Toleranca fetare dhe shqiptarėt
Shkruan: Dr. Xhabir Hamiti
Shkencėtarėt, studiuesit e sociologjisė politike dhe tė asaj fetare, qofshin tė huaj apo vendės, kanė pėrdorur terma qė pėrmbajnė ndryshime nė formėn e nuancave pėr tolerancėn . Historianėt e fesė dhe teologėt flasin pėr ekumenizėm ndėrfetar. Njohėsit e mesjetės dhe etnologėt pėrdorin termin konvergjencė ndėrfetare. Sociologist dhe historian secular priren nga termat tolerance, bashkėjetesė apo harmoni fetare.
Vlen pėr theksuar qė nė fillim se ndjenja pėr besim nė njė fuqi absolute tė quajtur Zot ka qenė pjesė shpirtėrore e njeriut qė nga momentet e para tė daljes sė tij mbi sipėrfaqen e tokės. Kjo ndjenjė ėshtė dhe do tė vazhdon tė jetė prezentė pandėrprerė te krijesa e quajtur njeri. Historia nuk njeh njerėz tė cilėt nuk kanė besuar nė njė fuqi absolute tė cilėn e kanė definuar dhe emėruar sipas shkallės sė akceptimit tė tyre.
Me zgjedhjen e profetėve nga Zoti dhe librave hyjnore- qiellore njerėzit u ftuan qė tė besojnė nė besim tė drejtė- nė Njė Zot- monoteizėm . Ithtarė tė kėtyre profetėve dhe kėtyre librave janė sot ithtarėt e tri feve mė tė mėdha monoteiste nė botė. Pėrmes librave hyjnore krijesa njeri gjithnjė ėshtė ftuar qė tė jetė nė shkallėn e duhur tė dėgjimit si dhe zbatimit tė porosive tė Zotit, nė mėnyrė qė tė jetojė nė dashuri, mirėqenie , nė paqe dhe liri me vetveten , familjen, rrethin dhe shoqėrinė njerėzore nė pėrgjithėsi.
Toleranca dhe barazia njerėzore padyshim janė fryt i njohjes hyjnore nė formėn e sajė tė dėlirė. Zoti na ka pajisur qėllimisht me Njohuri Hyjnore, nė mėnyrė qė tė kuptojmė vetveten dhe rolin tonė nė shoqėrinė njerėzore, dhe si rrjedhojė e kėsaj tė zhvillojmė marrėdhėnie njerėzore tė bazuara nė tolerancė dhe nė barazi.
Larmia, ndryshueshmėria si dhe llojllojshmėria e njerėzve ėshtė njė akt i qėllimshėm i Zotit pėr njohjen dhe afrimin e tyre mes vete, e jo pėr tė treguar ose shprehur urrejtje ndaj njėri-tjetrit nė baza racore fisnore apo edhe religjioze. Kėtė e theksoi edhe Kurani qė nė fillim tė shpalljes sė tij:
O ju njerėz, vėrtetė Ne ju krijuam juve prej njė mashkulli dhe prej njė femre, ju bėmė popuj e fise qė tė njiheni ndėrmjet vete. Ndėrsa mė i ndershmi ndėr ju ėshtė ai i cili mė sė shumti ka frikėn e Zotit. Zoti ėshtė i gjithėdijshėm dhe hollėsisht i njohur pėr ēdo gjė (49:13).
Bazuar nė kėtė citat kur`nor gjeneza njerėzore ka vetėm njė burim dhe vetėm njė Krijues- Zotin. Ndarja nė fise, etnitete e popuj tė ndryshėm ėshtė zgjedhje dhe vullnet i Zotit pėr njerėzit, andaj si i tillė duhet pranuar dhe respektuar nga tė gjithė. Sikur Zoti tė donte Ai tė gjithė njerėzit do ti krijonte njė komunitet tė vetėm. Dhuna nė fe nuk ekziston nė bazė tė librit hyjnor Islam Kuranit. Sipas shkencėtarėve tė gjenezės njerėzore njerėzit 99.9% kudo nė bota kanė tė njėjtat elemente pėrbėrėse dhe krijuese tė tyre.
Prandaj shkaqet eventuale tė grindjeve, pėrēarjeve, e ndonjėherė edhe tė kacafytjeve tek njerėzit, tė inspiruar sipas pėrkatėsisė kombėtare, raciale, fetare etj., mund tė jenė rezultat i injorancės, zemėrngushtėsisė si dhe fanatizmit tė tepruar, e kurrsesi element natyral i vet qenies sė njeriut.
