Skënder P. Luarasi

[petrol]

Petro Luarasi
Morton Frederick Eden. Shqipëria: Pakënaqësitë e saj dhe origjina e tyre

Morton Frederick Eden. Shqipëria: Pakënaqësitë e saj dhe origjina e tyre Morton Frederick. Eden. Shqip. nga origj. Skënder Luarasi, Tiranë, Infbotues, 2011, 58 f. Cmimi 200 lek
Tit. i origj. : Albania: Its discontents and their origin / Morton Frederick. Eden
Translated Skender Luarasi

Vepra e Edenit, “Shqipëria: Pakënaqësitë e saj dhe origjina e tyre”, e përkthyer prej origjinalit nga Skënder Luarasi në vitet 60’, u bllokua në Institutin e Historisë pa e parë dritën e botimit.
Materialin e plotë të daktilografuar fatmirësisht e gjeta në një nga dosjet e përkthyesit, i cili edhe si historian nuk bëri kurrë pazar me të vërtetat historike.
Në kushte të vështira censure, ai nuk rreshti së shpalluri nderimin e tij ndaj jetës dhe veprës së miqve të vërtetë të kombit shqiptar duke shkruar me dashuri edhe për albanofilët anglezë: Lord George Byron, Lord Tennyson, Sir Aubrey Herbert e Lady Elisabet Carnarvon, Lady Mary Worthey Montag, Lucy M.J.Garnett dhe Mary Edith Durham....:
Botimi në shqip i veprës “Shqipëria: Pakënaqësitë e saj dhe origjina e tyre” në prag të festës së 100- vjetorit të pavarësisë së Shqipërisë është një dëshmi mirënjohje ndaj albanofilit Morton F. Eden dhe përmbush dëshirën e hershme të atdhetarit Skënder Luarasi për t’ia bërë të njohur kombit shqiptar.

Në veprën e Edenit, ideatorit dhe mbeshtetesit te Kongresit te Lushnjes, përshkruhet prejardhja e shqiptarëve dhe europianizmi i tyre i natyrshëm, kontributi i tyre historik e kulturor në Europë, prapaskenat politike në vorbullat e luftës së parë botërore, ngjarjet madhore dhe personazhet kryesore historikë, interesat që mbajnë peng kombin shqiptar, ballafaqimi i platformës së Rilindjes Kombetare me politikat shoviniste antishqiptare, tendencat e kombit shqiptar në rivalitetin midis Perëndimit dhe Lindjes, etj. I kushtohet vemendje Kongresit te Lushnjes dhe situatave si u zhvillua.
Në vepër mbizotëron mendimi se “gjendja e pakënaqshme në Shqipërinë e sotme, është krijuar nga fakti që nuk u është dhënë konsiderata e duhur aspiratave të popullit shqiptar për shkak të interesave të fuqishme që synojnë prishjen e Shqipërisë.”
Ky mesazh është aktual edhe në shek.XXI, kur pak gjë ka ndryshuar për kombin tonë i cili për të përballuar sfidat e rreziqet duhet të bashkojë e të bashkërendojë tërë gjymtyrët e energjitë e tij në tërë popullatën e “Komunuelthit shqiptar” në Shqipëri, në Kosovë, në Maqedoni, Mal të Zi, Serbi, në Greqi, Turqi e kudo.
Ky eshte nje liber qe duhet te lexohet nga te gjithe shqiptaret kudo ku jane. Gjendet ne librarine "Albania", Tirane.

Foto Morton F. Eden dhe vepra albanologjike "Shqipëria: Pakënaqësitë e saj dhe origjina e tyre"

Kush e kopjon kete foto duhet te tregoje kete burim ku e ka marre.
Petro Luarasi. Morton F. Eden. "Shqipëria: Pakënaqësitë e saj dhe origjina e tyre"

[petrol]

I nderuar moderator hiqini dy fotot nga teksti se jane vendosur gabim

[petrol]

Skënder Luarasi

Skënderbeu në letërsinë angleze.

Shekulli XV është shekulli i Arbërit, shekulli i heroit tonë kombëtar Gjergj Kastrioti-Skënderbeu. Shqipëria në atë kohë u bë fushë betejash titanike dhe Kruja çerdhe e lirisë për njëqind vjet me radhë. Në historinë e njerëzimit rrallë gjen shembuj të tillë heroizmi dhe vetëmohimi si në historinë e popullit shqiptar të epokës së Skënderbeut. Mijra volume historike dhe qindra vepra letrare artistike kanë përjetësuar me shkronja të arta timëritë e stërgjyshërve tanë dhe emri i Skënderbeut është bërë sinonim i virtuteve morale dhe i therorisë eprore, kur është puna për të mbrojtur gjer në fund vlerat më të shtrenjta të njerëzimit: njerinë dhe nderin e lirinë e tij, atdhenë, pavarësinë e tij dhe qytetërimin evropian.
Edhe në gjuhën e Shekspirit janë hartuar poema, novela, romane, drama për Skënderbenë, emri i heroit tonë kombëtar është përmendur me zërin e lëvdatës prej njerëzve nga më të shquarit që nxori historia e Anglisë. Figura e Skënderbeut ka zënë një vend të dukur e të merituar në historinë dhe letërsinë angleze. Në hyrjen e veprës së tij për Skënderbeun dramaturgu Tomas Uinkop (Th. Whincop) shkruan: ‘’Turqit erdhën në kontakt armiqësor me shqiptarët në fund të shek.XIV. Tre çerekë shekulli ata luftuan për të ruajtur indipendencën e tyre: njëzet e pesë vjet të tjerë të kësaj lufte nën Skënderbenë bëjnë apogjenë e heroizmit të tyre për pavarësi kombëtare’’.
Skënderbeu është mysafir i vonuar në gostinë e letrave angleze për heronjtë e botës. Ç’e ka shkaktuar këtë vonesë? Gjeografikisht ishujt britanikë shtrihen në pika krejt të kundërta me Evropën Juglindore . Por nuk është vetëm udha fort e gjatë nga Kruja gjer në Londër që e mënoi ardhjen me kohë të heroit arbër në qytetin anës Tamesit. Gjer më 1453, lufta 100 vjeçare vazhdoi me tërbim në kontinentin evropian. Atë vit kur Eduardi III u nis me ekspeditën e tij rjepacake për në Francë, për të grabitur një kurorë mbretërore, populli shqiptar hyri në luftë të pabarabartë, për jetë a vdekje, me otomanët që të mbronte atdhenë dhe pavarësinë e tij. Kostandinopoja, kryeqyteti i Perandorisë Bizantine, ra më 1453 në duart e Sulltan Mehmetit II. Ushtritë turke patën vënë nën thundër Ballkanin dhe i kërcënoheshin Evropës gjatë Danubit. Papa po bëhej gati ta braktiste kryeqytetin e krishterimit. Evropa po nënshtrohej. Dy vjet pas mbarimit të luftës 100 vjeçare në Angli filluan luftrat e Trëndafilave. Për shkak të këtyre luftrave të pandërprera popullit anglez i patën rënë shumë andralla mbi krye në shtëpi të vet e nuk pati nge të interesohej për atë që po ndodhte atje tutje në malet e Shqipërisë. Megjithatë, pikërisht gjatë këtyre ditëve të vështira, si për Anglinë, si për Shqipërinë, figura e Skënderbeut u bë e njohur për publikun anglez.
Cilat qenë rrugët nëpër të cilat u njohën në Angli me figurën e heroit tonë dhe me luftat e tij fitimtare kundër otomanëve?
Në lidhje me betejën e përgjakshme të Albulenës, ku nga të 80.000 ushtarët turq 30.000 u vranë a ranë rob, lexojmë në një letër të kardinalit Pikolomini, që më vonë u bë Papa Pius II, këtë shënim:
‘’Në këto beteja kundër turqve, në verë dhe në vjeshtë të motit 1457, një kalorës anglez Xhon of Njuport (John of Newport) mori pjesë duke komanduar një togë shigjetarësh. Në shoqëri të një ambasadori të Skënderbeut, duke u kthyer nga Napoli, erdhi në Romë për të kërkuar ndihmë për prijsin shqiptar, që ende është në rrezik prej turqve’’ 1)
Xhon of Njuport si dëshmitar i epokës së madhe heroike të shqiptarëve, i bëri asaj një vlerësim shumë të lartë duke u shprehur kështu: ‘’Invazioni i Evropës është i sigurtë, sepse nuk ka fuqi tjetër që mund t’i bëjë këtë rezistencë, po të bjerë kështjella shqiptare. 2)
S’ka dyshim se bashkë me vullnetarët që erdhën në Shqipëri në atë kohë, edhe publiku anglez mësoi për heroin tonë kombëtar që e habiti botën me heroizmin dhe burrërinë e tij.
Me sa duket, burim tjetër që u shërbeu anglezëve për t’u njohur me luanin e Krujës qe vepra e historianit frëng Zh. Lavardenit (J.Lavardin) ‘’Historia e Gjergj Kastriotit, mbiemëruar Skenderbej’’ përkthyer anglisht më 1596 prej Z.J., inicialet duket ishin të Zachary Jones.
Pas kësaj kohe shohim që figura e Sënderbeut të tërheqë vëmendjen e mjeft historianëve, burrave të shtetit, publicistëve dhe filologëve anglezë.
Prej veprave që u botuan më vonë dhe që bëjnë fjalë për heroin tonë kombëtar, përmendim ‘’Historinë e Turqve’’ prej Knolles ( 1603) dhe veprën anonime ‘’Scanderbeg redivivus’’( Skënderbeu i ringjallur), botuar më 1684. Kjo e fundit ka rëndësi për rethanat në të cilat u shkruajt. Tmerri që shkaktoi rrethimi i parë i Vjenës më 1529 i lemerisi popujt e Evropës Qendrore më 1693 kur turqit e rrethuan këtë qytet për të dytën herë. Njerëzit liridashës kujtuan kohën epike të Gjergj Kastriotit dhe i zuri malli për një kryetrim si Skënderbeu.
Ushtritë gjermano-poloneze e ruso-veneciane, të bashkuara prej rrezikut, i erdhë në ndihmë Austrisë. Forcat e Jan Sobieskit nuk e lanë Vjenën të bjerë në duart e rrethonjësve. Në fakt, vepra letrare-historike ‘’Scanderbeg redivivus’’ (‘’Skënderbeu i ringjallur’’) bën fjalë për Janin III të Polonisë dhe ka brendinë ‘’në ç’mënyrë t’i zbojmë turqit prej Evropës brenda tre vjetëve’’
Në shekujt XVII dhe XVIII burrat e shtetit dhe ushtarakë të njohur , si U.Tempëll (W.Temple) dhe Xh. Ullf (J.Wolfe) studjojnë artin që Skënderbeu zbatoi në luftrat e tij kundër pushtuesve otomanë. Sipas Ullfit, ‘’Skënderbeu i tejkaloi gjithë oficerët, të moçmit e të soçmit, nën udhëheqjen e një ushtrie të vogël mbrojtëse. 3)
S.Artur Bollduin (A.Balldwin), në sprovën e tij për Skënderbenë, me titull ‘’Mbret i pakurorëzuar’’, përmblodhi mendimin e të gjithë mendimtarëve , kritikëve, burrave të shtetit dhe shkrimtarëve anglezë, që vlerësuan Skënderbenë, kur shkroi: ‘’Skënderbeu luftoi jo vetëm për populli e tij, por për gjithë Evropën’’. 4)

Krahas veprave me karakter historik e politik në Angli pati edhe vepra letrare-artistike kushtuar Skënderbeut, ose ku përmendet emri i tij. Por përpara se të hidhemi e të shikojmë se si u shpreh figura e heroit shqiptar në letërsinë angleze, po themi dy fjalë si forca e tij fizike, guximi e burrëria e shqiptarëve hynë në gjuhën angleze dhe u bënë proverbiale. Ose nga bashkëluftëtarët e Xhon of Njuport që ktheheshin gjallë në atdhe të veshur me petkun shqiptar të asaj kohe, ose nga vetë kalorësit e Skënderbeut, që më vonë lanë atdhenë e robëruar dhe i ofruan shërbimet e tyre ushtarake mbretëreshës Elizabeta, poeti Edmund Spencer ( 1552-1599) u njoh me kostumin kombëtar të arbëreshëve e kështu shkroi në poemën e tij alegorike ‘’Mbretëresha e Zanave (1590) për ‘’mëngë që varen në mënyrë arbërore’’.
Në gjuhën angleze, për një veprim që nuk kishte rezultatin e dëshëruar, sepse i mungonte forca e brendëshme, ishte bërë zakon të thuhej : ‘’Scanderbeg’s sworth must have Scanderbeg’s arm’’. Kështu duke komentuar në veprën e vet ’’Jeta e poetëve’’ replikën e fuqishme që i bën shkrimtari Kongriv (Congreve) kritikës së ashpër të Kollierit Collier) një kritik i njohur i kohës, Samuel Xhonson (Samuel Johnson) thotë për Kongrivin: ‘’He has the sworth without the arm of Scanderbeg. (E ka shpatën, por nuk ka edhe krahun e Skënderbeut). 5)
Veprat e para letrare të autorëve anglezë për Skënderbeun i gjejmë qysh herët.
Poeti i madh i Rilindjes angleze, Edmund Spencer(*), për të cilin folëm më sipër, shkruan një sonet mbi Skënderbenë, me të cilin përcolli botimin e veprës së Lavardenit në gjuhën angleze.

Pse mburret kot e Lashta kaqë fort
Me monumentet e moçëm burrash trima,
Heronj që përmes veprave pa mort
Mahnitën botën, dhe në prallë e rima
Çdo foshnjë i nxën? Njerzim’ i admiron
Statujat e tyre, kolose të larta
E beret triumfore q’i përshkon
E bukura me madhështit’ e narta.

Ja Një, që koha von’e nxor në dritë,
Ndër të mëdhenjtë krah më të madhit shkon:
I madh në zë, pushtet e në vetitë,
Triumfe të vërtetë meriton.
Kamzhik për turqit, për armiqtë rrufe-
Ky libër flet për Ty, o Skënderbe!

------------
(*) Edmund Spenser (1552-1599) shquhet nder më te madhenjte poete epike te Rilindjes Angleze.Ai cilësohet ''poeti më i madh anglez i eres Elisabetiane. .(The world book encyclopedy,1993)
Ky sonet u permend më 1596 nga Zachary Jones kur botoi anglisht përkthimin e historianit frëng J.Lavardin’’Historia e Gjergj Kastriotit, të mbiemëruar Skënderbe’’.Botimin anglisht të këtij libri , Jones e përcolli me një sonet për Skënderbenë prej Edmund Spenser i cili edhe në kryeveprën e tij’’Faerie Queene’’(Mbretëresha e zanave), në këngën e tretë, kreu XII, vargu i 10-të, e vesh mbretëreshën Elisabeta me fustan ‘’që mëngët i varen në mënyrë arbëreshe (Sleeves dependant albanese iyse).
Këtë sonet të vyer mbi Heroin Kombetar S.Luarasi e ka bërë të njohur për here të pare ne studimin e tij ''Skenderbeu ne letersine angleze'' ndërsa përkthimin e publikoi më 16 janar 1977 (Gazeta Drita, f.12)
Njohja e këtij soneti paraqet një rëndësi të veçantë për lidhjet kulturore anglo-shqiptare, ndaj po e japim edhe origjinalin anglisht:

Iherefore doth vain Antiquity so vaunt
Her ancient monuments of mighty peers
And hold heroes, ihich their iorld did daunt
Iith their great deeds and filled their children’s cares.
Iho rapt iith ionder of their famous praise
Admire their statues and Collossoes great
Their triumphal arcs ihich they did raise,
Their huge pyramids, iho do heaven threat.
Lo One, ihom later age hath brought to light,
Matchable to the greatest of those great:
Great both by name and great in poier and might
And meriting a mere triumphal feat.
The scourge of Turks and plague of infidels,
Thy acts, o Scanderbeg, this volume tells

Për Kristofor Marloun ( Christofor Marlowe, 1564-1593), dramaturgun e njohur anglez, paraardhësin e Shekspirit, thuhet se qe autori i dramës ‘’Historia e vërtetë e Gjergj Kastriotit’’, e cila u luajt në teatrin e Londrës më 3 korrik 1601. Humbja e dorëshkrimit të dramës është një fatkeqësi për letërsinë rreth heroit shqiptar. Porse, në qoftë e vërtetë sa thuhet prej kritikëve, se Marlou cilësitë e Skënderbeut ia veshi Tamurlanit në dramën e tij të parë që pati shumë sukses ‘’Tamurlani i madh’’ (rreth vitit 1587), atëherë mund të themi se autori i ‘’Doktor Faustit’’ dhe i ‘’Jahudiut të Maltës’’ do të kishte pasë krijuar në figurën e Skënderbeut shëmbëlltyrën e mbinjeriut.

Vetë Shekspiri vetëm sa e përmend Shqipërinë me emrin e saj të lashtë Iliria në komendinë ‘’Nata e Dymbëdhjetë‘’ dhe Durrësin me emrin Durrachium në ‘’ Komendinë e gabimeve’’.
Në shek. XVIII në letërsinë angleze shtohet interesi për figurën dhe epokën e Skënderbeut. Prej kësaj periudhe kemi tri tragjedi. Njëra me titull ‘’Scanderbeg’’ u shkrua prej U.Havardit (W.Haward) dhe u shfaq më parë se të tjerat më 1733 në teatrin Gudmes Fieds.

Havardi e nis dramën përpara luftës së Nishit. Kur Skënderbeu ishte thirrur nga patriotët dhe bëri përgatitje për t’u kthyer në atdhe, ai bie në konflikt me Muratin dhe nis luftën kundër tij në afërsitë midis Edrenesë dhe Kostantinopojës. Skënderbeu që posa është kthyer nga Azia jep urdhër të lirohen skllevërit të cilët i solli nga lufta ngadhnjimtare:
Jo; do të rrojnë! I lajmëroi se janë
Të falur e të lirë; vojtën tepër
Në burgje e në vargonj. Po vetëdija
Munduar prej së keqes që kanë bërë
Është dënim i mjaftë. Të lirohen!
Lirimin e robërve të luftës, Skënderbeu e arrin me një fjalë, por jo edhe lirimin e princeshës së tyre, Deamirës. Atë do ta shpëtojë prej kthetrave të sulltanit pas një lufte të rreptë. Sulltani me cmir të madh bërtet:
Skënderbeu lindi për ngadhnjim të botës:
Burrat i mund dhe gratë atij i binden.
Në aktin e dytë, skena XV, gjejmë krahasimin e fortë midis Muratit që qërton Skënderbenë se ka ambicje të duket i madh sa sulltani dhe Skënderbeu i përgjigjet:
Sa për meritën të jem një si ti
Nga kjo heq dorë - e s’mund ta quaj mburrje
Që të mendoj se unë jam më lart
Nga më i madhi burrë i lik i botës.
Në skenën e tretë të aktit të pestë, Skënderbeu, duke folur me adjutantin e tij, para luftës shpreh mendimin e vet mbi vdekjen:
Vërtet, pasojë e jetës është vdekja:
E rëndësishme s’është që do vdesim.
E rëndësishme është si do vdesim.
Në fund , kur sulltani vdes i çmëndur, drama mbaron me fjalët e Skënderbeut:
Le të vendoset trashëgimtar i tij
Me çfarëdo pushtet; kurora jonë
Qoftë e virtutit dhe e dashurisë.
Dhe me këtë medim autori na le të mendojmë se Skënderbeu niset për Shqipëri.
Siç del, kjo dramë ishte tepër sentimentale dhe pak historike.
Nga data e botimit e dyta tragjedi për Skënderbenë është ‘’Heroi i krishterë‘’ prej Xh.Llillos (George Lillo). Kjo vepër, që është më e forta për Skënderbenë, u shfaq herën e parë më 1734 në teatrin Druri Lane.

Ky djalosh argjendpunues nuk është ndonjë shkrimtar i ndormë dhe i rëndomtë. Me të katër dramat në prozë e me temë nga shtresa qytetare, ai solli element të ri në dramën e asaj kohe dhe ndikoi në krijimtarinë e disa talenteve të fortë si encilkopedisti frëng Didero dhe shkrimtari e kritiku gjerman Lesing. Në veprën e tij të pestë me temë shqiptare, Lillo kthehet në tragjedinë konvencionale: shegerti londinez bëhet heroi fetar, mbreti - patriot e Londra bëhet Krujë.

Llillo që në prolog shënon: ‘’Sonte këndojmë për Gjergj Kastriotin, heroin besnik e mbretin atdhetar; natyra atë e lindi të dënojë ambicjen dhe të mbrojë njerëzimin’’
Në epilog, duke frushkulluar ata oborrtarë që kur flasin për të mirën e popullit kanë ndër mend të mirën e vet, poeti pyet: ‘’Po a ka të atillë që i shërbejnë atdheut dhe të mos e bëjnë këtë gjë për fitim të vetin?’’ Dhe i përgjigjet pyetjes: ‘’Posi jo! Gjergj Kastrioti qe një burrë I tillë!’’

Helena, e bija e sulltanit që e dashuron Skënderbenë, pasi përshkruan vetijat e princit arbër të pashoq në burrëri, në bukuri, në mençuri, në ëmbëlsi, i tmerrshëm e i rreptë në luftë por dhe i drejtë në gjykime, i mëshirshëm dhe i përmbajtur, thotë për Skënderbenë:
Kush të njeh ty, dhe nuk të don, tregon
Se është cmirëzi dhe e përçmon virtutin.

Në aktin e katërt vdes e bija e Muratit në krahët e Skënderbeut, të cilin e ka lajmëruar të ruhet prej tradhëtarit Hamzë. Duke vdekur i lutet Skënderbeut të mos ia vrasë tanë, po ta zërë rob. Dhe vërtet në aktin e pestë hyn Skënderbeu bashkë me Arianitin dhe të bijën etij të liruar. Sjellin edhe sulltanin rob të lidhur me hekura. Skënderbeu urdhëron ta zgjidhin dhe ta lenë të lirë. ‘’Helena, e bija plot virtute, e denjë për një mbarim më të mirë, ma shpëtoi jetën mua’’. Në këtë skenë vdes sulltan Murati me porosi për të birin që t’ia marrë hakun.
Fjalët e fundit janë të Skënderbeut: ‘’Që jeni të gëzuar e të lirë, kjo më bën të gëzuar mua. Ndë e kreva drejt detyrën jam shpërblyer’’. Dhe populli i përgjigjet:
Ju duam si duhet: si polem i lirë
Duhet të dojë mbretin patriot.
Në tragjedinë e Llillos gjejmë Arianitin dhe të bijën Althea të zënë rob. Qndrimi i Arianitit përballë sulltanit, edhe në Llillon, është i një burri të fortë. I thotë sulltani Arianitit: ‘’Po të mendonin mbretrit e krishterë kështu si ti dhe Kastrioti, vallë a do t’ju linin të lëftonit vetëm?’ I përgjigjet Arianiti:
O poshtërsi! o turp që s’lahet kurrë!
Po të bashkoheshin, Evropa e gjorë
Nuk do t’rënkonte nën zgjedhën tënde,
Dhe të vajtonte humbjen e lirisë.
Tragjedia e tretë ‘’Skënderbeu ose Liri dhe Dashuri’’ (Scanderbeg or Love and Liberty), prej Tomas Uinkop (Thomas Wincop), u shkrua më herët, përpara motit 1730, por u botua më 1747.
Emrin e Uinkopit, i cili shkroi për heroin tonë kombëtar këtë vepër entuziaste, nuk e përmendin as Enciklopedia britanike dhe as tekstet e historiesë së letërsisë angleze.
Tomas Uinkopi jetoi në një epokë kalimtare.(*)
Xhon Drajden, përfaqësuesi i letërsisë së restauracionit që e ka përmendur emrin e Skënderbeut në letrën që u dërgoi Uigëve, vdiq më 1700.
Epoka u pagëzua prej kritikëve me aq emra sa pati edhe tendenca letrare; shekulli Augustian, i Ndriçimit, i Arsyes, i Artë. Në këtë shekull jetuan dhe shkruan veprat e tyre të pavdekshme Daniel Defo, Xhonatan Svift (Jonatan Suift) Xhozef Edison (Josef Adison) i cili e ka vlerësuar Skënderbenë në ‘’De Koverli Pepers’’; dhe më i riu ndër gjigantët Samuel Xhonson. Me këtë të fundit që lindi më 1709, Tomas Uinkopi do të ketë qenë vërsnik.
Uinkopi, si mik e shok më i ri i shkrimtarit të përmendur klasik Aleksandër Pope (A.Poup), e shkroi veprën nën ndikimin e asaj rryme letrare që kritikët e quajnë neoklaciste . Dhe si i ri që ishte, hartoi një dramë lirike, ku ndjenja e dashurisë së Skënderbeut del në pah disi e tepruar; por heroi shquan nga ndjenjat e larta të patriotizmit dhe nga ndjenjat e bukura të humanizmit të Rilindjes. Ndër personat e tjerë të dramës është Arianiti dhe e bija e tij Arianisa. Në gjuhën e zjarrtë të iluministit autori e vesh Arianitin me virtutet e popullit arbër, me besë, nder e burrëri dhe Arianisa, e dashura e Skënderbeut, është personifikimi i vetë Shqipërisë në qëndresën e saj të patundur kundër turqve.
Drama përcillet me një përshkrim historik shtatëmbëdhjetë faqesh të Shqipërisë së Skënderbeut të bazuar në historinë e Barletit. Për dramën autori zgjodhi një çast të rëndësishëm, rrethimin e Krujës më 1451 prej sultan Muratit, i cili sipas versionit të disa historianëve vdiq në afërsit eë Krujës dhe jo në Edrene. Këtë mot ndodhi edhe martesa e eSkënderbeut me Donikën, të cilën autori, për licencë poetike e quan Arianisa, sikundër po ashtu e quan edhe Mamicën me emrin Amisa, e cila qe martuar me Topinë që më 1445.
Uinkopi e nxjerr Skënderbenë si hero që e mbuloi veten me famën e luftëtarit të patrembur dhe guximtar për çlirimin e atdheut të vet. Fjalët që thotë autori për Skënderbenë përmes Arianit janë të denja të qëndrojnë në faqen kryesore të monumentit të Skënderbeut:
Sa kohë të përmendet Arbëria
Në faqe t’Historis’ e ndër shekuj
Atdheu ynë q’e shpëtove ti,
Ka për të ngritur shtyllë triumfale
Me lavd që s’do njohin vdekje kurrë,
Në emrin tënd, o Skënderbe, që mposhte
Krenin’ e vrazhdë të fuqis otomane.

Në dramën ‘’Skënderbeu’’, T.Uinkopi u ngre një përmendore të bukur edhe dy shokëve të Skënderbeut, plakut Uran dhe djaloshit Topia, të cilët njeri pas tjetrit qëndruan të patundur në tre rrethimet e Krujës, i pari duke e mbrojtur kundër sulltan Muratit dhe i dyti kundër sulltan Mehmetit.(*)
-------------------
(Shtesë)
Thomas Whincop (1709 ? -1730) poet e dramaturg anglez.
Drama Skënderbeu ,eshte me e mira veper e Uinkopit ku,siç shkruan një miku i tij:’’Muzën poetit ia frymëzoi liria/Mendimet më të flakta –dashuria.
Ajo u botua më 1747, pas vdekjes ,në moshë të re, të poetit.
Kjo vepër e vyer për shqiptarët u shqipërua nga S.Luarasi që më 1920 kur studjonte në Sh.B.A (shih Revista Studenti,janar 1920 dhe u botua më 1967 me rastin e 500-vjetorit të vdekjes së Heroit Kombëtar
Kjo dramë në vargje, për kohën kur u shkrua paraqet vlera të madhe.

(Fragment)
Tomas Uinkop
Skënderbeu: Dashuri dhe liri (*)

Skënderbeu

Këtu qëndroni trima t'Arbërit,
Të lindur n'Atmen e luftarit Piro:
Miq, vëllezër,shokë lufte të pandarë,
Një grimë vetëm ndalnit'ju them shkakun,
Të rëndësishmin, që ju grish në luftë.
Ja fusha e armikut guximtar
I cili nga vonesa jonë e paqa,
Si tepër gjatë po vazhdon të mburret,
Po na krekoset e kërkon të dalë
Ngadhnjimtar mbi trimërinë tuaj.
Pret çastin e volitshëm të na bjerë.
Atdheu juaj, gratë, kalamajt
Ju luten të përdorni armët sot,
Të mbroni jetën dhe lirinë e tyre.
Në daltë fitimtar sulltani turk,
Në daltë zot armiku gjakatar,
Dhe ta fitojë luftën egërsira
Mendoni, miq, se ç'fat e pret atdhenë:
C'zezonë e dëshpërim e pret polemin!
Në fushë e mal mbizotërojnë flakët;
Pallate e tempuj bëhen shkrumb e hi;
Cdo gjë e bukur kthehet në gërmadhë.
Nga prush'i tyre ka për t'avulluar
Gjaku i qytetarëve të therur.
Ja baba plak që kot po lyp të falur,
Shih vajzën e rrëmbyer e të vrarë
Përpara sysh të prindërve të saj.
Dhe foshnjë e gjirit që në qesh pa faj,
Edhe ajo s'do gjejë dhimsuri.
O pamje e zezë! Që mos ngjaftë kurrë!
Me trimërinë tuaj do ta ndalni.
Miq, ja qyteti i Krujës prapa nesh;
Përbrenda ledheve të tij qëndron
Cdo gjë që ju e quani të shtrenjtë;
Kaluam jashtë portave të tij:
I mbyllën-ja, u kyçën-hyrja prapë
Lejohet vetëm për ngadhënjimtarin.
Dhe kush do t'jetë ngadhënjimtari sot-
Do ta vendosin këto shpatat tona!

