Bernhard Schlink

[Pedro]

"Der Vorleser". Si mund te perkthehet titulli ne shqip?

Ky liber eshte perkthyer ne anglisht nen titullin "The Reader", qe ne shqip perkthehet "Lexuesi", mirepo fjala "der Vorleser" nga gjermanishtja ne shqip perkufizon personin, i cili i lexon dikujt nje liber. Ne anglisht perdoret "the reader", pavaresisht se nuk mund te tregohet qarte, nese me kete fjale nenkuptohet dikush, i cili lexon dicka per veten e tij, apo dikush, i cili i lexon dikujt dicka. Ne shqip mund te perkthehet edhe "Recituesi", ndonese ne jemi mesuar, qe recitues quhet ai qe reciton vjersha. Por recituesi fare mire mund ti recitoje dikujt, ose disave, edhe nje pjese prozaike.

E nisa temen ne kete menyre, pasi ky liber, i perkthyer ne 37 gjuhe te botes, libri i pare gjerman qe sundon listen e bestsellerit te New York Times, per fat te keq nuk eshte i perkthyer ne shqip, dhe mua me bie barra, qe jozyrtarisht, ti perkthej titullin ketij libri. Shqiptaret kete liber mund ta lexojne ne gjuhe te ndryshme, por vetem ne shqip jo. Akoma jo. Shpresoj qe se shpejti kjo gje te ndryshoje.
Doja te shtoja gjithashtu, qe ky liber, pak vite pas botimit te tij (1995), arriti t´i perkase programit “lexim i detyrueshem” ne shumicen me te madhe te shkollave te mesme ne Gjermani.

Per se behet fjale tek “Recituesi”?

Ne kete roman, nje nga personazhet kryesore te tij, Michael Berg, tregon ne veten e pare, historine e tij. Michael Berg, nje djale 15-vjecare, i semure nga verdheza, njeh rastesisht dhe lidh marredhenie me nje fatorino treni, Hanna Schmitz, nje grua 21 vjet me e vjeter se ai. Fillimisht libri pershkohet nga nota te forta erotike. Marredhenia bazohet fillimisht ne seks, por me vone percaktohet nga nje ritual i dushit, i leximit nga ana e Michael per Hanna dhe seksi. Marredhenia eshte bizarre dhe Hanna eshte dominante ne marredhenie: Michael detyrohet shpesh qe ta ndjeje veten fajtor dhe te kerkoje te falur edhe pse nuk ben ndonje gabim. Kur nje dite Hanna zhduket papritmas, Michael e ben veten me faj, pasi beson, se Hanna u largua qe ti jepte fund marredhenieve me te. Me ne fund mbaron shkollen dhe fillon studimet e juridikut. Gjate studimit i takon te marre pjese si vezhgues ne nje proces gjyqesor kundra nazisteve dhe per habine e tij shikon Hannan ne banken e te akuzuareve bashke me disa gra te tjera. Ajo akuzohet per mos dhenien e ndihmes dhe per bashkepunim ne vrasje te shumefishte si mbikqyrese ne kampin e perqendrimit ne Auschwitz. Aty Michael meson edhe si kishte rrjedhur ngjarja, kur gjate shpernguljes se njerezve nga kampi i Auschwitzit, ne ditet e fundit te luftes, nje nate, karvani i te burgosurve dhe i mbikqyresve strehohen ne nje fshat. Per fat te keq, fshati bombardohet nga aleatet dhe kisha ku strehoheshin te burgosurit merr flake dhe te gjithe digjen brenda, pervec nje gruaje me te bijen e saj. E bija, mbas disa vitesh kishte botuar nje liber rreth ngjarjes dhe prokuroria dhe policia kishte rene ne gjurmet e Hannas dhe disa prej mbikeqyresve. Ato akuzoheshin, se nuk kishin vepruar, qe tu vinin ne ndihme te perqendruarve, por i kishin mbajtur dyert e kishes te mbyllur me celes, duke i lene ata te digjeshin brenda. Gjate procesit Michael i ben pershtypje qendrimi i cuditshem i Hannas, kur kjo e fundit merr persiper me nxitim te kete mbajtur nje protokoll, gje qe e ben fajtore, vetem qe asaj te mos i duhej te shkruante, pasi gjyqtari kerkon qe shkrimi i protokollit te krahasohej me shkrimet e te akuzuarve. Qe aty dhe duke kujtuar rrethanat e tjera te meparshme te cuditshme, Michael ndricohet: Hanna eshte analfabete, nuk di as te shkruaje dhe as te lexoje. Duke qene ne konflikt me ndergjegjen e tij, nese duhet ti tregoje gjyqtarit, qe Hanna nuk mund te kete shkruar ate protokoll, pasi ishte analfabete, apo te ruaje sekretin e ish te dashures se tij, sekret, te cilin Hanna e kishte ruajtur dhe e ruante me fanatizem, aq sa ishte e gatshme te damkosej si kriminele dhe te kalonte ne burgim te perjetshem, Michael nuk i tregon gjyqtarit. Hanna merr si denim burgim te perjetshem.
Michael mbaron studimet dhe martohet me avokaten Gertrud dhe te dy kane nje vajze, Julian. Por Michael, i mbytur nga vrasja e ndergjegjes dhe ndjenja e fajit, e leshon veten dhe pas pese vitesh ndahet nga e shoqja, e cila merr me vete edhe te bijen. Michael fillon pune si historian i te drejtes dhe ne ato kohe fillon i dergon kaseta Hannas, ne te cilat ai rregjistron veten duke i lexuar libra. Ne kater vjet, Hanna meson, pa dijenine e Michael, te shkruaje dhe te lexoje. Kur ajo i dergon Michael nje leter, ai eshte i habitur dhe njekohesisht i gezuar. Pese vjet me vone drejtoresha e burgut ve ne dijeni Michael per lirimin e Hannas dhe i lutet atij, qe te kujdeset per te. Pas shume ecejakeve dhe gjithashtu sipas deshires se drejtoreshes se burgut, Michael e mbledh veten dhe viziton Hannan ne burg, pak perpara lirimit te saj. Michael perpiqet ato dite para lirimit te Hannas ti rregulloje gjerat per Hannan. Nje dite para se te dale nga burgu, Hanna vret veten. Ajo i le nje mesazh Michael, ne te cilen i lutet, qe te gjitha kursimet e saj, rreth 7000 marka gjermane, t´ia dergoje ne New York te mbijetuares se karvanit te Auschwitzit. Michael e kryen kete porosi te fundit, ia dorezon te mbijetuares parate personalisht dhe i tregon asaj edhe historine e Hannas. Te dy vendosin, qe parate e Hannas t´ja kalojne shoqates Jewish League Against Illiteracy. kjo shoqate i dergon Hannas nje leter falenderimi, te cilen Michael e con tek varri i saj.

