë se ''Vilhelm Teli është botuar në shumë gjuhë të kulturës, po nuk mund të përmendë emrin e shqipëronjësit, i cili si luftëtar antifashist në Brigadat Internacionale në Spanjë, tani përfillej si armik i shtetit shqiptar. Bebeziqi e mbyll artikullin e tij për Shilerin me fjalët: ''Shigjetën e Telit e presin tani plot fise e popuj, që mjerisht vuajnë nën thundrën e tiranëve''. 4
( Skënder Luarasi, Shileri në Shqipëri, Nëntori, maj, f.170-174)

Subjekti i dramë u përdor në disa drejtime. Fragmentw të saj E vjetra shembet, kohët po ndryshojnë,Një jetë e re po lulëzon gërmadhash’’ apo ‘’Atdheut besnik t’i qëndroni’’ ‘’, mësuesi i shqipes Skënder Luarasi i dha temë hartimi,
Disa akte të dramës ‘’Vilhel Teli’’, të përshtatura nga Skënder Luarasi, janë interpretuar në ambjente të Shkollës Tregëtare në Vlorë, në Gjimnazin e Shkodrës dhe në Konviktin ‘’Malet tona’’. Vlerat dhe mesazhet edukative-atdhetare të saj i kanë përmendut mjaft nxënës e intelektuale, si poeti Migjeni, pedagogu Aleks Buda, regjizori Xhemal Broja apo aktorët Sandër Prosi e Naim Frashëri.

Në shtypin e kohës shkruhej edhe për vlerat e shqipëruesit Skënder Luarasi: ‘’kemi edhe përkthyesa që janë punëtorë, të aftë, të zellshëm,të cilët na kanë falur përkthime kryeveprash të vështira. Në krye të tyre qëndron Skënder Luarasi me Sakuntalën e Kalidasës, Vilhelm Tell-in e Schillerit dhe Novelat e Oscar Wilde…’’ 5
(Vilhelm Teli, Illyria, 15 korrik 1934, f.3)
Et’hem Haxhiademi vlerësonte se ‘’me një vepër të tillë (si Vilhelm Teli) dhe të tjera si këto duhet të pasurohet pa vonesë lëmi i vogël i literaturës sonë. Zoti Skënder Luarasi i cili ka ditur kaq bukur të përkthejë me gjithë hollësirat e saj këtë kryevepër e cila e mëson rininë të dojë dhe të mbrojë lirinë, letrarët e pakët shqiptarë duhet ta përgëzojnë dhe ta urojnë nxehtësisht.Nga pjesa ime përkthimin e Luarasit dua ta quaj një nga përkthimet më të goditura që janë ba deri sot në Shqipëri.’’ 6
( Et’hem Haxhiademi, Vilhelm Teli i Shilerit, Demokratia’’, 23 shtator, 1934, f.3)
Gazeta ‘’Besa’’ citonte gazetën austriake Salzburge ‘’FolksBlat’’ e cila njoftonte se Akademia Gjermane e Munchen-it i dha Skënder Luarasti medaljen e argjendtë për përkthimin e veprës ‘’Wilhelm Tell’’. 7
(Besa, Çquajtja e një letrari shqiptar, 27 mars, 1935)
Por për herë të parë drama “Vilhelm Teli”, sipas shqipërimit të Skënder Luarasit, është shfaqur në muajin janar 2006. Trupa e studentëve të Akademisë së Arteve me regjisor Milto Kutalin dhe skenograf Erald Bakallin e shfaqi dramën në skenat e teatrove të Korçës, Pogradecit, Durrësit, Shkodrës, Fierit, Vlorës dhe Elbasanit.
Në skenat teatrore shqiptare buçiti kushtrimi shilerian :
Prej kësaj koke, ku vendosën mollën,
Liri e re më e mirë do blerojë;
E vjetra shembet, kohët po ndryshojnë,
Një jetë e re po lulëzon gërmadhash.
Preojekti u realizua nga bashkëpunimi i Akademisë së Arteve me Ambasadën Zviceriane dhe me mbështetjen e Ministrisë së Turizmit, Kulturës, Rinisë dhe Sporteve si edhe të një sërë subjekteve private.
Trupa studentore përbëhej nga studentët Elis Mataj, Alban Krasniqi, Kushtrim Emërllahu, Bekim Guri, Anisa Dervishi, Klodiana Keco, Loredana Gjeçi, Cubi Metka, etj.

