Shqipėri: Allahu i ndaluar?
Kur mbėrrin nė Tiranė, kryeqytetin e Shqipėrisė, pret tė zbresėsh nė njė shkretėtirė shpirtėrore post-komuniste. A nuk mburrej vallė regjimi grotesk leninisto-maoist i Enver Hoxhės se kish farkėtuar me hekur e zjarr “shtetin e parė ateist tė planetit”? Gabim. Aeroporti ėshtė ripagėzuar... Nėnė Tereza, dhe padyshim mund tė mburret se ėshtė i vetmi aeroport nė botė qė mban emrin e njė shenjtoreje, e cila pėr mė tepėr eshtė edhe laureate e ēmimit Nobel. Ah, kjo Shqipėria e pabesueshme, ku vetėm njėzet vjet mė parė, varja e kryqit apo shfletimi i Kuranit mjaftonin pėr tė tė damkosur si “armik populli”, domethėnė i partisė, mė saktė i Shefit tė gjithėpushtetshėm. Shefi shkoi, vdiq mė 1985, por jo i balsamosur (ekipi balsamues koreano-verior vrapoi asokohe nga PjonJangu, por u gabua nė rregullimet e aparateve dhe nė vend qė tė ngrinte kufomėn, e shkrumboi!). Qė prej kėsaj kohe, Zoti zuri sėrish vend. Gjithė vendin? Kjo pyetje shtrohet sapo del nga aeroporti kur pėrballesh hundė mė hundė me shtatoren e Nėnė Terezės. Ja pra njė vend ateist nė tė cilin tashmė gjithēka sillet rreth emrit tė Zotit. “Vendi betohet, bile deri nė tradhėti, thotė Ilir Yzeiri, edhe pse besimi ėshtė shkėrmoqur prej njė gjysmė shekulli shpėlarje trush intensive”.
S’ka pra asgjė pėr t’u habitur, pėr kėtė historian dhe gazetar frankofon, me skuadronet e priftėrinjve, popėve, imamėve, pastorėve tė gjithė llojeve, guruve e shitėsve ambulantė tė shpirtrave, amerikanė, kroatė, grekė, turq, arabė, spanjollė, iranianė... qė me vrik investuan nė Shqipėri, nė ish-shkretėtirėn fetare tashmė shndėrruar nė “tokė misioni”. Ja pra, sidomos, njė tokė islame, ku nė dhjetė banorė shtatė janė muslimanė, dy ortodoksė dhe njė katolik, por ku – dhe kėtu qėndron e papritura – mbijnė mė shumė kėmbana se minare. Mė mirė akoma, shteti ka lartėsuar nė festė kombėtare 19 Tetorin, pėr nder asaj dite tė vitit 2003 kur Nėnė Tereza u lumnua nga Gjon Pali II, nė Romė.
Nė kryeqytet, Tiranė, Islami ka profil tė ulėt. Nga zemra e kėtij qyteti tė kėndshėm, ngrehur qė prej vitit 1614 prej gjeneralit osman Suleiman Pasha, ka mundur t’i shpėtojė uraganit maoist vetėm njė monument - tashmė ndėr tė vetmit mė antikė tė qytetit: xhamia e Et’hem Beut. Ndėrtuar ndėrmjet viteve 1792 dhe 1821, ky tempull islamik, tėhuajzuar pėr gati gjysmė shekulli, iu hap besimtarėve vetėm nė vitin ... 1991, teksa njė turmė prej 10000 besimtarėsh mėsynė tė faleshin, mė nė fund, nė dritėn e diellit. Xhamia, e cila prezantohet si “munument historik” nė faqen e internetit tė kryeqytetit, qėndron jo larg statujės sė ashpėr kalorsiake tė heroit kombėtar, Skėnderbeut (1405-1468), kėtij katoliku shqiptar, i cili pasi pėrqafoi Islamin e shėrbeu pranė sulltanit osman, u rikthye nė katolik dhe i dha jetė njė lufte tė fortė por tė pafrytshme kundėr “tė pabesit turk”. Shqipėria e ringjalli