Robert Bly

[flurans ilia]

Robert Bly është i lindur në Minnesota më 1926 nga prindër me origjinë Norvegjeze. Në Harvard u bë pjesë e grupimit të shkrimtarëve dhe poetëve të talentuar përfshi : Donald Hall, Adrienne Rich, Kenneth Koch, John Ashbery, Harold Brodky, George Plimton dhe John Hawkes. Pasi diplomohet në Harvard më 1954 kaloi dy vjet në universitetin e Iowa në të quajturën "Punishtja e Shkrimtarëve" së bashku me W.D. Snodgras dhe Donald Justice. 1956 fiton një bursë e cila e lejon të udhëtoj në vendin e origjinës me qëllim përkthimin e poetëve norvegjez në anglisht. Shndërohet në një figurë qëndrore në kulturën poetike amerikane duke sjellë për të parën herë në anglisht të përkthyer Pablo Neruda, Cesar Vallejo, Gunnar Ekelof, Georg Tralk dhe Harry Martinson, në broshurat periodikore poetike të publikuara nën titujt "vitet pesëdhjet" , " vitet gjashtëdhjet" , "vitet shtatëdhjet" me poetë bashkohorë të këtyre dekadave. Njëkohësisht shfaqet si një eseist i shkëlqyer. Jeton të gjithë këtë periudhë në një ferëm të vogël në Minnesota me gruan dhe femijët. 1966 themelon organizatën "Shkrimtarët Amerikan kundra luftës në Vietnam". Kur fitoi çmimin "Kombëtar të Librit Amerikan" për vëllimin "Dritë rreth trupit" , të gjitha paratë e fituara i vuri në dispozicion të propogandës kundra luftës.Vetëm gjatë viteve '70 Robert Bly publikoi 11 libra me përkthime, poezi, esse, tregime, dhe pamflet politik. Vitet '80 janë vitet e suksesit me daljen e librave të njohur " Duke dashuruar gruan në dy botë" , "Kthimi i burit me pallton e zezë" dhe " Një libër i vogël në hijen njerzore" , ky i fundit u bë bestseller në Amerikë dhe u perkthye duke u shit gjithandej në botë. Vitet '90 Robert Bly jep leksione në një pjesë të universiteteve të Europës perëndimore prej nga ku rivjen në skenën letrare si bashk-autor i disa antologjive voluminoze. Koleksionon forma poetike nga kultura të ndryshme rreth e qark planetit, sidomos ato të lindjes së largët. Libra të tjerë janë : "Cfarë kam humbur duke vdekur ?" , " Prozë-poema dhe meditime nën diellin e pamundësive" , "Poemat e mëngjesit" , " Mbretëria e prodhimit - Ribashkimi i burit me gruan" , " Duke ngrënë mjaltin e botës" . Publikon përmbledhjen antologjike prestigjioze "Poezitë më të mira Amerikane - 1999".


Duke ngrënë reçel manaferrash


Kur dëgjova se Zoti është i njëjtë si ekzistenca
Rrashë në heshtje, por sytë i ktheva
Mbi krijesat e vogëla të mosekzistencës.

Disa besojnë se peshku-persian evolon identikisht
Duke e bërë rolin e peshkaqenit zero.Por duke jetuar
Nuk nënkuptohet se është i lirë nga mosekzistenca.

Cicërimat vocërrake të zogth'it që rritet me shpejtësi si era
Në folenë e përbaltur të dallëndyshes, që qendron nën trarë
Më bënë ta dashuroj zogthin e strehës së mosekzistencës.

Taoistët* me mjekrat e rritura, duke peshkuar gjith ditën e ditës
Me grepat në kallamin e drejtë, na dëftojnë se kanë mësuar
Të mos presin gjëra madhore nga tërësia e mosekzistencës.

Manaferrat* kanë kaq shumë fytyra aq sa reçelosen
Diçka e përafërt midis trashjes së asgjësë. Gjithkush nga ne
Dëshiron të mbllaçisë të trashin reçel të mosekzistencës.

Kur çdo strofë mbyllet me të njëjtën fjalë, i kënaqur jam,
Ndaj dhe miqtë e mi, më thotë: "Po qe se je krenar për këtë fakt,
Mundet të bëhesh njëri nga sekretarët e mosekzistencës !"
__________________________________________________ ____
* Taoizëm - Filozofi Kineze (Mandariniste) bazuar në sistemin e besimit
sipas Lao-tzu në shekullin e VI-të Përpara Krishtit.
Tao shpjegon bazat e universit, kaosin, pozitat, funksionin e qënies
humane dhe udhëzimet virtuale. (Shënimet nga përkthyesi)
* Manaferra ka zëvendësuar në rastin tonë : Blackberry, redberry,
blueberry,cranberry - Frut i egër ferrash që rritet kryesisht në
Amerikën e Veriut.





Ciganët e Granadas

Zemra asnjëherë nuk ndalon së protestuari kundër shiut.
Të dashuruarit nuk ndalojnë të qahen kundrejt detit.
Mijra gjethe lisash vjeshtorë bien mbi varret e përvetësuesve.


Kaherë këngëtari fillon t'i këndojë, thirrjeve të dhimbjes.
Në Maqedonitë e të cilave bijtë dhe bijat,
Vdiqën përgjatë natës kur Zoti sapo lindi.