Libri eshte nje koktej ndjesish. Te ve ne levizje trurin dhe ndjenjat, te peshtjellon, te ben te zymte dhe te ve ne mendime. I gjithe libri sillet rreth dy temave: 1- faji, ndjenja e fajit dhe si sillen njerezit me te, dhe 2 – perballimi i njeriut te thjeshte me ceshtjen e fajit gjate kohes se holokaustit. Ne pergjithesi kritika e ka pritur mire dhe e ka vleresuar librin e Bernhard Schlink me superlativa, megjithese zerave tek-tuk kritik, te cilet shohin nje imoralitet ne erotizmin e ciftit Michael-Hanna, nje perzierje te banalitetit me pedofiline. Per mendimin tim personal nuk eshte keshtu, ne fund te fundit perse te mos thuhen gjerat haptazi ashtu sic mund te ndodhin dhe kane ndodhur, por te fshihen nen qylym, per hir te mbrojtjes se moralitetit fallco te lexuesit?

Per mendimin tim ky liber ben pjese ne dhjete librat, qe nje njeri duhet ti kete lexuar te pakten nje here ne jeten e vet

Persa i perket autorit, Bernhard Schlink ka lindur me 1944 dhe eshte nga profesioni jurist, pra nuk eshte shkrimtar i mirefillte profesionist, dhe per shume vite ka qene anetar i gjykates kushtetuese, si edhe profesor i te drejtes kushtetuese ne disa universitete te mirenjohura ne Gjermani, si ai i Berlinit, Goethe-Universität ne Frankfurt etj.

[Fiori]

Gjithmone me ndonje sugjerim interesant...

Kam tre libra neper duar keto dite dhe fatkeqsisht vetem canten po me rendojne pasi nuk kam shume kohe te lexoj kohet e fundit. Por sic duket po e ble neser dhe kete te Schlink. Shkrimtaret gjermane qe kam lexuar numerohen me kokrra po cuditerisht jane nder me te preferuarit e mi.