Shqipëroi Skënder Luarasi
(Shtesë nga Petro Luarasi)
-----------------------------------
Edhe në veprën e Bajronit, për të cilën Shqipëria qe një temë e dashur, shohim të flitet për Skënderbenë. Në poemë e tij ‘’Çajlld Harold’’ poeti i madh anglez e përshëndet atdheun tonë me këto vargje:
O Shqipëri, ku lindi Iskanderi –
Këngë e rinisë, fanar i t’urtëve! –
Dhe Iskënderi tjetër, që i dërrmoi
Përherë armiqt me pallën e tij kreshnike;
Sipas autoriteteve që përdori historiani anglez Knolles ‘’Skënderbeu gjithmonë luftonte kundër turqve me krahun llërëpërveshur dhe qëllonte me aq forcë sa shpesh i pëlciste gjaku nga buzët. 6)
Në djalërinë e tij, Bajronit, sikundër Samuel Xhonsonit, i pëlqente shumë të lexonte ’’Historinë e Turqve’’ prej Knolles, dhe romantiku i famshëm do të ketë patur këtë pikturë të Skënderbeut në mendje kur përshkroi Alpin në ‘’Rrethimin e Korinthit’’:
Krahun e ka çveshur.
Kështu është edhe tehu i shpatës së tij;
Përveshur llërën gjer në bryl, valvit
Acarin hekur në të katër anët;
Kështu në luftë e njohin kurdoherë.
Kudo që duket ai krah i fuqishëm,
Edhe më trimat shtangen para atij.

Henri U. Longfellou (Henry W. Longfelow) pasi lexoi ‘’Kronikat Turke’’ të shkruara hebraisht prej Joshua Ben Joshua Ben Merit, botoi më 1873 në ‘’Tregime te një han afër udhës’’ poemën ‘’Skënderbe’’ e cila e shqipëruar në mënyrë mjeshtërore prej Fan SNolit, ndihmoi shumë në edukimin patriotik të rinisë sonë.
Poema nis me luftën e Nishit dhe përshkruan kthimin e heroit shqiptar në Krujë. Ç’mall atdhetar vloi në atë zemër të madhe:
Kur u gdhi, e n’agullim
Pa kështjellën Ak Hisar,
Krujën, ah atë qytet,
Rreth me mur e me hendek
Tek u lind e tek u rrit,
Yll i mëngjezit mbi të ndrit.

Ajo mbaron me vargjet:

Ja kështu Skënderbeu trim
Mori Krujën me rrëmbim:
Edhe lajmi u përhap
Sin jë flakë e sin jë zjarr
Kur fryn era në behar.
Dhe qytetet afër e larg –
Thotë Ben Isa Ben Miri
Në qitap të tij fakiri –
Binin me aqë lehtësi
Sa zë burri veshn’ e tij.

Xhejms M.Lludllou (James M.Ludlow) shkroi më 1887 romanin ‘’Kapedani i Jeniçerëve’’. Nga sa dihet, është i dyti roman për Skënderbenë, pas atij të Bentlejt. Qysh në kapitullin e parë të ‘’Kapedanit të Jeniçerëve’’, që kur Heroi është ende në Bruse, në kryeqytetin e vjetër të osmanëve, njihemi edhe me figurën e madhërishme të tij edhe me mendimet e ndjenjat që i vlojnë përbrenda. Ushtarët atje pranë po tallen me një memec. Kur afrohet, ushtarët për respekt largohen dhe kapedani dhe memeci mbeten vetëm. Këtij i çelet goja: ‘’Po të sjell lajm nga Moisi Golemi, nga gjithë viset e Shqipërisë, nga çdo luginë e nga çdo zemër.’’
‘’O fol, se kam mall edhe për gurët e drurët e Shqipërisë së dashur’’. Dhe Skënderbeu dëgjoi i tronditur, tragjedinë e shtëpisë së tij, tragjedinë e popullit të tij
‘’Jepi të falat e mia Moisi Golemit dhe thuaji se Gjergj Kastrioti do t’ia nderojë besimin më mirë me punë se me fjalë…Thuaji se Kastrioti betohet për mjekrën e Moisiut që do të vijnë ditë më të ndritura për Shqipërinë edhe nd’u dashtë ta shkrepin atë shkëlqim nga shpatat tona. Lamtumirë!’’
Me gjithë të metat që mund të ketë aty-këtu, në përgjithësi romani na jep një panoramë interesante të trembëdhjetë vjetëve që pushton, dhe ka përshkrime vende-vende që janë të mrekullueshme. ‘’Për mjekrën e Moisiut!’’ u bë parrullë e kryengritësve kundër turqve; vetë Moisiu u bë një nga figurat më të shquara, por tok me atë të Hamzës edhe më patetikja. Skënderbeu shkëlqen si njeri shembullor dhe hero i vërtetë.
Mendimtarët anglezë e kuptuan fare mirë rëndësinë e luftrave të Skënderbeut. Ndërsa princat anglezë në kohën e Skënderbeut po hanin kokën e njëri-tjetrit në luftrat e Trëndafilave, populli shqiptar nën udhëheqjen e heroit kombëtar luftoi për të mbrojtur edhe atdhenë, por tërthorazi edhe djepin e Renesancës, siç quhej Italia e atëhershme, ku shkollarët anglezë erdhën të pajiseshin me kulturë e të lindnin gjeninj si Shekspiri dhe Marlou. Me admirimin dhe mirënjohjen e tyre ata frymëzuan gjeneratat e reja të Anglisë për Skënderbenë, ‘’se pak luftëtarë’’, thotë historiani Torez, ‘’ kanë lënë prapa tyre një fjalë aq të përjetshme dhe një admirim aq entuziast sa atë me të cilin ky hero ende përfillet prej bashkatdhetarëve të tij’’
Skënderbeu jetoi dhe veproi në pragun e dy botëve: të asaj së mirës që shpinte drejt agimit të rilindjes evropiane dhe të asaj së keqes që shpinte drejt shekujve më të zes të mesjetës. Në këto dy botë të kundërta në ndeshje për të shembur njëra-tjetrën Skënderbeu ndihmoi që të triumfonte e mbara mbi të praptën.(*)

1) C. Marinesco, Alphons V, e l’Albania de Scanderbeg, Paris, 1923, f.130
2) Historia e Shqipërisë
3) F.S.Noli, Georg Castrioti, Scanderbeg, New York, 1945
4) Yll’ I mëngjezit, volI, Nr.7, f.1
5) J.M.Manly, English Prose and Poetry, f.302
6) Edward Creesy, History of the Turks


(*)S.Luarasi, Skënderbeu në letërsinë angleze, Studime filologjike, Nr.4, 1967, f.121-128)
(Studim i botuar me rastin e 50-vjetorit të vdekjes së Heroit Kombëtar Gjergj Kastrioti-Skënderbeu.)

-----------------------

Korespondencë

Shoqëria anglo-shqiptare The Albanian society’’
7 gusht 1968

I dashur z.Luarasi
Ju falem nderit që më dërguat përkthimin tuaj të vargjeve të Spenderit.
Unë mendoj se do të jeni i interesuar të dëgjoni se artikulli juaj në ‘’Studime filologjike’’, ’’Skënderbeu në literaturën angleze’’, është përdorur në Londër si bazë për mbrëmje letrare dhe si pjesë e programit të aktiviteteve përkujtimor të organizuara nga shoqëria Skënderbeg, me poema e pjesë të lexuara nga anëtarët dhe punonjësit e teatrit të Londrës.
U provua se kjo ishte e suksesshme.
Referencat tuaja për Xhon Njuport ngjallin një interes të madh dhe unë jam përpjekur të zbuloj më shumë rreth kësaj figure. Kjo gjë nuk ka qenë e lehtë, meqë ai nuk ka luajtur rol të rëndësishëm në historinë e Anglisë dhe të dhënat tona nga shekulli XV janë të mangëta. Megjithatë unë kam zbuluar në arkivat e shtetit këtu disa dokumenta mbi John Newport të cilat mendoj se për ju do të kenë interes të veçantë. Unë do të kryej fotografimin e tyre dhe përshtatjen në gjuhën moderne dhe do t’ua dëgoj së shpejti. Këtë javë do të udhëtoj në qendrën e familjes Newport të marr disa foto dhe ndonjë regjistrim.
Me këtë rast, kam patur vështirësi në dy pika:
1. Letra e Kardinalit Piccolomini referuar Newport;
Unë kam lexuar koleksionin e letrave të Piccolominit dy herë dhe nuk kam mundut të gjej referencën
2. Burimi i atributeve shtetërore të Newportit në paragrafin 4 të faqes 122 të artikullit tuaj në invazionin e Evropës.
Në rast se do të keni mirësinë të më dërgoni këto dy referenca do t’ju jem shumë mirënjohës.
Me përshëndetjet më të mira
Juaj sinqerisht
W.B.Bland
Sekretar

(Dërguar Skënder Luarasit,
Instituti i Historisë dhe i Letërsisë, Tiranë)

[Brari]

me thosh nje mik nje dizaj..
ckan dale tani ca krimba qe fyejn qemal stafen skender luarasin e lame kodren..
i thash do jen enveriste te thekur qe duan te vulosin.. si te sakta e te pagabushme denimet e izolimet qe u beri enveri figurave te pastra..
mirpo hiqen si ekstra te djathte..

[petrol]

me thosh nje mik nje dizaj..
ckan dale tani ca krimba qe fyejn qemal stafen skender luarasin e lame kodren..
i thash do jen enveriste te thekur qe duan te vulosin.. si te sakta e te pagabushme denimet e izolimet qe u beri enveri figurave te pastra..
mirpo hiqen si ekstra te djathte..

Po pse shqetesohesh, o Brari.
"Krimbat" ate pune kane...
Do te ishte me vlere te jepje referenca te sakta se ku e si shkruajne.

[petrol]

NDAL FALSIFIKIMIT TE HISTORISE.

Në gazetën Telegraf, në datat 3, 4, 6 tetor 2014, ‘’Kritiku letrar’’ Xhemal Veizaj përkujtoi shkrimtarin me kombësi maqedonase Sterjo Spasse dhe shprehu opinione mbi ngjarje dhe personazhe të jetës së krijuesit të shquar të letërsisë shqipe. Ai në një intervistë (Telegraf, dt, 3.12.2013, Intervistues Albert Xholi) sqaronte se qe mik për kokë me Ilinden Spassen dhe kishte kontribute të hershme në letërsinë për fëmijë, me fabula e qyfyre Hosteni, sipas metodës së realizmi socialist. Në shkrim ai perifrazoi gjerë e gjatë fragmente të librit ‘’Im Atë Sterjo’’ të mikut Ilinden, trillimet atë e bir mbi persekutimet e diktaturës ndaj tyre dhe peripecitë e botimit të ciklit letraro historik Rilindasit (Zgjimi, Pishtarë, Zjarre etj) tok me akuzat ndaj oponentëve, D.Agolli, G.Shpuza, S.Luarasi etj, ngjarje të cilat i kam sqaruar vite më parë (Skënder Luarasi përballë Sterjo Spases : Birit Ilinden, për të atin Sterjo Spase… / Petro S. Luarasi . Republika. - Nr. 49, 31 mars, , 1996, f. 7).
Tani të sqaroj ‘’kritikun letrar’’, i cili për hir të mikut e pazarit aktron rolin e tellallit.
Flitet e shkruhet shumë për domosdoshmërinë e rishikimit të historisë së popullit e kombit shqiptar, padrejtësitë që janë kryer në të shkuarën nga rrethana e faktorë të ndryshëm dhe pasqyrimin sa më të saktë të saj në tekstet shkollore e botimet akademike. Dihen edhe interesat e presionet e shteteve të huaja dhe grupimeve të caktuara për tia përshtatur identitetin shqiptar interesave të tyre. Por pak janë trajtuar debatet me tematikat përkatëse për trajtimin e të vërtetës historike në letërsi dhe pasojat e shtrembërit të saj. Materiali i përzgjedhur nga kujtimet e Skënder Luarasit ndihmon sqarimin e kësaj cështje.
Po i paraqes lexuesit të nderuar nje kritike të Skënder Luarasit. Ai le ta gjykojë ngjarjen, fenomenin Spasse, përgjegjësinë e cdo atdhetari dhe rolin e kritikut letrar. Shpreh keqardhjen që, në mbrojtje të së vërtetës detyrohem të publikoj fakte që nuk ia shtojnë vezullimin dekorit përkujtimor të shkrimtarit të talentuar Sterjo Spasse në 100- vjetorin e ndarjes nga jeta.

Petro S. Luarasi





Skënder Luarasi
NDAL FALSIFIKIMIT TE HISTORISE

Kur mbrojta ‘’Gjeneralin e ushtrisë së vdekur’’ të Kadaresë më kërcënuan se do të më jepnin plumbin prapa kurrizit.
Ndaj nxitoj të kritikoj veprat e Sterjo Spasses (Zgjimi e Pishtarë) që populli shqiptar të mos ma japë atë plumb në lule të ballit. Plumbin do t’ia kisha shkrepur zemrës me vetë dorën time, po të kisha dezertuar ditën e 7 prillit 1939 dhe po të mos kundërshtoj tani të përsëritet e Premtja e Zezë!...
E shkruaj këtë kritikë për ata që romanet Zgjimi e Pishtarë nuk patën nge t'i lexojnë, për ata që nuk patën më durim për t’i përfunduar, për recenzentët e pandjenjë dhe redaktorët e padenjë që ia reklamuan popullit shqiptar si vepër shembullore për t'u lexuar e studjuar!
(S.Luarasi, Kujtime, 1976)

Skënder Luarasi
Romanet ''Zgjimi'' e ''Pishtarë'' dhe e vërteta historike.
Vjet u botuan dy volume, ''Zgjimi'' dhe ''Pishtarë'' nga Sterjo Spase, dy të parët nga cikli i romaneve ''Rilindasit''. Barra që mori përsipër autori qe e rëndë; interesimi i publikut shqiptar se qysh ia ka paraqitur autori botës Rilindjen e kombit tonë është i madh.
Nga mënyra qysh e ka trajtuar temën autori, kuptohet se Spasja dashur padashur nuk ka shumë simpati për Rilindjen shqiptare. Rilindja është aq fort e shtrenjtë për ne, sa që nuk mund të mos prekemi kur në letërsinë tonë bëhen shtrembërime të rënda rreth luftrave të popullit tonë për liri në shek. XIX dhe në fillim të shek. XX. Është për të ardhur keq që në romanet e Spases ka të tilla shtrembërime që nuk pajtohen me fjalën e drejtë që kanë dhënë shkencat albanologjike për këtë epokë të lavdishme të historisë sonë.
Këtu nuk dua të flas për dobësitë artistike të këtyre romaneve, për atë material tërkuzë të gjatë e të vjelur e të përvjelur andej-këndej pa kritet, e të zhdërjendur në njëmijë e njëqind faqe, nëpërmjet të cilave autori kërkon të na paraqesë Rilindjen; megjithëse nuk duhet t'i falet mungesa e përgjegjësisë dhe shkelja e misionit shoqëror-patriotik shkrimtarit që rend pas faqeve.
Porse dua të flas për ato shtrembërime që errësojnë madhështinë e përpjekjeve të popullit tonë për liri në epokën e Rilindjes e që fshehin të vërtetën historike për atë.
Pasi lexova me vëmendje romanet në fjalë, unë personalisht arrita në këto përfundime:
1. Ndonëse S.Spasja na premtoi të na rrëfejë për Rilindjen e rilindasit tanë, ai në romanet e tij u cakton lëvizjeve maqedone një shesh aq të gjerë sa që Rilindja jonë përdoret si preteks për të folur për hallet e dy-tri fshatrave maqedone në skaj të Korçës, fati i të cilave sado i hidhur pastë qenë, nuk mund të zerë atë vend që u cakton autori në romanet për rilindasit tanë.
Sterjo Spases i është bërë psikozë të ballancojë hallet e fshatit të tij me hallet e Shqipërisë. ''Halli hallit nuk i ngjan'', thotë populli ynë. Dhe hallet e Shqipërisë qenë shumë më të mëdha se hallet e Bullgarisë, Greqisë e Sërbisë bashkë; sepse këto të tria e gëzonin ndihmën e gjashtë pushteteve të Europës, sidomos të Rusisë, kurse populli shqiptar i kishte armiq për vdekje të shtatë Fuqitë e Mëdha, sidomos Carin, tok me Sulltanin e Kralët e Ballkanit.
Problemi maqedon dhe problemi shqiptar nuk kanë patur aspak atë lidhje që përpiqet të na imponojë Spasja në romanet e tij. Unë vetë kam patur rast të shprehem kundër arbitrariteteve të Maliq bej Frashërit qysh në kohën e Zogut (gusht 1929, kur shpërngulën banorët e Prespës) por nuk mund të pranoj se fatkeqësitë e popullsive jo shqiptare të Ballkanit vinin vetëm e vetëm nga arbitraritetet e bejlerëve shqiptarë (madje nga ata bejlerë që luftoheshin edhe nga autoritetet turq) sikundër na paraqiten punët në romane. Në të vërtetë këta bejlerë qenë vegël e pushtetit turk. Por kjo shpikje i duhet Spases me qëllim që të provojë se, ndërsa popullsia shqiptare s'ka qenë e zonja për protesta sociale, këtë mision e luanin asaj kohe maqedonët.
Nuk ka faqe në romanet e Spases ku të mungojnë shpikjet, shpifjet, anakronizmi, insinuata, denigrimi, lëvdatat dhe sharjet vend e pa vend, zmadhimi i cikërrimave që shpien ujë në mulli të armikut të Shqipërisë, dhe zvogëlimi i ndodhive kryesore ose heshtja e tyre, që do të shtonin nderin e popullit shqiptar.
Një shtrembërim i shëmtuar është fryrja e rolit dhe e influencës së lëvizjes maqedone mbi lëvizjen çlirimtare të popullit tonë. Komitët maqedonë dalin në romanet e përmendur në rolin e një qendre që i frymëzon, i mëson, i komandon patriotët tanë ''të paditur''. Sipas autorit, Themistokli Germenjit i duhet të takohet me një vojvodë maqedon që të marë vesh se ç'janë detyrat e patriotit. Jo! Patriotët tanë të Rilindjes me idealet e tyre të larta ishin aq të mëdhenj, sa u dolën për zot fateve të Atdheut shumë kohë më parë se sa vojvodët e U.M.R.O.-jës t'u shisnin mend a t'i përdornin për shërbëtorë. Do të kishte qenë turp për rilindasit tanë të uleshin në bangon e nxënësve që mësohen të çmojnë lirinë nga ''vëllezërit sllavë''. Sa për Goçe Dellçavët e Damjan Grujevët dhe gjithë UMRO-jët, më mirë do të ishte t'ua linim vetë maqedonëve t'i sqarojnë se sa ''të kulluar'' kanë qenë ata në ''socializmin'' dhe ''internacionalizmin'' e tyre. S.Spasja të mos na marrë për ''të paditur'' sa të mos kuptojmë veprimet anarkiste të mjaft përfaqësuesve të këtyre komitaxhive dhe aferat e tyre me bejlerët dhe andartët, terrorin e tyre dhe grabitje grash…
Me që përmendi Negovani dhe përshkroi vrasjen e Papa Kristo Harallambit (Negovanit) prej andartëve grek, më 12 shkurt 1905, Spasja përsëri harroi të na thotë se qenë komitaxhinjtë maqedonë (apo mos qenë bullgarë?) në luftë me andartët, më 1903, që dogjën një mëhallë të Negovanit dhe varrosën rreth 40-50 veta e 4-5 familje në gërmadhat e shtëpive të tyre sepse nuk deshën të ndërronin kombësinë e tyre shqiptare?! Apo mos e bënë për internacionalizmin e tyre?
S.Spasja thotë se vojvodët maqedonë i kërkuan Themistokliut t'u shpinte armë, dhe do t'ia paguanin sa të donte, se para kishin me bollëk ata. Neve na lindin pyetjet: Ku t'i gjenin armët patriotët tanë dhe ku i gjenin paratë me bollëk ata ''revolucionarët e kulluar'' maqedonë?
Sterjo Spasja fyen rëndë zemrën e Nënës Shqipëri kur, në ciklin e tij, birin e shquar të Korçës, Themistokliun, e bën gënjeshtar, ryshfetçi, frikacak, qole dhe ordinancë të vojvodave bullgarë, dhe kërkon të na bindë se, pas kryengritjes së Ilindenit, më 1903, populli shqiptar do të dali në selamet. Faji i autorit bëhet edhe më i rëndë kur kemi parasysh që ai jo vetëm në romanet për rilindasit por edhe në shkrimet e mëparshme shkëndinë e çdo lëvizje çlirimtare në Shqipëri e gjen te Maqedonia dhe Bullgaria ''socialiste'', të cilat i mësojnë shqiptarët një herë ''të çlirohen me forcat e veta'' dhe herën tjetër ''të mos harrojnë se nuk qenë vetëm''. Librat e S.Spases dëshmojnë se ai nuk e ka kapërcyer horizontin e fshatit të tij maqedon të cilin socializmi në Shqipërinë tonë e çliroi, e shëroi dhe i dha bukë e dritë; dhe se ai nuk e ka fituar vetëdijen e atyre shkrimtarëve shqiptarë të cilët në qendër të preokupimeve të tyre venë fatin e Shqipërisë. As në ''Zgjimi'' as në ''Pishtarë'' nuk na del shumë ''hero pozitiv'' ky Mistoja që trembet t'u dëftejë bashkatdhetarëve se si quhet, dhe që fshihet nëpër hatëj e plevica kur dëgjon që turqit arrestojnë patriotët korçaërë. Vërtet, në 500 veta mund të ndodhë ndonjë frikacak; që prej kohës së Pavarësisë e gjer në 7 prill 1939, gati gjithë mbretërit e perandorët e kanë tradhëtuar çështjen e popujve. Mirëpo që në 5000 djem, nipër të Gjolekës e të Rrapo Hekalit, të zvetënohen që të gjithë e të ulërijnë se u rëndojnë armët dhe, si kope nën kërbaçin e xhandarit turk, më mirë shkojnë të ngordhin në Arabistan sesa të vdesin me armë në dorë për Labërinë e dashur - Jo këtë nuk e besojmë, sikur të na e thonë edhe 100 Vlladan Gjorgjeviçë!
Vojvodat maqedonë, po, janë të gjithë ''heronj pozitivë''. Asaj kohe, Maqedonia, vilajet i Manastirit, me turq, shqiptarë, bullgarë, grekë, vllehë, çifutë, ciganë - burra, gra, pleq, fëmijë - do të kishte rreth 200.000 banorë. Mirëpo që të shtypte kryengritjen e Ilindenit, sipas romanit ''Pishtarë'', sulltanit iu desh të dërgonte 200.000 asqerë.
Autori e fillon ciklin e romaneveRilindasit rreth vitit 1880, kur populli shqiptar nga Tivari deri në Prevezë, që nga Shkupi deri në Janinë, është kacafytur në luftë për jetë a vdekje me hordhitë e Sulltanit, që duan ta mbajnë Shqipërinë akoma nën zgjedhë të Turqisë; kacafytur me diplomatët e Kongresit të Berlinit e me knjazët, që ja mohojnë popullit tonëtë drejtën të jetojë i lirë në Ballkan; kacafytur me Carin rus, që don t’ia zgjerojë Bullgarisë kufijtë nga Deti i Zi deri në Adriatik. Për këtë luftë titanike të prindërve tanë sesa taborë iu deshën Dervish Pashajt të dëbonte shqiptarët nga Shkupi dhe nga Ulqini dhe të shtypte Lidhjen e Prizrenit, nuk na tregon gjë të madhe S.Spasja. Mua më tingëllon si provokim ndaj Themistokliut e patriotëve tanë fakti që në ''Pishtarë'', pas këshillave që merr nga komitët maqedonë, Themistokliu, nxjerr këtë përfundim: ''Ja, në një Shqipëri të lirë duhej të kishin liri jo vetëm shqiptarët, por edhe ato pakica të çdo kombësie qofshin, mjafton që të mos ishin shovinistë, si ata shovinistët e tërbuar grekomanë e turkomanë'' ( f.13)
Kjo do të thotë se autori i paraqet patriotët shqiptarë si njerëz të infektuar nga shovinizmi dhe që ata ëndërronin të krijohej një Shqipëri me pakica kombëtare. Themistokliu dhe patriotët e tjerë të Rilindjes nuk qenë shovinistë; ata kanë luftuar për të çliruar atdhenë e tyre dhe jo për të patur pakica kombëtare; përkundrazi kanë qenë shtete fqinj që shpresonin ta coptonin Shqipërinë midis tyre sa të prishej perandoria osmane.
2. Gabim i dytë, i rëndë, i S.Spases është se ai i hyri punës për të na ndriçuar historinë e Rilindjes sonë duke qenë vetë i ngarkuar me një barrë opinionesh e paragjykimesh të gatuara rreth shqiptarëve nga armiqtë e historisë së tyre dhe duke patur njohuri të cekta dhe të pamjaftueshme. Për autorin e dy volumeve Shqipëria është vend pa histori, pa kulturë; populli shqiptar është pa kombësi, pa tradita, pa virtute; gjuhën e tyre e quajnë ''vënçe'', ''bastarde'', vetveten me përçmim ''shqipo''; në gjuhën e tyre nuk ka fjalë për ''mbesë'', prandaj gjyshërit i thërrasin ''zuska''. Po, po; autori i vulgarizon me përkëdhelje; por thuaji trimit tri herë ''horr!'' dhe gjithë bota do ta thërrasë ashtu. Për autorin rilindasit shqiptarë janë pa aftësi të krijojnë shtet më vehte po të mos kenë ndihmën e ndonjë fuqie të huaj. Autori nuk i njeh dhe s'i përfill fillimet e Rilindjes shqiptare; dhe me keqdashje shtrembëron figurat e mjaft patriotëve të nderuar.
Në romanet ''Zgjimi'' dhe ''Pishtar'', edhe patriotët më të dalluar të Korçës nuk kanë ndjenja thjeshtë kombëtare: Orhan Cerçiz Pojani, i cili që kësaj kohe ka hyrë në korespondencë me de Radën për hallet e Shqipërisë, herë mendon si efendi, herë si bej, herë si zotni, si ti teket autorit. Fehim Zavalanin, Kryetarin e Komitetit shqiptar të Manastirit që kur jetonte Naim Frashëri, Spasja na e paraqet si puthador të Hysen Hilmi Pashës, ndonse qe ky pasha turk që ja dërgoi, më 1911, duarlidhur, gjyqit ushtarak të Dibrës që të dënohej se qe patriot shqiptar. Të nipin, Menduh Zavalanin, kapedanin e çetës së Dangëllisë, që serbomëdhenjtë e Ohrit e vranë, më 10 korrik 1914, në Shën Naum, krahpërkrah me Telemaku n, Spasja e quan ''tradhëtar'', sikundër edhe Qani Ypin, që pat dalë komit që më 1905 kundër Turqisë dhe ra dëshmor në Badër, në maj 1914 në luftë kundër ushtrisë së Kostandinit të Greqisë. Kapedan Kajo Babienin e përshkruan si një kryehajdut që mbante Korçën gjithnjë në frikë se mos e sulmonte për plaçkë. (Tani që është dekoruar!)
Për shkak që mund ta dijë vetë, Sterjo Spasja inatin më të madh e ka kundër patriotëve shqiptarë të Manastirit. Ndë pati në Shqipëri një familje e cila për veprimtari patriotike mund të krahasohet me te vëllezërve Frashëri - ajo qe familja e Dhimitër Qiriazit nga Manastiri. Në gjithë Maqedoninë Spasja zorr se do të gjente një familje bullgare të barabartë në vlerë me të Qiriazëve në patriotizëm dhe kulturë. Në këtë urrejtje, shkrimtari ynë bëhet shok me dhespotin grek: në dukje i dënon Qiriazët se qenkan ''protestantë''; Filotheu i mallkon Qiriazët se japin shqip në shkollën e vajzave në Korçë; Spasja i dënon se japin jo vetëm shqip por edhe më shumë anglisht. Veterani i rilindasve të Korçës është një personazh imagjinar Hamid Efendiu, një ish-hoxhë, që kovaçanën e tij e ktheu në qendër agjitacioni, por që nuk beson se gjuha shqipe mund të shkruhet. Dhe kur ia tregojnë: ''Ç'thua more! Ku ka alfabetare të shqipes! Ne s'dimë të lidhim, me nder oshkuret, jo të…'', thotë.
Mirë por ungjilli provosllav e konizmat e shenjtorëve, dhe korllogret e dhespotit, e dhaskajt e dhaskalicat zenë vend të nderuar në romanet e S.Spases. Dhe vetë e gjora abetarja shqipe nuk do të kish arritur dot në Korçë pa ndihmën e zonjës Shën Mari!
Qytetin e Korçës, një nga qendrat e Rilindjes sonë Kombëtare, autori na e paraqet si çerdhe filogrekësh e turkoshakësh, si një qytet që përdor gati vetëm gjuhën greke, si çerdhe të korrupsionit e të obskurantizmit. Ndërsa na flet gjer e gjatë për revolucionarizimin e fshatarëve maqedonas, Sterjo Spasja ka harruar shtyllën vertebrale të Rilindjes sonë, fshatarësinë, atë fshatarësi trime e cila sa herë që rrëzohej prap se prap ngrinte krye për liri. Ai na flet se Rilindja përgatitej nëpër skuta të errta ku vepronin oportunistë politikë, frikacakë, filogrekë e turkoshakë. Ndonjë filogrek, oportunist e frikacak ka patur edhe në Korçë në fund të shekullit XIX e në fillim të shekullit XX porse ne do të dëshironim që letërsia jonë të na paraqesë në radhë të parë Korçën shqiptare, Shqipërinë e pamposhtur, që lufton për liri, dhe të mos na bënte Spasja të endeshim nëpër labirinthin e njëmijë e njëqind faqeve, në të cilat u vesh aq shumë vese, paragjykime, fanatizëm e shovinizëm shqiptarëve të asaj kohe, saqë kombi ynë del i pazoti për t'u vetqeverisur. Një gabim themelor në ciklin e S.Spases është që Rilindjen shqiptare e nis rreth vitit 1880. Kjo s'është e drejtë. Dihet historikisht se qe Tepelenasi i madh me armatolozët, të shumët shqiptarë, që ndezi kryengritjen për indipendencën e Greqisë.
''Po të kish qenë Ali Pasha më pak njeri i kohës së tij, dhe më shumë i paisur me paramendime politike, do të kish organizuar me kohë grushtin kundër Turqisë, dhe Shqipëria dhe Greqia, me gjithë Thesalinë e Maqedoninë, do të kishin bërë një mbretëri indipendente shumë të fuqishme''. Këtë mendim e jep kryerilindasi Ismail Qemal Vlora, të cilit S.Spasja nuk denjon t'i përmendë as emrin në ciklin e tij. Le Bushatllinjtë dhe kryengritjet fshatare që nuk ekzistojnë për S.Spasen në historinë e Shqipërisë e në folklor, por jo, as Bolena, e zeza Bolenë që zuri dyfek me mbrenë!
Bashkëluftëtari i tepelenasit Marko Boçari, që fliste shqip në familje, jo vetëm lexonte por edhe shkruante shqip që në atë kohë. Në atë kohë mësohej shqip; në Arbër lulëzonte kultura në gjuhën e Skënderbeut. Rreth motit 1880, kur luftëtarët e Lidhjes akoma s'e kishin zbrazur plumbin e fundit kundër ushtrisë së sulltanit dhe marshonin drejt Shkupit, në Vakëfet e në Kolonjë fshatarët përpiqeshin të shkruanin shqip. Si ndodhi , pra, që heroi ''pozitiv'' i ciklit të rilindasve ''Elinopullosi'' i shkëlqyer nuk mundi t'i lexojë s'ëmës letrën shqip që i pati shkruar i ati nga kurbeti? Dhe ndërsa dinte historinë e Greqisë që prej Homerit deri te Marko Boçari nuk e dinte që pati rrojtur një Skënderbe që ''qenkesh m'i madh se Leonidha''?
Autori, ndër të pesë taborët lebër, tregon simpati të veçantë për atë djaloshin gorar, Fehmi Ali Zboqin, i cili duke u nisur radif e përqafon Miston dhe i thotë: ''Sikur të kthehem gjallë, o Misto , sikur…''. Në romanet nuk marrim vesh çë ndodhi me të pesë taborët lebër përtej Urës së Qabesë, por gjatë luftës Nacionalçlirimtare marrim vesh që Fehmi Ali Zboqi është kthyer shëndoshë e mirë për të keqen e Mistos dhe për dobi të Fazlli Frashërit, të cilin e shoqëroi kur eksponenti i Ballit bënte propagandë nëpër fshatrat e Gorës. Fehmiu u dënua nga gjyqi i popullit, sikundër edhe i biri Abdullah, që u ekzekutua. Kur të shqyrtohen edhe procesverbalet e gjyqit të Themistokliut do të marrim vesh edhe këtë: Që ky Fehmi Ali Zboqi është një nga jallan shahitët që ndihmuan gjyqin ushtarak francez ta pushkatonin Themistokli Gërmenjin në Selanik, më 1917. Mund të marrim vesh edhe shkakun përse S.Spasja ka ardhur në këto shtrembërime të së vërtetës historike të Rilindjes, kur autori të na tregojë ''veteranët'' prej të cilëve i mblodhi burimet letrare. Letërsia duhet të tregojë se Rilindja qe një epokë e ndritur, kur populli ynë, i vetëdishëm, ish i sigurtë dhe i vendosur për pavarësinë e Shqipërisë; edhe sepse shpallja e pavarësisë u shty gjer më 28 Nëntor 1912, vonesa nuk ndodhi për faj të shqiptarëve se s'kishin ndërgjegje kombëtare, por ndodhi për shkak të politikës antishqiptare të fuqive të mëdh, sa dhe të shteteve fqinj.Nga letërsia jonë do të kërkonim demaskimin e kësaj politike, gjë që nuk e gjejmë në romanet ''Zgjimi'' dhe ''Pishtarë''…Dikush mund të thotë që romanet e S.Spases kanë edhe gjëra të mira. Unë nuk do të pranoja t'i vija në peshë këto ''të mira'' po të pranohet që romanet e tij i kanë gabimet e të këqijat e përmendura më sipër. Dikush mund të thotë gjithashtu që romanet janë letërsi, ku nuk bëhet pa invercione dhe ku autori është i lirë të trillojë. Por unë mendoj se trillimi nuk duhet përdorur kundër së vërtetës historike.
Historia e kombit tonë na dhimbset më shumë se sa delli i shkrimtarit për shpikje e shpifje që errësojnë madhështinë e epokës së Rilindjes. Letërsia duhet të edukojë njësoj si historia.
Skënder Luarasi