(Vijon)

[petrol]

(Vijon)

Petro Luarasi
Skënder Luarasi në tempullin shilerian

Dramat në Prozë (‘’Intrigë e dashuri’’, ‘’Hajdutët’’, dhe ‘’Përbetimi i Fieskos’’)

Dramat e Shilerit ‘’Intrigë e dashuri’’ (1955), ‘’Hajdutët’’ (1958) dhe ‘’Përbetimi i Fieskos’’ (1958) të shqipëruara nga Skënder Luarasi janë publikuar më vete ose të përmbledhura nën titullin ‘’Dramat në prozë‘’. Ato janë të mirënjohura në teatër nga interpretimet virtuoze të Aleksandër Moisiut (dramat ‘’Hajdutët’’ e ‘’Fjesko’’) dhe prej aktorëve të shquar të Teatrit Kombëtar ( ‘’Intrigë e dashuri’’ ose ‘’Luiza Miler’’ me regji të Mihal Luarasit e Drita Agollit)
Thuhet se për dramën ‘’Intrigë e dashuri’’ u përdorën dy emërtime dhe dy regji në kohë të ndryshme (1957 dhe 1979) meqë ‘’kuptimi i komunikimit artistik për pjesët klasike nga ana e Teatrit Kombëtar është parë më fort i lidhur me të kuptuarit e bashkëkohësisë.’’ Kështu anashkalohet faktori konjuktural politik, dënimi i regjisorit të shquar Mihal Luarasit. Ai në përfundim të studimeve në Hungari si regjisor teatri, realizoi dy punë për mbrojtjen e diplomes, dramen e Leon Tolstoit, "Pushteti i Erresires" dhe në Shqipëri tragjedinë e Shilerit "Intrigë e dashuri" ku interpretuan aktorët e njohur Naim Frashëri, Loro Kovaçi, Prokop Mima, Sander Prosi, Maria Loloreci etj.
Mihal Luarasi kujton se në Hungari kishte liri të madhe në krijimtari artistike dhe filloi te konturohej brenda tij ndjenja e lirisë së individit. Edhe "Intrigë e dashuri" është një drame, brenda së cilës ekziston konflikti dhe asnjeri nga protagonistët e saj, Ferdinandi dhe Luiza, nuk jane të lirë në dashurinë e tyre... Drama "Dhelpra dhe rrushtë" dhe "Intrigë e dashuri", ishin dy momente kyce të aktivitetit të tij si regjisor, që së bashku me ngjarjet më vonë, çuan në mospëlqimin e veprave të tij nga sistemi dhe partia në pushtet.

Kështu luftëtari antifashisti, atdhetar dhe regjisor i talentuar i kushedi sa shfaqjeve të suksesshme u dënua si armik politik për 7 vjet në burgun e Ballshit.

Edhe vetë drama e Shilerit do të qe dënuar ‘’me vdekje’’ nga censura por e shpëtoi rastësia. Sulejman Dibra jep një fakt interesant. Kur mendohej të vihej në skenë tragjedia e Shilerit “Intrigë dhe dashuri ” (me regjisore Drita Agollin) ai me Reshat Arbanën shkuan për ta bindur Xhelil Gjonit, por ai nuk pranoi. Por të nesërmen ai erdhi në Teatrin Kombëtar dhe kërkoi të falur sepse kishte lexuar se dikur Enver Hoxha kishte shkruar mirë për Shilerin dhe dramën “Intrigë e dashuri ”.

Aktori Edmond Budina kujton se regjisorja Drita Agolli ka qenë shumë e ashpër dhe i thoshte: “Ti je fshatar, nuk je princ siç është Ferdinandi”. Kjo e bënte të vuante shumë, sepse punonte edhe pas provave… Pas shfaqjes te reklama e teatrit e priste një burrë rreth 80 vjeç. Ishte Skënder Luarasi, përkthyesi i “Luiza Miler-it”, ‘’një nga kollozët shqiptarë, i cili kishte një mendje të ndritur’’. Ai i tha: “Ferdinandi je ti, edhe më shumë se ai i pari”…Nga ai moment pata miqësi me të, më ka dhënë librat që kishte në shtëpi për teatrin…’’ 8. (Valeria Dedaj, Interviste me aktorei Edmond Budina, Shekulli, 10,02, 2014 www.shekulli.com.al/website/index.php?)