Ne lidhje me perdorimin e fjales "reader" ne anglisht:

read·er
n.
One that reads.
One who publicly recites literary works.
A person employed by a publisher to read and evaluate manuscripts.
One who corrects printers' proofs; a proofreader.
A teaching assistant who reads and grades examination papers.
Chiefly British. A university teacher, especially one ranking next below a professor.

Sot gjeta nje dyqan librash prane me punen qe ishte i madh sa nje qytet. Nuk kisha pare librari te tille, kalova gjithe pushimin atje. Gjithsesi, me duket ma zuri syri kete liber tek Oprah's Book Club.

Pershkrimin nuk po e lexoj, qe ta shijoj ne menyren time fillimisht...


Pershendetje

[Dita]

Lexuesi, Ligjeruesi, Recituesi. Keto tre forma me duken mua me te pershtatshme per "Vorleser".

Ligjeruesi si pershkrim profesioni per mesimdhenesit ne universitet;
Recituesi, me afer me pershkrimin qe ke bere Pedro, meqe ai po e regjistron veten brenda kasetash duke lexuar;
Lexuesi eshte corientuese ne kete rast. Ne gjermanisht dallimi behet permes "Vor".

Propozim: Tani nise dhe perkthimin sic po ben nderkohe me Eco-n.

[Pedro]

Gjithmone me ndonje sugjerim interesant...

Kam tre libra neper duar keto dite dhe fatkeqsisht vetem canten po me rendojne pasi nuk kam shume kohe te lexoj kohet e fundit. Por sic duket po e ble neser dhe kete te Schlink. Shkrimtaret gjermane qe kam lexuar numerohen me kokrra po cuditerisht jane nder me te preferuarit e mi.

Pershendetje,

Po qe se nuk e ke te domosdoshme leximin e ketyre tre librave, leri ne mes dhe lexoje kete liber. Nuk e di se si eshte versioni ne anglisht, por per sa i perket versionit ne gjermanisht mund te them, qe Bernhard Schlink ka nje te shkruar te vecante, pavaresisht se fjalite jane te shkurtra, koncize, prape gjuha e perdorur eshte e rrjedhshme dhe gjeja me interesante e librit, rreth te ciles rrotullohet i gjithe libri, eshte tema e fajit.

Une kete liber e kam lexuar per here te pare para shume vitesh, kur e kisha ne shkolle "pflichtlektüre", lexim te detyrueshem dhe me duhej te mbaja referat mbi te. Ky liber dhe "Das Parfum" i Patrick Süskind, jane te dy librat, qe ne fillim i kam urryer, sepse me duhej te shkruaja referate mbi to, por me pas jane bere dy nga librat e mi me te dashur. E lexova perseri para disa diteve.

[Fiori]

Pershendetje Pedro,

Nuk kam pasur kohe ti kthehem kesaj teme (do filloj te marr kohe hua u pa puna) por librat i lexova. Madje, mbarova dhe njerin nga librat qe kisha ne cante : )

"Recituesi" me pelqeu. Mjaft i lehte per tu lexuar e kuptuar (e mbarova per nje mbasdite) dhe ja vlen dhe te rilexohet si liber. Ishte pikerisht fakti qe futej ne boten e personazhit shume realisht. Ne kuptimin qe kish shume pak mbrojtje letrare dhe "fliste" me ze te larte per "vezhgime" dhe ndjenja qe te gjithe i perjetojme brenda vetes (ne situata te ndryshme sigurisht).

"Parfumi"-n jam akoma duke e lexuar. Deri tani me duket me kompleks se "Recituesi", por gjithsesi po aq interesant.


Ah dhe njeri nga librat qe kisha ne cante dhe e lexova para se te filloja ata te dy ishte "Zemra e nje gruaje" nga Maya Angelou. E mbarova sepse arrita e fillova si liber dhe pastaj do me ngelej ne mendje qe stiva e librave sa vinte e po me shtohej ne cante (por kish shume pjese ku nuk me shtyhej leximi). Pjesa me e bukur e librit ishte fjalia e fundit. Pasi i largohet dhe i biri per studime dhe mbetet vete ne shtepi, mendimi i pare qe i shkon ne mendje, eshte fakti se tani do mund te haje gjithe gjoksin e pules vete. Nejse...