7 Mars 1976

[petrol]

Skënder Luarasi

NDAL FALSIFIKIMIT TE HISTORISE (II)
Skënder Luarasi gjykon ‘’Rilindasit’’ e Sterjo Spasses


Romani historik - Pasaporta e kombit
Romani historik është për kombin siç është pasaporta për individin, i vlen për të provuar identitetin e tij. Cdo pasaktësi prish anën autentike ndërsa falsifikimin e dënon ligji.
Romani historik për kombin shqiptar u tregon të tjerëve edhe se në ç'mënyrë e ka çarë udhën e historisë së tij - me lajkat e një puthadori, apo si trimi me shpatë në dorë?
Skënder Luarasi

Skënder Luarasi për Sterjo Spassen
E njoha Sterjo Spassen së afërmi më 1946, kur punonim në Komisionin Pedagogjik të Ministrisë së Arsimit. Ai dhe jo vetëm ai, por shumica nga të dymbëdhjetë anëtarët e Komisionit Pedagogjik të Ministrisë së Arsimit, beharin e motit 1946, pranoi tezën se qenë bejlerët e feudalët që e shkëputën Shqipërinë nga Turqia për të shpëtuar pronat e tyre.
Në atmosferën e romaneve të Sterjo Spases ndihet ky ndikim që e helmoi për disa vjet edukimin kombëtar në shkollat shqipe. Unë besoj se Sterjo Spasse, që është prej shokëve tanë më të ditur e më të ngritur, ka gabuar ndaj Rilindasve sepse ka jetuar nën frikën e dy forcave: të atij që s'lë vend pa e përmendur në romane, Maliq bej Frashërit, dhe të F. P., i cili mësuesve u kishte futur datën për njëzet e tetë vjet me radhë. Dhe kjo frikë Spasses ende s’i ka dalë as sot...
Por e gjykova më shumë në Konferencën e Tretë të Lidhjes së Shkrimtarëve kur ai tok me kolegët shkrimtarë të yshtur nga lart, na përjashtuan së bashku me S.Malëshovën e Y.Dishnicën pse mbronim parimet demokratike dhe fjalën e lirë…
Megjithatë, Sterjo Spassen e kam simpatizuar e përkrahur si koleg, edhe pse mbeti në vatrën tonë ku ka qëndruar në anën e vegjëlisë. Sojin e tij e kam mbrojtur publikisht, edhe kur qeveria e Zogut i shpërnguli nga Gllomboçi, edhe në gusht 1929, kur rinia korçare i ftoi të demostronim së bashku, por ata kërkuan mbrojtjen e konsullit jugosllav dhe shkuan në Jugosllavi. Mëma Shqipëri e rriti jetimin me qumështin e saj, e veshi, e mbathi dhe e arsimoi në shkollë pedagogjike me bursë. Ai, ndonëse i lindur e rritur në skaj të largët të Atdheut tone, e nxuri gjuhën tonë amtare më shpejt e më mirë se disa intelektualë a kryeintelektualë të lindur e rritur në kërthizë të Shqipërisë. Dhe me zellin e një bujku të fortë e punëtor zuri vend në kopshtin letrar të Arbrit ku vlerësohet e ndihet ndë r më të privilegjuarit.
Po pse fidanët që mbolli e lulëzuan, frutin na e japin të hidhur? Ç'ka Sterjo Spasse që popullit shqiptar ia ha bukën dhe përmbys kupën?

Letër dërguar shkrimtarit të mirënjohur Dritëro Agolli,
Kryetar i Lidhjes së Shkrimtarëve dhe Artistëve të Shqipërisë,
I dashur Dritëro,
Lexova romanet Zgjimi e Pishtarë …
Populli shqiptar gjithmonë ka luftuar për lirinë e vet dhe ka ndihmuar edhe popujt e tjerë fqinjë të fitojnë lirinë e tyre sidomos Greqinë, Italinë dhe Egjyptin. Shqiptari edhe mercenar gjithmonë ka ëndërruar lirinë:
Si shqeratë kur kërkojnë
Mëmatë me blegërimë
Ashtu edhe Shqipëria
Po e kërkonte larine.
Një nga vetitë më të larta të shqiptarit është trimëria: Luftëtarët e Ali Pashë Tepelenës, marshonin kundër rusit e frëngut me këngën ‘’tamburxhi’’ dhe i zbrisnin në tokë, i shtinin në burg, ‘’atje të kuptojnë se ç’janë vargonjt e sa rëndë rëndojnë’’:
Silihtar! Çvishe kordhën e të Parit tonë;
Tamburxhi, kushtrimi ne shpresën na shton;
Ju male që shihni si zbresim në zall,
Ja kthehemi mundës, ja nuk vimë gjallë!
Romanet e Sterjo Spases fillojnë në mbarim të luftës ruso- turke, kur Rusia cariste synonte t’ia shtonte kufirin Bullgarisë nga Deti i Zi gjer buzë Adriatikut. Në këtë çast rreziku të madh shqiptarët provuan që janë, siç e thotë Ismail Qemali: ’’ një rracë e fortë që koha nuk mund t’a mposhtë dhe kanë një gjen kombëtar që nuk vyshket nga ngjarjet e ndryshme.’’
Dhe shqiptari ia mori luftës:’’As për mua, as për ti, por për gjithë Shqipëri’’.
Populli shqiptar e ka çarë udhën e historisë me shpatë në dorë. Por Sterjo Spasse nuk beson në këtë të vërtetë. As në njëmijë e treqind dyfeqet te gryka e Kuçit, as në pushkët që krisën n’Urë të Zenicës, faqe flotës së Fuqive të Mëdha, as në betejat e përgjakshme të Shtimbjes e të Stivovës, as të Cernalevës, a të Prizrenit. Po si ta besojë Spassja se shqiptarët mund të jenë trima kur nuk kanë në krye vojvodat e Goçe Delçevit, Kokën dhe Dhamjan Grujevin, ‘’Zemra e Komitetit maqedonas UMRO’’!
Në jetën time kam parë dy marshime bijsh të Nënës Shqipëri: njërin me sytë e mendjes së Sterjo Spasses, të dytën me sytë e ballit tim. Sterjo Spasse e nis romanin ‘’Zgjimi’’ me marshin që këndojnë pesë taborë lebër duke hyrë në sheshin e hyqymetit në Korçë:
Festë e kuqe na zi sitë,
Na veshën si arixhitë,
Na dhanë nga tri kacidhe,
Fati inë qiramidhe…
Janë katër vargje të marshit vajtimtar që këndojnë pesë taborrë djem të Labërisë. Ata i kanë shërbyer Sulltanit pesë vjet si asqerë. Tani, pasi i kanë lënë të çlodhen një mot në vatrën e tyre, koshadhet turq i kanë shkëputur nga gjiri i nënës dhe nisur me zor për në Anadoll, që t'i shërbejnë Sulltanit edhe pesë vjet të tjerë, kësaj radhe si redifë. Pas tri ditësh udhëtimi, të nisur nga Tepelena,'' këta pesë taborë asqerësh të reckosur, këmbëzbathur, me opinga të shqyera, që mezi mbaheshin në këmbë'', arrijnë në Korçë, ku i lenë të marrin frymë në sheshin e hyqymetit e të hapsanës.
''Asqerët'', shkruan Spasja, ''si një kope e liruar nga vatha, u përhapën në sheshe; …ndonjë habitej nga muret e hyqymetit e vinte rrotull si pulë e shushatur. Disa grupe-grupe, ranë në lumë dhe turbulluan edhe më keq atë pak ujë që kishte teptisur nga mali i Moravës atë natë me shi. Qytetarët, gojëhapur, shihnin këtë kope redifësh laramane në veshje dhe laramane në sjellje.‘’
Marshimin e dytë e pashë një ditë gushti të vitit1912. Katër çeta të kryengritësve shqiptarë marshonin nga katër anë drejt zemrës së Korçës: Gani Butka nga rruga e Kolonjës, Spiro Ballkameni nga rruga e Follorinës, Qamil Panariti nga rruga e Pazarit dhe Menduh Zavalani nga rruga e Pogradecit. Ç’bukuri burrnore më panë sytë atë ditë dhe ç’këngë trimash më dëgjuan veshët, kur u mblodhën gjithë çetat në rrugën e Shëngjergjit përpara shkollës shqipe!
Çeta e Ganiu këndonte: ‘’Për mëmëdhenë! Për mëmëdhenë!’’
Çeta e Spiros: ‘’Sa të rrojë gjithësia!’’
Çeta e Qamil Panaritit: ‘’O trima luftëtarë‘’
Çeta e Menduh Zavalanit: ‘’Merr uratën bir prej meje.’’
E them me veten time: Në qoftë se këta katërqind veta i dhanë Korçës atë madhështi kombëtare, ç’madhështi do t’i kenë dhënë Shkupit, kryeqytetit të Kosovës atëhere, ata dyzet mijë trima shqiptarë të veriut kur marshuan drejt hyqymetit nën udhëheqjen e Isa Boletinit, Bajram Curit e të Idriz Seferit?...
Me përshëndetje
Skënder Luarasi

Sterjo Spassja për Korçën ’’lule’’
Dhe si na e paraqet Sterjo Spasja Korçën, sa zë fill cikli i romaneve ''Rilindasit''?
Korça lule, Korça e Naum Bredhasit dhe e Themistokliut, sipas Spasses, nuk ka karakter shqiptar; banorët e saj heterogjenë nuk duan t’i shohin me sy bijtë e Labërisë.
''Uuu, ç'fytyra të shëmtuara qenkan këta!'' thotë njëri nga sehirxhinjtë për radifët labër para Hyqymetit. ''Eh, ç'palikarja janë ata të dhikamas!''- thotë tjetri për të mburrur andartët grekë. ''Mos janë të burgosur?'' dyshon një kalama.
''Si i kini hallet, o vëllezër? pyet një ish-hoxhë tre radifë nga Gora. ''Ju përplasi shqota këndejza kështu të rraskapitur?'' dhe ''Si qëlluat që qënki vetëm tanët?''
''Të tre radifët , naa, i hapën sytë'', na thotë Spassja; se qyqarët në fshatrat e Korçës rrojnë, por çuditen që edhe banorët e saj si ata flasin, ''vençe''
''Grupi me redifë lëvizi e u shty tutje si një përbindësh i përçudnuar me pesë krerë duke lënë prapa, bashkë me pluhurin, edhe jehonën e këngës labe:
''…çuditem se qish duron,
si s'pëlcet t'ja bëjë bom''.
Neve lexuesive, kur mbarojmë të dy romanet na mbyt jehona e këngës së Spasses, me atë refrenin ndjellakeq ogurzi nga fillimi edhe gjer në fund ''Korçë, moj e zeza Korçë''
…Në një kohë me këngën tek ''Zgjimi'' por në kundërshtim diametral me njëra-tjetrën, doli nga shtypi kënga e një djali nga Labëria:
''Histori e lashtë, histori e vjetër…
çdo pëllëmbë vendi te neve ka sedër,
Armikut i derdhet posi një kuçedër…
Gjithnjë në luftë si rrallë komb tjetër.
I përmendim që t'i lexojë kushdo dhe të vendosë se cila nga të dyja shpreh të vërtetën historike të Shqipërisë

Ndjenja e miqësisë për të huajt
Nuk ka gjë më të bukur se sa të jesh i mirë, i dashur dhe i sjellshëm me të huajt. Porse ji i mirë sa të duash, nuk mund të rrosh në paqe e qetësi kur s'i pëlqen komshiut të keq. Ai ta prish qetësinë, paqen, ta merr të drejtën nëpër këmbë dhe ta shkel nderin. Dhe në kundërshtim e sipër vijnë zemërimi, sharjet, hakmarrjet, ndizen luftra, vriten njerëz, vendi mbytet në gjak e mbulohet nga kufomat. Çdo e mirë që është krijuar në paqe e shkatërron lufta.

Miqtë e armiqtë
Prej të huajve me admirim ka shkruar romantiku Lordi Bajron, socialisti Bralsford dhe etnologjistja Miss Edith Durham. Sharjet më të ndyra janë thënë për popullin shqiptar prej kryeministrave të Serbisë, Gjeorgjeviçit dhe Pasiçit. I pari ka shkruar se, shqiptarët nuk kanë kulturë, s'kanë as shtëpi as katandi, janë akoma në shkallë prehistorike, rrojnë në pyje të kapur për bishti pas degëve të lisit. Por tek opinioni botëror s'kanë lënë ndonjë mbresë se janë aq të pabesueshme, sa i kanë marrë të huajt për humor, dhe më shumë si sharje për popullin serb që rrugaçë si këta të dy i kishte ngritur gjer në shkallën e një kryeministri. Tek e mbramja, as ne shqiptarët nuk dëshërojmë lëvdata nga armiqtë e Shqipërisë.

Kujt t’i jemi mirënjohës
Shqiptarët i kanë ndihmuar maqedonasit për kryengritjen e Ilindenit, kjo dihet. Por dihet me siguri edhe se me ç’para komitët maqedonas i blenë armët - në mënyrë shumë të keqe. Këta janë ata që më 1902 patën zënë rob amerikanen Miss Stone të shoqëruar me shqiptaren Katerina Cilka që udhëtonte për në Maqedoni për të vizituar prindërit në Samokov. Ata i zunë skllav dhe për lirinë e tyre kërkuan 30.000 lira turke (150.000 dollarë) që me valutën e sotme bëjnë miliona. Dhe me këto para të mbledhura në Amerikë e me të tilla grabitje filloi kryengritja e Ilindenit. Këta grabitës grash që kanë marrë peng Miston, autori na i paraqet heronj që i mësojnë kapedanit të ardhshëm shqiptar se si të luftojë për lirinë e Shqipërisë. Ç’ironi!...
Unë, si shqiptar, nuk u jam mirënjohës vojvodave por Gjergj Kastriotit-Skënderbeut, Ali Pashë Tepelenës, Rapo Hekalit, Pashko Vasës, Abdyl Frashërit, Sulejman Vokshit, Azis Plakës nga Ulqini, Ismail Qemalit, Isa Boletinit, Themistokli Gërmenjit e qindra e mijra atdhetarëve të tjerë.

Morali i shqiptarit
Puna qëndron ndryshe me ato që thonë e shkruajnë vetë shqiptarët për atdhenë e tyre. Të shkruash më 1962, për 50-vjetorin e pavarësisë së Shqipërisë se ''në Myzeqe këtu e dyzet vjet më pare (domethënë më 1922) nusja më parë se të shtrihej në rrogos të dhëndrit duhej të shkonte në shtrat të beut'' është të shpiesh ujë në mulli të armikut. Dhe as Gjeorgjeviçi nuk ka guxuar të bëjë një insinuatë të tillë dhe t'ia mohojnë popullit shqiptar ndjenjën e lartë të nderit.
Po Sterjo Spasse pse, si e ku e gjeti pjesën pornografike dhe fjalorin e ndyrë? Korça në atë kohë kur zhvillohen ngjarjet qe një fshat i madh që po rritej shumë shpejt nga banorë të fshatrave përreth: Devolli, Kolonja, Opari, ku jeta ka qenë e pastër prej imoralitetit që na përshkruan autori…Unë dua t’i them Spasses se Vani Cico Kosturi, të cilin e kam njohur shumë mirë, për njeri shumë serioz dhe guximtar, nuk i thërriste mbesat e tij ‘’zuska’’ por me emrat e tyre të nderuara. Dhe në shtëpinë e tij fisnike nuk hynin plakat për t’iu falur Shënmërisë, po patriotë për të biseduar mbi të ardhmen e popullit shqiptar. Mbi karakterin e këtij babai dëshmorësh flet tragjedia e 17 korrikut 1911, kur ia suallën kufomat e gjashtë dëshmorëve të betejës së Orhan Çifligut, ashtu të copëtuara barbarisht sa nuk njiheshin, dhe ai tha krenar: “Të gjithë janë bijtë e mi”…

Disa nga portretizimet e gabuara të S.Spasses
Thotë për Kajo Babienin se sulmonte për plaçkë. Kajon që shpëtoi Korçën më 1902 nga komitaxhinjtë bullgarë, më 1903 nga bashibozukët turq dhe më 1914 nga andartët grekë.
Papa Kristo Negovani nuk qe vrasës e presës, terrorist, por mësues i gjuhës shqipe. Aureolën e shenjtit të Shqipërisë ia ka vendosur populli shqiptar me elegjinë e Loni Llogorit ''Papa Kriston na e vranë!’’ S'ka se si ta kthejmë në komitaxhi.
Themistokli Gërmenji na shfaqet se jep ryshfete! Një njeri që është i zoti të japë ryshfet është i zoti edhe të marrë ryshfet. Ryshfeti është mikrobi që moralisht vdes njerëz dhe përmbys pushtete. Bakshishi groposi Perandorinë Osmane. Themistokli Gërmenji ka qenë njeri i mendimit e i veprimit dhe fjalëpak. Themistokliu qe më shumë një sintezë e karakterit të Ismail Qemalit dhe Isa Boletinit; dhe jo si na thonë, e Fan Nolit dhe e Mihal Gramenos. Ai prirej nga një natyrë sedentare dhe posi i vëllai Telemaku, qe i mbrujtur me një patriotizëm që e bënte të jepte edhe jetën për atdhenë, por në dallim nga ai, kishte aftësinë të merrte vendime të forta në momente të vështira. Me këtë dua të tregoj se ai nuk qe llafazan, nuk qe njeri i ecejakeve, si na e paraqet Spassja. Në një skenë si ajo e taborëve lebër përpara Hyqymetit të Korçës, Mistos, djaloshit flokëkaçurrel, nuk do t’i ngjethej trupi; do t’i ndizej flaka e zemërimit kombëtar, do të përpiqej të shpërthente burgun dhe tok me të pesë taborët të çlironte Korçën.
Maliq bej Frashëri, qe bashkëpunëtor me andartët grekë e komitaxhinjtë bullgarë, në shpalljen e Hyrietit qe kaçak dhe nuk u bë kurrë ofiqar turk. Ai e kishte jatak fshatin e S.Spasses. Sojin e Spasses e përzuri qeveria e Zogut se strehonin agjentët maqedonas, jo ai. Pse ata shulet s'ia dogjën kullën pra? Apo, ia dogjën në roman.

Romanet ‘’Zgjimi’’ e ‘’Pishtarët‘’
Autori romanin ‘’Zgjimi’’ e nis me zvetënim të rinisë labe dhe e mbaron me ardhjen e lejes turke nga Stambolli për të çelur një shkollë shqipe edhe në Korçë.
Romanin ‘’Pishtarët’’ e nis me një brohoritje të Ilindenit dhe vijon me insinuata të urryera për Rilindjen e rilindasit, për heroin e ciklit dhe për ardhmërinë e fatit të Shqipërisë.
‘’Pishtarët‘’, duke qenë më afër kohës, ka më pak trillime, po ka më shumë ambiguitete, dyanshmërira. Të dy romanet e parë të ciklit përfshijnë aq faqe sa përallat arabe të 1001 netëve. Dhe me të vërtetë, një e treta e lëndës së tyre janë përralla.
Pse kaq të çmuara qenkan përrallat e Sterjo Spasses sa t’ia blejmë me lekët e nderin tonë sharjet që i bën Shqipërisë? Edhe sa romane do të shkruajë, e populli ynë t’ia paguajë që të na poshtërojë rilindasit tanë!

Quaje tri herë ''shqipo'' dhe bota do ta thërrasë ''doç''
Kur lexova dhe dëgjova lavdërime të porositura m'u kujtuan fjalët e urta të popullit: ‘’Kush dhjet në det, e ha në kripë.’’ Me romanet ''Zgjimi'' e ‘’Pishtarë’’ u pëgër i gjithë populli shqiptar.
Më shkroi një gjerman: ‘’I njoha shqipot nga romanet e Sterjo Spasses’’
Mendova: thuaj për shqiptarin tri herë ''shqipo'' dhe bota do ta thërrasë ''doç''
“ Është i padenjë ai popull që nuk bën gjithçka për të mbrojtur lirinë dhe dinjitetin e tij''.

Përmbyllje:
Kur mbrojta ‘’Gjeneralin e ushtrisë së vdekur’’ të Kadaresë më kërcënuan se do të më jepnin plumbin prapa kurrizit.
Ndaj nxitoj të kritikoj veprat e Sterjo Spasses (Zgjimi e Pishtarë) që populli shqiptar të mos ma japë atë plumb në lule të ballit. Plumbin do t’ia kisha shkrepur zemrës me vetë dorën time, po të kisha dezertuar ditën e 7 prillit 1939 dhe po të mos kundërshtoj tani të përsëritet e Premtja e Zezë!...
E shkruaj këtë kritikë për ata që romanet Zgjimi e Pishtarë nuk patën nge t'i lexojnë, për ata që nuk patën më durim për t’i përfunduar, për recenzentët e pandjenjë dhe redaktorët e padenjë që ia reklamuan popullit shqiptar si vepër shembullore për t'u lexuar e studjuar!
(Skënder Luarasi, Kujtime, 1976)

Shënim nga Petro S. Luarasi
Në një mbledhje me temë: ‘’Thellimi i karakterit kombëtar të letërsisë - problem i rëndësishëm aktual’’ Sterjo Spasse u kritikua paq. Sulmoi si luan, bishtoi si dhelpër dhe u struk si iriq. Kolë Jakova e pyeti Skënder Luarasin se si guxonte të shkruante kështu Sterjo Spasse. Ai iu përgjigj që të shihte mirë se kush e përkrahte. Enver Hoxha qe mbrojtësi kryesor i Sterjo Spasses në Shqipëri. Me‘’indulgjencat’’ e Udhëhesësit mbi kokë e nisi edhe familja në Botën e Përjetshme, si të ishin mesazhe qiellore nga Krishti!

[petrol]

[QUOTE=petrol;3766109]Skënder Luarasi

[B]NDAL FALSIFIKIMIT TE HISTORISE (III)


Kur mbrojta ‘’Gjeneralin e ushtrisë së vdekur’’ të Kadaresë më kërcënuan se do të më jepnin plumbin prapa kurrizit.
Ndaj nxitoj të kritikoj veprat e Sterjo Spasses (Zgjimi e Pishtarë) që populli shqiptar të mos ma japë atë plumb në lule të ballit. Plumbin do t’ia kisha shkrepur zemrës me vetë dorën time, po të kisha dezertuar ditën e 7 prillit 1939 dhe po të mos kundërshtoj tani të përsëritet e Premtja e Zezë!...
E shkruaj këtë kritikë për ata që romanet Zgjimi e Pishtarë nuk patën nge t'i lexojnë, për ata që nuk patën më durim për t’i përfunduar, për recenzentët e pandjenjë dhe redaktorët e padenjë që ia reklamuan popullit shqiptar si vepër shembullore për t'u lexuar e studjuar!
(Skënder Luarasi, Kujtime, 1976)

Shënim nga Petro S. Luarasi


Te nderuar lexues, Shkrimin [B]NDAL FALSIFIKIMIT TE HISTORISE (III) do ta gjeni ne temen Petro Luarasi, Forumi shqiptar

http://www.forumishqiptar.com/thread...-Luarasi/page3

[petrol]

Kujtojmë 115-vjetorin e lindjes të Skënder Luarasit (19.1.1900-27.4.1982)

Ditën kur linda

Të enjten që në saba,
u këput një yll e ra,
o ç'gëzim për marshalla.
Thomaidhës dhe Dhimitrit,
sot u lindi një vëlla.


Linda

Unë u linda më gjashtë janar, alla turka, motin e fundit të shekullit që perëndoi, në fshatin Luaras të Kolonjës.
Me këta sytë e ballit e kam kënduar këtë fakt ashtu nja tetë a nëntë vjet pas lindjes sime në një defter të shtëpisë në të cilin babai kishte shënuar datat e ngjarjeve me rëndësi në familjen tonë. E gjeta radhorin rastësisht në hatëllin e vatrës së madhe duke kërkuar atje ndonjë këmborë a zile për ta përdorur ditën e Vangjelizmoit, kur kalamajtë e fshatit, me shumë zhurmë e shamatë, trembnin e dëbonin gjarpërinjtë, uriqtë e thithëlopat nga qilarët.
Një dëshmi tjetër që vërteton ditëlindjen time gjëndet në Kalendarin Kombial që botonte për çdo mot, në atë shekull, shtypshkronja ‘’Mbrothësia’’ e shoqërisë ‘’Dëshira’’ të cilën patriotët e komunitetit shqiptar e patën filluar '' që më një të Kollozhegut atje brenda mu në Sofje për skoli në Shqipëri''.
Në pragun e shekullit tonë, në numrin e janarit 1901, në shtyllën e ndihmëtarëve ky kalendar lajmëronte botën shqiptare se në familjen e Petro Nini Luarasit pati lindur një djalë, i pagëzuar me emrin Skënder, i cili pa mbushur akoma motin, nga patriotizmi i tij i flaktë dhe i përvëluar për mëmëdhenë, zgjidhi qesen për të ndihmuar kulturën shqiptare. Natyrisht që motaku zgjidhi qesen e t'et.
Që në mëngjesin e ditës së enjte, djem këmbëshpejtë të mëhallës Kostallarë u vërsulën në të katër drejtimet kardinale për në katunde ku im atë kishte miq e farefis që t’u jepnin lajmin e gëzuar të lindjes sime dhe të merrnin sihariqin. Që atë ditë rrodhën tezet, tetot e hallot, kushërinj e kushërira, krushk e krushka, të gjithë plot gëzim për atë ferishte që po shtonte numrin dhe të qarat e shqipëtarëve nën zgjedhën turke. Ato erdhën të ngarkuara me torba dhe hejbe plot kuleçë e petulla, byrekë e brushtulla që ta ndihmonin vëllanë a dajon e tyre, kunatin a motrën e tyre në këtë hall të madh që i gjeti, t'u jepnin dorën prindërve të gjorë të cilëve po u shtohej edhe një gojë tjetër rreth sofrës varfanjake. Dhe ç'kuleçë e brushtulla qenë ato të hallë Janes e hallë Nerënxës (të martuara në Blush), të hallë Kiles (motra më e vogël e babait) dhe të teze Thinës (motra më e vogël e nënës), të dyja të martuara në Vodicë.
Të atillë meshë nuk besoj të gatuanin as duart e bardha të zonjave korçare ditën e Shën Gjergjit për Mitropolitin e tyre Foton.