Kopështi i Edenit derdh mbi ta ujin e Eufratit*.
Plagët në trup i mbajnë njëtrajtësisht që nga koha e Noes.
Janë duart tona Babilonase që duartrokasin këtë natë.

Dua xhenazen e të koruptuarit të pasur të vidhiset !
Dua thithlopën të kacavirret në muret e kishës ndajnatë !
Dua insektin ta thithë sheqerin e zeherosur tëposhtë !

Në qoftëse je akoma në jetë, na thuaj këngëtar se si Krishti
E fali Judan, dhe si Juda i groposi të hollat e fituara
Në plevicën që drithërohej nën kurbane bagëtish.

Po qe se këngëtari qahet për pleqt e fisit, më mirë mos flasë
Ai nuk e ka vendin në ison tonë. Bash stërgjyshërit tanë
Mbeten armiqtë më të mëdhenj, që vekja përherë ka pasë.
___________________________________________
* Eufrati - Lum në Azinë jugperëndimore që rrjedh ç'prej 2.735 km nga Turqia qëndrore në Irak ku bashkohet me lumin Tigris.


Thirrje dhe përgjigje

Më thuaj si nuk e ngrejmë zërin këto ditë
Duke qarë për çka ndodhi. A e ke marrë vesh ?
Aeroplanët u nisën për Irak dhe kupa e akullt u shkri.
I thashë vetes: " Shko e qaj tashmë, ç'kuptim ka
Të jesh burrë e mos të kesh zë ? Shko e qaj tashmë !
Shiko ç'do të përgjigjen ! Gjithçka është thirrje dhe përgjigje !"

Do të na duhet t'kërkojmë lartësinë e duhur, të arijmë
Engjëjt tanë, që vështirësisht nuk dëgjojnë, të fshehur,
Në epruvetat e heshtjes të mbushura gjatë luftrave tona.
Kemi aprovuar sa e sa luftra të mundëshme.
Duke ju vjedhur heshtjes ? Po qe se nuk ngrejmë zërin atëherë-
Të tjerët ( që jemi Ne) do e grabisin shtëpinë e përbashkët.

Si ka mundësi që kemi dëgjuar thirjet gjigande të :
Nerudas, Akhmatovas, Thoreaus, Duglass*- dhe tash:
Jemi të heshtur si merimanga ndër ferra ?
Disa spiritualist thonë se jetët tona zgjasin veç 7-ditë.
Sot është çfar ditë ?! Oh, është ende e mërkurë ?!
Nxito, jepi, qaj tashmë ! Shpejt nata e së djelës përafron !
Gusht, 2002
___________________________________________
* Poet të njohur që i kanë kënduar paqes dhe humanizmit.


Nata kur Abrahami yjet thërriste

Të kujtohet nata kur Abrahami për të parën herë pa
Yjet ? I thirri Saturnit : "Ti je prijësi im !"
Sa i lumtur ishte ! Kur pa Yllin e Mëngjesit,
Thërriti : " Ti je udhërrëfyesi im !" Sa shkatërrimtar ishte
Ndërsa i shihte yjet të fiksuar. O miq, ky yll është si ne :
Ne marim nga qielli ynë, yjet që rrëzohen mbi dhe.

Ne jemi shoqërues besnik të yjeve të arratisur.
Ne jemi kërkues, si bletët, e dashurojmë ndijimin.
Fluturimin kërkues arratisës nëpërmjet antenave tona.
Dhe askush nuk mund të na bind që shurdhëria
Bukuroshe nuk është. Shpirti ynë prej blete beson.
Që jemi të gatshëm të tresim aty jetët tona.

Duke ecur me këpuc të shurdhëta mbi ndjenja të lagura,
Ngjasojmë si të arratisur nga mbretëria e gjarpërit.
Palëvizur nën ndjesi qepujke shohim sipër qiellin.
Zemra ime është patate e fjetur gjatë ditës dhe
Grua e shkrifët e braktisur ndajnatës. Më thoni ç'të bëj ?
Përgjersa jam një burrë i rrënë në dashuri me yjet.


Treni i varrosur

Tregomë mbi trenin që njerzit thonë se u varros
Nga orteku ... ishte kohë dëbore ? Ishte
Në Kolorado, dhe askush nuk e pa ndodhinë
As tymin e motorit kacavjerur përpjetë
Shpërthim ciflash zjarri dhe zhurëm motori

Atje ishin të gjithë ata që patën lexuar diçka
Nga Thoreau, apo Henry Ward Beecher*.
Dhe inxhinjerët tymojnë, trutë të hedhin në erë.
Pyes veten kur ndodhi kjo ? Ishte pas
Jetës studentore, apo ndër vitet kur ishim, ku ?

Të gozhduar në cep e dëgjuam zhurmën që ndërsillte
Poshtë nesh treni lëviste me shpejtësi të përbindëshme.
Ishte e paqartë se ç'ndodhi më pas. Ti dhe unë
Jemi ende pasagjerë në atë tren. Duke pritur për dritën
E nisjes ? Apo treni me t'vërtet u varros nën dëborë ?
Netëve të mia një tren fantazëm vjen dhe ikën...
__________________________________________________ _
* Henry David Thoreau (1817-62) - Shkrimtar Amerikan.
H.W.Beecher ( 1813-87) - Aktivist i të drejtave të njeriut.
Themelues i abolicionizmit filozofisë së çlirimit të
skllevërve me ngjyrë kryesisht në jug të Amerikës.


