Kasëm Trebeshina

[ChuChu]

Shkurtima nga Kasem Trebeshina


AJO QË NUK MUND TË KUPTOHET

Ishte një ditë e bukur vere kur dëgjova në shtëpinë e zotnisë ku shërbeja, se atje në anën tonë kishte plasur një kryengritje kundër mbretit. Pastaj u fol se kryengritja u shtyp, kryengritësit u kapën, u burgosën dhe u vranë dhe njërin e varën. Se ata, kryengritësit, kishin vrarë edhe një gjeneral!
Mua më dukej çudi. Mbreti nuk ishte më i fortë se prifti i fshatit! Njërin e qëllonin me armë, kurse tjetrit nuk ia kthenin kurrë fjalën...
Dhe iku vera me këto ngjarje... Dhe me të tjera si këto.
Po pastaj?... Ku kishte shkruar vera e vitit të mëparshëm?!...
Nuk e kuptoja ku kishin shkuar ato ditë dhe ç'kishte qenë për mua ajo periudhë e jetës sime.
Kaloi vjeshta, dimri... Vera tjetër... Dhe vitet njëri pas tjetrit...
Erdhën ushtri të huaja... Dhe mua m'u duk se u rrita dhe u bëra më i mençur. Vura edhe një pozitë në shoqëri, por nuk guxova më të kthehesha në fshatin tim, në fshatin e vegjëlisë sime.
Pse?!...
Gjatë luftës kisha kujtuar se bota po rikrijohej, se unë i rilindur po shkoja drejt diçkaje të ndritur dhe shumë më të mirë. Por fundi i të gjitha tregoi se çupat më të bukura u martuan me komisarët më të fortë... Sigurisht më të fortë në llafe!...
Një ditë disa shokë të ministrisë ku punoja, fill pas luftës më morën gati me zor për të shkuar në festën e përvjetorit të luftimit të parë kundër gjermanëve. Vajtëm dhe na lanë të fyer sikur të kishim shkuar për të lypur.
Tashti kishin dalë disa njerëz të aftë që dinin ta meremetonin bukur historinë!...Kështu në historinë dhe gjeografinë e ribërë nga ata që kishin qenë më të aftë për këto punë nuk të bënte zemra të ndërmerrje një shëtitje... Dhe unë nuk u ktheva kurrë në fshatin e vegjëlisë sime.
Në largësi dhe i pushtuar nga një mall dhe një brengë e fshehtë, u mundova të kthehesha përsëri atje ku kisha qenë një stinë të vetme... Atje ku i kisha tradhëtuar dhe ku më kishin tradhëtuar... U mundova në ëndërrimet e mia të kthehesha tek vendi i humbur i stinës së vetme të jetës sime, tek ai vend që nuk ishte më dhe nuk mblodha veç një grumbull kujtimesh për t'i hedhur në letër.
Duket njeriu jeton me të vërtetë vetëm njëzet vjetët e parë, dhe në ata njëzet vjet ka një stinë vere plotësisht të tijën... Dhe unë e pata verën time atëherë me manastirin, me varrezat dhe vajzat që u sollën rrotull meje dhe fluturuan.
Ajo që ikën nuk kthehet më dhe ne nuk mund të kemi një stinë tjetër vere.



KUSH JAM UNË DHE KUSH NUK JAM UNË

Jo!... Unë isha tek ai vend atje poshtë dhe kisha një emër. Tashti jam këtu dhe kam një emër tjetër... Ndofta atje nuk kisha asnjë emër, pasi më kishin thirur me një emër. Dhe tashti jam...
Po, mua më quajnë...
Ata qeshin se mua më quajnë...
Ç'ka këtu për të qeshur?
Më parë kisha një emër, kurse tashti më quajnë... Më quajnë Odin Mondvalsen. Ç'punë u prish atyre se mua më quajnë kështu?... Nuk e keni dëgjuar ndonjëherë këtë emër? Shumë mirë: dëgjojeni tashti! Si?... Nuk doni ta dëgjoni? Pse?... Se nuk e keni dëgjuar? Dhe pastaj?... Nuk e keni dëgjuar më parë, dëgjojeni tashti.
Njerëz me bluza të bardha vijnë vërdallë, më bëjnë inxheksione dhe ikin. Vijnë ata pa bluza dhe nuk duan të dinë fare për emrin tim. Ata nuk duan të besojnë se unë isha në Hënë dhe pastaj, pasi varrosa katër shokë e mi, erdha këtu në Mars dhe u bëra Odin Mondvalsen!...
Jo!... Odin Mondvalsen unë isha edhe më parë se të zbrisnim në Hënë. Odin Mondvalsen unë isha atëherë kur nuk isha unë. Pastak zbritëm në Hënë ku mblodhëm kunguj, domate dhe qiqra.
Bre! Sa u bënë qiqrat atë vit!... Ne hëngrëm sa u dendëm dhe pastaj unë dola përjasht tek nata dyjavëshe e Hënës, ngaqë doja të vështroja Tokën në dritën e hënës. Ose dreqi e di në dritën e kujt...
Ishte një gjë e trishtuar të shikoje Tokën nga Hëna, kur e dije se atje ishte dikush që të kërkonte me sy, ngaqë kishte mall të të shihte dhe nuk të shihte dot.
Zot i Madh, si u ngatërruan punët!... Duket Harizit të Dajlanit i kishte humbur gomari dhe ne u nisëm për në Mars që ta gjenim. Pesë vetë për një gomar!... Dhe ne ishim që të pestë komisarë!... Po ata të katër vdiqën në Hënë dhe unë i varrosa atje. Pastaj vetëm u nisa për në Mars për të gjetur gomarin e Harizit. Duket dikush më thërriste nga pas:
- More, kthehu!... Se gomari erdhi në shtëpi!...
Mirë e kishte ai, po ku dëgjoja unë?! Isha nisur për një gomar dhe duhej patjetër ta gjeja!... Duhej patjetër të gjeja një gomar me shalë ose samar.
Djalli e mori atë punë...
Sa zbrita në Mars më diktuan, më arrestuan, më pyetën, më shanë, më rrahën dhe pastaj erdhën këta njerëzit me bluza të bardha. Këta e kanë punën me inxheksione dhe, kur heqin dorë nga ato, vinë ata të tjerët pa bluza dhe të gjitha fillojnë nga e para...

[StormAngel]