''Turpja''

Lindja ime qëlloi ditën e Ujit të Bekuar, festa e pagëzimit të Jezu Krishtit. Ndërsa orthodhoksët ishin nisur herët në mëngjes që të merrnin pjesë në meshën e madhe të Zotit, në dhomën e lehonës hyri një plakë nga mëhalla Penkollarë, një femër e re nga vjetët por e krrusur nga trupi, e reshkur nga fytyra dhe e thinjur nga flokët. Ajo qe gruaja e fshatit tonë e cila pati humbur emrin. Atë e thërrisnin me sa e sa nofka të rastit, vetëm me emrin e saj të pagëzimit , jo. ''Erdhi që gjallë mos ardhtë'', ''Po shkon që mos u ktheftë më kurrë'', ''Punë zeza'', ''Jetë zeza'', ''Turpja'' dhe dukej sikur të gjithë banorët patën bërë be t'ia harronin emrin e vërtetë. Ata thoshin se ajo shtinte fall e bënte magji dhe ish e zonja të zbriste hënën në tokë e të merrej vesh me vetë djallin, prandaj edhe nuk e qasnin në kishë.
Vajza e mplakur e pyeti lehonën se në ç'orë të ditës linda.
- Në mes të natës moj zonjë! - u përgjegj nëna.
- Uëu ! - klithi plaka e tmerruar, - në sahatin e lugetërve! E zeza ti! Po të cilës nate moj? Mos të së martës!
- Sonte, të enjten duke gdhirë Ujët e Bekuar! - lëngoi lehona e trembur nga pyetjet që i bënte plaka.
- Epo, gjene shyqyr! - psherëtiu plaka e lehtësuar. - Shyqyr o Perëndi! - psherëtiu përsëri duke bërë kryq tri herë . - Gjysmë e së keqes moj motër, gjysmë e së keqes, që nuk e polle të martën në mes të natës. Do zoti, rron e bëhet djalë i mbarë se mjaft të kanë vdekur dy me radhë gjer më tani, moj e gjorë! Do zoti rron! Veç mos i ngjaftë t'et! Dhe ai babai yt korbi, me ç'burrë të martoi - me një të mallkuar. Na ruajt Perëndia nga një fat i tillë!
Me fjalën e fundit akoma nëpër dhëmbë, plaka bëri përsëri tri herë kryq, brofi nga froni, zgërdhiti sytë mbi beben e mbështjellë në djep, ptyti tri herë prapa supit të majtë që të trembte hijet e liga dhe të mos e përsyshte ferishten. Pastaj, e mbështetur në shkop dhe duke çuçuritur fjalë të pakuptueshme, shpejt e shpejt, doli jashtë portës së oborrit dhe humbi nga sytë e botës përgjithmonë.
Lehonës iu duk sikur e zu çatia.
Tregonin për plakën Turpja se dikur në rininë e saj kishte qenë nga më të mirat vajza të fshatit tonë dhe më e bukura ndër të gjitha. Cili djalë, thoshin, do ta shpjerë nuse në shtëpi dhe s'do të jetë i lumtur me të! Ajo pati qenë edhe shumë e mençur, por ja që bëri një gabim të rëndë shumë, ndonëse jo krejt për faj të saj, që ia nxiu faqen për tërë jetën.
Kur dhespotët e kishës bizantine udhëtonin çdo vjeshtë nëpër fshatra për të mbledhur tagrat që duhej t'i paguanin orthodhoksët zemërbutë Perëndisë me lutje që t'u siguronte shpirtrave të tyre një vend për në parajsë, koi ashtu ndonja njëzet e ca vjet më parë, t’i bënin Mitropolitit të Kosturit konak në shtëpinë ku banonte kjo vajzë. Dhjaku i taksidarit të Patrikanës e vuri re dhe nuk u zuri besë syve që një lule kaq e bukur mund të rritej në ato vise malore. Dhe i tha dhiaku hirësisë së tij: -Imzot, në këtë shtëpi jeton një perri që s'mund ta gjesh në Kostur e Korçë. Bukuria e saj vlen sa tërë thesari që japin vreshtat në dioqezën e gjerë tënden. Dhe e thirri vajzën që të eksomollogjisej, të nunosej, të rrëfente gjynahet në odën e shenjtërisë së tij, t'i puthte dorën dhespotit, të merrte uratën e të bekohej, që t'i laheshin mëkatet...
Vajza fatzezë shpejt u venit si trëndafili i tharë nga bastra dhe nuk u nis më nuse kurrë: se fshatarët e malësive tona qenë fetarë, por kishin një mendje të çuditshme. Ata vërtet i bënin nderime veqilit të Krishtit, mirëpo nderin e tyre e vinin më lart se qiellin e se çdo gjë tjetër në botë dhe nuk donin as frymën e shenjtë t'u prekte grate, qoftë edhe me fillin e zambakut të Shën Gabrielit.
Kështu e mjera bijë e Xhoke N. që nuk ishte shumë përmbi të gjashtëmbëdhjetat kur ra viktimë e dhespotit të Kosturit, shpejt u venit si lule e këputur. E përbuzur nga bota ajo endej andej-këndej, e përhëndur, gjer sa një ditë shkurti tek shkonte nëpër Vakëfe, në Stratobërdhë, Treskë, Katund e Trebickë, ku kish gjerinj të largët, e zuri tufani në Makërzë dhe e mbuloi me petalet e dëborës së dimrit kur linda unë. Se është e vërtetë sa thuhet për klimën në anët tona: Kur fryn Qesaraka dhe vë çallmë Mali i Zi, shkurti i shkurton udhët e marsi mbledh lëkurët.
Fshati ndau për Turpjen një përshpirtje për ditën e varrimit dhe një dorë e dashur, e panjohur, nguli fshehurazi një kryq të bardhë mbi baltën që e mbuloi, më të bukurin kryq prej çmërsi në oborrin e Shën Kollit atje nën goricën prapa kishës, ku varroseshin të mallëkuarit e fesë. Më vonë as prifti dhe as fshati nuk u kujtuan më kurrë të bënin një ''Ndiezot!'' për të, sikur donin ta harronte edhe vetë perëndia. Por as emrin e dhespotit nuk e përmendnIn fare. Dukej sikur patën vendosur me përgjërim fetar të heshtur ta mbulonin punën e tij prej djalli se qe gjynah të flitej keq për shenjtërinë e tij.
I vëllai i vajzës së gjorë, nga turpi, e la fshatin papandehur dhe iku, sipas të thënave të disave, në Rillë të Bullgarisë, sipas të tjerëve në Agjeon Oron, në Mal të Shenjtë, ku u bë kallogjer për të larë mëkatet e motrës së vetme. Pas ca kohe mbaruan edhe prindërit e saj fatkeqë.
Katastrofën e familjes e mbijetoi e bija natyrale e Turpjes. Që për së gjalli pleqtë e fshatit ia shkulën nga gjiri gruas së shkretë bijëzën, duke e bërë kështu edhe më të shkretë. E shpunë në Korçë, që atje të rritej në mëshirë të Mitropolisë, në shoqëri të atyre çupave që gjuhët e mira i quanin për eufemizëm ''mbesat e dhespotit''. Disa nga fshatarët e saj, shpirtzinj e të pamëshirë, sikur të mos ishin ngarkuar mjaft me të ligën që i patën bërë sëmës, i ngjitën nofkën ''Doçka'' sepse që ditën kur lindi, njerëzit e shtëpisë për të fshehur turpin e familjes, bënë përpjekje ta zhduknin beben, por vetëm se i thyen këmbën. Kështu që njerëz më të urtë se të tjerët e thërrisnin me cenin e saj fizik ''çalamania''.


Festa e Ujin të Bekuar

Ujin e Bekuar të krishterët e mbajnë për njërën nga festat më të shenjta dhe e kremtojnë me pasqylitë e një panairi rruzullor në të gjitha viset ku rrojnë ithtarët e Krishtit.
Sipas legjendës me të cilën fillon Ungjilli, si sot e ndonja dymijë vjet më parë, Perëndia e dërgoi të birin, të vetëlindurin, që të shpëtonte njerëzimin nga gjynahet. Këtë udhëtim të mrekullueshëm të birit të Perëndisë nga qielli në tokë, Papa Vasili, prifti i fshatit nga mëhalla Mal, na e rrëfente ne kalamajve si një përrallë:
‘’Ishte mos na ishte, na ishte një burrë i mirë që e quanin Shën Jan i cili pagëzonte njerëzit në lumin Jordan që buron pranë fronit të Perëndisë dhe derdhet në gjolin Galile. Meqë pagëzonte njerëzit i vunë mbiemrin Pagëzori, që ta dallonin nga Janët e tjerë. Ditën e 6 janarit (rreth tridhjetë vjet pas fillimit të erës sonë) erdhi tek Shën Jani një burrë 30-vjeçar, të cilin Pagëzori e njohu me të parë dhe e përshëndeti: ''Mirë se vjen, o Josho, ndihmë e perëndisë, që zbrite të shpëtosh njerëzimin nga gjynahet''.
Dhe sipas kërkesës së Jezusit (kështu e shkruanin greqisht emrin e Joshos) e krodhi, bëlldump! në ujin e bekuar të Jordanit, i leu në ballë një kryq me krishmë, me vaj të shenjtë dhe e baptisti duke e pagëzuar me emrin Krishti.
Jezu Krishti (sikundër tregojnë librat e shenjta) i përcjellë nga dymbëdhjetë nxënës që u quajtën apostuj, shkonte nga fshati në fshat dhe i këshillonte njerëzit të bëheshin të urtë e të bindur, tua falnin fajet mëkatarëve në këtë botë, se ashtu do tua falte Perëndia edhe këtyre në atë botën tjetër. Të mos gënjenin, të mos vidhnin, të mos vrisnin taksidarët e Romës, ''ti jepnin Cezarit ç'i përkiste Cezarit dhe Perëndisë ç'i përkiste Perëndisë. Po tu jepte xhandari i Romës një dackë në faqen e mëngjër, t'i kthenin edhe faqen e djathtë për një dackë tjetër, se më në fund ofiqarët do të lodheshin së dhëni dacka dhe pa tjetër do të bëheshin të mirë’’.
Kështu mësonte Krishti për tre vjet me rradhë në Palestinë që ku buron lumi Jordan nga froni i Perëndisë dhe gjer atje ku derdhet në gjolin e Galilesë. Mirëpo në fund të tre vjetëve njëri nga apostujt e tij, që quhej Juda dhe do të kish qenë idhtar i partisë ''Dhëmb për dhëmb e sy për sy'', nisi ta urrejë Krishtin për politikën e tij paqësore. Ai e kallëzoi tek dhespotët hebrenj dhe këta ia dorëzuan perandorit romak Pilati. Ky '' pasi lau duart'' ua dha xhandarëve romakë dhe ata e kryqëzuan. Mirëpo, si bir perëndie që qe, Krishti u ngjall pas tre ditësh, u ngrit nga varri dhe fluturoi tek i ati në qiell.
Sido që të ketë qenë puna me Krishtin, kur vdiq edhe Shën Jan Pagëzori, misionin e tij e vazhduan priftërinjtë e krishterë. Këta veç ferishteve që i pagëzonin tre-katër ditë pas lindjes së tyre, më gjashtë janar të çdo moti pagëzojnë jo më Krishtin (ky që kur e mbërthyen në kryq nuk zbret më në tokë) por ikonën e tij dhe të nënës së tij, virgjëreshës Maria dhe apostujve e dëshmorëve që u vranë për fenë e Krishtit.
Për tu ndodhur në këtë sehir të madh të pagëzimit të ikonave, që mëngjesin e thellë, me të dëgjuar buçimën e këmbanës, gjithë orthodhoksët e fshatit tonë, burra e gra, pleq e plaka, sa kishin akoma dorë e këmbë, me kalamajtë e tyre përpara, niseshin të gëzuar drejt bregut të Shën Kollit, që i paçim uratën! Kur ishte moti i kthjelltë, Papa Vasili, në krye, çante dëborën dhe me kryqin në dorë udhëhiqte grigjën drejt pellgut më të thellë të Përroit të Madh. Atje duke ndjekur shembullin e Shën Janit e duke kënduar: ''En i Jordhanit vaptizomeni su qirije!'' hidhte kryqin brenda në ujë.
Përnjëherësh dy, tre, katër djem nga më guximtarët e fshatit (por edhe më budallenjtë) kërcenin në ujë për të gjetur kryqin. Pastaj e gjezdisnin nëpër fshat shtëpi më shtëpi dhe ua zgjatnin njerëzve në buzë ta puthnin por edhe të hidhnin ovullin në dhisk.
Kur moti bënte tepër ftohtë a frynte e binte borë, besimtarët mblidheshin në kishën e ngrohur valë nga qindra kandilë, qirinj e dhambadhe dhe atje zhvillohej mesha e Ujit të Bekuar që mund të quhej me plot gojën ''Panair i tregëtisë së madhe fetare''. I rrethuar nga djem që kishin qejf të shërbenin si dhjakë dhe i ndihmuar prej epitropit që i dorëzonte konizmat njëra pas tjetrës, sipas shkallës që kishin arrirë shenjtorët në mbretërinë e qiellit, Papa Vasili nga dera e Agjikin Vimës u paraqiste besnikëve figurat e dhogta duke i dhënë secilës, me fjalë të zjarrta, mishërim e ndërgjegje njerëzore por edhe pushtet hyjnor: - Kjo është Shën Mëria që i paçim uratën! Është Parthenoja që lindi Krishtin, birin e Perëndisë, me anën e frymës së shenjtë. Kush do ta blerë e ti ketë uratën? Një mexhide!
Qe bërë zakon në kishën tonë që kur vinin në ankand Virgjëreshën askush të mos e ngrinte çmimin e ta merrte pa konkurencë Maria Sivani, nëna e psalltit Mitre Sivani e cila mbahej si plaka më fetare e fshatit tonë. Mirëpo kur prifti paraqiste konizmën e Krishtit, atëherë çoheshin peshë e delnin përpara Kristoja nga Penkollarët, Kristaqi nga Mali, Kiçoja nga Priftanjtë, secili duke nxjerrë qesen kraharorit e duke thirrur njëri pas tjetrit: ''Unë dy mexhide'', ''Unë tri!'' ''Unë një lirë!'' duke shtuar kush e kush më shumë pjacën e asaj cope dhoge ku qe zografisur një fytyrë njeriu që besohej të ish e birit të Perëndisë dhe e Virgjëreshës. Dhe kur më në fund asnjërit nga të tre, katër, pesë vetave nuk i mbetej takat për ta çuar çmimin më lart, atëherë delte prej turmës xha Loli nga Kostallarët, i cili me një çerek a mexhide më shumë e fitonte konizmën e ''shpëtimtarit të njerëzimit''. I gëzuar e shpinte në shtëpi që ta puthte i biri i sëmurë, Kici, të merrte bekimin e të shërohej nga veshkat, sëmundje që e ndau nga jeta në lulen e djalërisë.
Prifti dhe epitropët e vazhdonin pazarin e Ujit të Bekuar edhe me konizmat e tjera: me të Shën Kollit që ishte pas Shën Mërisë, më i madhi shenjt i fshatit tonë. Mitët e Mitraqët e Penkollarëve haheshin në ankand për ikonën e Shën Mitrit sepse ky qe pajtor i mëhallës së tyre. Ca më keq haheshin Miçot, Mihalët e Mihallaqët e Malit për ikonën e Shën Mëhillit, jo vetëm se ky shenjt ( me shpatën më të fortë se të Shën Gjergjit ) qe pajtor i mëhallës së tyre, por edhe nga dëshira ta bënin mik e tua zgjaste jetën, se është Shën Mëhilli që ua merr shpirtin njerëzve.
Edhe në shtëpi, në qoshen kryesore të vatrës, të krishterët mbanin nga një konizmë, së cilës jo vetëm natën por edhe ditën i ndiznin kandilen me vaj ulliri (këtë duhej ta bënin edhe sikur të mos kishin mjaft vaj për tu tiganisur vezët fëmijëve) dhe i faleshin figurës për mëngjez e për mbrëma. Zakonisht ikona qe e shenjtorit që kish emrin e ndonjë të pari të familjes dhe mbahej për pajtor i saj.
Në familjen tonë emri më i përsëritur brez pas brezi qe Kostandin (Nini) dhe Petro. Mirpo në shtëpinë tonë nuk mbahej ikonë dhe babai nuk blinte konizma për Ujë të Bekuar, nuk na linte ne fëmijët ti puthnim, t'u faleshim e t'u ndiznim qirinj dhe na ndalonte të kungoheshim në kishë. Këtë sjellje të babait priftërinjtë e quanin si një përçmim ndaj fesë, ndonëse ai e bënte për të na ruajtur shëndetin nga sëmundjet ngjitëse.
Në mbarim të ankandit kur ishin shitur surretët e ndo njëqind e pesëdhjetë shenjtorëve ndër fshatarë që gëzonin emrat e tyre, epitropi ua jepte flamurin vajzave të fshatit. Këto, të nisura dhe të stolisura si për festë të madhe dhe të zëna dorë për dore duke kënduar e dredhur valle, i binin kishës tri herë rreth e rrotull dhe kështu i jepnin ditës së Ujit të Bekuar pamjen e bukur që ne djemuria e mbanim mend të gjallë për gjithë motin.
Nga të pesë lagjet e krishtera të fshatit tonë, çupat e Malit ishin shtatlarta e trimëresha, të Priftanjve ishin të urta, të Kostallarëve ishin amvisa e punëtore, por vajzat që dalloheshin për pamjen e tyre i gjeje në Penkollarët.
Kur të katër palë bukuritë mblidheshin në kishë ditën e panaireve, për Pashkë a për Ujin e Bekuar dhe të kapura dorë për dore së bashku, dridhnin valle e këndonin, i jipnin shije jetës së ashpër të fshatit dhe e bënin të ëmbël, të bukur e të dashur.


Pagëzimi

Të premten, në mëngjes herët, babai nisi të kunatin Guri Sevo për në pazar të Korçës që të psoniste ç'i duheshin familjes, në pagëzimin e poganikun e bebes, të djelën më 9 janar. Ditën e pagëzimit, zakonisht të tretën pas asaj të lindjes, e përfillnin aq të rëndësishme, sa shpesh ishte kjo që mbahej si fillimi i jetës së njeriut. Dhe ceremonia bëhej sipas disa rregullave të rrepta që, po të mos merreshin në sy, kishin pasoja shumë të rënda. Me pagëzimin e saj foshnja jo vetëm merrte një emër por edhe bëhej idhtar i besimit që kishin prindët e saj.
Kushdo e kupton arsyen që çdo gjë që shohim e dëgjojmë në jetën tonë duhet të ketë një emër të caktuar, përndryshe si do ta shquanim vëllanë e madh prej të voglit, si do ta dallonim zërin e laureshës prej atij të laraskës? Kjo është e kuptueshme dhe natyrale, ajo që është e pakuptueshme dhe formale është mënyra se si jepej emri.
Sipas ritit orthodhoks, emrin e fëmijës që do të pagëzohej duhej ta zgjidhnin nuni e ndrikulla dhe prindërit nuk duhej ta dinin veçse pasi t’ia shpallnin botës nuni ose ndrikulla në pagëzim e sipër. Me të mbaruar mesha, kur graria ktheheshin me vrap në shtëpi për të gatuar drekën dhe burrat nisnin muhabetin në hajat të kishës, prifti vinte në baptisteri, ku rreth kazanit të mbushur me ujë të vakur e prisnin ndrikulla me foshnjën e mbështjellur mirë dhe ndonjë vajzotë që ndihmonte gruan. Pakëz më lart qëndronin edhe ndoca kalamaj që prisnin të dëgjonin emrin dhe të vraponin kush e kush më parë për t’u njoftuar prindërve e të merrnin bakshishin.
Momenti kur prifti e zhyste foshnjën në kazan dhe ndrikulla i ngjiste emrin, kërkonte kujdes e vëmendje të madhe. Ceremoninë e gjatë prifti e bënte greqisht dhe vetëm një fjalë thoshte shqip:''Emrin!'' Në këtë grimcë kohe ndrikulla duhej të ishte tërë sy e veshë dhe e përgatitur që të thoshte qartë e mirë emrin e paracaktuar të foshnjës e cila do të thirrej për tërë jetën me fjalën që do të flitej e para në atë çast.
Një gabim i vogël bëhej fatal për fëmijën gjithë jetën e tij. Në shtëpinë e Itellarëve qe një nuse që thirrej ''Tasë moj plaç'' sepse gjatë psalljes së mërzitshme të priftit në pagëzim e sipër të bebes, ndrikulla, që vetë quhej Tasë, kush e di se ku e kishte mendjen. Kur prifti i tha shqip: ''Emrin!'' dhe ajo nuk u përgjigj, çupa ndihmëse e shtyri me brryl që ta përmendte duke i thënë: ''Tasë moj plaç!'' Kështu së gjorës foshnjë i mbeti emri për tërë jetën. Mirë që bebeja ndodhi femër.
Një tjetër gabim fatal: Kur në luftën ballkanike ushtarët e Kostandinit grek pushtuan Kolonjën, në Katund i lindi djalë një grekomani të tërbuar i cili i dinte greqishtes veçse nja dy fjalë urimi si ''kalimera'', ''kalispera'' dhe ndonjë fjalë sharëse si ''kakurgos'' (maskara)
I tha ai nunit që nuk dinte asnjë fjalë greqisht, as për të uruar, as për të mallkuar: ‘’Më lindi djalë! Dua të m'i vesh një emër që të jetë thjesht eleniko. Mor një emër grek që të mos ketë jo në Korçë por rallë të gjendet qoftë dhe në Athinë!". Dhe nuni me këtë rast do të vinte se do të vinte në Korçë për të psonisur. Këtu pyeti avokatin e tij për një emër grek.
''Themistokli!'' i parashtroi avokati.
- Edhe në fshat kemi Misto!
- Atëherë Miltiadh! ia priti avokati
- Ah, edhe Milto kemi! ia priti nuni.
- Epo, do të jap emrin e një perëndie greke, që edhe brenda në Athinë zor se do ta gjeje, - i tha avokati, - Likurgos!
- Hë më të lumtë! Ja, këtë emër grek nuk e kam dëgjuar gjer tani! - thirri nuni i gëzuar. I dha avokatit një shpërblim të mirë, iu lut t’ia përsëriste emrin edhe nja dy-tri herë shqip e shqeto duke shkëmbyer edhe ai avokatin. Pas dreke, në han të Gelit, i hipi mushkës së ngarkuar me hejbe dhe tek ecte kaluar drejt fshatit, vazhdonte të çuçuriste: ''Likurgos! Likurgos! Likurgos!'' Edhe gjumi në shtrat e zuri me fjalën ''Likurgos!'' në gojë.
Të nesërmen u nisën me beben për në kishë dhe u mblodhën rreth kazanit të pagëzimit: prifti, nuni, ndrikulla, ndonjë grua ndihmëse dhe një tog djemsh lajmëtarë. Teksa erdhi ajo grimcë kohe fort e rëndësishme kur prifti, pas kanaqisjes së gjatë greqisht, foli fjalën shqip: ''Emrin! '' nuni ynë i bekuar, duke patur mendjen kush e di se në ç'hall të shtëpisë së vet, u zverdh, u përtyp, u kollit sikur do të thërriste në kujtesë diçka të harruar dhe nxorri prej fytit emrin ''Kakurgos!''-''maskara''
Mirë që bebeja ndodhi mashkull dhe nuk e mbushi motin, se vdiq përpara se t'u dorëzohej Kolonja ushtarëve shqiptarë, në janar 1914, për t'u bashkuar me Shqipërinë e lirë.
Të shtunën mbrëma vëllai i madh i nënës sime, Guri Sevo, u kthye nga pazari i Korçës duke sjellë gjithë ato të mira që duheshin për festën e pagëzimit dhe poganikun e bebes. Im atë prej anës së tij ftoi që atë ditë në shtëpi për bisedë zotin nun dhe zonjën ndrikull.
Kumbarët Thanas Cico Duro dhe e shoqja Lino, prindërve të mij u kishin pagëzuar më parë katër fëmijë, të parin fare me emrin Sotir (shpëtimtar-greqisht) për të kujtuar një katërgjyshin e gjyshit tim Ninit, ndoshta edhe për ta shpëtuar të gjorin plak nga andrallat e shumta shtëpiake. Mjerisht i pari im vëlla jo vetëm nuk mundi tu jepte ndonjë ndihmë gjyshit a babait, por kur u bë pesë vjeç na morri pas në varr edhe të motrën dy vjeçe me emrin e bukur, por grek, Eufrosina. Të dy tok e në një ditë me tu kunguar në kishë, ranë fli të kollës së mirë e fruthit, sëmundje që korri shumë kalamaj të fshatit tonë në atë mot kur ra tërmeti në Korçë. Nga të krishterët shpëtuan vetëm ata që nuk patën rast të kungoheshin dhe përgjithërisht fëmijët muhamedanë.
Aq fort nuk i donte babai emrat e huaj, sidomos grekë, sa kur u kthye nga Stambolli dhe mori vesh se të bijën e parë ia kishin pagëzuar Eufrosina, ai e përqeshi me një nofkë që nuk e zenë ngojë në një shoqëri të mirë. Kur ia pagëzuan dy fëmijët e tjerë me emrat Thomaidha e Dhimitri, ai ndodhej në Bukuresht e Stamboll dhe nuk pati se si të ndërhynte pranë kumbarëve për emra shqiptarë. Por të dy këta fëmijë nuk u kunguan kurrë dhe rrojtën e morën pjesë në mësimet dhe pësimet e mësuesit fanatik të gjuhës shqipe.


Ortodoks me emrin Skënder ?!

Sikundër edhe më parë, babai solli nga Bukureshti shumë libra shqip, ndër të tjera edhe ''Istori e Skënderbeut'' të Naim Frashërit. Aq fort pati rënë në sevda me emrin e heroit tonë kombëtar sa, me siguri, që atëherë e pati vendosur të ma vinte emrin Skënder po të lindja djalë, jo Gjergj, jo Aleksandër, por Skënder, edhe pse anëtarët e familjes sonë konsideroheshin ortodoksë.
Shkurt, babai thirri kumbarët në shtëpi dhe u tha: ‘’Zoti nun dhe zonja ndrikull, jam shumë i gëzuar që më lindi djalë, se me dy djem e ndjej veten më të fortë se sa me dy çupa. Shpresoj se bebes nuk ia keni gjetur emrin akoma.
- Ia kemi gjetur, - tha xha Thanasi.
- Mos ma tregoni! Mbajeni për ndonjë rast tjetër. Këtij djali do t’ia vini emrin Skënder.
- Uëu,ç'është kjo Skënder! - thirri ndrikulla
- Mos na e thuaj ti, se vdes! - thirri nuni.
- Më mirë të vdesë se të mbajë emër tjetër!
Dhe meqë Thanas Duroja, një nga pleqtë më të mirë e më të mençur të fshatit tone kur qe esëll, sikur e tepronte me raki ditët e kremte, babai iu drejtua zonjës ndrikull:
- Ju lutem të ma pagëzoni ju tim bir dhe ta mbani mend mirë emrin Skënder, që të mos na ngjasë ndonjë e papritur.
Dhe vërtet kështu më quajtën, për të keqen e vetë nunit,( ) për të keqen e tim eti dhe timen, për të keqen e të gjithë atyre që më vonë, duke patur mbiemrin Luarasi, u pagëzuan me emrin Skënder (aludim për arkitektin Skënder Kristo Luarasi).
Ndërsa kalamajtë e fshatit rendnin drejt shtëpisë sonë për t’i treguar nënës emrin e të merrnin shpërblimin, ndonjëri syresh duke thënë se ma vunë emrin Skifter, e tjetri Kalander, një tjetër më i madh ndër ta, iu paraqit tim eti në hajat të kishës, ku rrinte në kuvend me pleqtë dhe ia shqiptoi emrin e mirëfilltë timin. Pleqtë, kur e dëgjuan pagëzimin e jashtëzakonshëm u çuditën.
- Ç'është ky emër që s'e kemi dëgjuar kurrë?- pyeti Nin Lipe Mali, një nga pleqtë e rëndësishëm me të cilin në kohën e dhespotit Qirilli, Petro Luarasi qe grindur për punë të abetares e të shkollës shqipe në fshat , por më vonë qenë pajtuar.
- Cilin do të ketë për shenjt ky yt bir? - pyeti Dhami Dikoja.
- Atë që ka djali yt, - u përgjegj Petroja
- Po ç'ka të bëjë Leko me Skënder? - kundërshtoi babai i Leko Dhami Dikos.
- Po ka të bëjë, - pohoi mësuesi i shqipes, dhe u tregoi burrave të kuvendit se si të birit më të vogël të Gjon Kastriotit, që quhej Gjergj, sulltan Murati i dha emrin Skënder për ta krahasuar me Aleksandrin e Madh të Maqedonisë.
- Domethënë e paskeni pagëzuar me emrin e një turku! - thirri xha Dhami. Dhe kur erdhi Papa Vasili në hajat të kishës dhe Petro i ftoi gjithë pleqtë e fshatit të urdhëronin në poganik të foshnjës, plaku çalaman Dhami Diko vazhdoi kundërshtimin e tij prej kokëforti:
- Jo, unë nuk uroj për emër turku. M'u thaftë edhe këmba tjetër në shkelça në atë shtëpi të mallkuar. Mbeça pa sy dhe mos e gjeça portën e shtëpisë sime po të kem të bëj me një njeri që e kanë mallkuar me rradhë tre dhespotët e kishës sonë orthodhokse!
- Po emrin kur do të vimë t'ia urojmë, - pyeti Nin Mali përsëri, - për Shën Gjergj apo për Shën Aleks?
- Për të dy shenjtët, edhe për mot si sot, edhe ditën e Ujit të Bekuar që ka lindur, - u përgjegj Petroja
-Epo, ç'doni më shumë urime në mot e me raki si ajo...! ndërhyri xha Thanasi, duke rrokur shkopin e duke u çuar në këmbë. Dhe pas nunit tim, u nisën gjithë pleqtë për urim e poganik.
U ngrit edhe xha Dhami dhe me nëmën në gojë shkoi tek gomari, të cilin e zgjidhi, i hipi dhe u nis për në shtëpi. Xha Dhami nuk kishte këmbë, po gomari e dinte udhën dhe e shpuri drejt e te porta, xha Dhami kishte sy po nuk donte të shihte udhën e drejtë, kishte veshë, po nuk donte të dëgjonte të vërtetën e jetës, kishte kokë po nuk e lodhte trurin që të dallonte të renë nga e vjetra, të mirën nga e keqja. Ai qe një nga ata që u pëlqente të jetonin në errësirën e paditurisë.