Aktorja Yllka Mujo thekson ndikimin që ka patur Luiza Mileri rol i plotë dhe tepër dramatik, tek personaliteti i saj dhe formimin si artiste.
‘’Ekziston nje veti e magjishme e rolit …Fillimisht, këtë
e kam ndjerë shume fuqishem te Luiza Miler. Kur ecja rruges
pas provave, ndieja që ecja krejt ndryshe, që mendoja krejt
ndryshe, shumë herë më tepër se zakonisht, ngreja sytë nga
qielli, shume herë me tepër se zakonisht flisja me yjet, ....
Përfundimisht, për mendimin tim, roli ka te bejë shumë në
formimin e personalitetit njeri aktor ose aktor njeri.’’ 9.
(Irhan Jubica, Interviste me aktoren Yllka Mujo, 55, 4.5. 2009 http://albanianmovies.blogspot.com/2...1_archive.html)

Yllka Mujo kujton porositë e Sandër Prosit, mesazhet universale të Shilerit dhe amanetet e brezave në skenë:
“Si thoshe ti mjeshtër i skenës tek interpretoje muzikantin Miler të Shilerit në kryeveprën “Intrigë e dashuri”: “Ju jeni kryeministër i vendit, por jo zoti i shtëpisë sime”. Dhe bija jote, Luiza Miler (Yllka Mujo) është bërë e tillë si e dëshiroje ti Sandër i shtrenjtë.’’10. (Përparim Kabo , Një letër për fisnikun Aleksandër Prosi, Gazeta shqiptare, 24 .3.2010, f. 1, 28 – 29)
Emocionet në interpretimin e dramës ‘’Intrigë e Dashuri’’ të Shilerit, i kujtojnë me nostalgji shumë personalitete të teatrit shqiptar, për Elida Janushin ‘’Luiza Miler ishte roli që i ka falur jetë në teatër’’. Studjuesi Përparim Kabo e cilëson ‘’himnin e dinjitetit të njeriut’’

(Vijon)

[petrol]

(Vijon)

Petro Luarasi
Skënder Luarasi në tempullin shilerian


Botimi i dramës së Shilerit ‘’Intrigë e Dashuri’’ të shqipëruar nga Skënder Luarasi u mirëprit nga lexuesi shqiptar dhe institucionet kulturore. Skënder Luarasi kujton se në vjeshtën e vitit 1955, sekretari i Lidhjes së Shkrimtarëve Shefqet Musaraj i erdhi për vizitë në shtëpi dhe i kërkoi një ekzemplar të dramës ''Intrigë e Dashuri'' me autograf. Do të vizitonte Weimarin si përfaqësues i inteligjencies shqiptare dhe do t'ia dhuronte librin Institutit ''Goethe-Schiller''.
Së andejmi i dërgoi një kartolinë me pamje të dhomës ku punonte Shileri me tryezën e shkresurinat
Prof. Skënder Luarasi
Lidhja e Shkrimtarëve
Tiranë
(Albania)
'' Të fala. Të kam kujtuar vazhdimisht këto ditë që po kaloj në Weimar''
Shefqet Musaraj
Weimar, 1 tetor 1955

"Kur u kthye në Tiranë, më tregoi se me të hyrë në Institut i tha drejtorit që kishte sjellë dramën ''Intrigë e Dashuri'' në shqip, t'ia dhuronte bibliotekës. Ai e porositi i entuziazmuar të vinte të nesërmen në orën dhjetë. Në sallën e festave, dy rreshta shkencëtarësh të veshur në ornat akademike po prisnin përfaqësuesin shqiptar i cili kaloi përmes burrash të mëdhenj nga trupi dhe nga mendja. Libri u vendos në bibliotekë me ceremoni dhe nderime për gjuhën shqipe e popullin shqiptar që di të çmojë vlerat e kulturës bortërore.''

Ndërsa shteti e kultura shqiptare nderohej, vetë shqipëruesi Skënder Luarasi nuk lejohej të merrte pjesë në asnjë aktivitet ndërkombëtar, as në Kosovë!

[petrol]

(Vijon)

Petro Luarasi
Skënder Luarasi në tempullin shilerian


Vepra e Shilerit ‘’Vajza e Orleansit’’, e shqipëruar nga Skënder Luarasi, u botua nga InfBotues n[ vitin 2007 ndonëse ishte planifikuar të botohej që në vitin 1960 nga Ndërmarja Shtetërore e Botimeve, por për shkaqe konjukturale u ndalua.
Përkthimi së bashku me parathënien dhe shënimet përkatëse të Skënder Luarasit ''humbën'' në redaksi.
Me këtë rast kujtojmë me mirënjohje Akademikun Aleks Buda dhe studjuesin Dhori Qiriazi për ndihmën dhe shkrimet perkatëse qe po publikojmë .