Kasëm Trebeshina lindi në Berat më 5 gusht 1926. Filloi studimet në Shkollën Normale të Elbasanit, por i ndërpreu më 1942, kur u aktivizua gjallërisht në Luftën Nacionalçlirimtare, prej së cilës i kanë mbetur disa plagë. Trebeshina ndërpreu edhe studimet e larta në Institutin e Teatrit "Ostrovski", të Leningradit dhe iu kushtua tërësisht krijimtarisë letrare. Në vitin 1961 arrin të botojë poemën "Artani dhe Min'ja ose hijet e fundit të maleve" dhe një përkthim pa emër të Garsia Lorkës. Veprat e Trebeshinës kanë nisur të botohen në fillim të viteve '90 fillimisht në Prishtinë: Stina e stinëve, 1991; mekami, melodi turke, 1994; Histori e atyre që nuk janë, 1995 dhe në Tiranë: Legjenda e asaj që iku, 1992; Koha tani, vendi këtu, 1992; Qezari niset për në luftë, 1993; Rruga e Golgotës, 1993; Lirika dhe satirë 1994: Hijet e shekujve, 1996; Ëndrra dhe hije drama; 1996 etj. Megjithatë pjesa më e madhe e veprës së Kasëm Trebeshinës është ende në dorëshkrim: 18 vëllime me poezi, 42 pjesë teatrore, 21 romane e vëllime me tregime etj. Kasëm Trebeshina u njoh si shkrimtar në dhjetëvjeçarin e fundit të shekullit 20. Ky fakt lidhet fillimisht me rebelimin e tij të hapur politik, e më pas me disidencën letrare. Pjesëmarrës aktiv në Luftën Nacionalçlirimtare që në moshë fare të re, ai nuk u pajtua me politikën moniste të numrit një të partisë ku bënte pjesë; e kundërshtoi atë në mënyrë të drejtpërdrejtë, veçanërisht, për orientimin që po i jepte letërsisë dhe arteve. Per këtë qëndrim u burgos dhe veprat i mbetën në dorëshkrim. Letra e tij "Promemorje" për Enver Hoxhën, shkruar më 5 tetor 1953, denoncon vendosjen e pushtetit "njëdorësh" në Shqipërinë e Pasluftës së Dytë Botërore dhe instalimin e Metodës së realismit socialist të cilën vetë Kasëm Trebeshina e identifikon me një çensurë nga më të çuditshmet.
"Stina e stinëve", është vepra më përfaqësuese (e atyre që janë botuar deri më sot) e Kasëm Trebeshinës, e cila ka tërhequr vëmendjen e kritikëve dhe të studjuesve të letërsisë. Në këtë vëllim janë përfshirë tri novela: "Stina e stinëve", e cila ka dhe një titull të dytë "Këngë fëmijërie", "Odin Mondvalsen" me titull të dytë "Një histori dashurie" dhe "Fshati mbi shtatë kodrina" apo "Kapriçio shqiptare".
Ndërsa novela e parë dhe e tretë bëjnë objekt fëmijërinë në një rrëfim jashtë tabuve që zakonisht identifikohen me këtë moshë (Stina e stinëve) dhe me ngarkesa historiko-filozofike që e tejkalojnë fëmijërinë (Fshati mbi shtatë kodra), novela tjetër, "Odin Mondvalsen" përbën një cilësi të veçantë si përsa i përket objektit të pasqyrimit, ashtu edhe për nga teknikat e rrëfimit.
Prozator, dramaturg dhe poet, Kasëm Trebeshina e kundërshtoi që në nismë metodën e realismit socialist dëmet e së cilës ishin brenda parashikimeve të tij.
Që në vitet '50 ai filloi të shkruajë ndryshe nga veprat që botoheshin aso kohe. Thellësia filozofike e veprave të tij dhe prekja e temave tabu lidhen me talentin e shkrimtarit që shkruan si i thotë shpirti pa pyetur për pasojat. Dhe ndonëse persekutimet e herëpashershme e bënë atë të vuajë fizikisht, vepra e Trebeshinës , ndonëse nuk u botua, si ajo vera e vjetër, e shfaqi vlerën e saj pas disa dekadash (në vitet '90).
Sipas kritikës serioze vepra e Trebeshinës qëndron ndërmjet traditës kuteliane dhe surealizmit. Nisur nga fakti se pjesa më e madhe e veprës së Kasëm Trebeshinës është ende në dorëshkrim, vendi i saj në rrjedhat e letërsisë së sotme shqiptare mbetet i papërcaktuar përfundimisht.

[StormAngel]

Mendimi

Bie mendimi në mendjet e njerëzve dhe duket nuk ndalet,
s'e merr dot era s'e lag shiu që bie rrëmbimthi.
N'er' dhe në shi, as në mendjet e njerëzve nuk mbetet mendimi…
Ne nuk do vemi më pas , kur vdekja vdekje të bëhet?!…

-----------------------------------------------------------------------------------------------------

Melankoni
Në dritare të dy rrimë
dhe nga hëna po shikojmë
s'jemi parë dhe të mërguar
njëri-tjetrin po kërkojmë.

Jemi fare pran'në jetë
dor' për dore gati zënë:
Diku rrugët na takojnë,
po kalojnë nëpër Hënë!


Burg 1954
------------------------------------------------------ Koment
Poezi e hershme e Trebeshinës, që dëshmon për melankoninë dhe mendimin filozofik, karakteristika thuaj të krejt krijimtarisë së autorit të cilit i pëlqen kurdoherë t'i shikojë e t'i pikturojë dukuritë e jetës e të shoqërisë në tërë ashpërsinë dhe konkretësinë e tyre. Tek kjo poezi, shkruar në burg, hasim absurditetin e jetës (jemi fare pranë e prapë larg njëri-tjetrit etj.)

[StormAngel]

Dy botët

Dy botë
një mrekulli…
Një jet' më vete tirret ditën
dhe nata ngre një tjetër mbretëri.

Te jet' e ditës
nxitojmë të harruar,
të ndjekur nga një frikë e paformë
te jet' e natës kthejmë
për t'ëndërruar.
1963
----------------------------------------------------------------------------------------------------

Pa Titull

Mes territ ngjitem kodrës fill i vetëm,
mundimin shtyj më kot dhe me përtim.
Po lehin rrotull qentë… U lehin yjeve.
Unë territ çaj e ngjitem me nxitim.
Pse të nxitohem kur do kthehem prapë?
Një yll u dogj diku në gjithësi…
E ftoht' kjo mbrëmje vjeshte… Në të ngjitur
Unë po mendoj atë që s'di njeri.

Po kthehem… prush janë yjt' te qiell i lartë,
si vatër e madhe Durrsi tej po ndrin.
Kam ftohtë… te qielli nuk i ngroh dot duartë.
Të ngrohtët e qytetit s'më arrin.
1964


----------------------------------------------------------------------------------------------------

Qentë

Te bosht' i natës kthehen yjet,
te gjum' i natës zgjohet gjumi,
te heshtj' e natës shkon mendimi
te hap' i rëndë!
Nga larg dëgjohet një rrëmujë;
po lehin qentë!
Te pyll' i natës së qytetit
po lehin qentë!

Dhe hap' i rënd' përplaset nëpër shkallë,
dhe hap' i rënd' përplaset nëpër rrugë,
përmes pallatesh një buçimë.
Po lehin qent' te frik' e natës
dhe griset befas errësira
nga nj' ulërimë.

Po kthehen yjt' ngadal te bosht' i natës,
te gjumi po kërkon të fshihet gjumi,
Sa ndihen qent' në largësi. Ushtojnë hapat.
Përmes pallatesh frik' e heshtjes shkon si lumi.
1972

------------------------------------------------------ Koment
Poezia rikrijon atmosferën e frikës dhe pasigurisë të atyre viteve. Me anë detajesh dhe elementesh të zgjedhura që marrin kuptime simbolike, poeti arrin të na japë me vërtetësi psikologjinë e qytetarit të ndrydhur nga "hap i rëndë", nga përndjekja, nga "lumi i frikës dhe i heshtjes".

[[xeni]]

Letra e tij "Promemorje" për Enver Hoxhën, shkruar më 5 tetor 1953, denoncon vendosjen e pushtetit "njëdorësh" në Shqipërinë e Pasluftës së Dytë Botërore dhe instalimin e Metodës së realismit socialist të cilën vetë Kasëm Trebeshina e identifikon me një çensurë nga më të çuditshmet.

Kjo leter eshte shume interesante. Me kane bere shume pershtypje guximi dhe largpamesia e Kasem Trebeshines ne kete leter...

