Vexhi Buharaja

[Sokoli]

Vexhi Buharaja ishte studjues me dimensione të mëdha në fushën e orientalistikës. Janë të rrallë studiuesit shqiptarë që kishin përgatitjen dhe intuitën e Vexhi Buharasë.
Ai zotëronte në mënyrë të shkëlqyer gjuhët klasike të Lindjes islame: arabishten, persishten dhe osmanishten së bashku me turqishten e re. Zotëronte gjithashtu gjuhët kryesore të Perëndimit: anglishten, gjermanishten, frëngjishten dhe italishten. Pas vitit 1966, kur filloi punën në Institutin e Historisë si bashkëpunëtor shkencor, përvetësoi edhe rusishten.
Kultura dhe sidomos gjuhët e vjetra orientale që kishte fituar në Medresenë e Lartë të Tiranës, të cilën e mbaroi në vitin 1940, ishin një kapital i madh që Vexhi Buharaja do ta shfrytëzonte në funksion të kolegëve historiane e më gjerë, duke iu vënë në dorë atyre përkthime dokumentesh osmane të të gjitha periudhave, interpretime të sakta shkencore të dokumenteve të ndryshme, gjykime me vlera shkencore të përmbajtjeve, të para në kuadrin historik, që vetëm ai i njihte aq mirë.
Vexhi Buharaja qe i pajisur më moralin islam, kështu që në punën e tij shkencore u shqua për vlerësime reale, të drejta, të sakta shkencërisht, pa politizimet e kërkuara. Të gjitha këto e bënë të padëshirueshëm qëndrimin e tij në Institutin e Historisë si bashkëpunëtor shkencor, megjithëse ai ishte i vetmi zotërues i dhjetë gjuhëve, megjithëse kishte një bagazh kulturor që të detyronte respekt, megjithëse kishte një përvojë dhjetëvjeçarë në punën shkencore. Vexhiu pushohet nga puna duke iu përmendur vitet e burgut dhe internimet në kënetën e Maliqit, studimet në shkollën fetare dhe akuza se bënte propagandë fetare myslimane. Ai u tërhoq në vendlindjen e tij, në Berat, ku u zhyt në botën e vetmisë, të punës individuale e të punëve ordinere për të siguruar ekzistencën.
Vexhi Buharaja ishte i dashuruar pas kolosëve të poezisë klasike persiane, sidomos pas Saadiut dhe Firdeusit, të cilët dhe i përktheu në gjuhën shqipe, duke e pasuruar kështu fondin bibliotekar letrar shqip. Ai përktheu në mënyrë të shkëlqyer në gjuhën shqipe edhe vëllimin "Tehajulat" (Endërrime) poezi, të Naimit, shkruar në gjuhën persiane, ku shihet delli i tij poetik, që Vexhi Buharaja e provoi dhe në hartimin e poezive origjinale.
Një ndihmesë të madhe dha ai në fushën e biografisë shqiptare, duke hapur siparin e një shkence të re në fondin e punimeve shqiptare. Vepra e tij "Monumente turko-arabe në Shqipëri" përmban rreth 300 mbishkrime turko-arabe, që datojnë nga shekulli XV deri në shekullin XX.
Si njohës i mirë i gjuhëve klasike lindore, Vexhi Buharaja i transliteroi, i transkriptoi, i përktheu dhe u bëri zbërthimet përmbajtëse, duke hedhur kështu bazat e kësaj dege të re të Historisë së kulturës sonë. Për pasojë, gjeneza e sekteve fetare islame në territoret shqiptare, historiku i institucioneve të kultit dhe të dhëna të tjera dritëdhënëse, rreth krijimit dhe veprës së tyre, u shpalosën në një optikë të re.
Vexhi Buharaja, me sa dimë, ka lënë një pasuri trashëgimore, krijimtari të pasur, që në të ardhmen duhet bërë objekt studimi për historianët tanë. Terreni mbi të cilin ka punuar Vexhi Buharaja është ende i paeksploruar. Orientalistika shqiptare, duke ecur në gjurmët e tij, ka shansë të mëdha për të krijuar fondin e saj origjinal.
Kohët e fundit, studiuesi Ahmet Kondo botoi një monografi kushtuar Vexhi Buharasë, e cila është pritur mirë, si përpjekje e parë për njohjen e dimensioneve të këtij përsonaliteti.