Shqiptarėt falė predikimeve tė drejta tė prijėsve tė tyre fetar, qė herėt i kishin kuptuar kėto fakte tė rėndėsishme hyjnore duke kuptuar fenė si vlerė shpirtėrore tė ēdo njėrit e jo si element pėrēarės. Siē dihet me depėrtimin e feve tė ndryshme nė tokat shqiptare gjatė periudhave tė ndryshme kohore, u bė edhe ndasia fetare nė mes popullit shqiptar. Kėtė ndasi invazorėt e shqiptarėve pėrpiqeshin ti thellojnė vazhdimisht, sidomos grekėt dhe serbėt si mėnyrė pėr pėrēarjen dhe dobėsimin e tyre. Pėr fat tė mirė qėllimi i errėt i armiqve nuk u realizua dhe pėrfundoj pa sukses te shqiptarėt, sepse asnjėherė nuk u shkaktua asnjė konflikt nė baza fetare ndėr shqiptarėt, siē ka pasur raste tė tilla drastike nė tė kaluarėn nė Evropė dhe nė disa vende tė Azisė .
Toleranca fetare e popullit shqiptar mbėshtetet nė vetėdijen kombėtare nė faktin se tė gjithė shqiptarėt tė tė gjitha besimeve janė tė njė gjaku dhe tė njė gjuhe, kanė origjinėn, truallin dhe traditėn e pėrbashkėt. Kjo vetėdije ka ndikuar fuqishėm nė kohezionin kombėtar nė pėrmasa mė tė gjėra dhe ka mobilizuar popullin shqiptar gjatė historisė pėr tu bėrė rezistencė e pėrpjekjeve tė vazhdueshme tė tė huajve qė ta pėrēajnė dhe ta sundojnė.
Se sa e madhe ishte dhe vazhdon tė jetė toleranca fetare mes shqiptarėve tregon njė dukuri e rrallė dhe e pashoqe nė Ballkan. Fjala ėshtė pėr familjet e pėrziera pėr nga besimi, pėr familjet qė jetojnė sė bashku nė njė shtėpi dhe qė kanė ēdo gjė tė pėrbashkėt pėrveē fesė, sepse njė pjesė e sajė janė myslimanė e pjesa tjetėr katolikė. Familje tė tilla ka pasur dhe ende ka si nė Hasė, Rugovė, Dushkajė tė Gjakovės, Suharekė, Karadak , nė Lug tė Baranit dhe nė shumė zona tjera tė Kosovės dhe nė Malėsi.
Toleranca fetare ndėr shqiptare gjithmonė ka qenė nė shkallėn e duhur. Gjatė muajit tė Ramazanit gratė e besimit katolike tė martuara pėr burra tė besimit islam rrinė zgjuar natėn pėr tė pėrgatitur syfyrin pėr pjesėtarėt mysliman tė familjes, kurse pėr festat fetare tė dy palėt reciprokisht presin mysafirėt dhe bėnin punėt e nevojshme.
Nė kėtė kontekst vlen pėr tė theksuar kontributi jashtėzakonisht i madh i vet prijėsve fetar, tė cilėt vazhdimisht kontribuuan kėsaj tolerance fetare. Ata asnjėherė nė shkrimet e tyre nuk lėnduan pjesėtarėt e besimeve tjera ndėr shqiptare. Hafiz Ibrahim Dalliu, hoxhė, studiues dhe komentues shumė me zė i Kur`anit nė gjuhėn shqipe gjatė viteve tė 30-ta lidhje me bashkėjetesėn ndėrfetare nėnvizonte:
Na shqiptarėt prej ēdo feje qofshim jemi te tanė vėllezėr gjaku dhe vėllezėr vatani. Do tė shkojmė mbarė e mirė shoq me shoq si jemi tue shkue, to tė punojmė sė bashku pėr lulėzimin e atdheut tonė, dhe do tė mbrojmė atė me gjakun tonė .