Aleks Buda
Shqiperimet e Skender Luarasit.
‘’Vajza e Orleansit’’ - F.Shiler

Te asnjeri nga autorët e mëdhenj të letërsisë klasike gjermane të gjysmës së dytë të shek. XVIII e të fillimit të shek. XIX lidhjet me realitetin historik nuk kanë gjetur një pasqyrim kaq të drejtpërdrejtë e njëkohësisht kaq të lartë poetik, asnjeri si Shileri nuk është bërë shprehës kaq i frymëzuar i detyrave të mëdha djegëse që shtronte realiteti i kohës për popullin gjerman: luftë kundër regjimit feudal absolutist që mbretëronte i pakufizuar ende në fundin e shek. XVIII, kur ai kishte pësuar goditje tronditëse në vendet më të përparuara të Evropës, luftë kundër copëzimit feudal të trashëguar nga mesjeta që pengonte bashkimin kombëtar, luftë kundër obskurantizmit mesjetar që shtypte e frenonte lirinë e mendimit. Që nga drama e tij e parë ‘’Cubat’’ më 1782 e deri në ‘’Vilhelm Telin’’ më 1805 ideja e kësaj lufte e përshkon në mënyrë konsekuente veprën e tij. Në këtë vazhdë që vjen duke u ngjitur dallojmë një etapë të parë ku lufta kuptohet e paraqitet si një fenomen subjektiv, si luftë e personalitetit të shtypur nga ambienti i vjetër shoqëror-moral. Nuk ka dyshim se edhe prapa kësaj revolte individuale qëndron - dhe Shileri e sheh - një konflikt shoqëror i mprehtë. Nuk është e rastit se në fund të kësaj etape qëndrojnë ngjarjet tronditëse të revolucionit të madh borgjez të Francës. Në këtë etapë bien edhe studimet historike të Shilerit, kushtuar ngjarjeve të mëdha historike që përfunduan me disa vepra të mëdha si ‘’Historia e kryengritjes së Vendeve të Ulta’’ ku ai u njoh e trajtoi lëvizjet e mëdha masive, luftën e madhe popullore që përbën revolucionin e parë borgjez në Histori.
Në etapën e dytë dalin në radhë të parë të veprimtarisë dramatike të Shilerit konflikte - jo më në plan individual - por çaste krizash të mëdha historike, konflikte historike absolutisht të domosdoshme, që shpërthejnë lëvizje masive luftash me karakter çlirimtar e gjejnë mishërimin e tyre në disa figura të mëdha heronjsh popullorë si Vajza e Orleansit, Vilhelm Teli etj.
Njihet qëndrimi mëdyshës që mbajti Shileri ndaj revolucionit borgjez francez në fazën e zhvillimit të tij më të ashpër. Në Gjermaninë e prapambetur, në zhvillim dhe me aq mbeturina feudale, si ai dhe të tjerë bashkëkohës të tij, nuk mund të arrinin në një kuptim teorik revolucionar. Shileri në filozofinë e tij mendonte se vetëm me anë të ‘’edukimit estetik’’, dmth me anë të arësimit, mund të arrihej liria aq e shtrenjtë për të. Porse në krijimtarinë e tij dramaturgjike ai shkoi shumë më përpara e më larg nga ç’shkonin konceptet e tij filozofike. I mbështetur mbi studimet e tij historike e nën ndikimin pozitiv të lëvizjeve të mëdha popullore ai krijoi në vitet 1801-1805 dy vepra që kanë jo vetëm si sfond, por dhe si përmbajtje kryesore, luftën çlirimtare të masave popullore : ‘’Vajzën e Orleansit’’ dhe ‘’Vilhelm Tellin’’. Këtu s’ishte fjala për një lëndë nga antikiteti i largët si te ‘’Nusja e Mesinës’’. Në një kohë kur për Gjermaninë çështje djegëse ishte problemi i bashkimit kombëtar dhe i luftës për pavarësi