E Marte, 13 Dhjetor 2005
SHOVINIZMI SERBO-MALAZEZ, PREZENT NE VRASJEN E PREKE CALIT
Agostin Lelecaj
Falenderimi me i madh, mirenjohja me e madhe, do t'ju takonte te gjithe brezave te Kelmendit, nga ruajtja e vlerave morale e shpirterore dhe krenarine qe te jep historia e kesaj treve. Ne kete rast nuk dua te shperndahem ne figura te tjera por mendoj se do te ishte me vlere te shtoja dicka me shume lidhur me figuren e Preke Calit, qe me te drejte thesari i madh popull e quan "Ora e Malesise".
Kelmendi eshte vendi me me shume histori por me me pak te verteta te shkruara. Ne shume raste edhe ne shkrimet e fundit qe flasin per Kelmendin, kryesisht nga autoe vendas, spikat nacionalizmi fisnor pa u shtrire teresisht ne te verteten historike. Figura qe mund te quhen te shquara dhe madhore, si Nike Leke Pepa, Nora e Kelmendit, Ujke Gila, Preke Cali, etj. i japin privilegjin Kelmendit te radhitet nder trevat me histori te vecante. Kjo histori ne shume raste paraqitet e pergjakur, ashtu sic ka qene vertet epoka, por ne fund gjithmone triumfuese. Falenderimi me i madh, mirenjohja me e madhe, do t'ju takonte te gjithe brezave te Kelmendit, nga ruajtja e vlerave morale e shpirterore dhe krenarine qe te jep historia e kesaj treve. Ne kete rast nuk dua te shperndahem ne figura te tjera por mendoj se do te ishte me vlere te shtoja dicka me shume lidhur me figuren e Preke Calit, qe me te drejte thesari i madh popull e quan "Ora e Malesise".
Kam lexuar me vemendje pothuajse gjithcka qe shkruhet per kete jeri qe meriton plotesisht perkushtim. Kam vene re se ne asnje nder ato raste ku permendet aktiviteti dhe jeta e Preke Calit, nuk percaktohet kur dhe ku ka lindur ky njeri. Vec kesaj, duke filluar qysh nga botimet e Mehmet Shehut per luften e Kelmendit e deri tek keto te fundit, ne shume raste aktiviteti i ketij trimi deri ne momentin e pushkatimit pa gjyq shpesh nuk eshte i njejte.
Atdhetarizmi i Preke Calit eshte i pazevendesueshem, vendosmeria, guximi dhe trimeria e tij ne momentin e percaktimit te kufijve me Malin e Zi, jane pika kulminante e veprimtarise se tij patriotike. Me vjen keq qe ndonje grup njerezish, shpesh edhe te politizuar, perpiqen ne rrethe te ngushta t'i japin nje pamje tjeter figures se Preke Calit. Lidhur me raportin qe ka pasur ky njeri me mbretin Zog, nuk duhet te harrojme se ky i fundit e pati internuar ne Gjirokaster. Me cinizem Enver Hoxha, ne vepren e 19-te, shpreh keqardhje per kete burre fisnik qe kishte "rreshqitur" pa permendur ketu fare percaktimin e kufijve. Kete akt populli i Kelmendit e ka perjetesuar edhe ne vargje.
Ti diplomat ne dac me dijte
Ne Mal te Zi ku i kem kufijte
Del ne popull ku jeton
Fort kollaj aty kupton
Merr nje buke e mbaje ne dore
"Buke" i thome, cka jem malesor
"Hleba" i thone ne Cernagore
Pra ku thuhet buk' e uje
asht e jona e s'ja leshojme kuj'
Kjo shprehje e popullit per Prek Calin kuptohet se e verbonte jo vetem Enverin, por gjithe kasten e asaj kohe. Ajo cka eshte fakt, eshte se kjo shprehje me shume pune i prishte shovinizmit serbo-malazez qe edhe sot e kesaj dite nuk e ka harruar dhe nuk e harron strofen e Fishtes se madh.