Bah në B -Minor Mas*

Murimet e stërgjyshërve ngujuar në kishën e shenjtë
Tenorët, buritë, sopranot, veglat muzikore,
Thonë : "Mos u shqetëso. Vdekja do të vijë"

Basi i vjetër mbërrin gjer ndër veshjet e tyre
I jep një copë bukë të mjerit, duke i thënë
"Ha, ushqeu në hijen e kopshtit të murgjve."

Fjalët gjermanisht na kujtojnë premtimin e vjetër
Që orfanët duhen ushqyer. Veglat frymore thonë
"Oh, ai premtim për ne është i shkëlqyer !"

Mos u shqetëso për vdekjen. Vala e baticës
Shpëlan periferitë thjesht ndën pyje turtujsh
Krahëngrehur të kapin agullimin diellor.

E dimë që Krijuesi Hyjnor përpin Besimin
Trupi i mbledhur i funddetit ushqehet
Me krejt rrënimet e thellësisë së të madhit blu.

Gjërat zhyten thellë. Pas trungut të copëtuar
Rrëzuar në mugëtirrë, ndërsa pëllumbat mbërrijnë,
Zogjtë nuk kanë tjetër zanat, veçse të këndojnë.
_______________________________
* Sebastian Bah (1685-1750) - Kompozitor dhe
organist i shquar Gjerman.
B -Minor - çelës muzike.
Mas - celebrim masiv evangjelist kishtar.


Një javë në Firencia

Gomari na ka lënë si trashëgim shumë kultura !
Version pas versioni ka lindur! Zëri i Fra Lipit*
Në rrezen e dritës që zbret përpos vuajtjes.

Midhjet mbijetojnë për kaq e kaq netë në vetmi
Xhioto* qendron në atelie për kaq orë.Si ka mundësi?
Hajde, shpejt nëpër natë, qaj në të prajshmin ag.

Arno* jeshil mban gjakun e vjetër të insekteve.
I revoltuari përpara pakëzimit ka thekur çdo njërin
Shumë përpara se Danteja udhëtoi në ngashërrim.

Fytyra e ShënMërisë ëmbëlsisht shkëlqen. Pse?
Era e elefantëve paleontolik* shtrohet vetëm një herë
Në sytë vajzëror, përpara se t'i hyjnë territ të përjetësisë.

Murgeshat studiojnë dhe falen nëpër qela
Hapur ndën qiellin e Toskanës. Por krahët ëngjëllorë
Nuk ka dhomë dhe qelë që t'i nxerë.

Robert, a e ke parë ndonjë vesh gomari ngjyrë bërsie?
Xhioto i ka pikturuar, kjo mjafton, nuk ke pse i shikon
Përtej dritares janë bjellë fushat , për Hyun që të shohë.
__________________________________________
* Fra Filippo (1406-69) - piktor Italian i Rilindjes.
Giotto (1267-1337) - piktor, skulptor, arkitekt fiorentin.
Arno - Lum i Italisë qendrore që rrjedh ç'prer 241 km
nga Apeninet veriore gjer në detin e Ligurias.
Epoka paleontologjike daton ç'prej 750 000 vjet.


Duke ecur mbrapsht

Miqtë, janë vetëm një gëzim dhe qindra brenga
Jetojmë poshtë Nënshtrimit të Kockave të Kalbura
Hapësirës së portës, jeton vëllai i vonuar i Uitmanit.*

Megjithse mendoj se ag ka mbi çati, mbetet natë
Këtu, midis plehrave dhe dosës, midis-midis
Pasqyrime krahësh, shikime-minjsh, kukuvajkat.

Të riturit janë akoma më të çuditshëm. Savana
Të parehatshme ndër mballosje luleshtrydhesh,
Aristoteli është nervoz midis detit zemërgjerë.

Diçka në qumështin e nënës i lebetiti njësoj
Si Romakë edhe Helenë. Një gllënjkë qumësht.
Krijoi pushtetin që nduket pas, po në qumësht.

Sumerianët* shtypin elbin në baltën e lagur
Duke shtruar udhën e qytetrimeve të mëdha
Të bardhat-mure të qytetrimeve aromë qumështi.

Në botën e trazuar, ne ecim të gjithë mbrapsht
Çdo kurorëzim i patates të drejton drejt gropës.
Nata e pabesisë dhe dëshirave të zjarrta rrugëton.
__________________________________
* Walt Whitman (1819-92) - Poet Amerikan
* Sumerianët - qytetar të një vendi të lashtë në
Mesapotaminë e poshtme, sot Iraku i jugut.



Lëvizje e brendëshme së fundmi

Duke vdekur demi i përgjakur është në mal !
Por nga brenda mali, i paprekur është
nga gjaku,
Gjenden atje brirët, goditje në lëvozhgën e lisit,
Zjarr, barëra të shkulur.
Kur tymi tavanin e shpellës ledhatonë,
Gjethet jeshile shpërthejnë me dashuri
Era e natës shndërohet në ujë zezonë,
Malet ndryshojnë dhe bëhen detësi.