Dashuria mbi dasinë fetare

Përveç të krishterëve, im atë ftoi në poganikun tim edhe shokë e miq myslimanë: Jaçen, Zenelin, Ademin, Fetiun, por edhe Canen, Bidon, Dervishin, Qamilin e Koçinë, që e ndihmonin në punët e përditshme. Ndërsa burrat ishin ulur këmbëkryq në dyshekët, minderët e në fronet anës murit të odës së madhe dhe gjersa të shtrohej dreka bënin muhabet e ngrinin dolli për emrin e bebes, graria hynin në vatër për të uruar lehonën. Pranë djepit po rrinin në minder edhe dy gra nga Penkollarët, njëra qe mesatare nga mosha dhe tjetra nusja e të birit. Në mes të muhabetit të tyre të ëmbël, me zë të ulët, u pa te pragu i derës bashkë me të tjera zonja myslimane, një nuse e re, e bukur. Vjerra, kërceu prej minderit duke klithur: ''Qyqja turka!'' dhe rrëmbeu nusen e vet prej krahu që ta nxirrte jashtë.
Të dyja nuset, me flokët e tyre të verdhë si trëndelinë, me sytë e tyre të kaltër si deti dhe me bukurinë e ballit të lartë e me trupin e derdhur si të selvisë, i ngjisnin njëra-tjetrës posi lotët që rrjedhin nga të njëjtët sy. Qenë motra.
Disa vjet më parë një tog grash e vajzash orthodhokse qenë nisur nga Penkollarët për të kaluar natën me lutje e të falura në Kishën e Shën Kollit të Vodicës, i cili nderohej edhe prej myslimanëve dhe çmohej si më i madhi shenjtor në Kolonjë e përtej saj. Kur arritën në rripën e djathtë të Osumit, ndenjën shesh të çlodheshin pakëz e të zbatheshin për të shëtitur lumin.
Ndërkohë, një djalosh i mëhallës myslimane Frëngjas, po ulej kaluar prej të tatëpjetës së Blushit. Me të arrirë pranë vahut, i përshëndeti zotërisht e fare pa të keq bashkëfshataret e tij dhe i tha njërës prej dy motrave, si për shaka: ''mos u zbath, moj thëllënzë'' dhe duke e rrokur për mezi e shtiti përtej lumit, e lëshoi përdhe lehtë-lehtë e mengadalë. Dhe ai vetë duke i përshëndetur me luhatjen e krahurt gjithë shoqet e saj , vazhdoi udhën duke kënduar.
Reth vajzës së hutuar prej turpit , shoqet ia klithën kujës: ''Korba ti, që të preku turku! Qyqja ti që të zuri për mezi! Më mirë të ishe mbytur o qyqe, se të shtiti lumit ai!''
E gjora vajzë në kishë e gdhiu natën më gjunjë përpara konizmës së Shën Marisë dhe duke qarë me ngashërime iu lut virgjëreshës ta mëshironte e t’ia falte një mëkat që e mjera vajzë s'e kish parë as në ëndërr ta bënte.
Dhe mëshirë e dhimbsuri do të kishte ndjerë më shumë ajo figurë e vizatuar në dhogë sesa zemra ndjenjazezë e prindërve që i kishin dhënë jetën vajzës së brengosur. Femrat e fshatit nisën ta përbuzin . Prej mynxyrës që pësoi Turpja, po atë stinë dimri, e shpëtoi djaloshi zemërgjerë i Frëngjasve .
Ai qe rritur në çifligjet e Xhafer bej Shkëmbit në Vodenë dhe e kishte parë botën me sy më të shëndoshë në Manastir e Selanik. Sa mori vesh për hallin e vajzës së krishtere, ai dëgjoi zërin e zemrës dhe i tha: ''Të dua! Eja të ikim prej kësaj errësire!'' Dhe vajza i zuri besë e i vajti pas. E solli rasa që ky çift u kthye në fshat për pushime, atë janar kur Turpja endej andej-këndej e përhëndur nëpër Vakëfe. Nusja e Frëngjasve e mohoi kishën, që nuk i pruri shpëtim në hallin e saj shpirtëror, por nuk i harroi njerëzit e mirë të fshatit ku pati lindur ndaj erdhi bashkë me të vjehrrën të vizitonte lehonën dhe beben. Sa kapërcyen pragun përbrenda vatrës, teze Janeja u doli përpara frëngjasve, i përqafoi e i puthi dhe u tha të dy palëve që të gëzoheshin se u erdhi rasti të piqeshin e të duheshin. Nga shtrati i saj lehona ngriti kryet: ''Jini motra'', u thirri me ngashërime, ''përqafohuni, puthuni!''. Po ku shihte e dëgjonte kabanova e katundit tonë. Rrëmbeu nusen e saj prej krahu, dhe çau udhën me forcë sikur desh të shpëtonte nga strofull e kuçedrës.
Të dy motrat nuk u panë më kurrë!


Fragment nga libri Skënder Luarasi, ‘’Ç’kam parë e ç’kam dëgjuar’’ kujtime te pabotuara

* Nëntitujt janë përshtatje të editorialit

Kush deshiron te dije me teper mbi S.Luarasin dhe fshatin Luaras mund te shohe:

Skënder Luarasi personaliteti, veprimtaria dhe vepra letrare http://www.dardania.biz/vb/upload/sh...ad.php?t=32729


Sajti Luarasi https://www.facebook.com/luaraserseke

[petrol]

Petro Luarasi
Skënder Luarasi ‘’Njeriu i Fjalës së Lirë’’

Skënder Luarasi – legjendë, mit dhe realitet
Këtë vit përkujtojmë 115-vjetorin e lindjes së Skënder Luarasit (1900-1982) Nder i Kombit, ndër personalitetet më përfaqësues të inteligjencies shqiptare në shekullin XX.
Në kushte të vështira ai kreu veprimtarinë madhore të atdhetarit demokrat-antifashist, si mësues edukator e pedagog, publicist, biograf, përkthyes, dramaturg, historian, linguist poliglot, me shumëllojshmëri arritjesh cilësore. Për bindjet republikane e antifashiste ai u burgos nga rregjimi monarkist dhe vuajti kampet e përqëndrimit fashist. Në sistemin diktatorial u përndoq si intelektual demokrat jokonformist ndaj kultit të individit dhe tezave të ideologjizuara që i imponoheshin letërsisë dhe historiografisë shqiptare. E përjashtuan për disa vjet nga Lidhja e Shkrimtarëve, e akuzuan ‘’për veprimtari armiqësore’’, ‘’historian borgjez’’ e ‘’oportunist’’ dhe rrekeshin ta izolonin, censuronin dhe pengonin në botimin e veprave, i sajonin dhe e përgojonin me historiçka e shantazhe, por nuk e mposhtën dot ‘’Njeriun e Fjalës së Lirë’’!
Këtë mekanizëm terrori mund t’a përballonin vetëm njerëz idealistë me karakter të fortë. “Skënder Luarasi, Kasëm Trebeshina, Mehmet Myftiu e ndonjë tjetër, mbetën të vetëm në përpjekjen e tyre ballore ndaj diktaturës. Mungesa e karaktereve të fuqishme, ishte fatkeqësia më e madhe e letërsisë dhe e shoqërisë shqiptare në ato vite 60'.” 1. (Fatos Arapi. Kujtohem që jam, f.150.)
Edhe pas ndryshimeve demokratike, ndihen paragjykimet politike-ideore me teza tabu të së shkuarës dhe interesat klanore që Skënder Luarasi të mënjanohet nga studimet akademike dhe programet shkollore.
Për masat e gjera ai përfaqëson personazhet e mirënjohur: shkrimtarin Astrit Larinasi në librin e V.Kokonës "Në valët e jetës", atdhetarin demokrat Prof. Luarasi në veprën "Burgu" të Haki Stërmillit, ideologun antifashist prof. Tomorri në "Hasta la Vista" të Petro Markos, pedagogun e letërsisë të Qemal Stafës me shokë në filmin "Qortimet e Vjeshtës’’, vullnetarin e parë antifashist që u nis nga Shqipëria të luftojë fashizmin në Spanjë, ku më 1937 organizoi dhe transmetoi për herë të parë në histori emisionet radiofonike në gjuhën shqipe, me platformë antifashiste dhe program të qartë për bashkimin kombëtar pa dallim feje, krahine , ideje dhe përkatësie ekonomike. Me qindra e qindra intelektualë, shkrimtarë e historianë, pëshpërisnin ‘’bëmat’’ e Skënder Luarasit dhe frymëzoheshin nga sfida e tij kundër dhunës e terrorit të sistemit monarkist, fashist dhe atij diktatorial, kundër dhunimit të principeve demokratike dhe nëpërkëmbjes së personaliteteve dhe vlerave kombëtare.
Në dy dekadat e fundit, të mendimit të hapur e shtypit të lirë, janë publikuar vlerësime të shumta për Skënder Luarasin. I janë kushtuar poezi e studime, janë zhvilluar aktivitete letrare e kulturore mbi personalitetin, veprimtarinë dhe disa anë të veprës së tij. Përgjithësisht ai përmendet në fushën e përkthimeve ( shqipëruesi i Shekspirit, Gëtes,Shilerit, Uitmanit, Bajronit me shokë) më pak në punimet biografike ( biografi i I.Qemalit, I.Boletinit, Migjenit…) dhe pak si drejtues mediash, gazetar e publicist, me kontribute në pedagogji, studimet historike dhe dramaturgji. Përkundër ndonjë kapitulli përshkrues, ende nuk i është botuar ndonjë biografi apo bibliografi . Institucione në Shqipëri e Kosovë e kanë vlerësuar Skënder Luarasin me dekorata të larta, emërtime objektesh, sociale, arsimore e kulturore.
Ndërkohë veprimtaria dhe vepra e Skënder Luarasit paraqet interes për opinionin publik duke u bazuar në koeficientin e lartë të referimit dhe klikimit në mediat e shtypura e elektronike. Me qindra shqiptarë intelektualë, akademikë, pedagogë, shkrimtarë, gjuhëtarë, regjisorë teatri e kinemaje, aktorë, studjues të rilindjes e të luftës antifashiste, e kanë përmendur dhe i referohen për çështje të ndryshme historiko-letrare, sikurse Fan S.Noli, Kristo Luarasi, B.Merxhani, T.Zavalani, L.Poradeci, I. Kadare, D.Agolli, A.Buda, V.Kokona, P.Marko, A. Uçi, K.Frashëri, N.Prifti, M.Zeqo, etj. Dëshmitarë ngjarjesh e studjues të ndryshëm kanë zbuluar ngjarje, kontribute dhe veprimtari “të pabesueshme” të cilat edhe të vetme do ti bënin nder kujtdo personaliteti.
Thuhet se kush ndjen dhimbje është i gjallë, por kur ndjen dhimbjen e tjetrit është Njeri. Skënder Luarasi mbi të gjitha vlerësohet si Njeri i dhimbsur, bujar dhe i sakrificës. Shumë intelektualë e shkrimtarë bashkëkohës, ia kujtojnë me nderim ndihmën që u ka dhënë në fushën humane, letrare, kulturore, pedagogjike etj. Ata janë nga ajka e elitës intelektuale, letrare e kulturore shqiptare ndër vite si: Parashqevi e Sevasti Qiriazi, Lasgush Poradeci, Aleks Buda, Qemal Stafa, Arshi Pipa, Xhemal Broja, Migjeni, Ismail Kadare, Jusuf Vrioni, etj, etj.
Ylli Popa, Kryetar i Akademisë së Shkencave, e çmoi: "Nëse lexon disa prej veprave të tij, qoftë krijimtari e mirëfilltë, qoftë përkthime, do të vesh re disa veçori morale aq të vlefshme sa dhe kontributi i tij në fushën e kulturës". 2. (Petro Luarasi, Skënder Luarasi personaliteti, veprimtaria dhe vepra.Studim.Bibliografi.) http://www.*********.com/showthread.php?t=15197&page=2
Në tërësi ato përbëjnë traditën e Skënder Luarasit “legjendë, mit dhe realitet’’ , traditë e cila ka zënë rrënjë në shtresa të thella të kombit shqiptar, tek ata që e kanë njohur, kanë lexuar, analizuar e përqafuar pikëpamjet dhe idealin e tij.
Dritëro Agolli e shquan si intelektual me kulturë të gjerë evropiane, hallka lidhëse e epokës së Rilindjes me atë të demokracisë. ‘’ Në kulturë zë radhën e parë të traditës përparimtare demokratike, ndërsa në traditën e dinjitetit të njeriut të kulturës është i pakrahasueshëm me asnjëri.” 3. (Dritëro Agolli. Skënder Luarasi-legjendë, mit dhe realitet, Zëri i popullit, 20.1.2000, f.10.)
Ndaj kombi shqiptar, shteti me institucionet e tij, kanë nevojë për traditën Skënder Luarasi, për kapërcyer me sukses pengesat në rrugën e ndërtimit të një shteti demokratik me shoqëri të emancipuar.

Monografia “Ismail Qemali” (1962)
Skënder Luarasi ka dhënë kontribut të vyer edhe si autor monografish mbi personalitete të shquara të kombit shqiptar. Ndër vite ai botoi veprat: ''Kolonel Thomson'' (1934), ''Migjeni''(1957),''Petro Luarasi” (1958), '’Ismail Qemali'' (1962), '' Isa Boletini'' (1971), ''Gjerasim Qiriazi''(1962), ''Motrat Qiriazi'' (1962) (anglisht e frengjisht). Ndërsa veprat ''Sevasti Qiriazi'' dhe ''Motrat Qiriazi'' (1962) iu bllokuan nga censura, “ Fan Noli-jeta dhe vepra” “humbi” në Institutin e Historisë.
‘’Do të mjaftonin këta emra atdhetarësh për të kuptuar kostelacionin e yjeve që ndizte Skënder Luarasi në qiellin tonë sterrë për të kuptuar se çfarë rruge i tregonte ai këtij populli, dhe më në fund, për të kuptuar se prej çfarë materie, prej çfarë drite dhe me çfarë orbitash jete dhe lirie jetonte ky burrë.”
Historiku i botimit të monografive të tij, madje edhe për Flamurtarin e Pavarësisë Ismail Qemal -Vlora, përmban peripeci të shumta. Skënder Luarasi vërente që në diskutime, artikuj e botime historianësh e politikanësh, për arësye subjektive, mbahej një qëndrim jo i drejtë ndaj jetës dhe veprës së personalitetit të shquar Ismail Qemali. Nga disa thuhej se kinse nuk njihej, nga të tjerë se kishte bërë gabime të mëdha. Përkundër këtyre pikëpamjeve, ai theksoi se pikërisht për veprën madhore, Ismail Qemali u bë njeriu më i luftuar dhe më i lëvduari në historinë e Rilindjes shqiptare, ndaj të cilit u sajuan shumë shpifje e intriga nga armiqtë e Shqipërisë, por që populli shqiptar duhet ti marrë si lëvdata për të, e t’i jetë mirënjohës për jetë.” 4 (S.Luarasi. Ismail Qemali, Tiranë, SHBLP, 1962, f.10-11)
Ai në përkujtimin e 50-vjetorit të Pavarësisë këmbënguli që t’i botohej monografia e flamurtarit të saj. Pretekstet e recenzentëve të urdhëruar nga lart qenë të shumta, ata theksonin “gabimet” dhe mbivlerësonin opinionet kundër Ismail Qemalit. Skënder Luarasi bëri sfidën e rradhës me sentencën:”Bota nga balta bën heronj, ne heronjtë i bëjmë baltë” duke theksuar: “Në shtypin patriotik shqiptar janë bërë kritika, nganjëherë të ashpra jashtë masës, për veprime, ose qëndrime të caktuara të Ismail Qemalit. Mirëpo veprimtaria e Ismail Qemalit nuk duhet vlerësuar nga pozitat e asaj kritike që iu bë atëherë, por duhet vlerësuar para së gjithash nga rezultatet përfundimtare të gjithë punës së tij… Në këtë rrugë të gjatë, të vështirë e të ndërlikuar që ndoqi Ismail Qemali, nuk do të kishte pasur burrë që t’u shpëtonte gabimeve. Është për tu çuditur që e mbylli jetën me kaq pak gabime”. 5 (S.Luarasi. Ismail Qemali, f.11)
Botimi, edhe pse iu censurua me mbi 30 fletë, ngjalli entuziazëm të madh në Shqipëri, Kosovë e diasporë ku u shkruajtën mjaft komente mbi këtë vepër dhe autorin e saj.. Libri fillonte me amanetin kuptimplotë të Ismail Qemalit: “Djemtë e mi, nuk bëra pasuri t’ja lija trashëgim Shqipërisë. Po ju lë një atdhe – amanet. Lamtumirë!”.
Ndër të tjera, bënte paralelizma midis Ismail Qemalit e Shqipërisë dhe Isa Boletinit e Kosovës këtyre dy prijësve të njohur politike e luftarake, kështu farkëtonte unitetin mbarëkombëtar.
“Profesor Skënder P.N.Luarasi, ka treguar një kujdes të posaçëm duke mbledhur në libra dhe nëpër broshura jetën dhe veprat patriotike të Nacionalistëve Shqiptarë që lëftuan me pushkë dhe me penë për çlirimin e Shqipërisë nga kthetrat e robërisë së huaj” 6 (Lajmërim. Liria, Boston, Mass. 12.5.1972, f.2.)
Ai ndjehej i lumtur që mundi të paguajë këtë tribut të vogël të detyrës ndaj Varrit të Dëshmorëve. ''Ç'është e vërtetë për Ismail Qemalin, mund të thuhet edhe për shokun e tij të armëve Isa Boletinin, i cili bëri për atdhenë në fushën e betejave, atë që bëri Ismail Qemali në fushën e politikës e të diplomacisë''. 7. (S.Luarasi. Isa Boletini: Jetëshkrim i shkurtër, Tiranë, “Naim Frashëri”, 1971, f.5.)
Rëndësinë që paraqiste për kohën botimi i monografisë për Ismail Qemalin e dëshmon edhe regjisori i shquar Viktor Gjika, kur në vitin jubilar të 70- vjetorit të Pavarësisë iu vu punës për të realizuar filmin ‘’Nëntori i Dytë‘’. ‘’Angazhimi në një vepër të tillë ishte i paprecedent. Deri atëherë nuk ishte realizuar asgjë në këtë temë, nuk ishte shkruar asnjë dramë, roman apo tregim, as në lëmin e arteve figurative nuk kishte ndonjë portret apo tabllo, e aq më tepër ndonjë vepër në fushën e muzikës së kultivuar. Për çudi, edhe në historiografinë shqiptare nuk kishte shumë materiale, studime e botime. Në duart e mia kisha vetëm librushkën “Ismail Qemali” të shkruar nga Skënder Luarasi, një shirit me disa këngë popullore dhe shumë pak fotografi. Si i thonë fjalës “i hyra detit më këmbë!” 8 (Viktor Gjika, Kur ëndrra bëhet film) http://www.aqshf.gov.al/artikull-1.html

Pikëpamje mbi vdekjen e Ismail Qemalit
Skënder Luarasi ka analizuar me profesionalizëm dhe kurajo edhe një nga çështjet më delikate: ndarjen e Ismail Qemalit nga jeta, për të cilën diskutimet dhe spekulimet nuk ka rreshtur.
Në monografinë ‘’Ismail Qemali’’ (1962) ai shkroi :
‘’Le ta marrim si testament letrën që na ka mbetur nga ato të fundit, dhe të cilën e ka shkruar vetëm katër ditë para vdekjes: "Sot është dita vendimtare për Shqipërinë: Do të ngjallemi apo do të vdesim. Të kisha marrë të holla do të hidhesha gjer atje për një marrëveshje të plotë me gjithë atdhetarët e Amerikës. Po pas marrëveshjes me qeverinë, e gjeta të nevojshme të vajturit në Romë. Së andejmi mund të bëja një marrëveshje me gjithë shqiptarët e Shqipërisë për të vendosur veprimin kombëtar në këtë kohë kaq të rrezikshme dhe t'i japim fund hartimit të programit. Nga Italia kam uzdajë të bëj të nisen prej Shqipërisë së sipërme, të mesme e të poshtme, tre a gjashtë delegatë të cilët me delegatët e Amerikës të vemi në Pariz për t'i propozuar konferencës kërkesat dhe të drejtat e Shqipërisë...’’
Pas kësaj letre, i thirrur nga Qeveria e Romës, ai u nis për në Itali. Në Peruxhia i erdhi urdhëri të presë atje sepse ata që e kishin ftuar Kryeministri dhe Ministri i Punëve të jashtme të Italisë, nuk ndodheshin në Kryeqytet. Ismail Qemali, i tronditur nga kjo dredhi, nuk u përmbajt dot dhe thirri: '’Më hëngër me të pabesë!" se e kuptoi që e ftuan për ta izoluar në Itali. Etemi, biri i Ismail Qemalit, ia ka treguar kryetarit të Bashkisë, Ali Asllanit, qëndrimin e tyre në Peruxhia kështu: "Një ditë i përgatitën Ismail Qemalit një konferencë për gazetarët. Pas buke, Ismail Qemali hyri në sallonin ku e prisnin korrespondentët. Që në fjalitë e para të bisedës, i zverdhur dhe i lëkundur, nisi të belbëzojë e të mos i lidhte dot fjalët. Kërkoi ta shpinin në odë e banjës. Atje e mbyti shkuma e të vjellët... Ismail Qemali vdiq më 24 janar 1919. Kufomën e mbajtën në Peruxhia edhe nja dy javë që ta "baslamosnin" dhe e nisën për në Vlorë më 9 shkurt. Në fakt ja nxuarë gjithë të brendshme që të mos i linin asnjë shenjë në rast autopsie"… Kur të dihet shkaku i vërtetë i vdekjes së tij, Ismail Qemali do të qëndrojë jo vetëm në krye të shtyllës së pionierëve, por edhe në krye të shtyllës së dëshmorëve të Shqipërisë sonë të rilindjes."9. (S.Luarasi, Ismail Qemali, 1962, f.89-90)
Nga sa shkruhet: ‘’Etemi, biri i Ismail Qemalit, ia ka treguar kryetarit të Bashkisë, Ali Asllanit’’, për vdekjen e I.Qemalit, Ali Asllani është referues dhe jo dëshmitar. Gjithashtu askund nuk përmendet fjala helmim, por aludohet me autopsinë. I theksojmë këto pika në ballafaqim me ditarin e akademikut Dhimitër Shuteriqi dhe sajesat e disa ‘’historianëve’’.

Trillim, nga kush dhe përse?!
Dhimitër S. Shuteriqi në ditarin e tij, datë 22 shkurt 1966, ka shkruar që së bashku me Odhise Paskalin, Abdullah Cangonjin dhe bashkëshorten Mynever ka vizituar Ali Asllanin e sëmurë, kur ai ‘’tregoi se si vdiq Ismail Qemali... Po kopjoj ç’tha, nga sa shkrova kur ai fliste (pasi i mora leje që të shënoj).’’
Ndër të tjera Shuteriqi shkruan se Ali Asllani i ka thënë:
‘’Përjashta u hap lajmi se I. Qemalin e helmatisën italianët… Pas buke më thonë të pyes qysh ngjau kjo vdekje e papritur dhe pyes djemtë e I. Qemalit. Tahir beu tregon:’’…Me nderime dhe me tren të posaçëm vajtëm në Peruxhia dhe u vendosëm në një hotel. Atje qëndruam disa ditë dhe babai kërkoi prapë gazetarë, të cilët erdhën. Po atë kohë që u ngrit të flasë, për çudi nuk i lidhte dot mendimet! U çua dhe me ngut vajti në banjë prej ku dëgjuam të na thërrasë: “Evladëm! Evladëm!”. E gjetëm duke vjellë e duke pëgërë, e ngritëm dhe e vumë në shtrat. Të nesërmen vdiq dhe ne telegrafuam në Vlorë.
Kështu na ka treguar Tahir beu’’ thotë Ali Asllani. Unë përsëris çfarë kam dëgjuar dhe nuk kam asnjë siguri se vërtet italianët e vranë I. Qemalin. Këtë s’e kam vërtetuar dot. Them si dëgjova nga djali i tij i madh, Tahir beu dhe si e dëgjuan aty dhe të tjerë. Populli besonte se e helmuan, po këto nuk thuheshin sheshit, se italianët qenë brenda në Vlorë dhe kishin një pjesë të mirë të jugut…. Këto ja kam treguar edhe Skënder Luarasit, po ai i këmbeu. Unë s’them dot se italianët e helmuan siç më ka bërë ai të them në librin e tij mbi I. Qemalin. Më erdhi keq kur ja këndova dhe ja thashë. E pranoi se qe gabim shtypi. I kërkova deklaratë që unë si kam thënë një gjë të tillë; më tha se do ta ndreq gabimin kur të shkruaj një gjë më të gjatë për I. Qemalin. U zemëruam e u ftohëm.’’ Skënder Luarasi ka shkruar se I. Qemali qe nisur të vijë në Shqipëri. Kjo nuk qe e mundur. Në Shqipëri qe pushtimi italian. Ai nuk donte të ishte nën Piacentinin, i cili do ta mbante si në kuvli të artë. Këtë i kishte propozuar edhe Esat Toptani I. Qemalit, po ky se pranoi dhe nuk i vajti.” 9. (Dhimitër Shuteriqi. Ali Asllani për Ismail Qemalin) http://www.voalonline.ch/index.php?m...&article=27224
Nga data e ditarit të Dhimitër Shuteriqit (22.2. 1966 ) rrjedh se pretendimi i Ali Asllanit, sipas versionit të Dhimitër Shuteriqit, duhej të bazohej tek libri i Skënder Luarasit ‘’Ismail Qemali-Jeta dhe vepra’’ i vitit 1962, f. 89, ( i ribotuar edhe më 1972 dhe në Kosovë në vitin 1971). Por kushdo mund ta verifikojë që në këto botime, S.Luarasi shkruan se ‘’Etemi , biri i Ismail Qemalit (dhe jo Tahiri!) ia ka treguar ngjarjen kryetarit të Bashkisë, Ali Asllanit’’. Kështu e dinë të gjithë që i janë referuar A.Asllanit. Gjithashtu nuk shkruhet asgjëkundi nga Skënder Luarasi se A.Asllani e deklaroi helmimin e I.Qemalit, as se në atë kohë ‘’I. Qemali qe nisur të vijë në Shqipëri’’!!! Natyrshëm lind pyetja: Nëse Skënder Luarasi nuk ka shkruar asgjëkundi çfarë pretendohet nga Dhimitër Shuteriqi të jetë shprehur Ali Asllani, atëhere nuk qëndron as paragrafi: ‘’Këto ja kam treguar edhe Skënder Luarasit, po ai i këmbeu...’’ Si mundet Skënder Luarasi të korrigjonte atë që nuk e kishte shkruar?!
Në kujtimet e tij dhe publikimet në media nga ‘’studjues’’ gazetarë, hasen shumë sajesa mbi kinse ‘’çfarë ka thënë e shkruar Skënder Luarasi’’.
Miq të vjetër si Ali Asllani, Thoma Papapano i kanë treguar ‘’sajesat’’ që u kanë servirur për t’i armiqësuar në kohën e diktaturës.
Skënder Luarasi kujton:’’Me Ali Asllanin patëm qenë njohur në Sofje ku qe ministër i Shqipërisë, më 1927, gjatë një udhëtimi që bëra festave të Pashkës së Madhe nga Vjena nëpër Danub, në Lom e Sofje. Këtu ai më ftoi për drekë në kryeqytetin e Bullgarisë dhe më dha vizë për të vazhduar shëtitjen time gjer në Stamboll…
Shpesh vija në Klubin e Lidhjes së Shkrimtarëve, i sëmurë siç isha, me ndjenjën se po shërohesha nga vegimet e bukura kur bëja krahasimin midis së kaluarës së hidhur dhe të ardhmes së lumtur të atdheut. Doja të kisha shëndet e gëzime që të punoja por nuk po më ndaheshin provokacionet dhe shpifjet.
Piqesha në Klubin e Lidhjes së Shkrimtarëve edhe me Ali Asllanin. Nga mosha isha më afër tij, prandaj ndoshta na hahej muhabeti aq shumë. Një herë, më priti në klub i zemëruar. “Për gjëra që kanë ndodhur kur ti, Skënder, s’ke qenë këtu, pyet ata që i dinë mirë. Isha kryetar i bashkisë së Vlorës. Më ftuan në një luftanije italiane. Vajta. Përnjëherësh vapori u nis dhe më zbriti në Bari. Pa ditur asgjë vetë më paraqitën në komisionin që kish arrirë për ti shpënë kurorën e Skënderbeut mbretit të Italisë. A e kupton dot se në ç’pozitë u ndodha?”
“Po pse ma tregon mua këtë ngjarje?” e pyeta.
“Se ke folur kundër meje në komisjonin e Lidhjes!”
“Po nga mund të flisja për një gjë të tillë kur unë sot po e dëgjoj për të parën herë ç’të paska ndodhur?” iu përgjegja.’’
‘’Thoma Papapanon e pata njohur në Gjirokastër atë ditë qershori 1920, kur u ktheva nga Sh.B.A. dhe banda ‘’Vatra’’ marshonte nga Tepelena drejt Vlorës për të ngritur atje flamurin e Skënderbeut për të dytën herë…
Një ditë mori prej Thoma Papapanos një letër ( Gjirokastër, më 18.8.1963)
ku i shkruante se sa herë dhe kur kishte shkuar në Itali.’’Prej nëntorit 1923 syt’e mi s’e kanë parë tokën italiane.Thuaju atyre, që të kanë thënë se Thomai i Papapanos ka shkuar në Itali edhe ndonjë herë tjetër: ”Jini rrenashë të poshtër. Thomai.’’
‘’Kur u poqa me mikun tim të vjetër në Tiranë dhe e pyeta se ç’më interesonte mua sa herë pati qenë ai në Itali, më bëri po atë akuzë që më pat bërë Ali Asllani. Veç se miku im vlonjat ma tregoi me emër intrigantin, kurse gjirokastriti mik nuk m’i tregoi, që të vija dhe tu thosha: ”Jini rrenashë të poshtër. Merimangat po mbështillnin cergat rreth meje dhe mua më mungonin shamitë t’u lidhja gojën intrigantëve. ‘’
Kohët e fundit janë botuar e ribotuar disa shkrime (nga F. Balliu, B.Velaj etj) se kinse Skënder Luarasi e ka shpallur dhe mbrojtur i pari tezën e helmimit të Ismail Qemalit:
‘’ Këtë tezë, e cila më parë qarkullonte në heshtje, e shpalli publikisht Skënder Luarasi në biografinë që ai botoi për Ismail Qemalin në vitin 1962. Skënder Luarasi shkruan tekstualisht se kur I. Qemali mori vesh se edhe Kryeministri italian u largua për në Paris pa iu përgjigjur fare kërkesës së tij, u revoltua jashtë mase. "Më prenë në besë", paskësh thënë plaku i prekur thellë në sedrën e vet... Megjithatë, vazhdon S. Luarasi, shkaku i vërtetë i vdekjes duhet të ketë qenë një dozë helmi e dhënë nga një dorë e fshehtë para konferencës së shtypit.’’ 10. (Fatjon Balliu, Vdekja dhe varrimet e Ismail Qemalit ) http://www.albaniapress.com/lajme/10...l-Qemalit.html
Normalish një pohim kaq i rëndësishëm , duhej të propagandohej në media vetëm po të bazohej në referenca. Derisa nuk ekziston, as tek botimet e librit të Skënder Luarasit, teza përmban jo vetëm ‘’lajm sensacional’’, por edhe shpifje me sanksione penale.
Në monografinë e tij mbi Ismail Qemalin, ndonëse nuk e përmend ‘’helmimin’’, Skënder Luarasi ka theksuar se atë ‘’e balsamosën që të mos i linin asnjë shenjë në rast autopsie’’. Kështu ai shprehte dyshimin e tij si historian objektiv për rrjedhën e ngjarjeve duke u bazuar në disa të dhëna, mbi të gjitha nga dëshmia e të birit Qazim Ismail- Vlora, i cili u helmua po atë ditë së bashku me të atin. Ai i mbijetoi helmimit, por me pasoja shëndetësore gjatë tërë jetës së tij, me sëmundje kronike në fyt.