kundër invazionit të huaj kërcënues - siç qe në periudhën e luftrave kundër Napoleonit - dhe mendjet më përparimtare si forcë të vetme që mund t’i bënte ballë kësaj detyre shihnin masat popullore e jo më shtetin e kalbur prusian - në këtë kohë, lufta e popullit francez kundër invazionit anglez në shek.XV, e mishëruar në figurën e vajzës fshatare, kishte për t’u thënë shumë gjermanëve bashkëkohës e ka për t’u thënë ende sot pasardhësve, e jo vetëm pasardhësve gjermanë - po ashtu si figura e fshatarit zviceran W.Tell - në sajë të gjenisë krijuese poetike të Shilerit. Ashtu siç nuk është e rastit që Shileri ka zgjedhur si figurë qëndrore një vajzë fshatare, ashtu nuk është e rastit edhe që gjuha poetike e autorit i përshtatet realitetit shoqëror-historik të ambientit ku zhvillohen ngjarjet. Këtu e ka rrënjën ai element biblik-fantastik-fetar që bashkëjeton me konceptin thellësisht realist historik mbi të cilin mbështetet vepra. E kemi fjalën për atë zërin ‘’e mbinatyrshëm’’ që vajza thotë se e shtyn të veprojë e të ndërmarrë atë vepër të madhe, ku kishte dështuar klasa sundonjëse feudale e Francës. Është e natyrshme, e nuk mund të ishte ndryshe, që zëri i ndërgjegjes popullore flet nëpërmes vajzës fshatare. Nuk mund të shprehej në gjuhën e vet klasore të pastër. Ai do të merrte natyrisht atë ngjyrë paragjykimesh fetare, atë ngjyrë figurash konceptesh biblike që përbënin bukën e përditëshme të fshatarëve të varfër, të mbuluar nga errësira e padija, të rritur në një botë ëndrrash që ia kishin dhënë si ushqim kleri, një botë ëndrrash në të cilën ata besonin si në një realitet. Dhe pikërisht qe bindja e thellë e masave popullore për nevojën e luftës. Marrja hua e ngjyrës fetare, karakterizon forcën e saj, është dashuri e karakterit të saj thellësisht popullor. Në këtë bashkëjetim elementesh realisto-popullore dhe biblike-letrare nuk pasqyrohet ndonjë kontradiktë që ka përshkuar autori, por një kontradiktë që përshkon së thelli realitetin historik: në shek. XV fshatari francez as nuk mund të mendonte e vepronte ndryshe, as fshatari gjerman në shek. XVI, që u nisën në luftë kundër anglezëve ose kundër feudalëve gjermanë me parrulla e shprehje të marra hua nga bota biblike. Nga logjika e këtij realiteti nuk ka dashur të largohet as G.B.Shaw, me gjithë sarkazmin e tij antimetafizik kur shprehet se ‘’zëri i brendshëm’’ që shtyn vajzën fshatare në dramën e tij me të njëjtin subjekt, është një realitet i natyrshëm e i kuptueshëm. Është merita e Shilerit që ai ka ditur e ka mundur të bëjë që nëpërmes kësaj gjuhe figurash e frazash biblike të shkëlqejë ndjenja e thellë, instinktive e genuine e patriotizmit popullor që rron në fshatarët e shprehet nga goja e një përfaqësuesi të tyre, të vajzës, që aq me vetmohim, po edhe me vetëbesim instiktiv të njeriut të popullit, i shërben popullit të vet, pa lëkundje, deri në çastin e fundit.
Gjuha me të cilën flet një fshatar i ditëve tona, i ambientit tonë shoqëror, është natyrisht krejt ndryshe; por në përmbajtjen e vet gjuha poetike e veprës së Shilerit ka elemente që i flasin thellë edhe së sotmes sonë.