Vrunduj bore në veri të shtëpisë

Vrunduj bore shtrihen dhe ndalen papritur
gjashtë këmbë larg shtëpisë...
Mendova se shtegtojnë më largë.
Maturanti del nga gjimnazi dhe nuk lexon më
libra ;
bijtë kanë ndalur t'i telefonojnë familjes.
Nëna e ka hedhur poshtë pecin-rrotullues
dhe nuk gatuan më bukë.
Gruaja sheh burrin në natën e festës së hazdisur
dhe kupton se nuk e do më.
Energjia ka brujtur verën, dhe rrënia e ministrit
tempullin ka brujtur.
Nuk ka për t'u afruar, jo
një pjesë e brendëshme luan nga vendi,
duart prekin asgjënë, dhe janë të sigurta.
Babai i brengosur për të birin, nuk e lëshon
dhomën ku qefini i shtrirë është përdhe
I kthen shpinën së shoqes në shtrat,
ndërsa ajo e vetme fle.
Dhe deti ngrihet, dhe zbret çdo natë, hëna e vetme
shtegëton ndër vise të pashkelura.
Maja e këpucës rrotullohet
në pluhur...
Dhe njeriu i veshur me të zeza kthehet,
tatpjetën merr përposhtë.
Asnjë nuk e di se si erdhi, u kthye, si?
Nuk u ngjit në pjerrësi.
1981

Shqipëroi Flurans Ilia

[flurans ilia]

VIZION POETIK


"Sa më shumë plakesh, aq më tepër je në gjendje të marrësh shkëlqimin e rrënimit" thotë Robert Blai (Bly), i cili përqaset rreth të tetëdhjetave, në një planet ku vazhdon të hulumtojë një botë të mrekullueshme, përfshi ghazalin, formën qendrore poetike të botës Islamike. Aspak i ndrojtur nga replikat, Blai ka përqafuar në mënyrë të dyanshme ghazalin, si formë artistike dhe deklaratë politike. I mirënjohur si aktivist dhe protestues ndaj luftës, Blai mbart atribute të tjera si autor, publikues, përkthyes, tregimtar i perëndimit të mesëm amerikan, eseist, babai i "lëvizjes së shprehive mashkullore", intelektual, por mbi të gjitha si poet. Robert Blai, poet, udhëton nga Minneapolis ku banon, drejt Chicago, për një kumtesë, në mbrëmjen e datës 22 tetor 2005, në Coffeehouse Unity Temple. Që përpara vizitës së tij u morrëm vesh në telefon për gjithçka në raport me intervistën që prisnim të na jepte, por mbi gjithçka mbi pasionin e tij : poezinë-ghazal, së cilës i ka dhënë formë sidomos në dy librat e tij më të fundit : "Nata kur Abrahami yjet thërriste" (HarperCollins 2001) dhe "Dënimi im ishte njëmij vjetë hare" (HarperCollins 2005).

*** *** ***

Intervistuesja: Jam kureshtare për stilin e poezisë islamike ghazal, që keni zgjedhur në dy librat e fundit. Interesante, vizionare, po qe se marim në konsideratë datimin e botimeve, keni vendosur të punoni mbi këtë formë përpara 11 Shtatorit 2001 ?

Robert Bly: Po.

Int: Kështu që ishte veç një rastësi?

R.B: Jo. Njerëzit që lexojnë poezi në gjuhë të tjera, e dinë sa e madhërishme ështe poezia në botën islame, veçanërisht poezia Iraniane. Ruhmi është i njohur, Hafiz poet shumë i mirë, është e pamundur të dish sa shumë rrëndësi ka poezia në botën islame, për njerëzit që jetojnë atje. Në Iran, për shembull, çdo shtëpi ka një kopje nga Hafizi, në tavolinën e dhomës së pritjes. Dhe kur çupkat duan të martohen, e para gjë që bëjnë, u shpalosin librin e poemave të Hafizit, për të vëzhguar se çfarë mëton. E hapin librin kuturu. Sikurse kinezët përdornin I Çing. Kështuqë u familiarizova me ghazalin duke pasur madje edhe një pedagog në Londër, i cili është nga Irani. Ghazal daton që nga shek.XI dhe XII në gjuhën arabike. Atëherë ishte veçse një poezi dashurie. Gradualisht, lëvizi në të gjitha gjuhët e botës islame, duke përfshirë edhe gjuhën hinduiste. Kështu zuri vend si formë me të cilën shfaqet në 36-rrokshin, hapësirë e bollshme ku mundet të shprehësh gjithçka. Në shumë nga praktikat gjuhësor të botës islame e gjejmë brenda 18-rrokshit. Kurse në gjuhën angleze brenda 15-rrokshit. Ka filluar të thyehet tashmë. Kështu që në poezitë e mia përdor më tepër 12-rrokshin. Por kur vëren hapsirën prej 36 rrokjesh që të jep ghazali, është mëse e mjaftueshme në raport me subjektin që shtron. Mundet të jetë një subjekt emocional, intelektual, i çfardoshëm, i cili ndadoqë të vërtitet, qëndron lirshëm brenda 36-rrokshit. Asnjëherë nuk e kemi pasur në anglisht këtë formë poetike. Përgjithësisht në gjuhën angleze ndiqet drejtpërsëdrejti idea. "Diçka është atje që nuk e do murin..." shkruan mjeshtërisht Robert Frost mbi muret. Por në ghazal mund të shprehesh shumë më shkurtimisht. Kështu që mendoj se është tmerësisht interesante si formë. Qëkurse fillova ta praktikoj, arbitrarisht kam zgjedhur 6-strofa për çdo poezi. Kështuqë m'u krijua lirshmëria të sjell më tepër kualitet në poezinë time, kualitet që është paguar me shumë vite pune. Kualitet i një pune gallopante, e cila është e kundërta e të ecurit pasosmërisht përmes kësaj rruge të gjatë.