[StormAngel]

Promemorie për Enver Hoxhën

Duhet hequr dorë nga rruga e Luigjit të Katërmbëdhjetë
-Promemorie për Enver Hoxhën, Komitetit Qendror të P.P.Sh., Tiranë-

Ngjarjet e fundit më kanë bërë të mendohem seriozisht, sa për faktin që ndodhën, aq edhe për shkaqet që bënë të ndodhnin. Mendoj se edhe ju duhet të mendoheni për këto gjëra dhe, më shumë akoma, se ato nuk duhet të ndodhin në një shoqëri socialiste.
Këtu nuk është fjala se u bënë veprime të shëmtuara kundër meje, kundër një shkrimtari, nga një Lidhje Shkrimtarësh dhe në mënyrë të organizuar. E keqja është se këto sulme të këtyre shkrimtarëve u bënë të drejtuar nga ju dhe në emër të një shoqërie të ndërtuar idologjokisht dhe politikisht nga ju, në mënyrë që nuk mund të pranohet që është socialiste.
Kështu sa më sipër, del se problemi konkret na paraqitet në dy pamje të përcaktuara mirë. Njëra nga pamjet na paraqitet përmes atyre rrjedhimeve që vijnë drejtpërsëdrejti nga qëndrimi juaj teorik në lidhje me letërsinë, qëndrim që ju e keni paraqitur në formën e një ligji, që nuk mund të diskutohet; kurse pamja tjetër paraqet, gjithashtu, në formën e diçkaje absolute pikëpamjen tuaj politike për ndërtimin e shtetit dhe të shoqërisë. Duhet të pranojmë sinqerisht se në të dyja rastet ndeshim në mënyrë të pagabueshme me absolutizmin e Luigjit të Katërmbëdhjetë.

Në këtë fillim tetori dhe duke u nisur nga dëshira e mirë që ju të mos shkelni në rrugë të gabuara, që do të kishin pasoja tragjike si për vendin tonë, ashtu edhe për ju personalisht, vendosa që ta shkruaj këtë "promemorje" dhe t'a nis pa humbur kohë.
Tashti le të shikojmë veças secilën nga pikëpamjet tuaja kryesore, atë lidhur me artin dhe atë që ka të bëjë me këtë realitet të ndërtuar prej jush. Kam bindjen se ju nuk e keni vetëdijen e rreziqeve që vijnë prej këtij realiteti të ndërtuar në mënyrë të tillë.

I:
Problemi në shfaqjen e tij ideologjike. Të gjithë këtu në Lidhje, në harmoni edhe me ata përfaqësues tuaj, që sollën këtu porosinë tuaj, këndojnë në mënyrë të përsëritur një himn për një realizëm të quajtur "socialist". Pa qenë nevoja të jesh shumë i zgjuar, këtu arrin në përfundimin e pashmangshëm se, ose ekziston një "realizëm" ose, që prej momentit që ai ka nevojë t' vihet një bisht, ai pushon së ekzistuari. Realizmi ose është realizëm, ose nuk është fare i tillë! Që këtej del se kjo rrymë letrare, që në fillim të saj, niset shtrembër dhe kuptohet se çfarë gjëje e përbindshme do të dalë më tej.

Vetë emri realizëm socialist bëhet garanci për shtrembërime të përbindshme që edhe tashti kanë nisur të duken me tërë qartësinë e formës dhe të përmbajtjes së tyre.
Le të shikojmë konkretisht ç'përmbajnë veprat letrare të realizmit socialist, qoftë edhe ato më të mirat. Nje inxhinier i mirë, një inxhinier i keq dhe një i gabuar që ndreqet!… Një fshatar i mirë, një i keq dhe një që ndreqet!… e kështu me rradhë. Një i mirë, një i keq dhe një që ndreqet!…
Komunistët janë gjithmonë heronj të situatave, ata vijnë në faqet vetëm për të na recituar monologë me përmbajtje heroike!…
Le të kthehemi prapa në histori dhe le të shohim se si qëndronin punët në kohën e Luigjit të Katërmbëdhjetë. Aty ishin ndarë punët në mënyrën më të qartë . Mbretërit dhe Princat e kishin siguruar pjesëmarrjne e tyre në veprat më serioze. Ata lëviznin vetëm nëpër tragjeditë, kurse populli, të gjithë ata që ishin më poshtë se mbretërit dhe princat, e kishin vendin e tyre në veprat qesharake. Ata ishin objekt gazi, përqeshjeje dhe fyerjesh të të gjitha llojeve.
Tani a mund të pranohet si e drejtë që një gjë e tillë të zbatohet në shekullin e njëzetë dhe në një shoqëri që pretendon se është socialiste?
Mesa më sipër, del qartë se realizmi socialist ka lidhje të drejtpërdrejtë me idetë e absolutizmit francez, qoftë si teori, qoftë si praktikë. Megjithatë gjëja më e keqe nuk na shfaqet në praktikën e shgarravitjeve letrare, se ato si vepra të dobëta do të zverdheshin në vitrinat e librarive dhe shumë shpejt do të harroheshin edhe nga vetë autorët e tyre. Gjëja më e keqe, sipas mendimit tim, vjen nga fakti se e gjithë puna letrare po organizohet sipas modeleve mesjetare të urdhrave fetare të murgjëve.
Kështu Lidhja e Shkrimtarëve është e organizuar si një urdhër murgjish mesjetarë. Në krye të Lidhjes është një Mjeshtër i Madh dhe të gjithë janë të detyruar ta dëgjojnë, përderisa vazhdon funksionin e Mjeshtrit të Madh.
A nuk e kuptoni se është një koncept dhe veprim mesjetar të ndash në këtë mënyrë "funksione" dhe "privilegje"
Le ta shikojmë si keni vepruar ju gjatë këtyre viteve.
Ju vendosni në Komitetin Qendror që Kolë Jakova të jetë një shkrimtar i madh dhe të gjithë përposh aprovojnë mendimin tuaj. Kritika thërret e çirret që "Halili dhe Hajrija" e Kolë Jakovës është një vepër e madhe!… Pastaj vëmendjen tuaj, së bashku me favoret i fiton Dhimitër Shuteriqi, si kryetar i Lidhjes dhe si…
Më mirë le ta lëmë këtë pikë!…
Shkrimtarët janë qytetarë me të drejta të barabarta me gjithë të tjerët dhe nuk është e drejtë që në mënyrën më të paligjshme t'i përgjigjen një çensure nga më të çuditshmet. Në qoftë se për një arsye ose për një tjetër ju ngulni këmbë që të ketë çensurë, atëherë ajo të krijohet si një institucion dhe t'i ushtrojë hapur funksionet e saj. Këtu nuk është fjala për një ose dy shkrimntarë, për mua ose për ndonjë tjetër, këtu del në shesh fakti se, pa u kuptuar , po ndërtoni një letërsi mesjetare, me konceptë mesjetare të trashëguara nëpërmjet absolutizmit francez. Ka ardhur koha që të kuptohet se një letërsi si ajo që po kërkoni ju, na kthen mbrapa në kohën e Luigjit të Katërmbëdhjetë. Prandaj ka ardhur koha të hiqet dorë nga praktikat si këto që po vihen në jetë në shoqërinë tonë dhe të kuptohet një herë e mirë se arti, duke qenë i një natyre specifike nuk mund të përfshihet në format organizative të partisë. Ai, arti, megjithëse është superstrukturë dhe lind në një dhe nga një strukturë e caktuar, nga vetë forma e paraqitjes merr vlera dhe forca të tilla që e bëjnë të jetojë në mënyrë të habitshme edhe pasi të ketë vdekur struktura që e lindi!… Shoqëria e vjetër greke ka vdekur me kohë, por përjetësisht të gjalla janë veprat e Homerit, Eskilit, Sofokliut e të tjerëve. Të njëjtën gjë mund të themi edhe për Danten që nuk pësoi ndonjë gjë me vdekjen e Mesjetës.
Që këtej del se nuk janë të pranueshme ndërhyrjet brutale në punët e artit, sidomos nga njerëz që nuk kanë asnjë kuptim më të vogël rreth natyrës së tij të veçantë. Formave monarkike të ndërhy-rjeve të ndryshme duhet t'u jepet fund dhe të lihen të qetë shkrim-tarët që kërkojnë nëpër shtigje të vështira rrugët e vërteta të artit. Nuk është mirë që të ndërhyni, duke u shtuar vështirësive reale në art vështirsi të tjera artificiale me anë të funksionarëve të huaj, që njohin vetëm, praktikën e përditshme burokratike, se arti nuk mund të jetë një ushtrim zyrtar i disa veprimeve të planifikuara nga një qendër e plotfuqishme. Prandaj ju nuk duhet ta trajtoni Li-dhjen e Shkrimtarëve të Shqipërisë si një zgjatje organizative të hallkave të ndryshme që ka organizuar PPSH.