Faleminderit per sugjerimet,


Fiori

[[Perla]]

Një e shtunë për t'u mbajtur mend në Teatrin Kombëtar. Thomas Bernhard dhe komedia "Forca e Zakonit" ranë si një kometë në qiellin e Teatrit.

Shfaqje tepër të veçantë pamë të shtunën e kaluar në Teatrin Kombëtar: "Forca e zakonit", komedi nga Thomas Bernhard, e vënë në skenë nga regjisori austriak Christian Papke.

Hapja: një dhomë e madhe e mbushur me pluhur, me një sënduk ku flenë vegla muzikore, me një tavan të ulët, mbytës, që dukej sikur e mbanin shpatullat e fuqishme të Arben Derhemit, paraskena e mbushur me këpucë të vjetra dhe dy persona që dialogojnë para sëndukut: drejtuesi i një cirku a një orkestre dhe një zhongler.

Dialogu është i gjatë, tensionues, i vështirë për t'u ndjekur. Spektatori që kërkon një fabul, një ndodhi, mëson në rastin më të mirë: grupi i drejtuesit të cirkut do të luajë të nesërmen në Augsburg "Kuintetin e troftave".

Natyrisht që pakkush në sallë e di se ky kuintet për piano dhe harqe është një vepër e Franz Schubertit (e dëgjon këtë emër më vonë) dhe askush nuk mund të përfytyrojë nën "Kuintetin e Troftave", togfjalësh që përsëritet plot 39 herë, diçka më shumë se një peshk troftë.

Në të vërtetë kuinteti e mban këtë emër ngaqë Schuberti u frymëzua në kompozimin e tij nga poezia "Trofta" e një poeti sot krejt të harruar. Edhe më shumë se trofta shqiptohej fjala "kolofon", e cila, sikurse e mësova më pas, vjen nga emri i një qyteti antik grek ku nxirrej kjo rrëshirë e veçantë, e cila përdoret sidomos për të lyer qimet e kalit të harkut për violina, viola etj.

Kolofonin (ku është kolofoni? kërkoje kolofonin! kolofon rezervë, më bije kolofoni nga dora, kolofon në kuti smeraldi), që përmendet në pjesë 48 herë, e kishin dëgjuar dhe e njihnin me siguri vetëm ata persona muzikantë që do mund të jenë ndodhur atë mbrëmje në sallë, madje ka të ngjarë syresh vetëm instrumentistët e veglave me harqe.

Gjatë këtij dialogu midis aktorëve Vasjan Lami dhe Neritan Liçaj pashë disa herë njerëzit para meje të shikonin njëri-tjetrin, sahatin, celularin mos u kishte ardhur ndonjë sms, dikë e zuri vapa, një tjetër kolla.

Ndjesia e përgjithshme ishte: ç'po thonë këta? Më bëhej sikur spektatorët do ngriheshin të iknin njëri pas tjetrit. Mirëpo përsëri ishte diçka që ua mbante vëmendjen: ndriçimi i ngrohtë si prej shekulli 18, harmonia e objekteve në skenë, interpretimi i aktorëve që e kishin me tërë mend atë që të tjerëve u dukej absurde.

Pastaj herë-herë ndonjë mençuri nga ato që Thomas Bernhard i lëshon si shigjeta, për shembull: "Gjithmonë do gjendet njëri që shkatërron gjithçka nga pakujdesia apo nga ligësia" ose "I sëmuri dhe sakati sundojnë botën" ose "gjith'ç'ndodh, ndodh me neveri. Jeta, ekzistenca të neveritshme".

Nga pikëpamja e njeriut që s'merr vesh ç'bëhet, pjesa u shpëtua kur filloi të lëvizë e të kërcejë në skenë Mbesa e drejtuesit të cirkut (Sueda Hoxha), e sidomos kur zuri nga kolltumbat dhe akrobacitë e tjera të mrekullueshme Klouni (Elton Çefa).

Në skenë hyri lëvizja dhe ritmi, tavani dalëngadalë po ngrihej dhe frymëmarrja po çlirohej, tani edhe fëmijë po të kishte në sallë, të cilët nuk kuptonin jo më kuintet e kolofon po as Augsburg ose Nyrenberg, nuk do të kishin asnjë arsye pse të largoheshin.