Ilo Mitko Qafzezi i cili kishte bėrė pėrpjekjen e parė tė pėrkthimit komplet tė Kuranit nė gjuhėn shqipe nė shekullin e XVIII-tė, qė nė fillim tė fashikullės sė tij tė parė thotė: E mora kėtė hapin pėr tė pėrkthyer Kuranin nė gjuhėn shqipe, pėr tė parė se cila ėshtė ajo cipė e hollė e cila i ndanė shqiptarėt katolikė dhe ata muhamedan
Ndėrsa Mulla Idriz Gjilani nėnvizonte: Kemi tri fe por kemi vetėm njė atdhe tė pėrbashkėt, njė gjak vėllazėror, njė gjuhė njė diell e Njė Zot. Detyrė mbi detyrat kemi bashkimin dhe mbrojtjen e atdheut .
Nė shtypin islam tė viteve tė 30-ta lidhje me tolerancėn dhe respektin e ndėrsjellėt shqiptar shkruhej: Feja ėshtė njė institut qė vėllazėrimin e ka parim themelor, e kur ajo bie nė shkallė sa bėhet vegėl anarkie pėr tė pėrēarė njė popull nuk ėshtė mė fe, por ėshtė shoqėri politike e fshehur nėn maskėn e fesė; ėshtė njė fe e deformuese
Ndėrgjegjja e njeriut ėshtė e lirė tė besojė atė qė i pėlqen. Feja nuk mund tė imponohet, por ajo predikohet.
Toleranca ndėrfetare ka qenė njė domosdoshmėri historike , mjet dhe faktor qė ka siguruar unitetin kombėtar dhe ekzistencėn e popullit shqiptar. Ajo ėshtė shfaqur si njė pėrbėrės i rėndėsishėm i modulimit psikokulturor tė shqiptarėve, si faktorėt historikė e pėrpjekjet pėr mbijetesė kombėtare e kėshtu me radhė, duke kaluar drejtė njė vetėdije kombėtare pėr kėtė vlerė.
Tradita e tolerancės ndėrfetare tek shqiptarėt nuk ėshtė diēka e formuar nė kohėt moderne, por njė traditė qė vjenė nga thellėsia e shekujve.
Faik Konica nė shkrimet e tij pėr tolerancėn fetare ndėr shqiptar thonjte: Unė besojė se shqiptarėt gjithkund janė tolerantė pėr besimet e tjera dhe ndoshta ky ėshtė i vetmi vend nė Evropė ku nuk ka pasur luftėra fetare .
Ndėrsa Tomas W. Arnlod nėnvizonte Myslimanėt shqiptar, sikur edhe tė krishterėt flasin me njė gjuhė, kanė traditat dhe moralin e njėjtė, nuk kanė far urrejtje, sepse me gjenerata nuk kanė pasur armiqėsi. Faktori fetar nuk ka qenė shkak pėr pėrēqarje .
Sami Frashėri shkruan : Ndarjet nė besim nuk sollėn ēarje nė mes tė shqiptarėve. Gjendjet e besimit, jo vetėm nė vendet e lindjes, por edhe nė Evropė, e nė vendet e ndriēuara me qytetėrim, shumė herė kanė nxjerr vrasje tė mėdha e tė tmerruara; Nė Shqipėri, kėto grindje nuk ndihen dhe kurrė nė kėtė vend s`kanė ngjarė .
Veēori tipike e shoqėrisė dominante islame ndėr shqiptarėt ėshtė se ajo nuk u zhvillua duke mohuar apo shkatėrruar shoqėri apo bashkėsi paralele me tė. Ajo realisht edhe sot jeton pėrkrah tyre, gjalloi dhe lulėzoj nė klimėn e mrekullisė sė bashkėjetesės duke zhvilluar identitetin e sajė nė harmoni dhe liri.
Nė njė qytet si Shkodra, ku popullsia myslimane ėshtė e pėrzier me tė krishterė katolikė dhe ortodoksė, nė ditėt e ramazanit edhe tregtarėt jo-islamikė ndalonin shitjen e mishit tė derrit nė dyqanet e tyre
Historia e besimit nė Shqipėri njeh zona tė tėra ku popullsia i ushtronte paralelisht tė dyja besimet. Ashtu sikurse njeh zona tė tjera ku e njėjta faltore tė premten shėrbente pėr liturgjinė islamike dhe tė dielėn pėr liturgjinė e krishterė.
(Ligjėratė e mbajtur Universitetin e Vjenės Fakulteti i sė Drejtės dhe Filozofisė.)
Krijoni Kontakt