Kujtimet ‘’Ç’kam parë e ç’kam dëgjuar’’
S.Luarasi filloi të shkruante kujtimet e tij, të titulluara‘’Ç’kam pare e ç’kam dëgjuar’’ ( të lëna në formë të daktilografur, në dorëshkrim dhe me indikacione) kur e nxorrën në pension në fund të viteve 60-të, në një periudhë kur sundonte terrori, kur nëpërkëmbej liria e fjalës dhe e vërteta historike mbi ngjarje e personalitete madhore kombëtare si dhe kur nuk dihej se si do të përfundonte jeta e tij.
Në atë situatë ai shkroi mbi idealin e tij dhe mbrojtjen e së vërtetës historike: ‘’ …Duke qenë, pra, ai që jam, them se kam vepruar kështu për dy arsye: Së pari, e kam ndjerë veten të lidhur me atdhenë gjithë jetën time. Shprehem kështu që të mos përdor fjalën patriotizëm, me të cilën janë bërë aq shumë spekullime. Së dyti, kam dashur që në këtë atdhe populli të bënte një jetë të njerëzishme, me drejtësi dhe barazi shoqërore, që secili të gëzonte frutet e punës së vet, të nderohej si qytetar i plotë e të mos rronte njeri në kurriz të tjetrit. Shprehem kështu që të mos përdor fjalën socializëm, me të cilën nuk janë bërë më pak spekullime… Më bie të flas për një periudhë gjatë së cilës kanë ndodhur ngjarje me rëndësi historike të jashtëzakonshme …Dhe përse u kthehemi këtyre ditëve? Thuhet se i vetmi mësim që nxjerrim nga historia është se prej saj nuk mund të nxjerrim asnjë mësim. Por jo, mund dhe duhet të nxirret. Epo, përse nuk nxirret?
Mua më duket se njerëzit i rrëmben me vete lumi i jetës dhe vështrojnë përpara. Ajo që na pret përpara është e lidhur me atë që kemi lënë prapa shpine dhe që koha sa më shumë shkon aq më shumë e mjegullon. Dihet se me moshën dobësohet kujtesa por historinë nuk e shtrembëron vetëm skleroza e trurit. Ka edhe interesa e pasione të poshtra, të egra, barbare, gjer në atë gradë sa s’të besohet se mund të ketë të tilla. Njerëz me këto vese kanë guxim të kërkojnë prej historisë jo vetëm përligjen, por edhe lavdinë në fron të nderit!
Prandaj na dhimbset e vërteta në histori dhe do të isha i lumtur të ndriçoja përmes këtyre kujtimeve, në dritën e së vërtetës, qoftë edhe ndonjë ngjarje ose personë të kësaj historie të së kaluarës, se ja që do s’do vjen një kohë kur duhet të bëjmë bilancin e jetës e t’i japim përgjigjen shoqërisë: Ç’i lamë vendit? Epo unë?Vetëm fjalë: ja, këta kujtime. Mirpo fjala është forcë, është vlerë. Thuhet: Në fillim qe Fjala. Por jo fjala sido-kudo. Për kombin tonë qe fjala shqipe. Kjo Fjalë, që u shkrua në Abetare dhe përhapi Dritën, ngriti Shqipërinë. Qofshin edhe këto kujtime pjesë të fjalës shqipe.’’
Këtyre kujtimeve i shtoi dedikimin: ‘’E shkruaj për vogëlushin tim, Petron, që të dijë kush qe i ati kur të më jetë kyçur goja për fare’’. Ky ishte një nder e motivim për të birin, ende të parrahur me jetën, por edhe detyrim përkushtimi për t’ia ruajtur të pacënuar emrin dhe nderin e gjenin paraardhës, origjinalitetin e mendimeve të autorit, por edhe ta ringjallte duke vijuar idealet e misionin, të provonte dhe sqaronte publikisht mjaft çështje, sajesa e spekulime në vitet e mëvonshme, kur për mbarësi edhe do të gëzonte liri fjale. Pjesë të këtyre kujtimeve u publikuan nga media duke ngjallur entuziazëm, vlerësime e replika, edhe për keqkuptime për gabime shtypi, nga perifrazime, komenteve apo edhe diçitura të gabuara fotosh. Këto faktorë e rritën përgjegjshmërinë e publikimit, nxitën sqarimin me referenca e dokumenta të çështjeve, por edhe zgjeruan lëndën bazë të kujtimeve të Skënder Luarasit me fakte, dokumenta e referenca, analiza e opinione, të mbledhura gjatë një periudhe 30-vjeçare pas ndarjes së S.Luarasit nga jeta. Mendojmë se polemikat dhe debatet, kur i ndihmojnë zbardhjes së të vërtetës, kanë vlerë dhe e justifikojnë kohën e humbur.


Vepra Ismail Qemali (1962)

[SERAFIM DILO]

Nje pyetje kisha,thjesht per kuriozitet...Ne nje perkthim te tije "Wilhelm Telli" S.Luarasi ne perfundim te parathenies shkruan: Uj i Ftohte,Prill 1933. Ku bie ky vend "Uj i Ftohte" ?

[petrol]

Nje pyetje kisha,thjesht per kuriozitet...Ne nje perkthim te tije "Wilhelm Telli" S.Luarasi ne perfundim te parathenies shkruan: Uj i Ftohte,Prill 1933. Ku bie ky vend "Uj i Ftohte" ?

I nderuar,
Behet fjale per zonen e quajtur ''Uji i Ftohte'' ne Vlore. Atje gjendet Shkolla Tregtare (ish instituti Tregtar)
Pershendetje
Petro

[SERAFIM DILO]

I nderuar,
Behet fjale per zonen e quajtur ''Uji i Ftohte'' ne Vlore. Atje gjendet Shkolla Tregtare (ish instituti Tregtar)
Pershendetje
Petro

Faleminderit per pergjigjen.
Nuk do me shkonte kurre nder mend qe do ishte dhe i famshmi vend Ujet e Ftohte te Vlores. ("Do na ofendohen dhe labet...")

Po pse keshtu ne institutin tregtar te Vlores (qe me duket se quhej Budi a Bogdani ne ate kohe) nuk ishte mesues ne Tirane,ç'ne ne Vlore ?

Pershendetje.

[petrol]

Faleminderit per pergjigjen.
Nuk do me shkonte kurre nder mend qe do ishte dhe i famshmi vend Ujet e Ftohte te Vlores. ("Do na ofendohen dhe labet...")
Po pse keshtu ne institutin tregtar te Vlores (qe me duket se quhej Budi a Bogdani ne ate kohe) nuk ishte mesues ne Tirane,ç'ne ne Vlore ?
Pershendetje.

‘’S.Luarasi pasi përfundoi studimet ne Austri, ministri i arsimit Hilë Mosi, mik i te atit Petro Nini Luarasi, e ndihmoi të punësohej si arsimtar në Shkollën Teknike Amerikane (1930-1931). Për shkak të pikëpamjeve e veprimtarisë së tij “të padëshiruar” e transferuan në disa shkolla të mesme: në Institutin Tregtar të Vlorës (1931-1933), në gjimnazin e Tiranës (1933-1934), në gjimnazin e Shkodrës (1934-1935), ku drejtoi edhe konviktin e saj “Malet tona” si dhe sërish në gjimnazin e Tiranës (1936)’’

Skender Luarasi
Në Institutin Tregëtar të Vlorës (1931-1933)- kujtime
''Me tre muaj e gjysëm burg duke u gjykuar për ’’faje politike’’dhe katër e gjysëm në klasë duke u mësuar nxënësve gjuhën amtare, e mbylla motin e parë shkollor në atdhenë tim monarqik. Tërthorazi më bënë të kuptoj të mos kisha shpresë për të qëndruar motin tjetër shkollor në shkollën teknike të Tiranës. Më vonë mora vesh se Musa Juka pati porositur Hilë Mosin të mos më emëronte mësues në Tiranëse, do të më largonte nga kryeqyteti. Kur shkova në Ministrinë e Brendëshme dhe protestova, nga mënyra se si i foli në telefon ministri shkodran i brendshëm, ministrit shkodran të arsimit, kuptova që Hil Mosi më pat thënë të vërtetën.
Ismet Toto më propozoi një vend sekretari në ‘’Djelmënia shqiptare’’, por unë duke e ditur që kjo shoqëri qëndronte nën influencën e organizatorëve italianë-fashistë, nuk e pranova. Disa shokë më propozuan të çelja një kurs të anglishtes, i cili më vonë mund të zgjerohej në një shkollë ‘’Berlitz’’; dhe në fakt e fillova privatisht me këta shokë.
Ndërkaq erdhi në Tiranë Naum Stralla,i cili sapo qe caktuar drejtor në shkollën tregëtare të Vlorës. Ai i tha Hil Mosit të më emëronte atje për mësues të gjuhës shqipe. Në fillim nuk desha, më shumë për të kundërshtuar urdhërin e padrejtë të Musa Jukës.
’’Shko, shko në Vlorë‘’, më këshilloi Hil Mosi. ‘’Atje do të bëhesh poet’’.
Kështu u nisa për atje, por me ndjenjën e një të internuari.
Vlorën e pashë më 1914 në motin e halleve të mëdha të popullit shqiptar. Emri i këtij qyteti më ka zgjuar gjithmonë edhe kujtime të gëzuara, edhe kujtime të hidhura. Prej Vlorës u nisën në dhjetor 1913 ushtarët e shtetit shqiptar me flamurin e Skënderbeut shpalosur për në Kolonjëqë të bashkonin edhe këtë krahinë me mëmëdhenë;por dhe drejt Vlorës ikën gjashtë muaj më vonë me dhjetra mijë kolonjarë që të shpëtonin kokëne nderin nga barbarët e Kostandinit grek, kur hordhitë e tij u vunë zjarrin atyre viseve nga më shqiptarët e Shqipërisë. Në ullishtat e Vlorës më kishin marrë nën kujdestarinë e tyre prindërore njerëz zemërmirë
Atë ditën e vjeshtës së motit 1931, tek udhëtonja rrugës së ullishtave të Nartës më kaplluan kujtime mallëngjyese për shokët e fëmijërisë që u varrosën këtu.
Më vonë kolegë të shkollës më thanë se, kur zbrita prej automobilit në Ujin e Ftohtë, u bëra përshtypjen e një të internuari.
Porse nxënësit me sjelljen e tyre shumë të mirë, më ndihmuan të ambjentohem e të gjej gëzimin që jep puna. Atje qenë mbledhur djem gati nga gjithë viset e Shqipërisë; internatistë nga Himara, Përmeti dhe Dibra, qenë më shumë prej familjesh të shtresës së mesme fshatare e qytetare Aqë të përbashkët e kishin karakterin shoqëria sa mund ti dalloje se nga ç’anë e atdheut vinin vetëm përmes këngëve që këndonin në grup. -Nxënësit e shkollës tregëtare dalloheshin nga të teknikes se i përkisnin përgjithërisht shtresës së mesme qytetare. Ata, kur të mbaronin mësimet, do të punonin ndë mos për prindërit e tyre në ndonjë dyqan të vogël për tregëtarët e mëdhenj në sipërmarje ose zyra qeveritare si logaritarë. Nxënësit e teknikes një a dy herë në javë shkonin në punë praktike në teren, ndërsa të tregëtares të gjitha mësimet i zhvillonin në klasë. dhe mungesat ishin të rralla.;puna këtu qe e pandërprerë, ndonësedo të kishte qenë mirë për nxënësit të bënin edhe këtu punë manuale duke mbjellë pemë,sidomos bajame që rriteshin bukur në qipshtet rreth e përqark.
Drejtori Naum Stralla, i zoti në profesionin e tij si kimist u tregua i zoti edhe si administrator(*)
(*)Shkolla Tregëtare e Vlorës çerdhe e lëvizjes patriotike e revolucionare-Maket,(1924-1974),Vlorë 1974.
f.23Në të njëjtën kohë me Naum Strallën erdhi në shkollën tregëtare si mësues letërsie Skënder Luarasi; pedagog me ndjenja patriotike dhe pikëpamje demokratike.Në këtë kohë u gjallërua më shumë edukimi patriotic dhe demokratik i nxënësve nëpërmjet procesit mësimor dhe lëvizjes kulturale artistike.
Në mësimin e letërsisë një vend të rëndësishëm filluan të zenë veprat që rievokonin të kaluarën historike të popullit tonë, luftën për liri e pavarësi, ose vepra të letërsisë përparimtare botërore, me frymë demokratike e përparimtare.
Në procesin mësimor, sidomos në lëndën e letërsisë, nuk lihej rasti për të edukuar te nxënësit ndjenjën e përparimit dhe urrejtjen kundër armikut.Nuk është e rastit që Skënder Luarasi mësimin e letërsisë e niste me vargun:’’Bujku me poetin krah përkrah me mbretin’’, për të treguar në mënyrë aludive simbolin e barazisë (Kristofor Spiro Xhani ujtime)
Edhe pedagogët shqiptarë qenë nga më të mirët që pata njohur.
Në tregëtaren e Vlorës pati po aqë shumë profesorë italianë, shumica e të cilëve sipas udhëzimeve të Romës, përpiqeshin ta bënin shkollën institut italian. (*)
(*)Instituti Tregëtar Vlorë
F.295 ,Viti 1931,Dosja 30,f. 149 shkresë nr.785 dt.28 Tetor 1931
Në konferencën e mbajtur nga titullari Z.Naum Stralla u ndanë lëndët e personelit
1.Naum Stralla-Kimi
2.Kostanco Buko -Dituri tregtare
3.Jorgji Ceko-Shqip, kl.1-2
4.Tommazi Gjino-Italisht
5.Oradio Martini-Shkencë
6.Erico Luigi-Italisht
7.Dante Antonioni-Italisht
8.Pjetër Guraziu-Kontabilitet
9.Llazar Eftimiadhi-Gjuhë shqipe 1,a-3,b,Gjeografi
10.Stavro Sheadi-Matematikë
11.Skënder Luarasi - Gjuhë shqipe 3-a, 2-b; 5, 6, Histori 1-a.
12.Nikolla Gjergo -Kontabilitet

Ndërsa në Tiranë profesorët e harxhonin shumicën e kohës së tyre nëpër kafene, ata të tregëtares duke qenë shkolla disi larg nga qyteti, rrallë zbrisnin në Vlorë, zakonisht të shtunën pasdreke ose të djelave. Po kështu edhe nxënësit: ata duke qenë larg influencës borgjeze të qytetit, u pajtuan me frymën e shëndetshme të Ujit të Ftohtë. Sidomos pedagogët në internat të lirë nga intrigat dhe ndjekjet e autoriteteve,gjenin rast e nge të mendonin për punën e tyree të bisedonin me njeri- tjetrin për hallet e popullit.
Me tu vendosur në Ujin e Ftohtë, vizitën e parë për falenderim e mirënjohje ia bëra patriotit Aristidh Ruci i cili më pati mbajtur në familjen e tij më1914. Ndërkaq njoha librashitësin Ibrahim Shyti, në dyqanin e të cilit shkoja kohën kur zbritja në qytet. Miqësinë e këtij veterani të nderuar e ruajta me nder e dashuri gjer motin e fundit të jetës së tij. Në internat dhomat e gjumit plot ajër e dritë ishin të shëdetshme e të pajisura më së miri. Usta Koço që e pat ushtruar zanatin në Stamboll gatuante gjellë nga më të mirat në shije e në bollëk.
Që ditën e parë vura re se shumë eksternatistë ngjiteshin herët në shkollë dhe mëngjes e drekë qëndronin në pritje përpara derës së kuzhinës. Fola me Naum Strallën për këtë dhe falë këtij drejtori me ndjenja socialiste çelëm një lloj mence për këta nxënës të varfër.
Këtë mot më shumë se tjetër here ndjeva fort përgjegjësin ë që mbajnë mësuesit e gjuhës shqipe, të lrtçrsisë e historisë shqiptare në rritjen e rinisë së vendit të tyre. Në shkollën tregëtare gjuha kryesore qe italishtja Mësuesve të shqipes u binte detyra që ta ngrinin amtaren
në rang të parë. Biblioteka e shkollës qe mbushur me libra italisht që propagandonin ide fashiste e reaksionare. Duhej që këtyre t'ua zinin vendin vepra të letërsisë përparimtare. Për këtë arësye q ë m ë 1931 refuzuam të pranojmë libra q ë na dërgoi dhuratë konsulli Italia dhe bëmë çmos q ë të shtonim fondin e librave të mira n ë gjuhën amtare. Po ndjenim afshin kombëtar që dukej se po përfshinte gjithë popullin tonë.
Në dhomën e qetë përkashi detit e me mjetet e duhura për punë (letër, daktilograf e shaptilografin që më vuri në dispozicion drejtori) iu përvesha detyrës me të gjithë vullnetin e mirë timin.Që semestri e parë përpilova për klasat e larta një hyrje në gjuhë dhe letërsi, të cilën e shtypën nxënësit me shaptilografin e shkollës në qindra ekzemplarë; orët letrare i shoqëroja më shembuj të përkthyera prej letërsisë botërore:nga anglishtja shqipërova dramën indian ‘’Sakuntala‘’ të Kalidasës, nga gjermanishtja ‘’Lirika’’ të poetit të madh kinez Litajpe’’Gjylistan’’ të poetit pers Sadiu, ‘’Sorabi dhe Sherberiu’’, ’’Një mijë e një net ‘’ etj. ‘’Sakuntala’’ u botua në shtypshkronjën e Vlorës; ’’Enoh Arden’’ i Tenison-it në revistën ‘’Shekulli XX’’, ‘’Wilhelm Tell’’ i Shilerit në revistën ‘’Minerva’’, Tiranë. Letërsinë shqipe nxënësit e studjuan sipas tekstit të Petrotës, të cilin klasa maturante 1931-32 e shqipëroi tërësisht nga italishtja , edhe si stërvitje në përkthim.Lëndën e stilistikës të shpjeguar në klasë, nxënësit e përvetësuan në shtëpi dhe më vonë njeri pas tjetrit nga katedra mbanin biseda mbi kapitujt e ndryshëm, herë-herë duke krijuar edhe ata vetëshembuj për llojin e poezisë që shpjegonin. Pjesë të bukura letrare, si ‘’Korbi’’prej Edgar Allan Poe-s , të krahasuara me elegjinë e famshme të Çajupit, i mësonim përmendsh, dramat ‘’Jul Qesari’’,’’Vilhelm Teli’’, i lexonim në grup, shpesh herë klasën e shqipes e kthenim në teatër.(*)
---------
(*)Qëllimi i përkthimit ishte pët edukimin patriotik- antifashist, arsimor dhe kulturor i nxënësve që më së miri realizohej në klasa përmes hartimeve, diskutimeve dhe inskenimit të fragmenteve. Në atë kohë kur Shqipëria dhe veçanërisht Vlora kërcënoheshin nga influenca dhe pushtimi fashist, rinia shkollore u armatos me shigjetën e Vilhelm Telit
''Vilhelm Telin'', kryevepën e Shilerit, e përktheva dhe e përdora si një shembull të dramaturgjisë klasike që vlerësohet për bukurinë e gjuhës së saj poetike dhe subjektin kombëtar që mban lart parimet e lirisë dhe të idealeve të njerëzimit. Ajo ushtroi influencë fort të mirë tek nxënësit prandaj e përdora në të gjitha klasat. Pjesë të saj teatri amator i studentëve i shfaqëm edhe për qytetarët vlonjatë.

(**)Shkolla Tregëtare e Vlorës çerdhe e lëvizjes patriotike e revolucionare-Maket,(1924-1974),Vlorë 1974.
f.23 Në mënyrë të veçantë në fillim të viteve 30-të , një zhvillim të madh mori aktiviteti artistikme përmbajtje demokratike e përparimtare më 1931 nxënësit shfaqën dramën ‘’Vilhelm Teli’’, kurse në vitin 1932 për publikun e Tiranës dhe të Vlorës u shfaq drama ‘’Lulja e kujtimit(e Foqion Postolit) dhe ‘’Agimi i Lirisë‘’(e Skënder Luarasit)me rastin e festës së 28 nëntorit të 1932.
f51 Dramat ‘’Vilhelm Teli’’ apo ‘’Klubi I Selanikut’’ kanë patur jehonë mjaft të madhe në atë kohë…

[SERAFIM DILO]

Aristidh Ruci,siç e shkruan dhe i madhi Skender ka qene vertet patriot.

[petrol]

Petro Luarasi
Skënder Luarasi ‘’Njeriu i Fjalës së Lirë’’

Skënder Luarasi – legjendë, mit dhe realitet
Këtë vit përkujtojmë 115-vjetorin e lindjes së Skënder Luarasit (1900-1982) Nder i Kombit, ndër personalitetet më përfaqësues të inteligjencies shqiptare në shekullin XX.
Në kushte të vështira ai kreu veprimtarinë madhore të atdhetarit demokrat-antifashist, si mësues edukator e pedagog, publicist, biograf, përkthyes, dramaturg, historian, linguist poliglot, me shumëllojshmëri arritjesh cilësore. Për bindjet republikane e antifashiste ai u burgos nga rregjimi monarkist dhe vuajti kampet e përqëndrimit fashist. Në sistemin diktatorial u përndoq si intelektual demokrat jokonformist ndaj kultit të individit dhe tezave të ideologjizuara që i imponoheshin letërsisë dhe historiografisë shqiptare. E përjashtuan për disa vjet nga Lidhja e Shkrimtarëve, e akuzuan ‘’për veprimtari armiqësore’’, ‘’historian borgjez’’ e ‘’oportunist’’ dhe rrekeshin ta izolonin, censuronin dhe pengonin në botimin e veprave, i sajonin dhe e përgojonin me historiçka e shantazhe, por nuk e mposhtën dot ‘’Njeriun e Fjalës së Lirë’’!
Këtë mekanizëm terrori mund t’a përballonin vetëm njerëz idealistë me karakter të fortë. “Skënder Luarasi, Kasëm Trebeshina, Mehmet Myftiu e ndonjë tjetër, mbetën të vetëm në përpjekjen e tyre ballore ndaj diktaturës. Mungesa e karaktereve të fuqishme, ishte fatkeqësia më e madhe e letërsisë dhe e shoqërisë shqiptare në ato vite 60'.” 1. (Fatos Arapi. Kujtohem që jam, f.150.)
Edhe pas ndryshimeve demokratike, ndihen paragjykimet politike-ideore me teza tabu të së shkuarës dhe interesat klanore që Skënder Luarasi të mënjanohet nga studimet akademike dhe programet shkollore.
Për masat e gjera ai përfaqëson personazhet e mirënjohur: shkrimtarin Astrit Larinasi në librin e V.Kokonës "Në valët e jetës", atdhetarin demokrat Prof. Luarasi në veprën "Burgu" të Haki Stërmillit, ideologun antifashist prof. Tomorri në "Hasta la Vista" të Petro Markos, pedagogun e letërsisë të Qemal Stafës me shokë në filmin "Qortimet e Vjeshtës’’, vullnetarin e parë antifashist që u nis nga Shqipëria të luftojë fashizmin në Spanjë, ku më 1937 organizoi dhe transmetoi për herë të parë në histori emisionet radiofonike në gjuhën shqipe, me platformë antifashiste dhe program të qartë për bashkimin kombëtar pa dallim feje, krahine , ideje dhe përkatësie ekonomike. Me qindra e qindra intelektualë, shkrimtarë e historianë, pëshpërisnin ‘’bëmat’’ e Skënder Luarasit dhe frymëzoheshin nga sfida e tij kundër dhunës e terrorit të sistemit monarkist, fashist dhe atij diktatorial, kundër dhunimit të principeve demokratike dhe nëpërkëmbjes së personaliteteve dhe vlerave kombëtare.
Në dy dekadat e fundit, të mendimit të hapur e shtypit të lirë, janë publikuar vlerësime të shumta për Skënder Luarasin. I janë kushtuar poezi e studime, janë zhvilluar aktivitete letrare e kulturore mbi personalitetin, veprimtarinë dhe disa anë të veprës së tij. Përgjithësisht ai përmendet në fushën e përkthimeve ( shqipëruesi i Shekspirit, Gëtes,Shilerit, Uitmanit, Bajronit me shokë) më pak në punimet biografike ( biografi i I.Qemalit, I.Boletinit, Migjenit…) dhe pak si drejtues mediash, gazetar e publicist, me kontribute në pedagogji, studimet historike dhe dramaturgji. Përkundër ndonjë kapitulli përshkrues, ende nuk i është botuar ndonjë biografi apo bibliografi . Institucione në Shqipëri e Kosovë e kanë vlerësuar Skënder Luarasin me dekorata të larta, emërtime objektesh, sociale, arsimore e kulturore.
Ndërkohë veprimtaria dhe vepra e Skënder Luarasit paraqet interes për opinionin publik duke u bazuar në koeficientin e lartë të referimit dhe klikimit në mediat e shtypura e elektronike. Me qindra shqiptarë intelektualë, akademikë, pedagogë, shkrimtarë, gjuhëtarë, regjisorë teatri e kinemaje, aktorë, studjues të rilindjes e të luftës antifashiste, e kanë përmendur dhe i referohen për çështje të ndryshme historiko-letrare, sikurse Fan S.Noli, Kristo Luarasi, B.Merxhani, T.Zavalani, L.Poradeci, I. Kadare, D.Agolli, A.Buda, V.Kokona, P.Marko, A. Uçi, K.Frashëri, N.Prifti, M.Zeqo, etj. Dëshmitarë ngjarjesh e studjues të ndryshëm kanë zbuluar ngjarje, kontribute dhe veprimtari “të pabesueshme” të cilat edhe të vetme do ti bënin nder kujtdo personaliteti.
Thuhet se kush ndjen dhimbje është i gjallë, por kur ndjen dhimbjen e tjetrit është Njeri. Skënder Luarasi mbi të gjitha vlerësohet si Njeri i dhimbsur, bujar dhe i sakrificës. Shumë intelektualë e shkrimtarë bashkëkohës, ia kujtojnë me nderim ndihmën që u ka dhënë në fushën humane, letrare, kulturore, pedagogjike etj. Ata janë nga ajka e elitës intelektuale, letrare e kulturore shqiptare ndër vite si: Parashqevi e Sevasti Qiriazi, Lasgush Poradeci, Aleks Buda, Qemal Stafa, Arshi Pipa, Xhemal Broja, Migjeni, Ismail Kadare, Jusuf Vrioni, etj, etj.
Ylli Popa, Kryetar i Akademisë së Shkencave, e çmoi: "Nëse lexon disa prej veprave të tij, qoftë krijimtari e mirëfilltë, qoftë përkthime, do të vesh re disa veçori morale aq të vlefshme sa dhe kontributi i tij në fushën e kulturës". 2. (Petro Luarasi, Skënder Luarasi personaliteti, veprimtaria dhe vepra.Studim.Bibliografi.) http://www.*********.com/showthread.php?t=15197&page=2
Në tërësi ato përbëjnë traditën e Skënder Luarasit “legjendë, mit dhe realitet’’ , traditë e cila ka zënë rrënjë në shtresa të thella të kombit shqiptar, tek ata që e kanë njohur, kanë lexuar, analizuar e përqafuar pikëpamjet dhe idealin e tij.
Dritëro Agolli e shquan si intelektual me kulturë të gjerë evropiane, hallka lidhëse e epokës së Rilindjes me atë të demokracisë. ‘’ Në kulturë zë radhën e parë të traditës përparimtare demokratike, ndërsa në traditën e dinjitetit të njeriut të kulturës është i pakrahasueshëm me asnjëri.” 3. (Dritëro Agolli. Skënder Luarasi-legjendë, mit dhe realitet, Zëri i popullit, 20.1.2000, f.10.)
Ndaj kombi shqiptar, shteti me institucionet e tij, kanë nevojë për traditën Skënder Luarasi, për kapërcyer me sukses pengesat në rrugën e ndërtimit të një shteti demokratik me shoqëri të emancipuar.