Por nuk ishte vetëm puna e të pamësuarit të publikut tonë me teatrin absurd ose gjysmë-surreal, ishte edhe mosnjohja e shkrimtarit Thomas Bernhard tek ne ajo që e bëri pjesën "Forca e Zakonit" të bjerë si një kometë në qiellin e Teatrit Kombëtar. Në Austri, por jo vetëm në Austri, edhe në Gjermani, Francë etj., sapo përmend letërsinë austriake të pas viteve 60 do përmendësh Thomas Bernhard dhe Peter Handke, tani vonë edhe Elfriede Jelinek.

E më shumë se sa një klasifikim letrar, emri Bernhard lidhet me një qëndrim shumë të qartë: me ankthin njerëzor, me pesimizmin e thellë, me kotësinë e hakatjeve të njeriut përballë vdekjes ("nëse kemi ndonjë synim në jetë, ai është vdekja" ose "sa qesharake e bën gjithçka vdekja"), me përbuzjen e konvencioneve letrare, me përbuzjen e nacionalizmit, të shtetit, të ndërhyrjes së tij në jetën e shkrimtarit. Bernhardi pati dhe vazhdon të ketë në Austri namin e "folendotësit": ky është një zog i veçantë që ka për zakon të fëlliqë folenë e vet.

E pra Bernhardi, sikurse dhe Helmut Qualtinger ose Elfriede Jelinek - në mënyrë të ngjashme si Frisch e Dürrenmatt në Zvicër - janë shkrimtarët që shajnë atdheun, që "jetojnë mirë aty" dhe pastaj i nxjerrin atij namin e keq nëpër botë. Janë me famë shprehje të Bernhardit për bashkëkombasit e tij si: "austriakët janë pjella të agonisë", "Austria është një shtet katolik-nacionalsocialist" etj.

Veçse këto thënie janë të personazheve të tij, nuk mund të fajësohej autori për to dhe në këtë lajthitje ranë edhe disa protagonistë të jetës politike në Austrinë e viteve 80, si kancelarë, ministra, kryetarë bashkish, duke arritur gjithmonë efektin e kundërt, rritjen e emrit të Bernhardit. Fama e shkrimtarit dhe skandali publik arritën deri aty, saqë premiera e dramës "Sheshi i Heronjve" (sheshi ku austriakët patën brohoritur Hitlerin në mars 1938) u desh të shfaqej nën mbrojtjen e policisë.

Të gjitha këto hollësi e shumë të tjera nga jeta e këtij njeriu dhe shkrimtari kaq të veçantë nuk janë të gjitha doemos të nevojshme për publikun e teatrit shqiptar, megjithatë perceptimi i premierës së të shtunës do të kishte qenë i ndryshëm sikur asaj t'i kishin paraprirë botime nga vepra e shkrimtarit ose forma të tjetra popullarizimi.

Të njihej për shembull jeta e shkrimtarit e mbushur me trauma: fëmijë ilegjitim që nuk e njohu kurrë të atin (i vetvrarë pas gjasave, në kohën kur Thomas Bernhardi ishte 9 vjeç), nëna që e dërgoi në një internat nacional-socialist një vit më vonë, pasi u martua vetë, gjyshi shkrimtar, babai i vërtetë shpirtëror, që e la edhe ai herët; pastaj sëmundjet e shumta që nisën me tuberkulozin e mushkërive qysh në moshën 19-vjeçare e një numër sëmundjesh të tjera që e shoqëruan gjatë gjithë jetës. Vështirësitë në frymëmarrje bie fjala, ishin vendimtare në stilin e të shkruarit, në fjalitë me kate e me përsëritje të shumta.

Por këtu luajti rol të veçantë edhe lidhja e fortë e Bernhardit me muzikën, violina, njohja e thellë e muzikës klasike, sidomos e periudhës së barokut; zhvillimi e rikthimi i të njëjtave tema brenda të njëjtit tregim, së njëjtës skenë apo dhe të njëjtit paragraf lidhen pikërisht me këtë muzikë.

E këto elemente ishin karakteristike edhe në pjesën "Forca e zakonit" e cila e befasoi për mos thënë e shastisi publikun me kthimin e rikthimin e situatave kaq banale sa "kërkon kolofonin" ose "klounit i bie kësula".