kujtėsėn pėr tė qė prej fillimeve tė shekullit XIX dhe e lartėsoi si atin e Kombit pėrpallė Tė Pėrjetshmit. Xhamia mund tė presė vetėm njė grup tė vogėl besimtarėsh nėn harkadat e stolisura me ndėrthurje, korrniza tė peisazheve tė pazakontė fshatrash toskanė. Sot mund tė takosh rėndom besimtarė tė motshėm ose – shenjė e kohės? – shumė tė rinj. Kėtu, nuk ka predikime, vetėm njė thirrje a capella e muezinit, e cila thithet e humbet shpejt nė zallamahinė e qytetit. Besimi i Muhamedit na qėnka atėherė kushėriri i varfėr i Shqipėrisė “demokratike”? “Islami ėshtė besimi i tė pėrjashtuarėve” , thekson Ervin Hatibi. Poet i njohur, artist fugurativ dhe intelektual i respektuar, ky musliman laik vėren nė establishmentin shqiptar njė refuzim alergjik dhe “nevrotik” tė prurjeve osmane dhe islamike nė identitetin shqiptar. Nė fillimet e shekullit XX, kujton ai, Tirana dispononte 19 xhami pėr vetėm 20 000 shpirtra; sot, numėrohen vetėm 6 faltore pėr njė milion banorė. Teksa pėrshkon poshtė e pėrpjetė Tiranėn, asgjė, ose shumė pak, tė pėrkujton se ndodhesh nė kryeqytetin e njė vendi musliman, i cili i dhuroi Perandorisė Osmane njė pafundėsi kryeministrash, ulemash, gjeneralė... dhe Orientit arab njė dinasti e cila, prej kedivit Mehmet Ali e deri tek mbreti Faruk, hodhi bazat e Egjiptit modern. Nuk rastis tė hasėsh vajza tė mbuluara - me pėrjashtime shumė tė ralla – apo imamė me turbanė apo restorante qė shpallen “hallall”. Ndėrkaq, kurrėfarė modestie pėr gjithė ēka evokon “rrėnjėt e krishtera tė Shqipėrisė”, thėnie e Sali Berishės, kryeministrit aktual, “musliman” edhe ky. Pėrveē sheshit Nėnė Tereza, bulevardit Gjon Pali II, pa pėrmendur rrugėn... George W. Bush, na dėftohet, e esėllt dhe e bujshme, katedralja katolike e Shėn Palit ndėrtuar pikėrisht nė vendin e treguar nga Nėnė Tereza mė 2002, vend i cili i ish “pėrcaktuar nga Virgjėresha”. Kjo pėr sa i pėrket katolikėve. Ndėrkaq, ortotoksėt, po pėrfundojnė sė ndėrtuari nė qendėr tė qytetit njė mega-kishė me trajtat e njė stacioni kozmik. Dhe kudo, basorelieve, shtatore, buste, afishe, mbajtėse ēelėsash, stilolapsa, stema... me shėmbėlltyrėn e Nėnė Terezės, ikona e re kombėtare, me ruzare apo Bibėl nė dorė. Mohimi i trashėgimisė islamike ushqehet nėpėrmjet adhurimit tė “rrėnjėve tė krishtera”... si dhe vlerėsimit tė njė ligjėrimi nė lavdi tė njė dege tė sufizmit e cila nis nė shekullin XIII prej njė mistiku turko-iranian, Haxhi Bektash Veliut (1209-1271). Kjo ligjėratė e zyrtarizuar e shpall kultin Bektashi si “njė fe nyje lidhėse” ndėrmjet Kryqit dhe Gjysmėhėnės, fryt i natyrshėm i “gjenialitetit shqiptar” jo mė pak tė natyrshėm, tolerant sepse nė fakt shumė pak fetar. Njėherėsh tė krishterė dhe muslimanė, pak fare paganė, pirės alkooli dhe amatorė shishqebabėsh derr safi, besimtarėt bektashinj paskėrkan vetėm njė lidhje sa simbolike po aq edhe tė pėrkohshme me Islamin.