Aleks Buda


Dhori Qiriazi
‘’Vajza e Orleansit’’ në shqipërimin e Prof. Skënder Luarasit.

Është një ngjarje e lumtur për kulturën shqiptare që Prof. Skënder Luarasi u njoh me veprën liridashëse të F.Shilerit qysh në rini dhe u dashurua sidomos me dramaturgjinë e tij duke shqipëruar veprat ‘’Vilhelm Tel’’, ‘’Intrigë e dashuri’’, ‘’Hajdutët’’, ‘’Fiesko’’, ‘’Don Karlos’’ dhe ‘’Vajza e Orleansit’’.
Besojmë se ajo që e tërhoqi më fort nuk ishte vetëm romantizmi i Shilerit, por natyra e mesazheve universale me të cilën ai u drejtohet brezave.
Me këto ndjesi bashkohej edhe ajka e inteligjencies progresive shqiptare. Kështu emigranti politik Fan Noli, në një letër drejtuar Vangjel Korçës nga Vjena, shkruante: ‘’Nuk e di a jam i zoti t’ju këshilloj ç’vepra të përktheni nga letratyra gjermane...Posa nistë me Shilerin mund ta vazhdoni me ‘’Rauber’’, ‘’Jungfrau von Orleans’’, ‘’Wilhelm Tell’’.... Këto duhen më tepër për popullin tonë të skllavëruar. Sa më pak përjashtime të bëni nga ky rregull, aq më mirë do të jetë si për qëllimin, si për këndonjësit... ''
‘’Vilhelm Teli’’, dramë që u shkrua nga Shileri në vitin 1804, u bë e njohur në Shqipëri për herë të parë, qysh në vitin 1934 dhe vargjet e saj u bënë tema hartimi e burim frymëzimi për rininë shkollore, sidomos kundër rendit tiranik, u bënë himn i ndjenjës për liri nga thundra e rendit feudal që ishte i gjallë, gjer vonë në Shqipëri.
Me përkthimin e kësaj drame aq të bukur dhe elegante të F.Shilerit, Skënder Luarasi e renditi veten në anën më progresive të intelektualëve shqiptarë të kohës së tij. Pikërisht është kjo arësyeja pse ai gjeti mirënjohjen e zemrave të rinisë shkollore të asaj kohe që kish filluar të bëhej e ndërgjegjshme për detyrat e saj të ardhëshme shoqërore.
Doemos ai gjeti mënyrën që t’ua bënte të ditur këto ide asaj pjese të rinisë që ishte progresive dhe jo e turbulluar nga ndjenja të vjetra fanatike dhe regresive. Qysh herët e kam vënë re se Prof. Skënder Luarasi i pa figurat e dramës klasike gjermane, përparimtare, si të përafërta nga idetë dhe personazhet e saj me rrjedhën progresive historike të ngjarjeve në Shqipëri, kur po kristalizoheshin këto dy drejtime: njëri progresiv-revolucionar dhe tjetri konservator-reaksionar, që përfaqësohej nga mendësi feudale, të mbruajtur me fanatizëm aziatik dhe të ndikuara tek shtresat e privilegjuara të ish okupatorit osman. Ai përafronte figurat e Isa Boletinit, Ismail Qemalit, Themistokli Gërmenjit, Shote Galicës me Vilhelm Telin, Roderik de Pozën, Zhan d’Arkën (e personazhe të tjerë të dramave të Shilerit) ndërsa anadollakët e prapambetur, konservatorë, ua kundërvinte atyre.
Në ribotimin e dramës ‘’Vilhelm Teli’’ në vitin 1962 gjejmë dhe këto rreshta:
‘’A ka të drejtë populli të bëjë kryengritje me armë në dorë kundër pushtetit që e shtyp dhe e plaçkit?’’ Përgjigja jepet në vargun e Shilerit:
‘’Jo, dhe dhunë e tiranisë ka cak e gardh!’’
Ky kushtrim shtjellohet gjerësisht në ‘’Vajza e Orleansit’’, e cila shprehet me aq zjarr për ndjenja të dashurisë ndaj atdheut, kur ai është i pushtuar nga të huajt.
Para vitit 1800 Shileri ka mbledhur shumë materiale nga koha e Luftës 100-vjeçare të zhvilluar midis Francës dhe Anglisë, në të cilat dallohet një figurë e shquar historike, përfaqësuese e patriotizmit popullor, Zhanë d'Arka.
Drama ‘’Vajza e Orleansit’’ u fillua në vjeshtë të vitit 1800 dhe u përfundua më 16 prill 1801. Gjithë materiali historik që vihet në dukje në këtë dramë, pasqyron me besnikëri shekujt XIV-XV në Francë dhe Luftën 100-vjeçare midis Francës dhe Anglisë. Po Shileri nuk dëshiron të shkruajë histori, ai na komunikon ato ligjësi të natyrës njerëzore që përcaktojnë rrjedha historike dhe ato ndjenja të dashurisë së pakufishme që objektivisht jetojnë në zemrat e popullit, për tokën dhe bashkatdhetarët, atëhere kur atdheu pushtohet dhe shtypet nga të huajt.