Jane vu topat koder ne koder
Per me marre Malesi e Shkoder
Ne muzeumin e Mark Milanit ne fshatin Ubel, treve shqiptare ne Kuc te Malit te Zi, kjo strofe ekziston e shkruar ne nje forme me te cuditshme.
Iz Milota do Kotorra
Eto Nasha Cernogora
Qe do te thote: nga Miloti deri ne Kotorr do te jete Mali i Zi i joni.
Pikerisht ne kete muzeum, duke kerkuar te dhena per nje pjese te fisit tim qe jeton ne trevat shqiptare te Jugosllavise "Malit te Zi) kam hasur ne shenime qe benin fjale per Preke Calin.
Per t'i dhene nje kuptim me te qarte asaj cka dua te sqaroj eshte e domosdoshme te theksoj se treva e Kucit eshte nje treve qe ne kohe te hershme eshe banuar nga shqiptare dhe sot eshte heterogjen. Ajo shtrihet gjithkund perbri kufijve te Kelmendit ne perendim dhe juglindje te tij. Ne kete treve kane origjinen dajat e Preke Calit, nje pjese e te cileve, rreth viteve 1940, ishin zhvendosur nga Kuci ne zonen e Ulqinit.
Si e kujtojne malesoret Preke Calin?
Ne keto rrethana "sipas shenimeve te muzeumit te Mark Milanit) por edhe sipas shume njerezve te moshuar qe e kane njohur Preke Calin, shovinizmi serbo-malazez eshte munduar ta konsideroje me te lehte komprometimin e tij. Novak Peric, banor i fshatit Rahove, treva e Kucit, rreth 80 vjec, deklaron: "Babai im ishte ngarkuar me nje grup tjeter nga Koja e Kucit te negocionte me Preke Calin per te hequr dore nga pretendimet per kufirin. Nje takim eshte bere tek liqeni i Rikavesit ne kufirin perendimor te Vermoshit dhe nje ne Guci, fshat ne lindje te Vermoshit, sot ne protektoratin e Malit te Zi. Peric shton se megjithese i ofruan shume, ai nuk kishte pranuar. Ne kete moment ne morem vesh se qarqet e Malit te Zi, si ato vendoret dhe ato te Potgorices, kishin marre vendime qe Preke Cali te vritej por jo ne menyre te hapur, por ne menyre sa me te fshehte. Pjeter Nika, me nofken Petko Nikic, nga fshati Rahove i Kucit, ne moshen 78 vjec, thote se fshehtesia per vrasjen e Preke Calit, duhej ruajtur edhe prej nesh qe nuk e kemi fshehur kurre origjinen si shqiptare. Dihej mire nga qarqet malazeze se ky njeri kishte njefare perkrahje edhe tek nje pjese e shqiptareve qe jetonin me te ashtuquajturen "copeza shqiptare ne Malin e Zi". Momenti kryesor qe u shfrytezua nga shovinizmi malazez ishte fundi i luftes per clirimin respektivisht te vendeve nga pushtuesit naziste.
Duke e njohur mire karakterin e pathyeshem te kelmendasve, duke pasur ne konsiderate trimerine dhe vendosmerine e Preke Calit per te mos u tjetersuar jo vetem tokat shqiptareve, por as karakteri, nderi, besa dhe burreria e malesoreve, diplomatet shoviniste moren nje vendim. Ky ishte qe me te gjitha format dhe mjetet te bente te mundur te fuste ne lufte Kelmendin me forcat qe luftoni pushtuesit e vendit.
Lidhur me kete une kam marre kontakt me shume persona qe nuk mohojne te tregojne realisht te verteten lidhur me kete ceshtje.
Halit Decevic, me banim ne Potgorice, ne moshen 84-vjecare, sqaron keshtu: "Kam qene nder te paret ne krijimin e Partise Komuniste ne Mal te Zi. Dy vitet e fundit para perfundimit te luftes kam qene i ngarkuar te mbaja lidhje me grupet e Partise Komuniste ne Shkoder, por kryesisht une jam qene i ngarkuar te krijoj dhe te mbaj lidhje me rinine komuniste shqiptare "zonen e Shkodres)".