Vizitė tek Haxhi Dede Reshat Bardhi, Kryegjyshi bektashi, nė selinė qendrore, njė ndėrtesė kjo e bollshme, dikur e sekuestruar nga shteti ateist. Dy shtatore tė mėdha nė allēi, njėra, pėrfaqėson Hysenin, nipin e Muhamedit, martirizimi i tė cilit ushqen besimin shiit; tjetra, Haxhi Bektashin, presin e pėrcjellin vizitorin. Lėng kajsie, dy ēokollata tė mbushura dhe pas pak vjen shehu, ulet nė njė kolltuk, nėn njė afresk qė pėrfaqėson Aliun, dhėndėrrin e Profetit dhe atin e Hysenit, Haxhi Bektashin, pranė njė luani dhe, mbi ta, engjėj tė lumturuar.
Kostumi jeshile e thellė, syri blu i flaktė dhe mjekra borė e bardhė i japin tė zotit tė kėtij vendi tiparet e njė mbreti mag dalė nga njė libėr pėrrallash me vizatime. Konsiderohen bektashinjtė si muslimanė? “Si jo!, hidhet ai, patjeter, me njė mijė pėrqind”. I ngacmuar nga pyetja, ai vazhdon: “E dini qė kam qenė i persekutuar si armik populli; kurrė nuk e kam mohuar fenė time”. Hani mish derri? “Po talleni, ma kthen ai duke i rėnė kėmbės, unė kam bėrė haxhin nė Mekė!”... Pėrse atėherė ky ligjėrim i pėrhapur mbi Bektashizmin mohon gjithēka muslimane tek ai? Nė kėtė zhvlerėsim tė traditės islamike, Ervin Hatibi nuk sheh urrejtje fetare, por padyshim njė llogari oportuniste, sipas sė cilės nuk paskėrka tjetėr rrugė mė tė shkurtėr pėr tė merituar favoret e “Perėndimit” – i paragjykuar si i krishterė dhe islamofob – sesa tė mohosh Islamin. Ky mohim i habitshmėm, flagrant i historisė ushqen debat tė parreshtur nė Shqipėri, ndėrkaq qė pėrbėn dhe objekt studimesh tė gjėra akademike. “Tė duash tė zhdukėsh trashėgiminė osmane e cila, nė tė mirė a nė tė keq, ka formėsuar identitetin e sotėm tė popullit shqiptar, do tė thotė ta privosh atė nga kultura dhe identiteti i tij”, vėren kėrkuesi francez, Jean Arnault Dérens. Po Evropa vetė, si e pranon ajo zellin shqiptar pėr t’u pranuar nė “klubin e krishterė”? Ajo irritohet nė emėr tė principit supra tė shenjtė tė laicitetit dhe nuk heziton ta bėjė kėtė tė ditur, me sa duket. Kėsisoj, nėse i besojmė njė funksionari tė lartė, i cili dėshiron tė ruajė anonimitetin, autoritet shqiptare i paskėrkan propozuar Komisionit Evropian njė projekt pasaporte tė ilustruar prej dy figurave mė se katolike: Nėnė Terezės dhe patjetėr, Skėnderbeut, i mbiquajtur “atleti i Krishtit” – titull ky i trashėguar mė vonė prej Gjon Palit II – i cili ka luftuar me osmanėt. Brukseli thjesht e paskėsh pėrcjellė Tiranėn duke iu kundėrvėnė me njė pėrgjigje tė qartė pėr mospranimin tė njė projekti tė gjykuar si bezdisje e panevojshme pėr tė paktėn dy tė tretat e shqiptarėve. Vetė Nėnė Tereza nuk do tė ish pikėlluar pėr kėtė refuzim. Gjatė ceremonisė sė marrjes sė ēmimit Nobel ajo do tė deklaronte: “Me gjak jam shqiptare. Me shtetėsi jam indiane. Me besim jam fetare katolike. Pėr sa i pėrket thirrjes sime i pėrkas gjithė botės.. Pėr sa i pėrket zemrės sime, i pėrkas e gjitha Zemrės sė Krishtit.”
* Titulli i origjinalit: Albanie, Allah banni?
** Autori ėshtė esseist dhe gazetar, kryeredaktor nė TV5 Monde. Profesor nė fakultetet Sciences Politiques nė Menton dhe Poitiers.
Shqipėroi N.B.
Krijoni Kontakt