Nga kjo pikëpamje ‘’Vajza e Orleansit’’ u shkrua si reaksion ndaj pushtuesve francezë të Napoleon Bonapartit, i cili e kishte kapërcyer disa herë lumin Rin.
Po cila është kjo virgjëreshë e Orleansit, vajzë e thjeshtë e një fshatari që merr përsipër të udhëheqë ushtri kundër pushtuesve anglezë?
Po japim disa të dhëna të njohura mbi biografinë e saj, por që mund t’i plotësojnë imazhin e plotë heroinës kryesore të dramës së Shilerit.
Ajo lindi në Dom Remy të Lorenës që në atë kohë ishte një dukat i pavarur i cili përfshinte edhe një pjesë të Burgundisë. Familja e saj ishte fshatare dhe ajo vetë një bareshë e vogël, gjashtëmbëdhjetë vjeç.
Pas vitit 1429 Franca nuk kishte mbret. Karli VI vdiq ashtu si dhe mbreti i Anglisë Henriku V që sipas traktatit të mbarimit të Luftës 100-vjeçare, do të martohej me Katerinën, të bijën e Karlit VI e do të shpallej mbret i dy mbretërive. Kur princi pasardhës nuk deshi ta pranonte këtë padrejtësi, disa fisnikë francezë e kundërshtuan. Pikërisht në këto momente, Zhan d’Arka, kjo vajzë e re, pa në ëndërr Shën Mëhillin e Shën Margaritën që i bënin thirrje të shpëtonte Francën dhe ta kthente princin mbi fron. Një vit më vonë ajo mundi ta takonte princ Karlin në Kinon të fshehur midis kuartierit të tij. Ajo i rrëfeu atij për misionin që i ishte ngarkuar nga perëndia dhe e bindi se duhet ta ndihmonte të çlironin Orleansin e rrethuar nga ushtritë angleze. Princi pyeti për këtë edhe klerin, i cili e pranoi planin për çlirimin e Orleansit. Ajo mblodhi vëllezërit e saj, i pajisi me armë si dhe me një flamur të bardhë me dy zambakë në mes, ku ishin shkruar fjalët: ‘’Krisht dhe Shën Mëri’’. Lufta filloi më 29 prill dhe fitorja e parë e madhe e saj kundër ushtrisë angleze, ndodhi më 9 maj. Anglezët ishin ata që e mbiquajtën ‘’Virgina’’. Ajo çliroi Jargonë, Mengun mbi Luarë, Boxhensin dhe më 18 qershor mundi anglezët në Pati. Si rrethoi edhe qytetin Trojë, ajo e bindi princin Karl të vinte në Reims dhe aty ai u kurorëzua mbret i Francës, me emrin Karli VII, më 17 korrik 1429. Kur lavdia e saj u ngrit lart në sytë e popullit, aq sa ata e quajtën shenjtore, filluan të shpifin për atë. Ajo u mundua ta bindte mbretin që të rrethonte Parisin dhe ta merrnin, por ai hezitoi. Në rrethana të tilla ajo u rrethua në Kompejn më 24 maj 1430 dhe u tradhëtua nga peshkopi i Bovesë, Pierr Kosho që ishte aleat i anglezëve. Dokumentat thonë që qeveria angleze kishte paguar para për ta kapur Zhanë d’Arkën dhe për ta dënuar në gjyqin e Inkuizicionit si një të virgjër që kishte lidhje me djallin. Gjyqi iu bë në Ruan, në shkurt të vitit 1431. Atje u tha se ajo nuk komunikonte me zotin, por me djallin. Veç kësaj, asaj i përmendën dhe mëkatin që kish bërë, kur deshi të vdiste me vetvrasje dhe u hodh nga kulla. Meqë thosh se ajo kish dëgjuar zëra, por ata nuk ishin zëri i kishës, u dënua me djegie në turrën e druve më 30 maj 1431 duke përthirrur emrin e Krishtit. Hirin e saj e flakën në lumin Senë.
Mbasi Karli VII mori Ruanin, si dhe me kërkesë të familjes së Zhanë d’Arkës, Papa Kalisti III anulloi vendimin e gjyqit të Inkuizicionit dhe më 7 korrik 1456 e quajti Zhanë d’Arkën martire dhe dënoi Kokonë, i cili ishte ai që ndikoi kryesisht në gjyqin e djegies së saj. Më 16 maj 1920 kisha romane e shpalli atë shenjtore dhe dita e saj përkujtohet në të dielën e dytë të muajit maj.
Veç Shilerit mbi këtë temë kanë shkruar edhe shkrimtarë të tjerë prej të cilëve do të përmendja këtu vetëm dy: Xh.B.Shoun me dramën: ‘’Shën Joana’’ dhe B.Brehtin me dramën: ‘’Shën Joana e forta!’’