Më duket e panevojshme që të kërkohen alegori ose mesazhe të mëdha prej dramës në fjalë si p.sh. metafora e diktatorit (drejtuesi i cirkut) që dhunon prej 20 vjetësh trupën e tij me një x-numër, sikurse gjen alegoritë bie fjala në dramat e Brehtit (Trusti i Lulelakrës, Mbreti i lypsarëve etj.) ose të Dürrenmattit (Franku V drejtor banke, Zonja plakë prostituta hakmarrëse), pra sikurse jemi mësuar të shikojmë në Teatrin Kombëtar. Komunikimi që zhvillon Bernhardi është i një lloji tjetër: ai është shumë i ngjashëm me muzikën, sepse rrjedh e shkumbëzon gjithë kohën, përdor temat që thamë, paralele e rikthyese, sikurse dhe kontrapunktet.

Në pjesën "Forca e zakonit", ashtu si rëndom në veprën e tij, ky komunikim riprodhon banalitetin dhe idiotësinë e komunikimit të përditshëm njerëzor.

Sidomos idiotësia/leshtësia (gjerm. Dummheit, angl. stupidity) e jetës moderne, në sferat e larta të shtetit, të kulturës, në media dhe bisedat e përditshme, është temë qendrore e Bernhardit. Ky stupiditet, që nuk duhet përkthyer kurrsesi "marrëzi", përshkonte fund e krye edhe "Forcën e zakonit".

Dhe ajo që të bën shumë përshtypje është teknika e shkrimtarit: mu në mes të një dialogu banal që flet për një ofertë nga Bordoja, për një kësulë që bie ose për një jelek të ndotur, vijnë sentenca filozofike si: "Përvoja tregon se nëse dikush zvarritet për një kohë të gjatë mbi dyshemenë e ndotur, ndotet" ose:

"Organet e të menduarit janë instrumente të ngjizjes së botës dhe organe gjinore të natyrës/ Harmoni të pjesshme, mbi to ngrihet gjithçka" ose: "Me të bërë pak emër njerëzit kërkojnë para dhe respekt/ përherë e më shumë para përherë e më shumë respekt/ Artistët kërcënojnë me artin e tyre dhe ec e mos e quaj poshtërsi këtë po deshe... Artistët e skenës por në përgjithësi gjithë artistët kërcënojnë me artin e tyre pa kurrëfarë skrupulli".

Pikërisht në këto momente njerëzit zgjoheshin, bëheshin të vëmendshëm: shkurt regjisori dhe aktorët e kishin arritur atë që deshën, duke përçuar krahas fluksit krijues, llucës së jetës të përditshme, edhe majat e mendimit të dramaturgut.

Mund të bëhet këtu objeksioni: pse duhen njohuritë paraprake për një shkrimtar? Në qoftë se pjesa dhe regjia janë të mira, ato duhet të komunikojnë me publikun. Objeksioni do të ishte i drejtë, vetëm se duhet të mbajmë parasysh prapambetjen e madhe që ka teatri ynë në veçanti dhe jeta jonë kulturore në tërësi kur i krahasojmë me simotrat e tyre europiane.

Avangardat e shekullit 20 njihen te ne fare pak dhe në mënyrë rastësore, skena e TK mund të pushtohet për muaj të tërë, duke diktuar pastaj shijen e publikut, nga një pjesë realiste e viteve '40, ku siç është shkruar në këtë gazetë një pjatë supë ka brenda supë të vërtetë dhe telefoni përdoret për të telefonuar nga njëra anë e skenës në tjetrën.

Në këtë vështrim ishte ideja më e mirë që Thomas Bernhardi zbriti në Tiranë bashkë me një regjisor austriak, besnik ndaj tekstit dhe të mençur në zgjidhjet e tij (po kujtoj vetëm zgjidhjen e goditur të tavanit që ngrihet dalëngadalë si një çlirim prej gjithë makthit të Kuintetit të Troftave, çlirim që në të vërtetë duhet të jetë vdekja), sikurse ishte nga ky vend dhe skenografi, të cilët harmonizuan pastaj pa vështirësi me koreografin Gjergj Prevazi.

Natyrisht dhe me aktorët, Vasjan Lamin në radhë të parë, i cili e luajti pjesën e tij me lehtësinë e maestros si të vinte drejt e nga Burgtheateri, por nuk binin më poshtë as Liçaj e Derhemi, për ato role që kishin, të cilët i luajtën pa kursyer asgjë nga vetja e tyre.
Një e shtunë për t'u mbajtur mend në Teatrin Kombëtar.