Int: Çfarë e bënë një poezi të jetë e mirë? Ose më saktë, çfarë e bënë të jetë e keqe?

R.B: Mendoj katër gjëra. Para së gjithash, zhargoni i rrugëve. Shkrimtarët e natyrës prozaike. Shkrimtarët e sëmurë pas fakteve. Dhe tendenca e përgjithshme që të gjithë kemi, për të gënjyer në raport me vetevten... kështuqë të gjitha poezitë e shkruara brenda këtyre kushteve besoj se janë të këqia, madje edhe disa prej poezive të mia për këto shkaqe janë të këqia gjithashtu. Sidomos tendenca për të gënjyer vetvetet tona.

Int: Ndoshta ky shpjegim tregon pse në kulturën tonë amerikane ne nuk mbajmë libra poetik në tavolinen e dhomës së pritjes, sepse kemi tendencën të ekzistojmë mbi këtë botë racionale dhe faktuale, njëkohësisht? Dhe a është kjo njëra nga ndryshimet midis kulturave tona?

R.B: Po. Kur merresh me ghazalin, nuk mund të jetosh në një botë racionale. Shkon nga një gjeneralizim i përbindshëm në tjetrin, brenda së njëjtës poemë.

Int: Atëherë kur ju ndiqni këtë rrugë... nuk është e nevojshme që të kenë mardhënie për çdo nivel dhe strukturë të veçantë brenda poemës?

R.B: Po, është shumë interesante. Në botën islame këto poezi recitohen nëpër kafene, çajtore, dhe shpesh nëpër salla të vogla teatri. Kështuqë lëvruesit e ghazalit bashkohor, ai ose ajo, shkruajnë dy apo tre strofa duke e bërë lëçitësin rigoroz, dëgjuesin e profesionalizuar apo publikun e thjeshtë, të thotë : "Kush djallin e bënë këtë poemë kaq solide? Dhe gjer ku këto forma kanë tendencë të shkojnë?". Poeti duhet të gjejë disa mënyra të shprehuri që t'i mbaj të lidhura fortë të gjitha strofat në rrjedhë llogjike midis tyre. Po jap një shembull nga poezia ime "Lakrat e Çehovit" në faqen 67, nga libri "Nata kur Abrahami yjet thërriste".

Strofa e parë thotë:
Some gamblers abandon carefully built houses
In order to live near water. It’s all right.
One day on the river is worth a thousand nights on land.

Këtu është e dukshme ideja, nëse pajtohesh ose jo, me gjeneralizimin e përgjithshëm.

Strofa e dytë thotë:
It’s our attraction to ruin that saves us;
And disaster, friends, bring us health.
Chekhov shocks the heavens with his dark cabbages.

Atëherë, papritur jemi duke kërcyer (nënkupto kapërcyer) idenë, me figurën e lakrave, dhe tek e fundit ç'është kjo? E gjithë poezia e kërkon gallopimin. Kështuqë kur mbërrijmë në një pikë të caktuar të saj nuk mund ta pranojmë që të kapur prej dore, të shtegtojmë gjatë së bashku me tendencën poetike, andaj :

Strofa e tretë thotë:
William Blake knew that fierce old man,
Irritable, chained and majestic,who bends over
To measure with his calipers the ruin of the world.

Kjo është një skicë Njutoniane. E dini anekdodën që Njutoni i zhveshur lakuriq ndodhet në fundin e oqeanit me vizore në dorë duke matur dhe përllogaritur gjithçka? William Blake e urente këtë...Prandaj Blake thoshte shpesh se të gjitha këto matje dhe përllogari shkencore, me të vërtetë e rrënojnë botën. Por si e shihni kam përdorur fjalën rrënim (ruin), në dy strofa, si rjedhojë lexuesi aludon : Ndoshta është vet rrënimi i botës, që e lidh kaq fortë poezinë?! Po më kuptoni apo jo?

Int: Jam e shqetësuar po qe se ju nuk i merrni për dore lexuesit duke i udhëzuar drejt, atëherë a nuk është ky një fakt përse shumë kritik ju kanë akuzuar dhe mendojnë se shumica e poezive tuaja janë më tepër surrealiste?

R.B: Natyrisht. Si jo? Njëzet vjetë më parë, kam pas qenë i pakënaqur me natyrën e zellshme zvarranike të shumë poetëve amerikan, kështuqë fillova të përkthej nga spanjishtja dhe frëngjishtja poet surealist. Por nuk kisha asnjë rrugdalje ku të kapesha, t'i kapërceja gjërat gjer në një formë të detajuar. Ndaj ishte një kënaqësi shumë e madhe për mua kur gjeta dhe i hapa udhën të gjitha këtyre gallopimeve surealiste. Por gëzimi më i madh erdhi më vonë kur kuptova se në ghazal, të gjitha këto forma mundet të marrin pjesë fare lirshëm .

Int: Pra, a keni kapërcyer ndërgjegjen tuaj...? Ku jeni duke gallopuar dhe për ku po kapërceni gjithashtu?