Lidhja e Shkrimtarëve është një organizatë njerëzish të lirë, por jo një hallkë në një shoqëri feudale, ku ushtrohen në mënyrën më të çuditshme të drejta dhe detyra feudale. Lidhur me këto të drejta dhe detyra do t'ju jap më poshtë një, shembull që nuk duhej të kishte vend në shoqërinë tonë.

Dihet se romani im "Rinia e kohës sonë" është shkruar që më 1948, kurse romani tjetër "Mbarimi i një mbretërie" është shkruar më 1951. Por nuk duhet harruar se romani "Harbutët" i Sterjo Spasses është shkruar që më 1946!... Atëherë pse Partia vë këmbën dhe i ndal këto shkrime më të hershme dhe i jep kohë Dhimitër Shuteriqit që të shkruajë në 1952 romanin e tij pa asnjë vlerë "Çlirimtarët"?…

Pse Partia ia boton me një zhurrnë shurdhuese këtë roman? Pse mobilizon gjithë kalorësit feudalë të kritikës për t'a trumpetuar si ro-manin e parë në gjuhën shqipe?... Dhe jo vetëm si romanin e parë, por si një roman të letërsisë shqipe.... Dhe dihet se në Shqi-përi janë shkruar edhe më parë, edhe shumë më parë romane... Edhe në gjuhën shqipe!… A është e denjë që të merrej një, parti e tërë në-përmjet funksionarëve të saj kryesorë me gjëra të tilla?

Historia ka ligjet e saj të pashkruara dhe nuk i ka dhënë ndonjë njeriu të drejtën që të sillet si të dojë me artin. Edhe Luigji i Katërmbëdhjetë nuk e gëzoi ndonjë të drejtë të tillë. Prandaj veprimet e bazuara në një strukturë feudale nuk mund të kenë vend në shoqërinë tonë dhe ju duhet t'i braktisni. Duhet t'i varrosni kohët e errëta dhe të ktheheni në shekullin e njëzetë, për idealet e të cilit u bë një luftë e madhe dhe u sakrifikuan gjërat më të. shtrenjta.


II:
Problemi në shfaqjen e tij politike. Është pranuar nga të gjithë se, sado i mençërn dhe i zoti që të jetë një njeri, ai kurrë nuk mund t'i dijë të gjitha. Shoqëria është një grumbullim individësh me mendime të ndryshme, që plotësojnë një të tërë në lëvizje. Po qe se një njeri i vetëm kërkon t'i zhvendosë të gjithë të tjerët, atëherë rruga të çon në mënyra të pashmangshme tek pushteti një-dorësh. Besoj se ju nuk keni për qëllim që të arrini një gjë të tillë, prandaj duhet të merrni të gjitha masat, duke ndërprerë të gjitha ato veprirne organizative që çojnë në drejtimin që thamë më sipër.
Së pari, një parti që merr urdhra të prera dhe të padiskutueshme nga lart nuk është më një parti, por një repart kazerme. Në parti është një gjë e pamohueshme e drejta për të diskutuar gjerësisht për të gjitha problemet që ka shoqëria. Vetëm kur t'a kemi diskutuar çështjen gjer në fund, ajo mund të vihet në votë dhe pas votimit do të vihet në jetë vendimi i shumicës.
Po si veprohet praktikisht tek ne?
Le të kapim rastin e fundit lidhur me luftën kundër meje ve-tëm gjatë këtij viti. Të gjithë të deleguarit që nga prokurori Njazi Shehu, që erdhi në fillim, dhe gjer te sekretari i KQ. Manush Myftiu, ishin njerëz që nuk merrnin vesh fare nga arti dhe letërsia, Atë-herë si erdhën këta njerëz të diskutonin çështje, për të cilat nuk ishin fare të përgatitur?
Në një numër shumë të madh antarësh partie ekziston mendimi pa bazë se nuk ka kala që nuk e marrin komunistët, por këta njerëz harrojnë faktin e thjeshtë se ata nuk mund të bëjnë , bie fjala, një filxhan të thjeshtë kafeje!… Megjithatë duke u nisur nga bindja se mund të marrin çdo kala, vijnë në Lidhje të Shkrimtarëve si "nënoficerë" dhe "oficerë" dhe na kujtojnë se jemi "ushtarë të partisë".
Në këtë qëndron një gabim shumë i rëndë. Në qoftë se ne do të pranonim se jemi ushtarë të partisë, siç bëjnë me mburrje shumë njerëz, pa u thelluar në një gjë që shkon shumë larg, atëherë do të na duhej të pranonim se ka oficerë… Pastaj do të shkonim më larg, ne do të pranonim se ka edhe gjeneralë dhe, mbi të gjitha, një kryegjeneral!…Dhe ç'do të bënin të gjithë këta njerëz të mbyllur në këtë piramidë të çuditshme?
Kuptohet!… Do të asgjësonin njëri-tjetrin!… Dhe për këtë duhet të mendoheni ju, që jeni në krye të piramidës!
Duke qenë se e njëjta gjë ndodh edhe me ndërtimin e pushtetit, që nga qendra e gjer në bazë, do të kërkohet gjithnjë e më shumë shtypja e çdo mendimi, gjer sa të arrihet që të mos ketë më asnjë mendim, përveç mendimit tuaj. Kjo do të ishte një gjë shumë e rrezikshme për ju personalisht dhe për të gjithë popullin.
Thuhet se financat e Francës i ngriti sistematikisht kardinali Risheljë dhe i shkatërroi me luftat e jashtme Luigji i Katërmbëdhjetë. Shqipëria nuk është në gjendje që të luftojë me ndonjë shtet, rrjedhimisht do të luftojë në mënyrë të çuditshme me veten e saj dhe në këtë mënyrë financat e saj do të shkatërrohen plotësisht.
Megjithatë, unë mendoj se shkatërrimi më i madh do të ndodhë në botën shpirtërore shqiptare. Njerëzit do të humbasin besimin te shteti dhe te udhëheqja, do të mbyllen në veten e tyre dhe, që të bëhet i mundshëm sundimi mbi ta, do të lindë nevoja për të krijuar një shtet të ashpër policor.
Dhe ky nuk do të jetë veçse fillimi. Prandaj duhet hequr dorë, dhe sa më parë, nga rruga e Luigjit të Katërmbëdhjetë, nga Versaja dhe shtypja e mendimit, edhe brenda rradhëve të partisë.
Nuk është çështja për fëmijët e varfër që ne i shohim nëpër rrugë, por për atë shtypje të mendimit që po bëhet sistem dhe që do të sjellë si përfundim lindjen e një monarkie të re. Kur të arrijë puna aty, varfëria do të bëhet e tmerrshme dhe vetëm regjimi i një terrori të pashembullt mund të bëjë që të qëndroni në pushtet. Por ai regjim do të jetë shumë më i rezikshëm për atë vetë. Ftohja dhe largimi i popullit do të sjellë një lëkundje edhe brenda rradhëve të udhëheqjes, që do të transformohet dalngadalë në një kastë të mbyllur në kornizën e një monarkie pa kuptim në realitetin historik të shekullit të njëzetë.
Në përfundim të këtij proçesi historik ju do të detyroheni të vrisni njëri-tjetrin dhe populli do të mbytet në gjak.
Mendoj se jemi plotësisht në kohë që ta shmangim një të keqe kaq të madhe dhe kjo është arsyeja që po ua dërgoj këtë "Promemorie" të shkruar në mënyrë të ngutshme.
Duke shpresuar se ju do të më kuptoni drejt dhe nuk do t'i keqinterpretoni mendimet e mia.