Monografia “Ismail Qemali” (1962)
Skënder Luarasi ka dhënë kontribut të vyer edhe si autor monografish mbi personalitete të shquara të kombit shqiptar. Ndër vite ai botoi veprat: ''Kolonel Thomson'' (1934), ''Migjeni''(1957),''Petro Luarasi” (1958), '’Ismail Qemali'' (1962), '' Isa Boletini'' (1971), ''Gjerasim Qiriazi''(1962), ''Motrat Qiriazi'' (1962) (anglisht e frengjisht). Ndërsa veprat ''Sevasti Qiriazi'' dhe ''Motrat Qiriazi'' (1962) iu bllokuan nga censura, “ Fan Noli-jeta dhe vepra” “humbi” në Institutin e Historisë.
‘’Do të mjaftonin këta emra atdhetarësh për të kuptuar kostelacionin e yjeve që ndizte Skënder Luarasi në qiellin tonë sterrë për të kuptuar se çfarë rruge i tregonte ai këtij populli, dhe më në fund, për të kuptuar se prej çfarë materie, prej çfarë drite dhe me çfarë orbitash jete dhe lirie jetonte ky burrë.”
Historiku i botimit të monografive të tij, madje edhe për Flamurtarin e Pavarësisë Ismail Qemal -Vlora, përmban peripeci të shumta. Skënder Luarasi vërente që në diskutime, artikuj e botime historianësh e politikanësh, për arësye subjektive, mbahej një qëndrim jo i drejtë ndaj jetës dhe veprës së personalitetit të shquar Ismail Qemali. Nga disa thuhej se kinse nuk njihej, nga të tjerë se kishte bërë gabime të mëdha. Përkundër këtyre pikëpamjeve, ai theksoi se pikërisht për veprën madhore, Ismail Qemali u bë njeriu më i luftuar dhe më i lëvduari në historinë e Rilindjes shqiptare, ndaj të cilit u sajuan shumë shpifje e intriga nga armiqtë e Shqipërisë, por që populli shqiptar duhet ti marrë si lëvdata për të, e t’i jetë mirënjohës për jetë.” 4 (S.Luarasi. Ismail Qemali, Tiranë, SHBLP, 1962, f.10-11)
Ai në përkujtimin e 50-vjetorit të Pavarësisë këmbënguli që t’i botohej monografia e flamurtarit të saj. Pretekstet e recenzentëve të urdhëruar nga lart qenë të shumta, ata theksonin “gabimet” dhe mbivlerësonin opinionet kundër Ismail Qemalit. Skënder Luarasi bëri sfidën e rradhës me sentencën:”Bota nga balta bën heronj, ne heronjtë i bëjmë baltë” duke theksuar: “Në shtypin patriotik shqiptar janë bërë kritika, nganjëherë të ashpra jashtë masës, për veprime, ose qëndrime të caktuara të Ismail Qemalit. Mirëpo veprimtaria e Ismail Qemalit nuk duhet vlerësuar nga pozitat e asaj kritike që iu bë atëherë, por duhet vlerësuar para së gjithash nga rezultatet përfundimtare të gjithë punës së tij… Në këtë rrugë të gjatë, të vështirë e të ndërlikuar që ndoqi Ismail Qemali, nuk do të kishte pasur burrë që t’u shpëtonte gabimeve. Është për tu çuditur që e mbylli jetën me kaq pak gabime”. 5 (S.Luarasi. Ismail Qemali, f.11)
Botimi, edhe pse iu censurua me mbi 30 fletë, ngjalli entuziazëm të madh në Shqipëri, Kosovë e diasporë ku u shkruajtën mjaft komente mbi këtë vepër dhe autorin e saj.. Libri fillonte me amanetin kuptimplotë të Ismail Qemalit: “Djemtë e mi, nuk bëra pasuri t’ja lija trashëgim Shqipërisë. Po ju lë një atdhe – amanet. Lamtumirë!”.
Ndër të tjera, bënte paralelizma midis Ismail Qemalit e Shqipërisë dhe Isa Boletinit e Kosovës këtyre dy prijësve të njohur politike e luftarake, kështu farkëtonte unitetin mbarëkombëtar.
“Profesor Skënder P.N.Luarasi, ka treguar një kujdes të posaçëm duke mbledhur në libra dhe nëpër broshura jetën dhe veprat patriotike të Nacionalistëve Shqiptarë që lëftuan me pushkë dhe me penë për çlirimin e Shqipërisë nga kthetrat e robërisë së huaj” 6 (Lajmërim. Liria, Boston, Mass. 12.5.1972, f.2.)
Ai ndjehej i lumtur që mundi të paguajë këtë tribut të vogël të detyrës ndaj Varrit të Dëshmorëve. ''Ç'është e vërtetë për Ismail Qemalin, mund të thuhet edhe për shokun e tij të armëve Isa Boletinin, i cili bëri për atdhenë në fushën e betejave, atë që bëri Ismail Qemali në fushën e politikës e të diplomacisë''. 7. (S.Luarasi. Isa Boletini: Jetëshkrim i shkurtër, Tiranë, “Naim Frashëri”, 1971, f.5.)
Rëndësinë që paraqiste për kohën botimi i monografisë për Ismail Qemalin e dëshmon edhe regjisori i shquar Viktor Gjika, kur në vitin jubilar të 70- vjetorit të Pavarësisë iu vu punës për të realizuar filmin ‘’Nëntori i Dytë‘’. ‘’Angazhimi në një vepër të tillë ishte i paprecedent. Deri atëherë nuk ishte realizuar asgjë në këtë temë, nuk ishte shkruar asnjë dramë, roman apo tregim, as në lëmin e arteve figurative nuk kishte ndonjë portret apo tabllo, e aq më tepër ndonjë vepër në fushën e muzikës së kultivuar. Për çudi, edhe në historiografinë shqiptare nuk kishte shumë materiale, studime e botime. Në duart e mia kisha vetëm librushkën “Ismail Qemali” të shkruar nga Skënder Luarasi, një shirit me disa këngë popullore dhe shumë pak fotografi. Si i thonë fjalës “i hyra detit më këmbë!” 8 (Viktor Gjika, Kur ëndrra bëhet film) http://www.aqshf.gov.al/artikull-1.html

Pikëpamje mbi vdekjen e Ismail Qemalit
Skënder Luarasi ka analizuar me profesionalizëm dhe kurajo edhe një nga çështjet më delikate: ndarjen e Ismail Qemalit nga jeta, për të cilën diskutimet dhe spekulimet nuk ka rreshtur.
Në monografinë ‘’Ismail Qemali’’ (1962) ai shkroi :
‘’Le ta marrim si testament letrën që na ka mbetur nga ato të fundit, dhe të cilën e ka shkruar vetëm katër ditë para vdekjes: "Sot është dita vendimtare për Shqipërinë: Do të ngjallemi apo do të vdesim. Të kisha marrë të holla do të hidhesha gjer atje për një marrëveshje të plotë me gjithë atdhetarët e Amerikës. Po pas marrëveshjes me qeverinë, e gjeta të nevojshme të vajturit në Romë. Së andejmi mund të bëja një marrëveshje me gjithë shqiptarët e Shqipërisë për të vendosur veprimin kombëtar në këtë kohë kaq të rrezikshme dhe t'i japim fund hartimit të programit. Nga Italia kam uzdajë të bëj të nisen prej Shqipërisë së sipërme, të mesme e të poshtme, tre a gjashtë delegatë të cilët me delegatët e Amerikës të vemi në Pariz për t'i propozuar konferencës kërkesat dhe të drejtat e Shqipërisë...’’
Pas kësaj letre, i thirrur nga Qeveria e Romës, ai u nis për në Itali. Në Peruxhia i erdhi urdhëri të presë atje sepse ata që e kishin ftuar Kryeministri dhe Ministri i Punëve të jashtme të Italisë, nuk ndodheshin në Kryeqytet. Ismail Qemali, i tronditur nga kjo dredhi, nuk u përmbajt dot dhe thirri: '’Më hëngër me të pabesë!" se e kuptoi që e ftuan për ta izoluar në Itali. Etemi, biri i Ismail Qemalit, ia ka treguar kryetarit të Bashkisë, Ali Asllanit, qëndrimin e tyre në Peruxhia kështu: "Një ditë i përgatitën Ismail Qemalit një konferencë për gazetarët. Pas buke, Ismail Qemali hyri në sallonin ku e prisnin korrespondentët. Që në fjalitë e para të bisedës, i zverdhur dhe i lëkundur, nisi të belbëzojë e të mos i lidhte dot fjalët. Kërkoi ta shpinin në odë e banjës. Atje e mbyti shkuma e të vjellët... Ismail Qemali vdiq më 24 janar 1919. Kufomën e mbajtën në Peruxhia edhe nja dy javë që ta "baslamosnin" dhe e nisën për në Vlorë më 9 shkurt. Në fakt ja nxuarë gjithë të brendshme që të mos i linin asnjë shenjë në rast autopsie"… Kur të dihet shkaku i vërtetë i vdekjes së tij, Ismail Qemali do të qëndrojë jo vetëm në krye të shtyllës së pionierëve, por edhe në krye të shtyllës së dëshmorëve të Shqipërisë sonë të rilindjes."9. (S.Luarasi, Ismail Qemali, 1962, f.89-90)
Nga sa shkruhet: ‘’Etemi, biri i Ismail Qemalit, ia ka treguar kryetarit të Bashkisë, Ali Asllanit’’, për vdekjen e I.Qemalit, Ali Asllani është referues dhe jo dëshmitar. Gjithashtu askund nuk përmendet fjala helmim, por aludohet me autopsinë. I theksojmë këto pika në ballafaqim me ditarin e akademikut Dhimitër Shuteriqi dhe sajesat e disa ‘’historianëve’’.

Trillim, nga kush dhe përse?!
Dhimitër S. Shuteriqi në ditarin e tij, datë 22 shkurt 1966, ka shkruar që së bashku me Odhise Paskalin, Abdullah Cangonjin dhe bashkëshorten Mynever ka vizituar Ali Asllanin e sëmurë, kur ai ‘’tregoi se si vdiq Ismail Qemali... Po kopjoj ç’tha, nga sa shkrova kur ai fliste (pasi i mora leje që të shënoj).’’
Ndër të tjera Shuteriqi shkruan se Ali Asllani i ka thënë:
‘’Përjashta u hap lajmi se I. Qemalin e helmatisën italianët… Pas buke më thonë të pyes qysh ngjau kjo vdekje e papritur dhe pyes djemtë e I. Qemalit. Tahir beu tregon:’’…Me nderime dhe me tren të posaçëm vajtëm në Peruxhia dhe u vendosëm në një hotel. Atje qëndruam disa ditë dhe babai kërkoi prapë gazetarë, të cilët erdhën. Po atë kohë që u ngrit të flasë, për çudi nuk i lidhte dot mendimet! U çua dhe me ngut vajti në banjë prej ku dëgjuam të na thërrasë: “Evladëm! Evladëm!”. E gjetëm duke vjellë e duke pëgërë, e ngritëm dhe e vumë në shtrat. Të nesërmen vdiq dhe ne telegrafuam në Vlorë.
Kështu na ka treguar Tahir beu’’ thotë Ali Asllani. Unë përsëris çfarë kam dëgjuar dhe nuk kam asnjë siguri se vërtet italianët e vranë I. Qemalin. Këtë s’e kam vërtetuar dot. Them si dëgjova nga djali i tij i madh, Tahir beu dhe si e dëgjuan aty dhe të tjerë. Populli besonte se e helmuan, po këto nuk thuheshin sheshit, se italianët qenë brenda në Vlorë dhe kishin një pjesë të mirë të jugut…. Këto ja kam treguar edhe Skënder Luarasit, po ai i këmbeu. Unë s’them dot se italianët e helmuan siç më ka bërë ai të them në librin e tij mbi I. Qemalin. Më erdhi keq kur ja këndova dhe ja thashë. E pranoi se qe gabim shtypi. I kërkova deklaratë që unë si kam thënë një gjë të tillë; më tha se do ta ndreq gabimin kur të shkruaj një gjë më të gjatë për I. Qemalin. U zemëruam e u ftohëm.’’ Skënder Luarasi ka shkruar se I. Qemali qe nisur të vijë në Shqipëri. Kjo nuk qe e mundur. Në Shqipëri qe pushtimi italian. Ai nuk donte të ishte nën Piacentinin, i cili do ta mbante si në kuvli të artë. Këtë i kishte propozuar edhe Esat Toptani I. Qemalit, po ky se pranoi dhe nuk i vajti.” 9. (Dhimitër Shuteriqi. Ali Asllani për Ismail Qemalin) http://www.voalonline.ch/index.php?m...&article=27224
Nga data e ditarit të Dhimitër Shuteriqit (22.2. 1966 ) rrjedh se pretendimi i Ali Asllanit, sipas versionit të Dhimitër Shuteriqit, duhej të bazohej tek libri i Skënder Luarasit ‘’Ismail Qemali-Jeta dhe vepra’’ i vitit 1962, f. 89, ( i ribotuar edhe më 1972 dhe në Kosovë në vitin 1971). Por kushdo mund ta verifikojë që në këto botime, S.Luarasi shkruan se ‘’Etemi , biri i Ismail Qemalit (dhe jo Tahiri!) ia ka treguar ngjarjen kryetarit të Bashkisë, Ali Asllanit’’. Kështu e dinë të gjithë që i janë referuar A.Asllanit. Gjithashtu nuk shkruhet asgjëkundi nga Skënder Luarasi se A.Asllani e deklaroi helmimin e I.Qemalit, as se në atë kohë ‘’I. Qemali qe nisur të vijë në Shqipëri’’!!! Natyrshëm lind pyetja: Nëse Skënder Luarasi nuk ka shkruar asgjëkundi çfarë pretendohet nga Dhimitër Shuteriqi të jetë shprehur Ali Asllani, atëhere nuk qëndron as paragrafi: ‘’Këto ja kam treguar edhe Skënder Luarasit, po ai i këmbeu...’’ Si mundet Skënder Luarasi të korrigjonte atë që nuk e kishte shkruar?!
Në kujtimet e tij dhe publikimet në media nga ‘’studjues’’ gazetarë, hasen shumë sajesa mbi kinse ‘’çfarë ka thënë e shkruar Skënder Luarasi’’.
Miq të vjetër si Ali Asllani, Thoma Papapano i kanë treguar ‘’sajesat’’ që u kanë servirur për t’i armiqësuar në kohën e diktaturës.
Skënder Luarasi kujton:’’Me Ali Asllanin patëm qenë njohur në Sofje ku qe ministër i Shqipërisë, më 1927, gjatë një udhëtimi që bëra festave të Pashkës së Madhe nga Vjena nëpër Danub, në Lom e Sofje. Këtu ai më ftoi për drekë në kryeqytetin e Bullgarisë dhe më dha vizë për të vazhduar shëtitjen time gjer në Stamboll…
Shpesh vija në Klubin e Lidhjes së Shkrimtarëve, i sëmurë siç isha, me ndjenjën se po shërohesha nga vegimet e bukura kur bëja krahasimin midis së kaluarës së hidhur dhe të ardhmes së lumtur të atdheut. Doja të kisha shëndet e gëzime që të punoja por nuk po më ndaheshin provokacionet dhe shpifjet.
Piqesha në Klubin e Lidhjes së Shkrimtarëve edhe me Ali Asllanin. Nga mosha isha më afër tij, prandaj ndoshta na hahej muhabeti aq shumë. Një herë, më priti në klub i zemëruar. “Për gjëra që kanë ndodhur kur ti, Skënder, s’ke qenë këtu, pyet ata që i dinë mirë. Isha kryetar i bashkisë së Vlorës. Më ftuan në një luftanije italiane. Vajta. Përnjëherësh vapori u nis dhe më zbriti në Bari. Pa ditur asgjë vetë më paraqitën në komisionin që kish arrirë për ti shpënë kurorën e Skënderbeut mbretit të Italisë. A e kupton dot se në ç’pozitë u ndodha?”
“Po pse ma tregon mua këtë ngjarje?” e pyeta.
“Se ke folur kundër meje në komisjonin e Lidhjes!”
“Po nga mund të flisja për një gjë të tillë kur unë sot po e dëgjoj për të parën herë ç’të paska ndodhur?” iu përgjegja.’’
‘’Thoma Papapanon e pata njohur në Gjirokastër atë ditë qershori 1920, kur u ktheva nga Sh.B.A. dhe banda ‘’Vatra’’ marshonte nga Tepelena drejt Vlorës për të ngritur atje flamurin e Skënderbeut për të dytën herë…
Një ditë mori prej Thoma Papapanos një letër ( Gjirokastër, më 18.8.1963)
ku i shkruante se sa herë dhe kur kishte shkuar në Itali.’’Prej nëntorit 1923 syt’e mi s’e kanë parë tokën italiane.Thuaju atyre, që të kanë thënë se Thomai i Papapanos ka shkuar në Itali edhe ndonjë herë tjetër: ”Jini rrenashë të poshtër. Thomai.’’
‘’Kur u poqa me mikun tim të vjetër në Tiranë dhe e pyeta se ç’më interesonte mua sa herë pati qenë ai në Itali, më bëri po atë akuzë që më pat bërë Ali Asllani. Veç se miku im vlonjat ma tregoi me emër intrigantin, kurse gjirokastriti mik nuk m’i tregoi, që të vija dhe tu thosha: ”Jini rrenashë të poshtër. Merimangat po mbështillnin cergat rreth meje dhe mua më mungonin shamitë t’u lidhja gojën intrigantëve. ‘’
Kohët e fundit janë botuar e ribotuar disa shkrime (nga F. Balliu, B.Velaj etj) se kinse Skënder Luarasi e ka shpallur dhe mbrojtur i pari tezën e helmimit të Ismail Qemalit:
‘’ Këtë tezë, e cila më parë qarkullonte në heshtje, e shpalli publikisht Skënder Luarasi në biografinë që ai botoi për Ismail Qemalin në vitin 1962. Skënder Luarasi shkruan tekstualisht se kur I. Qemali mori vesh se edhe Kryeministri italian u largua për në Paris pa iu përgjigjur fare kërkesës së tij, u revoltua jashtë mase. "Më prenë në besë", paskësh thënë plaku i prekur thellë në sedrën e vet... Megjithatë, vazhdon S. Luarasi, shkaku i vërtetë i vdekjes duhet të ketë qenë një dozë helmi e dhënë nga një dorë e fshehtë para konferencës së shtypit.’’ 10. (Fatjon Balliu, Vdekja dhe varrimet e Ismail Qemalit ) http://www.albaniapress.com/lajme/10...l-Qemalit.html
Normalish një pohim kaq i rëndësishëm , duhej të propagandohej në media vetëm po të bazohej në referenca. Derisa nuk ekziston, as tek botimet e librit të Skënder Luarasit, teza përmban jo vetëm ‘’lajm sensacional’’, por edhe shpifje me sanksione penale.
Në monografinë e tij mbi Ismail Qemalin, ndonëse nuk e përmend ‘’helmimin’’, Skënder Luarasi ka theksuar se atë ‘’e balsamosën që të mos i linin asnjë shenjë në rast autopsie’’. Kështu ai shprehte dyshimin e tij si historian objektiv për rrjedhën e ngjarjeve duke u bazuar në disa të dhëna, mbi të gjitha nga dëshmia e të birit Qazim Ismail- Vlora, i cili u helmua po atë ditë së bashku me të atin. Ai i mbijetoi helmimit, por me pasoja shëndetësore gjatë tërë jetës së tij, me sëmundje kronike në fyt.

Kujtimet ‘’Ç’kam parë e ç’kam dëgjuar’’
S.Luarasi filloi të shkruante kujtimet e tij, të titulluara‘’Ç’kam pare e ç’kam dëgjuar’’ ( të lëna në formë të daktilografur, në dorëshkrim dhe me indikacione) kur e nxorrën në pension në fund të viteve 60-të, në një periudhë kur sundonte terrori, kur nëpërkëmbej liria e fjalës dhe e vërteta historike mbi ngjarje e personalitete madhore kombëtare si dhe kur nuk dihej se si do të përfundonte jeta e tij.
Në atë situatë ai shkroi mbi idealin e tij dhe mbrojtjen e së vërtetës historike: ‘’ …Duke qenë, pra, ai që jam, them se kam vepruar kështu për dy arsye: Së pari, e kam ndjerë veten të lidhur me atdhenë gjithë jetën time. Shprehem kështu që të mos përdor fjalën patriotizëm, me të cilën janë bërë aq shumë spekullime. Së dyti, kam dashur që në këtë atdhe populli të bënte një jetë të njerëzishme, me drejtësi dhe barazi shoqërore, që secili të gëzonte frutet e punës së vet, të nderohej si qytetar i plotë e të mos rronte njeri në kurriz të tjetrit. Shprehem kështu që të mos përdor fjalën socializëm, me të cilën nuk janë bërë më pak spekullime… Më bie të flas për një periudhë gjatë së cilës kanë ndodhur ngjarje me rëndësi historike të jashtëzakonshme …Dhe përse u kthehemi këtyre ditëve? Thuhet se i vetmi mësim që nxjerrim nga historia është se prej saj nuk mund të nxjerrim asnjë mësim. Por jo, mund dhe duhet të nxirret. Epo, përse nuk nxirret?
Mua më duket se njerëzit i rrëmben me vete lumi i jetës dhe vështrojnë përpara. Ajo që na pret përpara është e lidhur me atë që kemi lënë prapa shpine dhe që koha sa më shumë shkon aq më shumë e mjegullon. Dihet se me moshën dobësohet kujtesa por historinë nuk e shtrembëron vetëm skleroza e trurit. Ka edhe interesa e pasione të poshtra, të egra, barbare, gjer në atë gradë sa s’të besohet se mund të ketë të tilla. Njerëz me këto vese kanë guxim të kërkojnë prej historisë jo vetëm përligjen, por edhe lavdinë në fron të nderit!
Prandaj na dhimbset e vërteta në histori dhe do të isha i lumtur të ndriçoja përmes këtyre kujtimeve, në dritën e së vërtetës, qoftë edhe ndonjë ngjarje ose personë të kësaj historie të së kaluarës, se ja që do s’do vjen një kohë kur duhet të bëjmë bilancin e jetës e t’i japim përgjigjen shoqërisë: Ç’i lamë vendit? Epo unë?Vetëm fjalë: ja, këta kujtime. Mirpo fjala është forcë, është vlerë. Thuhet: Në fillim qe Fjala. Por jo fjala sido-kudo. Për kombin tonë qe fjala shqipe. Kjo Fjalë, që u shkrua në Abetare dhe përhapi Dritën, ngriti Shqipërinë. Qofshin edhe këto kujtime pjesë të fjalës shqipe.’’
Këtyre kujtimeve i shtoi dedikimin: ‘’E shkruaj për vogëlushin tim, Petron, që të dijë kush qe i ati kur të më jetë kyçur goja për fare’’. Ky ishte një nder e motivim për të birin, ende të parrahur me jetën, por edhe detyrim përkushtimi për t’ia ruajtur të pacënuar emrin dhe nderin e gjenin paraardhës, origjinalitetin e mendimeve të autorit, por edhe ta ringjallte duke vijuar idealet e misionin, të provonte dhe sqaronte publikisht mjaft çështje, sajesa e spekulime në vitet e mëvonshme, kur për mbarësi edhe do të gëzonte liri fjale. Pjesë të këtyre kujtimeve u publikuan nga media duke ngjallur entuziazëm, vlerësime e replika, edhe për keqkuptime për gabime shtypi, nga perifrazime, komenteve apo edhe diçitura të gabuara fotosh. Këto faktorë e rritën përgjegjshmërinë e publikimit, nxitën sqarimin me referenca e dokumenta të çështjeve, por edhe zgjeruan lëndën bazë të kujtimeve të Skënder Luarasit me fakte, dokumenta e referenca, analiza e opinione, të mbledhura gjatë një periudhe 30-vjeçare pas ndarjes së S.Luarasit nga jeta. Mendojmë se polemikat dhe debatet, kur i ndihmojnë zbardhjes së të vërtetës, kanë vlerë dhe e justifikojnë kohën e humbur.


Foto Skender Luarasi Ismail Qemali (1962)

A gjendet ndonje studjues, gazetar apo dashamires i letersise e historise qe te shprehet per kete artikull?!

[petrol]

Skënder Luarasi
Fan S.Noli, figura faustiane e popullit shqiptar.

Kombi shqiptar përkujton 50-vjetorin e ndarjes nga jeta të personalitetit të shquar Fan S.Noli (6. 1. 1882-13.3. 1965) që në veprimtarinë e tij atdhetare, klerikale, kulturore e letrare u njoh dhe bashkëpunoi edhe me Petro Nini Luarasin dhe bijtë e tij Dhimitrin dhe Skënderin.
Në kryeveprën e Gëtes, ‘’Fausti’’, shqipëruesi Skënder Luarasi shkroi: ‘’Ky përkthim i blatohet Fan Stilian Nolit, figurës faustiane të popullit shqiptar’’ duke argumentuar se ‘’gjithë jetën e tij ai kërkoi të vërtetën dhe rrojti, punoi e luftoi për ta gjetuar atë. Përpjekja e Nolit identifikohet me përpjekjen e Faustit’’.
Në këtë rast jubilar po publikojmë disa fragmente nga kujtimet e Skënder Luarasit për udhëheqësin dhe mikun e tij të adhuruar Fan S.Noli.


Ismail Qemali, Isa Boletini e Fan Noli
Muaji janar i fali mëmëdheut tonë tre nga më të mëdhenjtë rilindas që patën fatin e bardhë të rrojnë sa ta shohin Shqipërinë të lirë e të pavarur dhe punën e tyre patriotike të kurorëzuar me sukses. Këta janë Ismail Qemali, i cili e blatoi emrin e tij përjetësisht në faqen e parë të Historisë së Shqipërisë së Re; Isa Boletini, i cili me luftën e tij për çlirimin prej zgjedhës turke e bëri emrin e Shqipërisë të dëgjohej me respekt nga gjithë bota dhe Fan S.Noli, i cili u bë një nga shprehësit më të fuqishëm të mendimit të rilindasve tanë dhe i dëshirave më përparimtare të popullit shqiptar.
Dy nga këta bij të nderuar të kombit tonë, Ismail Qemalin dhe Fan Nolin, kam patur fatin e madh t’i shoh për së afërmi dhe t’u dëgjoj këshillat atdhetare që më kanë ndihmuar edhe mua në çaste të vështira të jetës…
Kur në restorantin e hotelit ''Liria'' në Manastir, ndër delegatët e Kongresit të Dytë të Manastirit, Dervish Hima fliste me fjalë lavdërimi për Ismail Qemalin, Hysni Curri për Isa Boletinin dhe Petro Nini Luarasi për Fan Nolin, unë nëntë vjeçari që sapo pata dalë nga spitali dhe babai atje më shpinte për drekë, harroja të haja edhe bakllavanë tek mbaja vesh e shihja me sytë e mendjes viganët Ismail Qemali, Isa Boletini dhe Fan Noli tek suleshin drejt atdheut shqiptar që t'i jepnin dorën Nënës Shqipëri ta çlironin prej robërisë…
Të tre shqiptarët e mëdhenj vdiqën në mërgim: Isa Buletini vdiq 52 vjeç, më 23 janar 1916, i vrarë në Podgoricë me tradhëti. Ismail Qemali vdiq 75 vjeç më 24 janar 1919, i tradhëtuar në Peruxhia. Fan Noli vdiq 82 vjeç, larg atdheut i dërrmuar nga mundimet e 41 vjetëve në arrati. Ai është ndërlidhësi i dy epokave kombëtare.
(Shënim: Skënder Luarasit përgatiti për botim monografi për të tre këta kolosë të kombit shqiptar. Arriti të botonte ‘’Ismail Qemalin’’ (1962) dhe ‘’Isa Boletinin’’(1970) por ‘’Fan Nolin’’ jo! Në regjistrin e arkivit të Institutit të Histori-Gjuhësisë gjendet shënimi se S.Luarasi dorëzoi një material mbi 100 faqe për Fan Nolin, që ‘’nuk gjendet’’?!)

Masakra e Negovanit dhe Fan Noli
Më 12 shkurt 1905 ndodhi masakra e Negovanit dhe therrja e Papa Kristo Harallambit pikëlloi gjithë atdhetarët shqiptarë. Vetë malet buçitën:''Merrni gjaknë!’’ Porse gjaku i të parit prift shqiptar nuk shpaguhej as me gjak të dhespotërve të kishës bizantine, ndaj duhej një kryqëzatë kombëtare kundër terrorit të klerit shovinist dhe tiranisë së sulltanit të Stambollit. Këtë kryqëzatë e nisi Fan S. Noli, njëzetvjeçar, kur më 8 mars 1908 veshi rason e Papa Kristo Negovanit. Dorëzimi prift i Fan Nolit ndodhi në Nju Jork, porse lajmi i gëzuar u përhap me shpejtësi rrufeje nëpër gjithë Shqipërinë. Fytyra e patriotit nga Qyteza e Edrenesë u publikua dhe shpejt u bë ndër më të njohurat, më të dashurat e më të nderuarat e Rilindjes shqiptare.

Mbresa nga Fan Noli
Fan Nolin e kam parë me sytë e ballit dhe dëgjuar për të parën herë, nja katër vjet më vonë, në një miting kombëtar të thirrur nga shoqëria shqiptare ‘’Vatra’’ në Boston Mass. Aty mori fjalën ndër të huajt edhe George Fred Williams, personalitet impozant, i cili më 1914 humbi postin e ambasadorit amerikan në Athinë se pati protestuar për masakrat e ushtrisë greke në Toskëri. Një pesëmbëdhjetëvjeçar si unë në atë kohë, që akoma s’ka as përvojën, as kulturën e duhur për të çmuar vlerat morale dhe mendore të njerëzve të shquar, impresionohet përgjithësisht prej së jashtmes së një personaliteti. Fan Noli, emrin dhe famën e të cilit e kishin njohur gjithë patriotët shqiptarë që më 1908, qe disi shtatshkurtër. Kur e mori fjalën në atë miting, unë në fillim pësova një farë zhgënjimi sepse prisja të shoh diçka madhështore në të. Veçse në atë trup mesatar po të lidhur fort mirë, të binte në sy tipari i tij imperativ, sidomos kur fliste.
Dhe si fliste Fan Noli?
Me ne të rinjtë nga mosha që e vizitonim në qendrën e ‘Vatrës’’ për të nxënë prej udhëheqësit rolin dhe vrullin e asaj shoqërie, Fan Noli fliste me zërin e një prindi të dashur e të mirë, ashtu si fliste me punëtorët, veprimtarët e sinqertë, sidomos me anëtarët e shoqërisë panshqiptare ‘’Vatra’’. Me kokëfortët, me ata që as shohin, as dëgjojnë, Fan Nolit i pëlqente si për sport, ta amelzonte bisedën me lloj-lloj bulmesa të ironisë së tij të njohur. Porse kundër armiqve të tij politikë Fan Noli derdhte sarkazmën e tij therrëse. Këtë mënyrë të foluri do t’ia kenë ndjerë fort edhe përfaqësuesit e shteteve fqinj armiq të vendit tonë, asaj dite dhjetori 1920, kur i detyroi të njihnin edhe Shqipërinë anëtare të Lidhjes së Kombeve, por edhe katër vjet më vonë, pikërisht në atë shoqëri kombesh, kur si në pasqyrë u tregoi politikanëve të fuqive të mëdha se ç’fytyrë kishin.
Fan Noli qe i fortë në fjalën e tij kur e kapte zemërimi ndaj shkelësve të parimeve të tij socialiste.
Nga jeta patriarkale e ngushtë Fan Noli u shkëput shpejt dhe me vetëdije kapërceu nacionalizmin borgjez duke u bërë përfaqësuesi më i shquar në Shqipëri për idealin e lartë internacionalist.
Fan Noli e nisi karierën e tij si aktor dhe si i tillë kish një forcë retorike që e gjeje në bashkatdhetarin e tij Aleksandër Moisiu. Por unë këtu s’kam qëllim të tregoj për zotësinë që natyra dhe shkolla i patën dhuruar Fan Nolit. Gjeninë e tij si shkrimtar dhe njeri të artit e të kulturës ia kanë shpallur botës autorë me famë universale si Bernard Shou dhe Tomas Man dhe sa e sa profesorë, kompozitorë, biografë, historianë nga më të përmendurit në Amerikë e në Europë.