Lidhur me luften e Kelmendit tregon: "Ishte rasti per t'u shfrytezuar karakteri dhe besnikeria e Preke Calit. Pikerisht grupet tona te quajtura agjitatore dhe njerez te propagandes tone, qe propagandonin te mirat dhe jeten e mrekullueshme qe do te sillte komunizmi u perdoren per kete pune. Ato u derguan nen mbrojtjen e disa cetnikeve te blere nga ana jone ne Vermosh nepermjet Konjuhes dhe ne Tamare, nepermjet Pobrates.
Porosia qe kishin marre ishte qe te binin ne kontakt me Preke Calin dhe ishte formuluar nje leter e shtypur ne gjuhen shqipe ne njeren ane dhe serbisht ne anen tjeter, ku ju shperndahej dhe ju lexohej sa me shume njerezve qe te ishte e mundur. Permbajtja e kesaj letre ishte sic e thosht vete Decevic, helmi i kurdisur, ku brenda, shton ai, ishin futur edhe shenjti, edhe djalli.
Pervec njemije te keqijave qe ishin formuluar per vetite e komunisteve per te perforcuar permbajtjen e saj, ishte theksuar se pjesa me e madhe e atyre qe drejtonin LANC-in ne Shqiperi ishin shitur dhe luftonin per interesa te tjeterkujt dhe jo te Shqiperise. Kjo, thekson ai, behej me qellim qe ne nje forme ose ne nje tjeter, ne menyre te domosdoshme, te ndizej konflikti ne mes te zones se Kelmendit me forcat clirimtare partizane. Gjithe diplomacia e kesaj iniciative ishte qe shqiptaret te ndesheshin ne mes tyre, ku ne kete mes dihej qe Preka do te ishte protagonisti kryesor dhe kundershtari i pare.
Nje tjeter burre i vjeter me banim ne Potgorice, i quajtur Raco Drekulivic, shpjegon se jane harxhuar shume para dhe jane vene shume njerez ne sherbim per te futur ne sherr Kelmendin me forcat partizane. Ky ishte nje moment qe duhej shfrytezuar dhe duhej qe patjeter Preke Cali, duke kundershtuar hyrjen e forcave partizane ne Kelmend, do te perfundonte i eliminuar.
Nje tjeter i moshuar me banim ne Potgorice, i quajtur Millorad Nikic, sqaron se neve e dinim mire se Preke Cali ishte kembe e koke kunder komunizmit. Organizimet tona duheshin sipas fjaleve te tij origjinale "vetem sa per pak benzine ne zjarr, ne menyre qe konflikti te behej i pashmangshem".
Sic shihet, po vete ata njerez qe ne kontaktet qe mbanin me drejtuesit tane ne zonat jashte Kelmendit, i benin gjithe ate thurje lavdie komunizmit, ne zonen ku atyre u interesonte diplomacia e tyre percarese benin te kunderten.
Shenjestra e malazezeve dhe dorezimi i tij
Dinakeria dhe pabesia malazeze ishin te njohura prej shekujsh nga ana e malesoreve te zgjuar. Kete e tregojne vargjet qe thureshin ne ate kohe kur konkretish zhvilloheshin keto ngjarje:
Prej Cetinet, prej Serbiet
Vijne furtuna pabesith
Ndryshin moti, koha e stina
por askurre nuk ndryshon Cetina
Prej inatit se pat bjerre
Plane te tjera rrinin tue tjerre
Me fut helm e me perca
E prej mbrenda me hi ne kala
Pra, keto vargje japin qarte te kuptosh se kelmendasit e ndjenin eren e pabesise dhe te tradhtise se radhes. Ne ato momente shume delikate historike dihej qe tehu i shpates ishte i drejtuar tek Preke Cali me perkrahesit e tij.
Keto ishin ata qe perfundimisht prishen planin e Cetines per pushtimin e Malesise dhe te Shkodres qe edhe sot ka cetnike te vjeter qe e kane ne synim kete superproblem sipas tyre. Ka shume pleq te vjeter ne Mal te Zi qe kur bisedon me ta e percjellin ceshtjen sidomos te Kelmendit, njesoj si deputetet e vjeter greke problemin e Vorjoepirit.