Mbetem me respekt
Kasëm Trebeshina

Tiranë, 5 tetor 1953

[[xeni]]

Krushqit në shtëpinë publike
Kasëm Trebeshina


Krushqit në shtëpinë publike
Historia e nuseve plaka

-Et Tartuffe?
-Tartuffe? Il se porte a merveille, Gros et gras, le tenint frais et la bouche vermeille.
-Le pauvre homme!
Moliere


Kapitulli i Parë
Një zhurmë e madhe për të mbuluar një turp

Kufoma e Ismail Kadaresë po kalon në disa shtete të Europës e përcjellë me tamtamet e disa pushtetarëve shqiptarë zelltarë të realizimit socialist dhe e mbështetur me të hollat e nxjerra nga lëkurat e shqiptarëve më të varfër. Megjithatë edhe një zhurmë kaq e madhe edhe mali i ngritur me të holla duket nuk po mjaftojnë për të mbuluar turpet dhe krimet e Kadaresë!… Dhe ka shumë të ngjarë që për një gjë të tillë të ishin të vetëdijshëm që në fillim zyrtarët e lartë komunistë, vetë Kadareja dhe disa francezë që besojnë akoma se, po ta mbajnë gojën hapur, mund t’iu bjenë dardhat e pjekura drejt dhe në gurmaz!…
Por si nisi gurguleja?!…
Duket Kadarenë e thirrën andej lart nga Komiteti Qëndror dhe ai nisi të shkruante disa artikuj që më vonë do ta klasifikonin si disident!… Puna herë-herë dukej sikur shkonte mirë, por kishte edhe raste që dyshimet për punën e tij mahiseshin aq shumë, sa mund të vidhisej e gjithë ngrehina kadareane si të mos kishte qënë kurrë!
Atëherë ai vendosi të vepronte ndryshe!…
E gjeti atë kuturisje vetë, apo ia shtinë në vesh të tjerë, kjo nuk ka ndonjë rëndësi të madhe! Puna është se që nga gjysma e dytë e vitit 1990 Kadareja filloi të shkruante hapur, në Shqipëri dhe në Kosovë, kundër të burgosurve politikë të periudhës hoxhiane. Që një gjë e atillë ndodhi në Shqipëri nuk çudit as edhe hunjët e gardhit, por që ajo të ndodhte në Kosovë nuk kishte ndonjë arsye për të qënë dhe nuk mund të kuptohet as edhe tashi… Ose më mirë, tashi mund të shpjegohet me logjikën e klaneve që prodhon klima dhe mikroklima shqiptare.
Kosovarit që kërkon të verifikojë një gjë të tillë do t’i rekomandoja të lexonte gazetën “Rilindja” 6 dhjetor 1993, për takimin me Ismail Kadarenë në Bernë. Kurse shqiptarin nga Shqipëria e Konferencës së Londrës do ta ftoja të lexonte “Ftesë në studio” të Ismail Kadaresë të botuar dhe të përcjellë me zhurmë.
Për francezin e urtë rruga do të ishte akoma më e shkurtër: atij do t’i mjaftonte të lexonte “Nëndorin” e janarit 1990.
Kuptohet, në Muzeun e Falsiteteve Shqiptare duhej të hynte edhe disidenca tipike shqiptare që profesorë të ndryshëm do ta shpjegonin me ‘ambivalencë’, me ‘hiatus’, me ‘eterodosi’, me kamaleonizëm heroik… Dhe të gjitha këto, për studonjësit e mësipërm, kishin sjellë atë demokraci që kishte lindur në zyrat e Ministrisë së Punëve të Brëndëshme të periudhës hoxhiane.
E çuditëshme, zotrinj!… Hedhin një cinxami në peshoren e madhe dhe pastaj bërrtasin, ulërijnë gjer në kupë të qiellit për t’iu mbushur mëndjen të tjerëve se peshorja lëvizi!… Dhe kur binden se njerëzit largohen me mosbesim dhe qesëndi, e shtyjnë kufomën e qelbur tutje tëhu nëpër disa vende të Europës duke i hedhur parfume nga më të ndryshmet!…
Kur adhuronjësit e Kadaresë gjejnë me se të merren dhe mundohen të nxjerrin ndonjë përfitim për veten e ture, politikanët e parëndësishëm këtu edhe atje mundohen ta vendosin herë pas here në vitrinat e partive të tyre atë që ka mbetur nga kufoma e këngëtarit hoxhian duke u kujdesur që ta mbyllin shumë mirë… Dhe njeriu i thjeshtë nuk arrin të kuptojë pse bëhen të gjitha këto përpjekje të mëdha kur loja e ndyrë nuk vlen as parfumet që paguan populli shqiptar që era e qelbur të mos ndihet në Europë. Aty këtu dëgjon ndonjë shkrimtar që, për të shetitur me tren gratis përmes kontinentit tonë, thotë pa asnjë mëdyshje se erën e qelbur të Kadaresë e pëlqejnë shumë në Europë!…
Gjer në çfarë pike mund të jetë e vërtetë kjo?

Kapitulli i Dytë
Përrallat me Luftën e Trojës

Një njeri që aty më parë sillej rreth oborrit të Enver Hoxhës dhe nganjëherë hynte në të për të kënduar ndonjë këngë të lehtë regjistruar në vëllimet hoxhiane, e ka krahasuar luftën e Kosovës me luftën e Trojës!…
Domosdo!… Atij i duhet krahasimi për të ndihmuar çështjen e mikut të tij që po qelbet mbi tokë!…
Sikur ky menestrel komunist ta bënte një gjë të tillë me ndërgjegje të plotë, nuk do të duhej të merreshin me të!… Mirëpo, duke pasur bindjen se akoma vuan e digjet nga kujtimet e dashurisë së parë, ka të ngjarë se duhet t’i thuhet të mos e kërkojë krahasimin me Luftën e Trojës!… Do të ishte më mirë për të sikur të kujtohej se Europa e tanishme është aq e paaftë dhe e lodhur sa ishte edhe Greqija e Lashtë pas Luftërave të Peleponezit!… Se sot në botë ka vetëm një Superfuqi gjithnjë në rritje dhe kjo Superfuqi mund të krahasohet vetëm me Romën e Lashtë pas Luftës së Dytë Punike!…
Menestreli komunist dhe të gjithë shokët e tij duhet të heqin dorë nga prrofkat politike dhe nga përsheshi politiko- letrar me Luftëra Trojash e tjerë e tjera!… Më mirë le të kujtojnë përrallën e La Fontenit për bretkosën që donte të bëhej sa kau duke pirë ujë!… Në vënd që të merren me prrofkat për Luftëra Trojash, më mirë le të mundohen të kuptojnë pse disa fuqi europiane donin të krijonin në Shqipëri një Havel të vogël të mbështetur nga disa intelektualë si ministra, më lart ose më poshtë!…
Në vëndet e prapambetura një njeri që ka pasur mundësinë të arsimohet shikohet si intelektual, për të mos thënë si gjysëmperëndi!… Dhe atyre fuqive europiane aq iu duhej!… Se me anë të atij njeriu, të mbështetur nga një grup shqytarësh dhe sherbetorësh, ato fuqi do të kishin një ndikim të drejtëpërdrejtë, ose të tërthortë, në jetën e vëndit!… Me anë të atij njeriu ato fuqi jo vetëm që do të ndikonin në zgjedhjen e ndonjë deputeti të rëndësishëm, por mund të arrinin edhe gjer te çfarë duhej të bënte Presidenti i Republikës!…
Llogari të bëra jo keq. Por… Këtu puna ngeci dhe të hollat e papaguara dolën mangut!… Se populli shqiptar i fundit të shekullit ishte i arsimuar!… Nuk ishte si në fillim të shekullit!… Dhe një popull i arsimuar nuk mund t’i respektonte sa i kërkohej as Ismail Kadarenë dhe as shqytarët dhe sherbetorët e tij!…
Kur për ata andej jashtë u bë e qartë një gjë e tillë, vendosën të luanin me kartën e letërsisë të ngarkuar me disidencë dhe më pas lojën e vazhduan duke e kthyer në disidencë të ngarkuar me letërsi!… Dhe punët u shtytën më tej me… Jo me çmime Gonkur por me çmime Nobel!… Se, domosdo, është gjithmonë më mirë kur të hollat i paguajnë të tjerët!
Një punë e nisur në këtë mënyrë kështu edhe do të përfundonte!… Me këta njerëz, ose edhe me të tjerët si këta!… Ajo që e ngatërron studonjësin joshqiptar qëndron në faktin se pse Kadareja dhe jo një tjetër u zgjodh nga francezët për ta tundur këmborën!…
Duket një gjë e ngatërruar, por nuk është aq sa duket po ta marrim problemim lidhur me studentin me moral të dyshimtë, me Enver Hoxhën, që shkoi në Francë dhe nuk pa asnjë nga universitetet e saj!…