Takime me Fan Nolin
Unë dua të përmend këtu disa reminishenca që më kanë mbetur nga takimet e mia me këtë atdhetar, jo vetëm të madh por edhe të dashur e të mirë.
Përveç nga vizitat në grup që i bënim ne studentët Fan Nolit, në qendrën e ‘’Vatrës’’, u poqëm në Shqipëri më 1921 kur ai qe rikthyer nga Gjenova dhe në shoqëri të shumë personaliteteve të kohës po ecte në rrugën e Kalasë ndërsa unë po kaloja në drejtim të kundërt. Më vuri re, e përshëndeta, më dha dorën, të cilën ia putha me respekt. Më tha: ’’ Shyqyr mirë q’u poqëm në Shqipëri!’’ Më pyeti për familjen dhe u ndamë.
(I mjeri imzot Fan Noli! Erdhi në Shqipëri që t'i shërbente Atdheut siç i pati shërbyer përjashta. Po kush iu bë për shok? Nga një situatë e tillë do të lindte proverbi shqip: ''Po re me qena, ngrihesh me pleshta''
Ironia historike është e tmerrshme për këtë intelektual të dorës së parë. Rrethanat e shëmtuara e bënë të sillet edhe në mënyrë ‘’jo të pëlqyer’’ dhe nën influencën e mendjemëdhenjve dhe të sharlatanëve nisi të flasë dhe shkroi edhe gjëra që e dëmtuan. Marrim për shembull hymnin tallës që i bëri Ahmet Zogut. Ia dhuroi armën e tij malokut, shpatën me dy presa, me të cilën ai e goditi : ''Imzot, e dinja që ishe poet, po jo edhe bejtexhi!'')
Më 1923 u takuam në Vjenë. Ne nja pesë studentë e vizituam në hotelin ‘’Hamerlin’’. Na pyeti si vinim në mësime. Dhe kur dikush ia paraqiti Qemal Butkën si student të shkëlqyer, Fan Noli u shpreh: ‘’Ah, që beharin nuk e sjell një lule!’’ dhe na këshilloi të studjonim më mirë dhe të interesoheshim më shumë për hallet e popullit që na mbante me bursë…

Malli për trojet kombëtare
Fan Noli zhuritej nga malli për trojet kombëtare.
Vjeshtën e motit 1923, ai e grishi Halil Nesimin nga Qyteza, të cilin e pati njohur më parë në ShBA, ta shoqëronte gjatë udhëtimit elektoral Tiranë- Korçë-Kolonjë-Përmet-Gjirokastër. E pyeti Halilin në Korçë: Ku është Qyteza.
''Do ta shohësh kur të arrijmë Qafën e Qarrit'' iu përgjegj Halili
Dhe kur arritë Qafën e Qarrit: ''Ku është Qyteza?'' e pyeti Fan Noli përsëri.
''Do ta shohësh kur të arrijmë Qafën e dytë të Qarrit'' iu përgjegj Halili duke ia shtuar edhe më kureshtjen. Dhe kur arrinë Qafën e Dytë të Qarrit, dhe Halili i tha shoferit të qëndronte automobilin, dhe zbritën jashtë: ''Ç'bukuri të rrallë që po më shohin sytë!'' klithi Fan Noli duke soditur atë qark të rrethuar malesh që prej Gramozit e gjer përtej Vjosës e Dhëmbelit…
Pa Starjen e Shahin Kolonjës, në fletoren e të cilit ''Drita''pati shkruar që në rininë e vet artikuj patriotikë me pseudonimin ''Ali Baba Qyteza''; Rehovën e At Naum Cerës me të cilin kishin bashkëpunuar në Amerikë; më poshtë Vodicën e Atë Paisit me të cilin do të bashkëpunonte më vonë për të themeluar kishën autoqefale në Shqipëri. Lark mbi shtatë bregoret në mes t'atij qarku, Halili i tregoi mëhallën e fshatit të Petro Nini Luarasit, (i cili sikundër e thotë Fan Noli në letrën e tij 12.12.59 ''më gatiti udhën këtu'' në ShBA)
''Po ku është Qyteza'?'' pyeti Fan Noli me dëshirë ta shihte sa më parë.
Dhe Halili filloi t'i numërojë fshatrat n'anën e djathtë të asaj krahine të dëgjuar për burra trima dhe patriotë që ia kanë zbardhur faqen atdheut. I tregoi Vithkuqin e Naim Bredhasit, Rehovën e Bajazitit që u vra në Orman Çiflig, në mes të pesë djemve korçarë, në luftë kundër hordhive turke më 17 korrik 1911 dhe Selenicën e Shefko Ilikos, me të cilin Fan Noli pati punuar bashkë në zyrat e faderatës panshqiptare Vatra. Fan Noli dëgjonte; por befas i drejtoi sytë nga mali që quhet ''i zi'' prej ngjyrës që i japin kreshtat dhe mërmëriti për vete:''Ç'formë fisnike i ka falur Natyra''.
Dhe pastaj me zë të lartë:''Qyteza-ku është Qyteza!''
Dhe Halili: ''Ai fshat më poshtë, n'anën juglindore të Malit të Zi, përkrah Selenicës, është Qyteza''
''Sa vend i bukur! Sa vend i dashur!'' thirri Fan Noli ngadalë e me theks të fortë, të gëzuar. Pastaj si i rrëmbyer nga një vegim i largët, vazhdoi: ''Lil kur ta kemi shpallur Shqipërinë Republikë, do të ndërtojmë atje një kasolle dhe në behar do të vij të kaloj pushimet! ’’
Për fat të keq jo Qytezën, kurrë, por as Shqipërinë nuk e pa më pas dhjetorit 1924, kur u detyrua tok me antarët e qeverisë demokratike të largohet nga Tirana!
Fan Noli e deshi Shqipërinë me mall të madh, sikur të ishin mpiksur në zemrën e tij malli i gjithë atyre paraardhësve të tij që shekuj më parë e kishin lënë Qytezën, vatrën e katërgjyshërve dhe kishin vdekur në Ibrik-Tepe pa arritur të shihnin mëmëdhenë e moçëm.

Lamtumirë Shqipëri
Atë ditë të zezë, kur do të linte Vlorën për në Bari, mblodhi rreth tij edhe vullnetarët e bandës ‘’Vatra’’ që vetë i kishte nisur nga Bostoni për të përcjellë luftëtarët shqiptarë triumfalisht në Tepelenë, Korçë e Vlorë dhe u tha: ’’Vëllezër e shokë, ju duhet të qëndroni në Atdhe sepse populli ka nevojë për kulturë, për art, për muzikë. Këtë mund dhe duhet t’ia jepni ju këtij populli. Prandaj qëndroni në atdhe, duke punuar për këtë qëllim’’.
E përmenda këtë ngjarje sepse edhe vetë u gjenda në një situatë të ngjashme kur qeveria monarkike më preu bursën në Austri. Në qershor 1928, në Vjenë, roja personale e tij më shpuri afër parkun Schënbrun, ku u takova me Fan Nolin. I shfaqa pesimizmin që më kishte kapur dhe se do i shkruaja tim vëllai, Dhimitrit, të më siguronte pasaportën dhe navllon për në Amerikë.‘’Kjo tregon dobësi prej teje’’, më tha. ‘’Duhet të kini parasysh mbi të gjitha interesin e vendit, si yt atë‘’.
Në bisedë e sipër ra fjala për babanë tim (Petro Nini Luarasin) dhe m’u zotua se do të më tregonte ç’mbante mend për të. Kur u ktheva pas pushimeve në Vjenë, roja personale e tij më dorëzoi letrën me adresë Timmandorf, data 21.7.28.

Korespondenca me Fan Nolin
Kur vuaja në kampet e përqëndrimit në Francë, im vëlla Dhimitri më dërgonte nga Amerika të fala nga Imzot Fan Noli.
Më 1945, isha në Marsejë duke pritur riatdhesimin tim, kur im vëlla më dërgoi me anën e bankës së Bordeaux-it njëqind dollarë, me shënimin që të prisja të më vinte pasaporta për të vajtur në ShBA. Vetë Fan Noli qe interesuar për të vajtur atje dhe të punoja me të. Por sapo mora vizën nxitova të kthehem në atdhe. Avisën e bankës ia dhashë Vasil Gërmenjit që t’ia kthente bankës me shënimin’’ikur në Shqipëri’’ dhe t’i shkruante tim vëllai…

Më 21 tetor 1948, nga Bostoni më dërgoi një letër në të cilën më shkruante:’’Ju falemnderit për vjershat e Migjenit të cilat i këndova me interes të thellë.’’.

Më 1 dhjetor 1959 Imzot Noli më dërgoi ‘Albumin’’ me shënimin: ‘’Prof. Skënder Luarasit, Për kujtim miqësie’’.
Njëmbëdhjetë ditë më vonë, më 12 dhjetor 1959, më ngushëlloi me fjalë atërore për fatkeqësinë që më gjeti:
‘’Mësova me hidhërim të thellë që ju paska lënë shëndenë shoqja. Vetë shëndoshë! Ju rruashin fëmija,’’ 12/12/59
Dhe në anën e sipërme të letrës, shtesën: ‘’Ditën e Indipendencës fola mbi babanë tuaj Petron që më gatiti udhën këtu.’’
Përmes këtyre fjalëve njoha më mirë zemrën e madhe të Fan Nolit.

Më 20 mars 1960 i shkrova një letër ku i shkruaja për çastin e zbulimit të monumentit të Skënderbeut në Krujë, kur më pushtoi malli për këngëtarin e heroit kombëtar.
‘’I nderuar e i dashur Imzot Noli
Në mes të zisë sime e të fëmijëvet pa nënë mora letrën Tuaj dhe ndjeva në pikëllim e sipër sa e madhe qenka fuqia e ngushëllimit.
Ju, i dashur dhe i respektuar Atë Noli, me simathinë që më rrëfyet për vdekjen e sime shoqe po edhe me dashurinë që shprehni në të njëjtën letër për babanë tim, më dërguat prej shpirtit Tuaj të madh, që nga mërgimi, dy rreze drite, të cilat ma çuarrë mjergullën, më shtuan jetën e ma prunë zemrën m'afër njerëzimit.
Sa e sa herë, kur lexonja bashkë me të mjerën Olgë ndonjë veprën Tuaj, qoftë edhe vetëm shënimin për vëllanë e saj Migjenin, ajo psherëtinte, e si me vete, thosh për Ju: ''Ç'fatkeqësi për letrarët e rinj shqiptarë që nuk u ndodhët pranë t'i këshillonit e ti ndihmonit në ngritjen e kulturës sonë së re!’’
Unë vetë në punën mësimore timen ose në përkthimet që më duheshin në shkollë nuk do të kisha bërë dot asnjë çap përpara në lulishten e letravet botërore po të mos ecnja n'udhën e mbarë që na patët sheshuar Ju, i adhuruari Imzot Noli.
Shumë nga miqt e mi të rinj, që nuk Ju njohin veç se nga idealet Tuaj me të cilët janë ushqyer, kur u tregova për letrën Tuaj sa s'deshën të ma rrëmbenin duke thënë: ''A do të kemi fatin ta njohim edhe ne, ta shohim për së gjalli!''
Në Krujë, në çastin kur u zbulua monumenti i Skënderbeut, më pushtoi malli për Ju, Këngëtar i Kreshnikut tonë.
Skulptori Janaq Paço më dorëzoi dy fotografira të monumentit që t'Jua dorëzonj Juve, tok me lutjen që të kini mirësinë t'ia ndërroni me dy Tuajat, një në profil e tjetrën ballas. Unë s'po Ju lutem të më dërgoni një mua, shumë i dashur dhe i nderuar Imzot Noli, me shpresë se unë, bashkë me brezin e ri që Ju don dhe Ju adhuron, do të kem fatin t'Ju shoh prapë n'atdhenë tonë të rilindur, në lulëzim e sipër, n'altarin e të cilit Ju jini shtyllë themelore.
I adhuruar Imzot Noli,
Nga një ndjenjë që më diktonte distancë ndaj Jush, druanj se nuk e kam plotësuar detyrën, duke mos Ju përgjigjur për sa herë që Ju më kini kujtuar. Po gjithmonë Ju kam patur në zemër me ndjenja të thella dashurije dhe adhurimi dhe mbetem plot dëshirë që t'Ju kujtoj kështu për jetë.
Skënder Luarasi
20 mars 1960

Letra që mora më 16 korrik 1960 qe shkruar anglisht dhe e daktilografuar, gjë që tregonte se ia kishte diktuar sekretares, kurse Fan Noli nuk qe mirë me shëndet.
(Fan Noli u plevitos më 1933. Shkak kryesor që sëmundja s'i ndalej ish se gjatë kohës që qëndroi në Europë pas largimit nga Shqipëria, vojti keq, trupin e kish të lodhur nga puna, nga mjerimet e mërgimit dhe vobekësia. Nga ana tjetër Noli s'i jepte rast trupit të shëndoshej se punonte ditë e natë, duke shikuar libra, vjersha e përkthime të ndryshme, vojti nga anemia, reumatizmi s'iu nda fare, vojti nga diabeti deri sa e zuri kanceri.)

Tek letra, e përkthyer shqip, shkruhej:
I dashur Zoti Luarasi
Ju falem nderit për letrën tuaj të marsit ‘60, për kartëpostalen e mbyllur në të që paraqet përmendoren heroike të Skënderbeut punuar prej Janaq Paços, dhe për pullat që përkujtojnë babanë tuaj. Nën dy zarfe të veçantë do të merrni një kopje të librit tim botuar së fundi ''Përvjetori i pesëdhjetë i kishës'' dhe një sërë gjashtë fotografish. Lutem ia dorëzoni të gjitha këto mikut tonë skulptorit Janaq Paço. Shpresoj se do të gjejë ç'i duhet në fotografitë me fytyrë të plotë, tri të katërta dhe në profil. Kur të ketë mbaruar me punën e tij, ju mund t'i ndani fotot në mes tuaj.
Lutem, thuajini zotit Paço që unë e vlerësoj shumë nderimin që të shoh të punuar bustin tim nga një artist aq i çquar. Duhet të kërkoj ndjesë për vonesën time në përgjigjen e letrës suaj.
Jam mbytur në punë. Shpresoj të jesh mirë. Me të fala të sinqerta për ju,
Mbetem juaji me besë
Fan S.Noli
Libri i përmendur në këtë letër nuk më ra në dorë, një letër në të cilën më kërkonte një kopje të librit ''Mallkimi i shkronjave shqipe'' greqisht-shqip prej Petro Nini Luarasit, më humbi.

Nuk kishte mot që të mos merrja nga Fan Noli një letër ose kartëpostale me urim: Me falenderime dhe urime prej zemre…Gëzuar vitin e ri me të gjitha të mirat…’’
Në letrën e fundit që mora me rastin e përvjetorit të lindjes së Shekspirit (të cilën ia huajta dikujt për studim dhe ma humbi) më shkruante se sa i mbytur në punë që ishte.

Noli-gjigant intelektual
Noli qe i gjithanshëm: I thellë dhe i gjerë në mendime, enciklopedist nga dituria, '' rebel'' që nga vogëlia dhe gjigant intelektual.
Ai është një nga letrarët më të shquar: 42 volume anglisht e shqip, origjinale dhe përkthime me brendi fetare, historike, biografike, letrare, muzikore, teatrale, oratorike, politike. Dallohej për durim shembullor në punë: një herë Fan Noli qe duke përkthyer ''Skënderbenë e Longfellos'' në shqip. Ora vajti 12 dhe nëpunësit e lajmëruan për drekë. ''Kam punë'' u tha. Kishte ngelur në rimën e vargun që fjalë për fjalë thuhet: Lidheni në hekura
Këtë shkronjës me libra dhe tru
Nuk dimë sa variante shkarraviti, por më në fund thirri: ''Eureka!''
''Lidhmani''- tha, '' me litar''
Shkronjësin me kallamar.''
Dhe çakërqejf mes shokëve që prisnin u nis për drekë.
Askush tjetër nga patriotët tanë nuk i shërbeu atdheut më gjatë e popullit më besnikërisht, e nxorri nga mesjeta e zezë dhe e pruri në pragun e socializmit.
Noli mbi të gjitha ishte atdhetar shqiptar.
Petro Kreshpani që për një kohë të gjatë kishte shërbyer në kishën e Bostonit si pitrop dhe e njihte nga afër Fan Nolin thotë se ai ‘’e përdori edhe kishën tonë në Amerikë si vend për të mbajtur gjallë shqiptarizmën. Feja e tij ishte një: atdhedashuria. Pra Noli mbi të gjitha ishte shqiptar.’’
Ai u përpoq me mish e me shpirt që Peshkopata e Kishës Ortodokse të Shqiptarëve në SHBA të varej nga Sinodhi i Shenjtë i Shqipërisë.

Një dokument kuptimplotë
Albanian Orthodoxe Church in Amerika
Boston Massachusette,
Korrik 28 1946
Krye-Hirësi,
Disa kohë më parë, ju bëra të njohur që Peshkopata këtushme, me vendim të kuvendit, dëshiron të hynjë nënë juridiksionin e Sinodhit të Shenjtë të Shqipërisë. Nuk e di a ju ranë në dorë telegramet që ju dërgova mbi këtë çështje. Në qoftë se po, ahere e mar me mend që ka ndalime për plotësimin e kërkesës sonë. Në rastin e funtmë, ju lutem, lajmëroni me pak fjalë se kjo punë nuk mund të mbarohet tani për tani dhe t'a mbyllim këtë mesele gjer sa të ndryshohet gjendja në favorin tonë. Kam shpresë të mar përgjigjen me kohë për kuvendin e afërmë të Peshkopatës 22 Shkurt 1947. Gjer ahere ju lutem të më kujtoni në meshë.
Shërbëtor i përunjur i Krye-Hirësisë suaj
F.S. Fanoli.
Krye-Hirësisë së Tij
Kryepiskopit të Shqipërisë


Na la Fan Noli!
Një ditë marsi të vitit 1965 po shëtisja në bulevard mes shokësh kur na u bashkua shkrimtari i nderuar Dritëro Agolli. Pasi shkëmbyem përshëndetjet e rastit, me zë të ulët na tha gjëmën: ‘’Na la Fan Noli’’.
M’u duk sikur më qëlloi zemrën një rrufe nga qiell i kaltër. U largova heshturazi nga shokët, u ngjita në banesë dhe qava e qava e qava për humbjen e mikut më të shtrenjtë që më kishte mbetur, kolosit patriot e diplomat, që gjatë viteve me radhë ndër ditë të zeza të Shqipërisë, i kishim kthyer sytë për shpëtim. Ai nuk qe vetëm mik i shtrenjtë i tim eti por dhe mentori im, mësuesi im gjatë punës sime si arsimtar. Me letrat e tij, të përhapura fshehurazi në kohën e Zogut, si abetarja në kohën e Sulltan Hamitit, unë ushqeva nxënësit e mi.
Imzot Fan Noli ishte babai shpirtëror i gjithë shqiptarëve atdhetarë, po për mua ka qenë mësues. Kam përfituar prej tij më shumë se nga gjthë profesorët që pata dëgjuar në shkollat e mesme ose në universitete. Që më 1920 kur fillova të jap mësime në fillore, më pas në gjimnaz e universitet gjer më 1968 kur më nxorën në pension, gjatë një gjysëm shekulli, Fan Noli me veprat e tij origjinale e me përkthimet e tij të mrekullueshme, m’u ndodh ndihmësi im më i mirë për të edukuar rininë shqiptare në drejtim nacional dhe internacional. Dhe kur jepja hartime letrare, kënaqesha kur edhe në regjimin e monarkut që kish dënuar Fan Nolin me vdekje, studentët shpreheshin me admirim për shqiptarin dhe socialistin e madh në arrati.
Fan Noli është ndërlidhësi më i dalluar midis Rilindjes Kombëtare dhe Shqipërisë së sotme që si një kolos e zgjeroi aktivitetin e tij në tri kontinente, rrojti shumë e vdiq me vaft e me nder.
Një nga miqtë që i qëndroi besnik deri në fund, Gary Riska, më shkroi:
‘’Fan Noli i lindur e i vdekur në dhe të huaj, me shqipen e tij, me kulturë universale, me ndjenjat e tij humane dhe socialiste, na la trashëgim këto vlera të mëdha dhe na bëri të nderohemi e të mburremi që jemi shqiptarë’’
Me vdekjen e Nolit, ‘’mbaroi’’ kolonia shqiptare në Amerikë.
Sa e varfër më duket tani edhe kjo Shqipëri që humbi burrin më të shquar të saj!

Skënder Luarasi Kujtime te pabotuara


Foto 1. Skender Luarasi
Foto 2 Fan Noli , Dhimitri Nini -Luarasi (ne mes, pas vajzes)
Foto 3. Nga korespondenca e S.Luarasit me Fan Nolin

[petrol]

Në Ditën Botërore të Përkthimit nderojmë me respekt të thellë kujtimin dhe kontributin e dhjetra e dhjetra shqipëruesve të cilët me përkushtim e talent ditën ta ngrenë gjuhën shqipe në rangun e gjuhëve botërore duke përkthyer me dhjetra kryevepra.
Në këtë ditë përkujtoj Skënder Luarasin (1900-1982) i cili që në moshën 19-vjeçare nisi rrugën e përkthimeve duke arritur që t’u dhurojë bashkëkombësve shqiptarëve mbi 30 vepra të letërsisë botërore... Por edhe sa e sa përpjekje e vështirësi për t’i botuar e ribotuar deri në ditët e sotme në përballlje me …
Në foto tregohet edhe posteri i vetëm ndër vite i publikuar nga organi ''Drita '' i Lidhjes së SHkrimtarëve ne janar 2000 me rastin e 100-vjetorit të lindjes të Skënder Luarasit ...

Shqipërimet e Skënder Luarasit

1) Johan Volfgang Gëte (Johann Wolfgang von Goethe)
1.Faust (Faust)
2.Gëci i Berlihingenit (Gotz von Berlichingen)
2)Uiliam Shekspir (William Shakespeare),
1.Rikardi II (Richard II)
2.Rikardi III (Richard III),
3.Tregtari i Venedikut (Merchant of Venice)
4.Komedia e gabimeve (Comedy of Errors)
5.Mbreti Lir (King Lear)
6.Si ta doni (As You Like It)
3)Fridrih Shiler (Johann Christoph Friedrich von Schiller)
1.Cubat (The Robbers)
2.Fiesko (Fiesco)
3.Intrigë e dashuri (Intrigue and Love),
4.Vilhelm Tel (William Tell)
5.Don Karlos (Don Carlos).
6.Vajza e Orleanit (Die jungfrau von Orleans)
4)Ualt Uitman (Walt Whitman)
1.Fije bari (Leaves of Grass),
5)Xhorxh Bajron (George Byron)
1.Çajld Harold (Childe Harold's Pilgrimage)
6)Aleksandër Pushkin (Aleksander Sergejeviç Pushkin)
1.Boris Godunov
7)Alfred Tenison (Lord Alfred Tennyson).
1.Enoh Arden (Enoch Arden)
8)Gotold Lesing (Gotthold Ephraim Lessing)
1.Emilia Galoti (Emilia Galotti)
9)Aleksandër Ostrovski
1.Shtrëngata
10)Lope de Vega (Lope Felix de Vega Carpio)
1.Fuente Ovehuna
11)Oskar Uaild (Oscar Wilde)
1.Përralla të zgjedhura
12)Çarls Dikens (Charles Dickens)
1.Oliver Tuist
13)Kalidasa
1.Sakuntala
14)Xhon Milton (John Milton)
1.Samson Agonites
15)Tomas Uinkop
1.Skënderbeu
16) Morton F. Eden
1.Shqipëria dhe pakënaqësit e saj
17)Henri Uodsuërth Longfellou (Henry Wadsworth Longfellou)
1.Kënga e Hajavathës
18) Stavro Skëndi
1.Zgjimi kombëtar shqiptar : 1878-1912
19)Gribojedov
1. Mjerë kush ka mend ( i pa botuar)
20) Guilherme Figueiredo
1.Këtu fjeti një perëndi (i pa botuar) - etj

[petrol]

Shtepia Botuese Berati - Prizren do te botoje ne Kosove kolanen e 6 veprave te Shilerit te shqiperuara nga Skender Luarasi. ‘’Wilhelm Tell’’ (‘’Vilhelm Teli’’, 1934), ‘’Kabale und Liebe’’ (‘’Intrigë e dashuri’’ , 1955), ‘’Die Räuber’’ (‘’Hajdutët’’, 1958), ‘’Fiesco’’ (‘’Fiesko’’, 1958), ‘’Die Jungfrau von Orleans’’ (‘’Vajza e Orleansit’’, 2007) dhe ‘’Don Karlos’’ (‘’Don Karlos’’, 2014)

Shqipërimet e Skënder Luarasit (1900-1982)

1) Johan Volfgang Gëte (Johann Wolfgang von Goethe)
1.Faust (Faust)
2.Gëci i Berlihingenit (Gotz von Berlichingen)
2)Uiliam Shekspir (William Shakespeare),
1.Rikardi II (Richard II)
2.Rikardi III (Richard III),
3.Tregtari i Venedikut (Merchant of Venice)
4.Komedia e gabimeve (Comedy of Errors)
5.Mbreti Lir (King Lear)
6.Si ta doni (As You Like It)
3)Fridrih Shiler (Johann Christoph Friedrich von Schiller)
1.Cubat (The Robbers)
2.Fiesko (Fiesco)
3.Intrigë e dashuri (Intrigue and Love),
4.Vilhelm Tel (William Tell)
5.Don Karlos (Don Carlos).
6.Vajza e Orleanit (Die jungfrau von Orleans)
4)Ualt Uitman (Walt Whitman)
1.Fije bari (Leaves of Grass),
5)Xhorxh Bajron (George Byron)
1.Çajld Harold (Childe Harold's Pilgrimage)
6)Aleksandër Pushkin (Aleksander Sergejeviç Pushkin)
1.Boris Godunov
7)Alfred Tenison (Lord Alfred Tennyson).
1.Enoh Arden (Enoch Arden)
8)Gotold Lesing (Gotthold Ephraim Lessing)
1.Emilia Galoti (Emilia Galotti)
9)Aleksandër Ostrovski
1.Shtrëngata
10)Lope de Vega (Lope Felix de Vega Carpio)
1.Fuente Ovehuna
11)Oskar Uaild (Oscar Wilde)
1.Përralla të zgjedhura
12)Çarls Dikens (Charles Dickens)
1.Oliver Tuist
13)Kalidasa
1.Sakuntala
14)Xhon Milton (John Milton)
1.Samson Agonites
15)Tomas Uinkop
1.Skënderbeu
16) Morton F. Eden
1.Shqipëria dhe pakënaqësit e saj
17)Henri Uodsuërth Longfellou (Henry Wadsworth Longfellou)
1.Kënga e Hajavathës
18) Stavro Skëndi
1.Zgjimi kombëtar shqiptar : 1878-1912
19)Gribojedov
1. Mjerë kush ka mend ( i pa botuar)
20) Guilherme Figueiredo
1.Këtu fjeti një perëndi (i pa botuar) - etj

[petrol]

Mesazhe nga Tempulli Shilerian

Nga vepra e Shilerit : ''Hajdutet'' , shqiperoi Skender Luarasi
Hyrje
''Karl Moori është fisnik dhe i dëlirë në shtytjet e tij, ai ëndërron që ta riorganizojë shoqërinë. Ai hakmerret kundër tiranëve me metodat e terrorit indivudual. ”Këtë diamant ia mora një këshilltari të financave, i cili ua shiste titujt e nderit dhe postet atyre, që paguanin më shumë, dhe u mbyllte portën patriotëve të përmalluar për atdheun e vet. Këtë gur të çmueshëm unë e mbaj si kujtim të një prifti të fëlliqur, të cilin e mbyta me këto duart e mia, sepse duke predikuar ai ankohej për rënien e inkuizicionit”. (Akti II, skena 3).
Karl Moori e dënon ashpër korruptimin, egoizmin e klasave sunduese. ”Ata vrasin mëndjen për të gjetur, se si mundi natyra të lindte një Iskariot, kurse shumë prej tyre që nuk janë as më të këqinjtë, do të ishin gati ta shisnin Trininë e shenjtë për dhjetë copë të argjendtë....”
Kështu, Karl Moori nuk është një cub i thjeshtë, ai është kryengritës, rebel politik.
Por Karl Moori arrin te bindja, se rruga që ai ka zgjedhur nuk do të çojë në rezutatet e dëshiruara. Vartësit dhe shokët e tij nuk duan t’i marrin parasysh idealet e tij humanitare dhe fisnike. Ata grabisin, vrasin gra e fëmijë dhe në fund të fundit Karli largohet i tmerruar nga ata.
‘’Mallkuar qofshin vrasësit e fëmijëve, të grave, të të sëmurëve’’, thotë ai, dhe, pasi bindet për pafuqinë e tij, heq dorë nga kryengritja.
“O, unë i marri, që ëndërroja ta ndreqja botën me mizoritë e mia dhe t’i mbroja ligjet me anën e anarkisë. Unë këtë e quajta hakmarrje dhe drejtësi. Fale, o krijues, kalamanin që deshi të të pradiste në punën tënde. Vetëm ty të përket shpagimi. S’ke nevojë për ndihmën e njeriut.” (Akti V, skena 2)
HAJDUTËT - Friedrih Shiller.pdfPor çfarë mbetet në zemrën e lexuesit dhe të spektatorit nga ”Hajdutët” e Shilerit? Urrejtja për despozitim dhe dëshira e zjarrtë për ta ndryshuar rendin shoqëror.