Shekulli

[ardona Pervathi]

Pergezime per kete pershkrim kaq efikas te librit. Doja te dija mendimin tuj se cilet jane 10 librat qe duhet t'i lexojme nje here ne jete dhe ku bazoheni per kete liste?

"Der Vorleser". Si mund te perkthehet titulli ne shqip?

Ky liber eshte perkthyer ne anglisht nen titullin "The Reader", qe ne shqip perkthehet "Lexuesi", mirepo fjala "der Vorleser" nga gjermanishtja ne shqip perkufizon personin, i cili i lexon dikujt nje liber. Ne anglisht perdoret "the reader", pavaresisht se nuk mund te tregohet qarte, nese me kete fjale nenkuptohet dikush, i cili lexon dicka per veten e tij, apo dikush, i cili i lexon dikujt dicka. Ne shqip mund te perkthehet edhe "Recituesi", ndonese ne jemi mesuar, qe recitues quhet ai qe reciton vjersha. Por recituesi fare mire mund ti recitoje dikujt, ose disave, edhe nje pjese prozaike.

E nisa temen ne kete menyre, pasi ky liber, i perkthyer ne 37 gjuhe te botes, libri i pare gjerman qe sundon listen e bestsellerit te New York Times, per fat te keq nuk eshte i perkthyer ne shqip, dhe mua me bie barra, qe jozyrtarisht, ti perkthej titullin ketij libri. Shqiptaret kete liber mund ta lexojne ne gjuhe te ndryshme, por vetem ne shqip jo. Akoma jo. Shpresoj qe se shpejti kjo gje te ndryshoje.
Doja te shtoja gjithashtu, qe ky liber, pak vite pas botimit te tij (1995), arriti t´i perkase programit “lexim i detyrueshem” ne shumicen me te madhe te shkollave te mesme ne Gjermani.

Per se behet fjale tek “Recituesi”?