Kapitulli i Tretë
Kërcimi lart me shkop dhe pa shkop

… Dhe studenti me moral të dyshimtë, Enver Hoxha, u bë diktatori i Shqipërisë… Dhe Franca nxitoi të ishte shteti i parë perëndimor që e njohur pushtetin e tij!… Një gjë e tillë ishte tërthorazi një mbështetje tejet e fuqishme për shtytjen më tej të punëve të Enver Hoxhës!… Sigurisht kaq nuk ishte e mjaftueshme për të, por duke përfituar nga ngjarjet historike që u krijuan pas Luftës së Dytë Botërore, duke përfituar nga përmbytja klanore e politikës shqiptare dhe sidomos nga servilizmi shqiptar i ngulitur në shekuj, ai arriti hap pas hapi të bënte ato që bëri dhe ta shkatërronte ‘Shqipërinë e tij’ ashtu si e shkatërroi!… Përfundimet janë fare në shesh!… Franca, duke qënë vazhdimisht e pranishme, i ka parë gjërat më mirë se shtetet e tjera europiane!… Për rrjedhojë dinte t’i zgjidhte më mirë kadarenjtë që prisnin të punësoheshin në pazarin e saj!
Kur ishte Enver Hoxha gjallë në Shqipëri, zelltarët e tij trumbetonin me mburrje se në pikëpamje teknologjike Shqipëria kishte se çfarë të mësonte nga vëndet e zhvilluara perëndimore, kurse në ideologji Vëndi i Shqiponjave ishte i pari dhe i vetmi në botë dhe të gjithë duhej të vinin për të mësuar shkencën e revolucionit në Shkollën e Partisë në Tiranë!… Domosdo, shoku Enver nuk do të shkonte vetë që të mbante leksione në atë shkollë!… Atje do të shkonin disa instruktorë që, edhe pse do t’i mbanin në mënyrë të shkëlqyer leksionet, përsëri do të mbeteshin që do të mbeteshin instruktorë… Edhe pse fjala e tyre, për rrjedhojë, do të ishte më e përparuara në botë!…
Mirëpo, duke u shtytur përpara në kohë, puna po bëhej gjithnjë edhe më e vështirë dhe, për ta nxjerrë në bregun që nuk dukej, duhej të gjendeshin disa instruktorë më të mirë. Kështu, në vitet gjashtëdhjetë nevoja nxori te disa shkrimtarë që sollën në Shqipëri një futurizëm italian të rusifikuar.
Ishin me të vërtetë të zotët ata lloj shkrimtarësh!… Se ata i këndonin betonit dhe asfaltit, i këndonin shkatërrimit të blerimit dhe hymnizonin shtyllat e çelikta të tensionit të lartë!… Pale për shqiponjat që fluturonin… Sigurisht në lartësi!…
Punë me të vërtetë të lavdishme dhe Enver Hoxha nuk kishte pse të mos mbetej i kënaqur!…Me të vërtetë që ata shkrimtarët e viteve gjashtëdhjetë vidhnin disa nga format e mallkuara të shkrimtarëve perëndimorë, por me çfarë shkathtësie!… Dhe me çfarë loj zelli mosmirënjohës i mallkonin pasi iu vidhnin format!… Dhe me çfarë mjeshtërie socialkomuniste e mbështesnin punën ideologjike të Partisë së Punës të Shqipërisë, gjë që nuk e bënte dot as Zëri i Popullit!…
Por si arriti Enver Hoxha gjer te letërsia e viteve gjashtëdhjetë?
Më kujtohet, gjatë procesit të parë 1953-1954, në burg erdhën emisarët nga Ministria e Punëve të Brëndëshme dhe më propozuan që të heshtja dhe partia, si shpërblim, do të më përkthente dhe do të më botonte në të gjithë botën.
Kuptohet, nuk pranova!… Por ky fakt tregon se Enver Hoxha e kishte përvetësuar shumë mirë mësimin e sovjektikëve rreth përkthimeve në gjuhë të huaja të të përkëdhelurve, ose të atyre që i duheshin dhe në vitet pesëdhjetë më konsideronte edhe mua si një kandidat të përshtatshëm pasi isha dalluar në mënyrë të çuditëshme në mes të shkrimtarëve të tjerë. Ka shumë të ngjarë që ai lloj suksesi i arritur nga unë t’i ketë prishur punë një tjetri!… Por fjala nuk është për këtë!… Fakti i mësipërm tregon se Enver Hoxhës i duhej një shkrimtar i njohur jashtë… Dhe ai shkrimtar duhej të ishte nga të rinjtë, të njihej me pëlqimin e tij dhe të ishte mirënjohës ndaj diktatorit!… Se të vjetërit e njihnin praktikën europiano-perëndimore dhe nuk i besonin gjer në fund përrallat sovjetike!
Në fillim të viteve gjashtëdhjetë Enver Hoxha e vendosi që të bënte zgjedhjen përfundimtare: njeriu i zgjedhur duhej të kërcente më lart se të tjerët me shkop dhe pa shkop!… Sigurisht do të kishte nga nënbishtja shtytjen e saktë dhe të fshehtë të Enver Hoxhës!… Një gisht përposh që të ngrihej sipër… Dhe të hollat do t’i paguante populli shqiptar!