Kur e kam lexuar për herë të parë këtë kryevepër të Shilerit, menjëherë më ka shkuar mendja tek drama e famshme e Euripidit: ‘’Efigjenia në Aulidë’’, ku mbasi vihen në peshë ndjenja e detyrës dhe e vullnetit të individit për vendin që ze në shoqëri, triumfon vullneti.
Nga ana tjetër kjo tregon se Shileri i ka njohur ligjësitë që rrjedhin nga koha antike në veprimin dramatik.
Por problemi themelor i dramës nuk mbetet vetëm triumfi i ndjenjës së detyrës në mbrojtje të Atdheut, por drama e Shilerit, përmes veprimit, trajton realisht jo vetëm nevojën e pranisë së shtetit në jetën civile, por edhe të persekucionit të individit nga paragjykimet dhe shpifjet egoiste.
Kjo ndodh edhe tek ne, tani kur ende Shqipëria nuk është aq e civilizuar dhe e emancipuar nga paragjykimet e së kaluarës, qofshin këto shoqërore apo politike.
Lufta e Zhanë d’Arkës për të kthyer institucionin e mbretit, natyrisht është një akt politik dhe po aq politik ai i kundërshtarëve të saj dhe aq më tepër i bashkëpunëtorëve me pushtuesin. Po fajtor mund të bëhet edhe mbreti, kur nuk merr vendime të drejtë.
Drama e Shilerit zhvillohet e gjitha përmes skenash luftarake dhe në secilën ai përshkruan gëzimin e fitores dhe trishtimin e humbjes. Kur Zhana del nga pylli me përkrenaren e ndritshme, është e bukur, por i ati e qorton atë përkrenare, e cila do t’i marrë vajzës ndofta jetën. Vetë civilizimi shikohet si një përparim që vjen përmes disa mëkatesh. Përmes kontradiktës individi njeh vetveten. Veprimi unifikon konkreten me abstrakten, prapambetjen dhe progresin, të veçantën dhe të domosdoshmen, natyrën dhe gabimin.
Nuk dëshiroj të bëj komente të personazheve të dramës, pse ata janë në dramë dhe në veprim. Por desha të theksoj tani në fund të këtyre pak shënimeve mbi këtë dramë të bukur të Shilerit se ky dramaturg i madh e shumë i talentuar, ka ditur të bëjë dallimin kryesor se nga ndryshon një vepër arti nga ajo jo artistike. Thelbi i këtij zbulimi të tij edhe në këtë dramë është se arti nuk është moral apo moralizim, por ai është veprim real. Në fakt ai shpjegon etikën e veprimit, ose na le të gjykojmë mbi të, pra, mbi dualitetin e veprimit.
Viktima i përmban të dyja. Ajo hesht para çdo paradoksi. Të tjerët e bëjnë atë fajtore për shkak se pse hesht. Viktimën një e nga një e braktisin shokët, të afërmit, pse thonë që ajo është fajtore, sipas shumicës keqdashëse. Kur të gjithë e dënojnë, duhet ta dënojmë edhe ne.
Skena të tilla mund të zhvillohen kurdoherë, sidomos kur shoqëria është e ndërtuar vetëm mbi interesa që shpesh e kanë bazën mbi krime, mbi egoizëm, dhe kur shoqëria është ende larg qytetërimit dhe ndjenjës të së drejtës së përgjithshme të mbështetur në ligje të drejtë. Për shkak se kjo dramë na zbulon ide të tilla universale, është një dramë që ka karakter universal.
Diktatura me anën e censorëve të saj, që në vitet ’50 ia mohoi kulturës sonë shqipërimin e mrekullueshëm ‘’Vajza e Orleansit’’ që u ‘’pluhuros’’ deri sa humbi skutave të NSH Botimeve. Kujtoj takimet me profesorin e ndjerë tek më fliste për intrigat e inskenimet me urdhër nga ‘’lart’’ të ‘’inkuizitorëve të kulturës’’ dhe protestat e tij ndaj këtij krimi. Jam shprehur edhe vetë publikisht që në atë kohë mbi vlerat e mirëfillta të kësaj vepre, por gjithshka ra në vesh të shurdhër e sy të verbër. Ndaj gëzohem që munda të shprehem përsëri me këto pak radhë, mbas afro gjysmë shekulli censure të këtij botimi postum, në një mjedis lexuesish që tashmë mund të më kuptojë më mirë mua, shqipëruesin e shquar, Prof. Skënder Luarasin dhe vlerat madhore të veprës ‘’Vajza e Orleansit’’ të Shilerit, i cili u nda nga jeta 200 vjet më parë.

Dhori Qiriazi