[Hyllien]

Margaritës
.............…la vita che mi desti, ecco ti rendo!
.................................................. ...............Leopardi *

Zbardhi shpata,… u nxi dita,
Ra një trup,… u ngrit një emër,
Ra dëshmore Margarita:
Doli burri nga një femër.

Rëndoi dora italiane **
Mbi një vashë zemër-djali,
Mbylli jetën kjo Titane
Për t’u çelur ideali.

Vdekjen afër duke pare,
“Qeshu jetë! – zu të thotë-
Për lirinë, që, duke qarë
E kërkove nëpër botë!”

Pse po qan nënoja vallë?!...
Për të rrojtur vdiq një femër;
U shua plumbi mu në ballë;…
Ndezi ylli mu në zemër…

Më i thellë se nga deti
Më e fort’ se rreze e dritës,
Më lëkundës se tërmeti
Është zëri i Margaritës.

Nëno, moj, pusho ti lotin!
Nuk ka vdekur ndënë dhetë,
Është gjallë, moj, për Zotin,
Po shkrep zjarre përmbi retë…

13 korrik 1943 Tiranë

(Botuar në revistën “Kohë e Re” Berat, Nr.1 10 korrik 1945)

______________________________________
* Ja ku po ta kthej jeten qe me dhe

** Margarita dhe Kristaq Tutulani (motër e vëlla), u pushkatuan mizorisht nga fashistët italianë në Gosë të Kavajës.

[Hyllien]

Mbi varr të saj

Me syt’ e mi mbufatur mbi varr te saj qëndrova…
Në der’ ku lyhet jeta me lot, me gjak, me vrerë
Trokita mos ma nxirrnin ta shihja dhe një here
.............Atë që dashurova…

Kur pash’ se varri heshti, s’dëgjoj të nxehtin ah,
Me hov të zemrës nxora një flak’ të shpirtit tim:
Në qiellin e dremitjes shpërtheu si vetëtim’
.............Sa engjëjt mbet’n pa krah’!

Nga der’ e fshehtësisë përgjumësh del një zë:
Mister i lumturisë që ndriti jetën tënde
Me engjëjt krahëshkruar, tulatet në k’to vende;
.............Ktheu, se s’po vjen më!...

At’her’ një tufë lule që rriti dor’ e saj,
Mbi varr të zemrës sime – me lot si i vadita –
I hodha…kur dëgjova se po më ftonte dita
.............Në zi, … në vrer, … në vaj…

Gazeta “Tomorri” Tiranë, 1 Korrik 1941

Kjo, dhe poezia e mesiperme jane marre nga libri i Ahmet Kondos
“Vexhi Buharaja – njeriu, poeti, dijetari”

[Hyllien]

Zemrës

Si një det në shkretëtirë mu në mes të botës sime
Hidhet zemra e përdridhet nëpër lot’ e ngashërime,
.............Kërkon jetën që s’e gjen…

Herë ndizet si një flakë, thua bota mori zjarr,
Herë si një gjeth’e zverdhur që dremitet nënë varr,
.............her, tërmet, vullkan që zjen…

Duro, zemër, të durojmë, se pas natës qesh agimi!
Zog i shpresës si ngahera do të zër’ nga ligjërimi!
.............Këng’ e jetës do të falë.

Do të puthin kaqë rreze, rreze lar me uj’ floriri,
Do të fallen kaqë mendje, mendje lyer me drit’ qiriri,
.............Det’ i jetës do marr’ valë…!