Kapitulli i Katërt
Një kopje në shkallë më të vogël

Diktatori nga Gjirokastra e njihte shumë mirë servilizmin shqiptar dhe ishte plotësisht i vetëdijshëm se pa Miladin Popoviçin nuk do të kishte arritur kurrë aty ku arriti. Në kuptimin hoxhian zvarritja duke ndjekur hijen e një tjetri ishte një meritë shumë e madhe. Prandaj Enver Hoxha i zgjidhte me kujdes zvarranikët që do të krijonin pafundësisht figurën e tij. Përpara se të vendoste për zgjedhjen, ai siguronte materiale nga më komprometonjëset për jetën e të zgjedhurit dhe, pas vendimit, grumbullonte edhe një numur të domosdoshëm gomarësh që i duhesh për dru dhe për ujë!
Duke u nisur nga kritere të tilla, diktatori nuk e patë të vështirë që të gjente njeriun që i duhej në vitet gjashtëdhjetë.
Dikujt që niset nga vlerësime të pastra letrare mund t’i duket zgjedhja e Enver Hoxhës si një rastësi!… Se në fillim të viteve gjashtëdhjetë u shquan, secili sipas mënyrës së tij, tre shkrimtarë… Dhe ata dihen kush ishin! Mirëpo zgjedhja nuk mund të binte mbi Fatos Arapin, se ishte tepër personal në krijimtarinë e tij… Nuk mund të binte as mbi Dritëro Agollin, se ai i merte tepër seriozisht të gjitha gjërat!… Për më tepër që të dy nuk ishin nga Gjirokastra!… Eshtë e qartë se i vetmi që mund të krijonte pafundësisht figurën e Enver Hoxhës, i vetmi që mund të ndiqte me përuljen e një skllavi plenumet e partisë hoxhiane, ishte Ismail Kadareja!
Ta quash Ismail Kadarenë zvarranik është pak! Ta quash eklektik është shumë!… Se Ismail Kadaresë, megjithëse mundohej ta mbante të fshehtë, i bënin hije edhe të vdekurit!… Enver Hoxha, me shkathtësinë e tij të çuditëshme, këtë gjë e kuptoi që me të parën!… Dhe një njeriu që i bënin hije të vdekurit, të gjallët i kishin ardhur në majë të hundës!… Pastaj Ismail Kadaresë-nxënës i ishte thyer nota në sjellje për një “budallallëk”!… Po, po!… Nuk mund të gjendej një njeri më i bindur se Ismail Kadareja!…
Kështu u krijua një dyshe e re dhe kësaj here të dy njerëzit ishin nga Gjirokastra!… Enveri do të luante rolin e Miladin Popoviçit, duke i vënë tjetrit dorën poshtë për ta ngritur lart, kurse Ismaili, si në Përrallat Arabe, në ndjekje të hijes së udhëheqësit, do të transformohej herë në kulpër rreth trupit hoxhian, duke u munduar të ngjitej sa më lart në sy të bashkëshokëve, kurse herë të tjera do të kthehej në kameleont për t’i gabuar dhe për t’i gëlltitur të gjitha ata që mund t’i bënin hije në mendimet e tija të sëmura!
E tillë ishte gjëndja dhe më kot tashti hidhen e përdridhen pushtetarët paskomunistë për të vërtetuar disidencën e fshehtë të Kadaresë!… Gënjejnë veten edhe profesorët pushakë duke u munduar të gjejnë në fall “alternativat” kadareane!… Gënjen veten me qëndrime “paqësore” edhe ndonjë miku im si Mehmet Myftiu që të kujton “mirësinë” e sekretarëve hoxhianë të rretheve!… Të zhgënjyer gjer ku nuk thuhet do të mbeten edhe adhuronjësit e tij pas një mundimi të gjatë për ta paraqitur kameleonizmin heroizëm!… Këtyre njerëzve unë dua t’iu kujtoj vetëm 7 korrikun 1978 kur, fill pas prishjes përfundimtare me kinezët, emisarët e Tiranës u shpërndanë në kryeqytet e disa vënde të botës!… Të gjithë e dinë emrin e “disidentit” që u dërgua në Paris me materialet propagandistike të P P Sh.
Historia është e bukur se përpara shtyhen ngjarjet me ata që luajnë në to dhe më pas vijnë të tjerët që i shkruajnë. Diktatori nuk i ndryshon dot ato që kanë ndodhur. Por duke qënë se këtu nuk e kemi fjalën për Historinë e Shqipërisë në vitet gjashtëdhjetë, nuk mbetet veç të themi se të dy njerëzit nga Gjirokastra ishin bërë për njëri tjetrin dhe do të shkelnin në faqet e historisë së tyre të baltosur dhe gjakosur të dy bashkë!
Kështu u krijua kopja e saktë e Enver Hoxhës, sigurisht në shkallë shumë më të zvogëluar!… Dhe Enveri i vogël do të vazhdonte t’i shkruante prrallat historike në disa variante… Sipas urdhërave dhe interesave të partive të ndryshme, sipas diktatit të njerëzve në pushtet brënda dhe jashtë!… Edhe tashti Kadareja po vazhdon t’i shkruajë veprat e tija në disa variante: me demokratët si disident, kurse me socialistët i hedh alkoolit pas ujë që të dalë pas më i lehtë në të pirë!… Kujtoni Fluturimin e shtërgut!…
Edhe bujqit, edhe shërbëtorët e Kadaresë po mundohen ta shtyjnë pafundësisht komedinë që ka mbaruar prej kohësh!…

Kapitulli i Pestë
Mumifikimi i disidencës në Shqipëri

Kadareja lëpihej dhe lëpihet, shtihej dhe shtihet sikur nuk e do çmimin Nobel me arsyetimin se gjoja ashtu dhe kështu… Kurse bujqit dhe shërbëtorët e tij, përmes Shtëpive Publike të mediave kadareane, shpallin me të madhe se e quajnë të lauruar me Nobelin të adhuruarin e tyre!… Dhe, si thërrisnin, tashti shtyjnë me ulurima për të shkallët sipërore të mbiemrave në shqip!…
Megjithatë, e kuptojnë se shtëpia nuk mbahet me zhurmët nga nënbishtja dhepo kërkojnë të gjejnë rrugë të tjera për të dalë nga rruga e verbër ku janë futur pas berihajit!…
E vërteta është se tashti e kanë kaluar hutimin e parë pas përmbysjes së socializmit real kur përsërisnin me vete pafund dhe me një shpresë të vakët mësimin gorbaçovjan për mbajtjen me çdo kusht të pushtetit!… Ndaj më tej profesorushët pushakë të social-komunizmit në Shqipërinë e trembëdhjetës dhe në Kosovë, pas kalimit të atij hutimi, kërkojnë të gjejnë mjetet më të përshtatëshme për të mbrojtur me siguri realizmin socialist në tërësi dhe atë kadarean në mënyrë të veçantë.
Profesorushët pushakë, të çliruar nga tronditja e parë, e kuptuan menjëherë se detyra kryesore e tyre ishte të mënjanonin ne një farë mënyre disidencën e vërtetë shqiptare, duke e hedhur tutje në ndonjë planet të largët, bie fjala tutje Saturnit!… Ose, të pakën, t’i mbanin disidentët e vërtetë diku në formë të mumifikuar!…
Për të realizuar një gjë të tillë duhej më parë të shpallej Kadareja disidenti i parë dhe kjo duhej të mbështetej nga Partia Demokratike dhe nga disa të burgosur si Arbnori, Zhiti, Velua… Dhe të shtërngoheshin edhe disa të tjerë të burgosur që ta pranonin atë gjë si të vërtetë!…
Një të thënë dhe u bë!… Por, për dreq, doli se kjo nuk ishte e mjaftueshme!… U pa qartë se duhej të futeshin në disidencë edhe disa njerëz që kishin ngritur diku dolli me Hrushovin!…
Domosdo!… Dashuri e vjetër dhe nuk mund të harrohej lehtë!… Sa për Presidentin dhe shokët e tij demokratë, ata e prenë vetë biletën dhe u futën në disidencën shqiptare!… Fundja, kjo ishte e drejta e pushtetit të tyre!…
Mirëpo pikërisht në këtë kohë, kur realizmi socialist filloi të ndjehet më i sigurtë, mumjet filluan të flisnin!… Dhe një gjë e tillë nuk kishte ndodhur as në Egjyptin e Lahtë!… Si do t’i bëhej hallit!…
Aty u gjen Agim Vinca, pushak dhe bukur i kënduar në labirintet…
Jo të modernizmit, por të diktaturës!… Dhe ky lloj pushaku shpalli në ‘alternativat’ se mumjet duhej të liheshin të lirë që të bëlbëzonin pak, kurse realistët e socializmit, si socialista realë që ishin, duhej të thërrisnin dhe të bërrtisnin gjer në kupë të qiellit! Po, more, po!… Dhe Vinca dha vetë shembullin i pari duke futur Everestin e tij diku në vëndin e lirë në shtëpinë ku banonte… Ose, ndofta… Ka të ngjarë, që në shtrëngim, e fut në çantën e tij dhe bredh me të nëpër botë!…
I bëri si i bëri Agim Vinca alternativat, le t’i mbeten për veten e tij, se për më shumë ato nuk vlejnë!… Por më tej!…
Puna më tej shkoi ashtu si shkoi dhe ai, më në fund, shpalli me krenari se në Kosovë thoshin:
“Në dashtë!…”
Besa bukur!… Por Vinca harroi se andej poshtë në Shqipërinë e Jugut, për njerëz që shkruajnë dhe dërdëllisin si ai, thonë:
“Në të koloit!…”
Si e shikon edhe vetë Agim Vinca, shqipja është shumë më e pasur nga sa kujton ai!… Dhe njeriu që i ka rënë kryq e tërthuar Vëndit të Shqiponjave nuk e ka pasur të vështirë që të shikojë dhe dëgjojë shumë gjëra!… Puna është që nacionalisti i sheqerosur Agim Vinca t’i përvishet punës dhe të mësojë pakëz më mirë si zgjedhohen foljet në shqip!… Kaq besoj se mjafton për Vincën dhe le ta lëmë që të merret edhe më tej me ambivalencat e tija dhe me heroizmat kameleonike!… Se, domosdo, pasi shkruhet fjala ‘came’ vjen fjala ‘leon’!… Profesorushi le ta shkruajë si të dojë!… Fjalorët i ka… I rëndësishëm në raste të tilla është ‘luani’ dhe… Nuk të bën goja ta thuash, por në ndërtime të kësaj natyre ‘luani’ qëndron në fund!… Si mund të bëhet ndryshe?!…