R.B: Të shkruash në këtë stil është me të vërtetë e vështirë. Sapo kam mbaruar dy strofa dhe mund të gaboj në të tretën, pasiqë ajo nuk merr vendin e duhur në tërësinë e poezisë. Atëherë mundohem me një të katërt por shoh se edhe kjo strofë jo vetëm që nuk ze vend por prish krejt strukturën. Atëherë i fshij dhe rikthehem përsëri nga e para duke vërejtur: Cili është tonacioni këtu? Çfarë duhet të jetë e përshtatshme? Cila është forma rrënimtare për ta shprehur? Një surealist nuk bënë pyetje të tilla. Përgjithësisht poezia surealiste veçse ecën duke vazhduar të eci. Natyrisht e dua këtë stil gjithashtu. Sepse ka në të përpjekje për unifikim të imagjinatës me formën, e cila kryhet në dy mënyra: së pari, ka lidhje shumë të ngushta me 36-rrokshin, së dyti, kur ghazali u zhvillua rrënjësisht, çdo strofë mbaronte me të njëjtën fjalë. Po rikthehem edhe një herë tek strofa e katërt në vijim: It takes so little to make me happy tonight! E shihni se si e kam shndëruar tash në mënyrë komplete nga forma e mëparshme: “It is our attraction to ruin that saves us?"

It takes so little to make me happy tonight!
Four hours of singing will do it. If we remember
How much of our life is a ruin, and agree to that.

Int: Atëherë kjo është temë mbi idenë e rrënimit dhe rrëfen se si duhet të falenderojmë të kënaqur gjërat e vërteta?

R.B: Ekzaktësisht, dhe si të konsiderojmë rrënimin si diçka pozitive gjithashtu.

Butterflies spend all afternoon concentrating
on the buddleia bush; human beings
take in the fragrance of a thousand nights of ruin.

Për të mbëritur tek strofa e fundit:
We planted fields of sorrow near the Tigris.
The harvesters will come in at the end of time
And tell us that the crop of ruin has been great.

Kështu rrënimi (ruin) është, në fund të fundit, të korrat (the crop). E kuptoni, është shumë joshëse si ide. Ide e cila do e çmendte njeriun racionalist.

Int: Poezia duhet kuptuar apo duhet përftuar si përvojë jetësore?

R.B: Oh, në rastin tim është thjeshtë përvojë. Nuk pres nga askush që t'i kuptoj këto poezi. Akoma më tepër kur lexuesi është rreth të tridhjetave dhe unë po i avitem të tetëdhjetave. Kështuqë përvoja ime e rrënimit, le të themi, është diçka që ai tjetri nuk e ka përftuar akoma. Sa më shumë plakesh, aq më tepër je në gjendje të marrësh shkëlqimin e rrënimit.

Int: A jeni i befasuar shumë herë kur lexoni poezitë tuaja, dhe u riktheheni pas një muaji, një viti ose pesë vjetësh më pas, duke thënë, "Shiko-shiko, tashti po e kuptoj me të vërtetë se ç'kam dashur të them me 'to?"

R.B: Po është e vërtetë, dhe shpesh i them vetes, "Pa shih, kjo është me të vërtetë interesante", dhe ka për të përfunduar në brigjet e lumit Tigris, ku të korrat e rrënimit pleqëror kanë qenë të mbara. Sepse kjo hedh dritë mbi çdo lloj lufte gjithashtu. Tashmë ndërsa po flasim, po mendoj nëse e kam përdorur dritësimin e idesë së luftës rrënimtare si mendim në çdo rresht apo strofë. Sepse në botën islame fjala rrënim merr kuptimin e fundit të çdo vendimi. Sot, ata kanë më tepër aftësi, t'i lëvizin fatet e tyre, më tepër nga ne, rreth vendimeve deçizive që duhet të ndërmarrin.

Int: Duke përdorur këtë formë, shumë njerëz mund ta marrin artin tuaj si një lloj deklarate politikoartistike, mbi vlerat e kulturës islamike, a nuk fyen kjo ndjenjat antiislamike të personave të lënduar mbas 11 Shtatorit?

R.B: E kam përdorur këtë formë shumë më përpara 11 Shtatorit. Dhe ngelet pikërisht njëra nga dëshmitë e keqkuptimit të vërtetë që ne kemi për kulturën islamike të cilën e mendojmë se rrjedh vetëm nëpërmjet oxhallarëve dhe pasuesve të tyre. Nuk është e vërtetë, bukuria fantastike e kualitetit, dhe sasisë së poezisë ndër këto vende, dëshmon të kundërtën.

Int: A kemi një paralelizëm në ditët tona midis evenimenteve të viteve '60 apo'70, epokë në të cilën ju jeni i mirnjohur si një nga oratorët më të zjartë të kohës kundra luftës së atëhershme në Vietnam?

R.B: Sapo kam mbaruar një libër me poezi dhe poema kundra luftës në Irak, i titulluar "Marrëzia e Perandorisë". Jam magjepsur me idenë se disa nga poezitë që kam pas shkruar që në ato vite kundra luftës në Vietnam, kanë një ngjashmëri identike me këto të sotmet. Asgjë, absolutisht asgjë, nuk ka ndryshuar qysh atëherë... Mendoj madje, se kanë akoma më tepër freski dhe ngjashmëri në ditët tona.

Int: A mendoni se poetët, muzikantët dhe artistët, kanë po aq fuqi me zërin e tyre sa dikur? Sepse duket sikur kjo forcë është zbehur.