Gazeta "Tomorri", 8 korrik 1941

O fletëz e zambakut

O fletëz e zambakut, pasqyr e bukurisë!
Ç’të duhet ves’ e Majit? Dy lot prej zemrës sime
Në gjit’ e tu meshihi për jetë si kujtime,
.............Si mall të dashurisë…!

Se vesa pranverake humbet përpara diellit;
Por lotët që derdh unë me afsh e psherëtimë,
Do bëjn’ mbi faqen tënde me mijëra rrotullime
.............Si yjet sipër qiellit…

“Kultura Islame” mars 1941

[Hyllien]

Dua të jem flutur! *

Dua të jem flutur të puth ngadalë
Detin e livadhit si anij’ mbi valë…
Të mshihem në fletë, të mshihem në hije,
Të dëgjoj e heshtur këngë dashurie;
Dhe pastaj të dal posi rrez’ e diellit,
T’i mësoj bariut si t’i bjeri fyellit;
Gjak prej trandafili të marr dhe në buzë
Vashës për t’ia hedhur, të duket si Muzë!...
Dua të jem flutur, t’i vete një herë
Mbretëris' së bujkut, pastaj ti marr erë
Shpirtit që të ndezë posi borzilok,
Dhe në zjarr të vapës le t’i bëhem shok;
Nga thesar’i shpirtit ca margaritarë
Ndëne krah’t e lehtë fshehtazi t’ia marrë,
Para Mbretëreshës gush-e-gji dëborë
Varg-e-varg t’i derdhë … lule për kurorë…
Dua të jem flutur, të gjej dritën time…
Dhe si yll qe dridhet nëpër përvëlime
T’i afrohem pranë, ti vijë vërdallë
Dhe të parpulisem** sa të nxjerrë mallë;
Që të shoh një herë se si zemra trime
Shkrihet në venitjen, bëhet pluhur, hime…
T’i mësoja botës se si dashuria
Ndizet si kandili, hapet si shkëndia
Qan pa derdhur lotë, … ndizet pa nxjerrë zë…
Dhe pastaj mëshihet, … shuhet pergjithnjë…

Botuar ne “Tomorri” 12 gusht 1941
_______________________________
*Vexhi Buharaja e shkruan këtë poezi kur sheh Lasgush Poradecin të luajë me një flutur. Ka edhe nje poezi kushtuar Lasgush Poradecit, për të poeti lirik më i mirë i kohës, me të cilin njiheshin.

** të përpëlitem

[Hyllien]

Gëzo Jetën
(Saadiu)

Sonte duket se pa kohë këndoi gjeli tek qymezi
Se dashnorët s’janë puthur, s’janë rrokur as për mezi
Ndrin fytyra e mikeshës në mes flokësh dredha-dredha
Posi sumbull e fildishtë ne bastun prej abanozi *

Gjersa syri i intrigës po dremit në gjum ti çohu!
Gëzo jetën, të mos digjet si një flakë që nuk ndezi
Gjersa s’ke dëgjuar daullen në pallat te Atabegut**

Ose lart nga minareja gjersa thërritur s’ka mëngjezi
S’është punë mençurie të largosh të nxehtat buzë
Që nga buz’ e sy-këndezes, pse këndoka kot këndezi.

Gjylistani dhe Bostani bot. I Tiranë, 1965

____________________________
*abanoz – në persisht tinëllon si abanez, dru i zi i vendeve tropikale, prej të cilit bëhen artikuj luksi përfshi bastunë elegantë ne dorezën e te cilëve ngjisin një copë fildishi në formë sferike. Saadiu ka bërë këtu pesë krahasime të mrekullueshme, trupi Ii vashës (bastuni), fytyra e saj e bardhë (fildishi), forma e fytyres (sumbulla), flokët e zinj (abanozi) dhe tërthotazi edhe flokët dredha-dredha.
** rënia e daulles në mëngjes në pallatin mbretëror të Atabegëve të Përsisë ishte shenjë e zgjimit nga gjumi.