Ne kete roman, nje nga personazhet kryesore te tij, Michael Berg, tregon ne veten e pare, historine e tij. Michael Berg, nje djale 15-vjecare, i semure nga verdheza, njeh rastesisht dhe lidh marredhenie me nje fatorino treni, Hanna Schmitz, nje grua 21 vjet me e vjeter se ai. Fillimisht libri pershkohet nga nota te forta erotike. Marredhenia bazohet fillimisht ne seks, por me vone percaktohet nga nje ritual i dushit, i leximit nga ana e Michael per Hanna dhe seksi. Marredhenia eshte bizarre dhe Hanna eshte dominante ne marredhenie: Michael detyrohet shpesh qe ta ndjeje veten fajtor dhe te kerkoje te falur edhe pse nuk ben ndonje gabim. Kur nje dite Hanna zhduket papritmas, Michael e ben veten me faj, pasi beson, se Hanna u largua qe ti jepte fund marredhenieve me te. Me ne fund mbaron shkollen dhe fillon studimet e juridikut. Gjate studimit i takon te marre pjese si vezhgues ne nje proces gjyqesor kundra nazisteve dhe per habine e tij shikon Hannan ne banken e te akuzuareve bashke me disa gra te tjera. Ajo akuzohet per mos dhenien e ndihmes dhe per bashkepunim ne vrasje te shumefishte si mbikqyrese ne kampin e perqendrimit ne Auschwitz. Aty Michael meson edhe si kishte rrjedhur ngjarja, kur gjate shpernguljes se njerezve nga kampi i Auschwitzit, ne ditet e fundit te luftes, nje nate, karvani i te burgosurve dhe i mbikqyresve strehohen ne nje fshat. Per fat te keq, fshati bombardohet nga aleatet dhe kisha ku strehoheshin te burgosurit merr flake dhe te gjithe digjen brenda, pervec nje gruaje me te bijen e saj. E bija, mbas disa vitesh kishte botuar nje liber rreth ngjarjes dhe prokuroria dhe policia kishte rene ne gjurmet e Hannas dhe disa prej mbikeqyresve. Ato akuzoheshin, se nuk kishin vepruar, qe tu vinin ne ndihme te perqendruarve, por i kishin mbajtur dyert e kishes te mbyllur me celes, duke i lene ata te digjeshin brenda. Gjate procesit Michael i ben pershtypje qendrimi i cuditshem i Hannas, kur kjo e fundit merr persiper me nxitim te kete mbajtur nje protokoll, gje qe e ben fajtore, vetem qe asaj te mos i duhej te shkruante, pasi gjyqtari kerkon qe shkrimi i protokollit te krahasohej me shkrimet e te akuzuarve. Qe aty dhe duke kujtuar rrethanat e tjera te meparshme te cuditshme, Michael ndricohet: Hanna eshte analfabete, nuk di as te shkruaje dhe as te lexoje. Duke qene ne konflikt me ndergjegjen e tij, nese duhet ti tregoje gjyqtarit, qe Hanna nuk mund te kete shkruar ate protokoll, pasi ishte analfabete, apo te ruaje sekretin e ish te dashures se tij, sekret, te cilin Hanna e kishte ruajtur dhe e ruante me fanatizem, aq sa ishte e gatshme te damkosej si kriminele dhe te kalonte ne burgim te perjetshem, Michael nuk i tregon gjyqtarit. Hanna merr si denim burgim te perjetshem.
Michael mbaron studimet dhe martohet me avokaten Gertrud dhe te dy kane nje vajze, Julian. Por Michael, i mbytur nga vrasja e ndergjegjes dhe ndjenja e fajit, e leshon veten dhe pas pese vitesh ndahet nga e shoqja, e cila merr me vete edhe te bijen. Michael fillon pune si historian i te drejtes dhe ne ato kohe fillon i dergon kaseta Hannas, ne te cilat ai rregjistron veten duke i lexuar libra. Ne kater vjet, Hanna meson, pa dijenine e Michael, te shkruaje dhe te lexoje. Kur ajo i dergon Michael nje leter, ai eshte i habitur dhe njekohesisht i gezuar. Pese vjet me vone drejtoresha e burgut ve ne dijeni Michael per lirimin e Hannas dhe i lutet atij, qe te kujdeset per te. Pas shume ecejakeve dhe gjithashtu sipas deshires se drejtoreshes se burgut, Michael e mbledh veten dhe viziton Hannan ne burg, pak perpara lirimit te saj. Michael perpiqet ato dite para lirimit te Hannas ti rregulloje gjerat per Hannan. Nje dite para se te dale nga burgu, Hanna vret veten. Ajo i le nje mesazh Michael, ne te cilen i lutet, qe te gjitha kursimet e saj, rreth 7000 marka gjermane, t´ia dergoje ne New York te mbijetuares se karvanit te Auschwitzit. Michael e kryen kete porosi te fundit, ia dorezon te mbijetuares parate personalisht dhe i tregon asaj edhe historine e Hannas. Te dy vendosin, qe parate e Hannas t´ja kalojne shoqates Jewish League Against Illiteracy. kjo shoqate i dergon Hannas nje leter falenderimi, te cilen Michael e con tek varri i saj.

Libri eshte nje koktej ndjesish. Te ve ne levizje trurin dhe ndjenjat, te peshtjellon, te ben te zymte dhe te ve ne mendime. I gjithe libri sillet rreth dy temave: 1- faji, ndjenja e fajit dhe si sillen njerezit me te, dhe 2 – perballimi i njeriut te thjeshte me ceshtjen e fajit gjate kohes se holokaustit. Ne pergjithesi kritika e ka pritur mire dhe e ka vleresuar librin e Bernhard Schlink me superlativa, megjithese zerave tek-tuk kritik, te cilet shohin nje imoralitet ne erotizmin e ciftit Michael-Hanna, nje perzierje te banalitetit me pedofiline. Per mendimin tim personal nuk eshte keshtu, ne fund te fundit perse te mos thuhen gjerat haptazi ashtu sic mund te ndodhin dhe kane ndodhur, por te fshihen nen qylym, per hir te mbrojtjes se moralitetit fallco te lexuesit?

Per mendimin tim ky liber ben pjese ne dhjete librat, qe nje njeri duhet ti kete lexuar te pakten nje here ne jeten e vet

Persa i perket autorit, Bernhard Schlink ka lindur me 1944 dhe eshte nga profesioni jurist, pra nuk eshte shkrimtar i mirefillte profesionist, dhe per shume vite ka qene anetar i gjykates kushtetuese, si edhe profesor i te drejtes kushtetuese ne disa universitete te mirenjohura ne Gjermani, si ai i Berlinit, Goethe-Universität ne Frankfurt etj.