R.B: Po, në disa rrethana ka ndodhur kështu si thoni ju. Por, duhet të kujtojmë... sa vite me rradhë u zhvillua lufta në Vietnam, qyshkur opozitarët e luftës u shndëruan në një forcë të vërtetë. Kaluan vite për të ndërtuar zërin e lirë demokratik të kundraluftës. Në ditët tona nëna e atij djalit të ri, ushtar i vrarë në Irak, me protestat e saj përballë fermës së presidentit Bush në Teksas, sapo e ka ndezur procesin paqësor. Mos harroni se merr kohë të konsiderueshme ndër mendjet e njerëzve ideja për t'ju kundërvënë politikës së vendit të tyre. Për mua personalisht si qytetar nuk është e vështirë sepse e kam bërë njëherë e një kohë, por për të tjerë duhet shumë energji përgjersa të thonë :"Ok, e dashuroj vendin tim, por njerëzit që e drejtojnë atë janë budallenj!". Kështuqë nuk kemi akoma një lëvizje paqësore të mirëorganizuar, por medoemos do të kemi po qe se gjërat vazhdojnë të fundosen keq e më keq.

Int: Ju keni thënë dikur se : "Vietnami na mësoi të gjitha burimet që gjenden brenda nesh." Jam kureshtare nëse vazhdoni të ndieni akoma i tillë. Në qoftëse po, a është e rëndësishme të mbështesim praktikat meditative tibetiane dhe misticizmin që vjen prej lindjes së largme në veçanti?

R.B: Besoj se burimi i forcave tona të brendëshme është shpjeguar më së miri në kulturën islame në një fjalë të vetme: Namn. Namn është makutëria shpirtërore. Dhe në librat islamike thuhet se: "Në çdo qënie njerëzore gjendet shpirti i lakmisë."

Int: Domethënë njerëzia janë në luftë të vazhdueshme për balancimin dhe kontrollin e shpirtit makut?

R.B: Ekzaktësisht. Kapitalizmi kontrollon lakminë e shpirtit. Çdo aspekt që shihni në masmedia, i bën thirrje shpirtit makut.

Int: Cila është zgjidhja? A duhet që çdonjeri të luftojë veçanërisht shpirtin makut? Apo ju veçse e pranoni, e kapërdini, duke kuptuar se është diçka e përafërt me një fëmij të pabindur?

R.B: Besoj se është çdonjëra nga këto. Ideja është se jeta juaj komandohet nga shpirti i lakmisë, ndodh e kundërta vetëm po qe se krijon vëmendje dhe kontroll ndaj tij... Njëra nga qëllimet e martesës është të qartësoj se sa i madh është shpirti lakmitar. Për këtë shkak martesa është e dhimbshme.

Int: Ju jeni i njohur si babai i burrave, dhe pionieri i parë i lëvizjes së shprehive mashkullore. Po të vrojtojmë vitet '70 ju jeni shprehur, se si burrat nuk mund të shkruajnë poezi pa praninë e ndërgjegjes së grave, dhe se jemi në rrezik serioz nga tipa baballarësh që mundet të shkatërrojnë planetin, përpara se ndërgjegja e tyre të ndryshojë rrënjësisht.

R.B: Po, kjo është e vërtetë.

Int: Atëherë për çfarë jeni i shqetësuar, si janë të lidhura këto koncepte?

R.B: Po ja filloj me pjesën femërore. Unë i përkas edukatës Jungiane.Brenda këtyre koncepteve ka emërtime të ndryshme mbi shpirtin femëror. Kështuqë në të gjitha studimet e mia të hershme jam marrë me këtë fenomen dhe kuptova se burrat kanë qenë akoma më keq nga gratë. Iu përvesha punës dhe zbulova dy anët e medaljes. Njëra, t'u jap zemër burrave për të nderuar shpirtin femëror, në rastin tonë kryesisht nëpërmjet poezisë. Dhe së dyti, të mendojmë seriozisht se si shpirti i lakmitarit ka shkatërruar plotësisht natyrën burrërore. Dhe se si gjithçka në kulturën tonë ka për qellim që të na bëjë fitues të mëdhenj parashë dhe shpenzues njëkohësisht. Sa e rrezikshme është kjo për shpirtrat tanë. Nga ana tjetër, ndër kulturat e lashta, përdorimi i fjalës shpirt i përket gjinisë femërore, pra shpirti në vetvete është femër.

Int: Kur ju thoni se burrat kanë qenë akoma më keq nga gratë, është kjo ngaqë shtrembërohen nga ideja e kryerjes së pasurisë?

R.B: Po, në një rrugë ose në një tjetër, por gjithsesi pashmangësisht kur mbërrijnë 32-vjeç, janë të detyruar të kenë një vend stabël pune në kapitalizëm. Këto instikte që nga shkolla e mesme u janë futur në gjak nga kultura jonë, por mos harroni kursesi, janë baballarët e tyre ata që i shtyjnë më tepër djemtë që të jenë agresiv në shoqeri.

Int: Por po qe se sistemi kapitalist është ai që ushqen këtë rrethanë, atëherë cili tjetër sistem do të ishte i shëndetshëm për shpirtin?

R.B: Disa popuj kanë menduar se ka qenë komunizmi i cili do të sillte atë që kishte munguar prej shekujsh, por kjo doli një bllof i vërtetë, shumë i dhimbshëm. Atëherë popuj të tjerë menduan se socializmi mundet të jetë më i shëndetshëm. Por asgjë s'ka ndodhur. Asgjë. Absolutisht asgjë. Shpirti lakmitar ka pushtuar edhe më keq mbarbotën.