Eshte fakt qe forcat partizane per te hyre ne Kelmend, pas zmbrapsjes ne luften frontale te Tamares, u detyruan te nderrojne drejtim dhe te udhetojne drejt Vermoshit nepermjet tokes jugosllave. Keshtu u realizua krahmarrja nga perendimi dhe sulme nga mbrapa i forcave te Prek Calit deri sa u rrethuan ne Vukel. Kjo nuk mund te arrihej ne asnje menyre nepermjet tokes neqoftese nuk do te shfrytezohej hyrja nga mbrapa nepermjet tokes jugosllave.
Mjeshterisht nuk eshte shume pozitive por duhet theksuar se ketu, ne momentin e te ashtuquajturit Pushtimii Kelmendit, forcat partizane kane vrare dhe torturuar vec mbeshtetesve te Preke Calit edhe njerez te pafajshem. Per kete ne fshatin Tamare ne qender te Kelmendit eshte ngritur edhe nje permendore, ku ne nje pllake mermeri jane shenuar emrat e gjithe atyre qe bisha komuniste i pushkatoi dhe i torturoi pa asnje shkak as arsye.
Dorezimi i Preke Calit u be me kusht qe ai te dergohej dhe te takohej direkt me Enver Hoxhen. Kete e vertetojne gjithe ata bashkeluftetare qe jetojne edhe sot ne Kelmend. Mjerisht ai u pushkatua menjehere nga forcat qe ne ate kohe drejtoheshin direkt nga Mehmet Shehu. Pse ishte gjithe ky nxitim per t'u pushkatuar ky njeri? Kjo eshte shume e qarte. Forcat tona ishin te lidhura dhe bashkepunonin me forcat malazeze, ashtu sic ishin edhe lidhjet ne mes te grupeve komuniste. Ashtu sic kam sqaruar me lart theniet e Halit Gjeqevicit plotesonin kuadrin se grupet komuniste malazeze punonin per kete moment, pra per eliminimin fizik te Preke Calit.
Te besh nje analize se sa duhet te kete ndikuar shovinizmi malazez ne kete drejtim, kjo nuk mund te saktesohet. Nje gje flet qarte qe ata kane punuar ne momentin kritik qe kjo figure e permasave te medha te likuidohet dhe sipas tyre ky ndikim te mbetet i fshehur.
Ajo qe eshte plotesisht e vertete, eshte fakti se pavaresisht nese do te likuidohej apo jo figura e Prek Calit ne rremujat e perfundimit te luftes, ky person ishte i futur ne shenjestren e shovinizmit serbo-malazez per t'u vrare patjeter.
Lidhur me kete po jap edhe nje fakt tjeter. Ne vitin 1998, ne Potgorice, me kerkesen time kam takuar nje grua te quajtur Stane Pjetri, ne moshen 96 vjecare. Me kishin thene se kishte pasur lidhje fisnore me nenen e Preke Calit. Ishte e vertete. E kam pasur kusherire, me tha, nenen e Preke Calit, shihja dhe degjoja shume forma dhe menyra se si mund te vritej ky njeri. Me vinte shume keq. Nepermjet shume njerezve i kam derguar fjale te emes se Prekes qe te ruhej i biri, pasi kunder tij po pergatiteshin shume plane qe mund te rrezikonin jeten. Une e dija se do te vritej ky njeri, keshtu qe mua nuk me beri fare pershtypje kur e mora vesh se ishte vrare. Ajo qe ndjeva ishte dhimbja shpirterore pasi ishte njeri qe e kishim ne gjakun tone, por se do te vritej kjo dihej nga te gjithe njerezit tane.
Pra, keto fakte me cojne ne konkluzionin se efekti i shovinizmit serbo-malazez ne vrasjen e ketij trimi, atdhetari, patrioti dhe njeriu qe lindin rralle, ka qene i pranishem ne vrasje.
Koha Jone.
Përgjigju Duke Cituar
Krijoni Kontakt