Int: Pra sipas jush gjërat keqësohen nën termat e politikës dhe sensibilizimit të përgjithshëm?

R.B: Po. Ka zëra së fundmi që thonë se po kalojmë një fazë shplarje kulturologjike. Çdo herë shfletoj revistën e librave dhe publikimeve të reja në New York Time, vërej me keqardhje se si gjithçka është katandisur në një copëz rreckë, në krahasim me ç'ishte para dyzet vjetësh. Nga ky fakt kuptojmë se kemi një lexues të shpëlarë nga trutë gjithashtu. Një shpëlarje totale të studentëve të dipllomuar. Përsa i përketë letërsisë më në veçanti, kemi shpëlarë gradualisht vet pasionin për artin e mirfilltë literal. Ka zëra që deklarojnë se letërsia amerikane ka mbetur prapa në vitet '80...Dhe akoma nuk po duken shenja përmirësimi.

Int: A ka ndonjë shenjë shprese?

R.B: Gjithmonë ka shpresa, sepse drita jonë e brendëshme asnjëherë nuk varet në atë që ndodh në rang global. Dhe roli i poezisë dhe letërsisë është që ta mbaj këtë dritë të ndezur edhe në skutat më të errëta të shpirtit. Me qindra njerëz kanë orientuar drejtpërdrejt jetët e tyre në dizintegrimit kultural duke i dhënë rrëndësi poezisë dhe muzikës së vërtetë për ta shndërruar në qellim në vetvete. Kështuqë në botën e shpirtit ka shpresa të mëdha. Në fakt, megjithse shpirti përmbushet prej gjërash të rrezikshme, përsëri kulturogjikisht qellimi i tij është të jet me sukses i lumtur dhe i ekuilibruar.

Int: Ju keni përkthyer poemat e Pablo Nerudës... Ka shpërthime ndër veprat e mrekullueshme të shkrimtarëve nga vendet e Amerikës Latine dhe Amerikës Qendrore, të cilat duken sikur kanë lindur jashtë trazirave të këtyre vendeve. Jam kureshtare nëse trazirat politike të shpien drejt një jete të pasur letrare. A është e mundur sot që Shtetet e Bashkuara, të prodhojnë të njëjtën letërsi, thellësisht e pasur literalisht, për shkak të pakënaqësisë që ka çdonjëri në veçanti?

R.B: Po, është e drejtë kjo që thoni. Shumë njerëz kanë qenë kritik dhe të pakënaqur rreth viteve '50. Por ne, përfshi "bit generation", nuk prodhuam kryevepra të tilla si letërsia Ruse, ajo disidente më në veçanti. Nuk them se ka qenë një letërsi e keqe në rrugën e saj. Edhe faza e shpëlarjes së sotme kulturore dhe politike nuk them se është edhe aq keq. Por, le të rikthehemi edhe njëherë për ta konkretizuar mendimin e pyetjes tuaj, tek ideja e shpresave shpirtërore, kur dimë fare mirë se shpirtrat tanë vazhdojnë të jenë ende aktiv. Pikërisht në këtë moment e shoh shumë domethënës rolin e poezisë, madje shumë prekës, do të thoja. Sepse poetët janë në gjendje të prekin mjerimin që populli ndien pa mundur të kritikojë. Kur Amerika ndien brengë, atëherë Neruda shfaqet drejtpërdrejtë...
... Do ju tregoj një ngjarje të bukur të disa muajve më parë. Ndodhi në Washington me rastin e 100-vjetorit të lindjes së Pablo Nerudas, në Lincoln Center. Shumë prej admiruesve të tij ndodheshin atje. Në këtë takim u shfaq një regjistrim filmik ku shfaqej vet poeti reth moshës 60-vjeçare. Ai thotë : "Isha duke fluturuar përrreth Kilit, kur për shkaqe të motit të keq, u detyruam të zbresim në një qytezë, fare të vogël, ku edhe u vendosëm në hotel për të kaluar natën. Kur banorët e qytezës morrën vesh se ndodhesha aty, këmbëngulën për një aktivitet të natës poetike. Kështuqë nuk ua prisha qejfin. Aktiviteti u mbajt në qendrën e vogël kulturore ku u mblodhën më tepër se katërqind artëdashës. Ja fillova me poemën e njëzetë nga libri "Njëzet Poema Dashurie dhe Kënga e Brengave". Neruda filloi me vargun : "Mund të shkruaj rreshtat më të brengosura këtë natë," dhe...
...Pas disa çasteve u ndal, ndoshta shenjë harrese apo thjesht një bllokim i çastit. Kur i gjithë publiku njëzëri vijoi përmendësh krejt poemën si edhe poema të tjera që u deklamuan atë natë memorikisht. A e imagjinoni? Gjithsecili i dinte përmendësh! Recituan përball harresës së vet autorit, pjesën tjetër të poemës së Pablo Nerudas?!
Fantastike. Ne duhet të kuptojmë se poezia ka të tjera dimensione në Amerikën Latine se sa këtu. A mundet ta imagjinoni një skenë të tillë në Shtetet e Bashkuara? Edhe po qe se do të ishte Robert Frost, poeti ynë më popullor, nuk besoj se publiku këtu memorizon vargje duke i'a rikthyer në çast vet autorit.E dua këtë lloj historie.

Intervistoi: Marla Donato
Përktheu: Flurans Ilia