Kapitulli i Gjashtë
Kritika zvarriset pas shqytarit nga Gjirokastra

Realizmi socialist, që në lindje asmatik, e ka pasur gjithnjë dhe kudo jetën të vështirë, por më të padurueshme e ka pasur në Shqipëri… Dhe dihet pse!
Autorët e kësaj shkolle, të lindur në skllavëri, kanë kaluar gati në të gjithë rrathët e poshtërimit njerëzor, prej kontrollit të dhjetra cenzorëve të padeklaruar dhe gjer të metoda e punimit kolektiv.
Megjithatë, më të përkëdhelurit në mes të atyre autorëve, pa pyetur për ligjet ndërkombëtare të autorësisë, përktheheshin gratis në gjuhë të ndryshme nga vetë shtetet komuniste dhe autorët e përkthyer gëzonin privilegjet feudale që iu siguronte socializmi real. Në këto privilegje poshtëruese në kuptim të dyfishtë hynte edhe e drejta e denoncimit për burgosjen dhe zhdukjen e rivalëve të shkrimtarëves më të zellshëm të realizmit asmatik socialist.
Këtë gjë jo se nuk e kishin kuptuar me kohë ata nga Kosova, por, të sëmurë nga dashuria idilike për Enver Hoxhën, bënin sikur nuk e vinin re dhe shtynin më tej provincializmin e tyre drejt një përsheshi modernist dhe shtiheshin sikur nuk dinin gjë për fyerjet që shqytari Kadare nga Gjirokastra hidhte pa kursyer kundër shumë shkrimtarëve të njohur shqiptarë dhe, në masë akoma më të madhe, kundër shkrimtarëve më në zë botërorë të Shekullit të Njëzetë!…
Mirëpo, me përmbysjen e socializmit real si sistem botëror, si për Shqipërinë e trembëdhjetës, ashtu edhe për Kosovën, erdhi ora e provës së madhe!… Dhe, kur mbytet anija, mijtë lëvizin të parët për të shpëtuar!…
Dihet kush ia mbathi në atë kohë!… Megjithatë duhej gjetur çasti edhe për të sharë, edhe për të mburrur!… Dhe feudalët e vegjël të kohës së kaluar social-komuniste sikur u ndanë pakëz në mendimet e tyre! Bujqit e Shqipërisë së trembëdhjetës e kishin si tepër të shtrenjtë të kaluarën dhe nuk iu bënte zëmra që t’i flaknin qershitë e ndytura!… Kurse provincialo-modernistët nga Kosova e ndanë mëndjen që t’i flaknin qershitë e pabëra, ndërsa të tjerat i quajtën të paflliqura!… Dhe shpallë pa mëdyshje se dokumentat të mirëfillta ishin vetëm artikujt që ishin botuar në shtypin e censuarar të Enver Hoxhës!… Për studjonjësit kosovarë veprat e pabotuara nuk ekzistonin dhe nuk mund të studjoheshin!
Në këtë mënyrë lindi, brenda dhe jashtë Shqipërisë së trembëdhjetës dhe Kosovës, ‘studimi biblografik’ i mbushur me Kadare dhe me ca pakë shkrimtarë hedhur në librat e Historisë së Letërsisë Shqipe në formë turshish.
Kështu lindën në Shqipërinë e trembëdhjetës dhe në Kosovë trimat e letërsisë dhe nderet e turpet!… Dhe patrullat e reparteve të propagandës komuniste nxitonin të zbulonin kundërshtarët e përhershëm të realizmit socialist dhe merrnin nga ata intervista që nuk do të botoheshin kurrë!… Kurse mendimet e atyre kundërshtarëve i jepnin, sipas nevojës, të kthyer dhe të përkthyer në mënyrën më poshtëronjëse!…
Dhe pasi i kryen këto punë në përputhje të plotë me stilin feudal lapurak shqiptar, trimat e letërsisë së realizmit socialist u ndjenë më të sigurtë dhe kujtuan se mund të preheshin bukur mire në hijen e shqytit të Kadaresë!…
Mendim i bukur dhe kalorës të atillë e meritonin atë prehje!… Por ç’e do!… Shqytari nga Gjirokastra dridhej e përdridhej sipas urdhëresave që merrte dhe shkonte të mblidhte qindarkat nëpër vënde të ndryshme të Europës… Dhe ndonjëherë delte në televizionin shqiptar për të çbërë ato që kishte bërë, për të deklaruar se s’kishte marrë honorare dhe për të shpallur se nuk e donte çmimin Nobel!
Të gjitha këto ishin shumë të bukura, por në të njëjtën kohë të gjitha këto po i ngatërronin keq kritikën e përdhunuar social-komuniste!… Kurse letërsia e përbuzur po lundronte e sigurtë nëpër Oqeanin e Artit drejt të ardhmes sido që të vinte!

Kapitulli i Shtatë
Qershitë e flliqura dhe qershitë e pabëra

Nuk ka asnjë rëndësi kush qe i pari që hodhi mendimin për ndarjen e qershive të flliqura nga ato të pabëra!… Edhe sikur të ketë qënë këtejas, edhe sikur të ketë qënë përtejas i lindur dhe i rritur atje dhe pa shkelur kurrë në Shqipërinë e trembëdhjetës, puna nuk ndryshon.
Megjithatë duhet pranuar se shqiptarit këtejas nuk do t’i bënte zëmra që t’i ndante më dysh shkrimtarët e Enver Hoxhës!… Të linte në njërën anë shoferat me kurse të shkurtuara dhe në anën tjetër të mëdhenjtë, sidomos nderi i turpit të kombit!…
Mirëpo ata përtejasit e bënë zemrën gur dhe e ndanë realizmin socialist në dy pjesë… Bajraktarët e letërsisë nuk ishin të realizmit socialist, se kishin ambivalencë, disidencë…
Disidencë?!… Po, more, po!… Në fund të fundit, që disidenca të mos mbetej e fyer, do t’i jepej edhe asaj një vënd andej nga fundi i sallës!… Do t’i jepej edhe Fishtës një dekoratë pune, nga që dikur, në rinis, kishte çarë disa dru plepi!…
Dhe puna u duk se u mbyll në mënyrë të përsosur duke i lënë bagëtitë aq sa ishin dhe ujqit të ngopur!…
Sigurisht shpikësit e kësaj teorie shkonin me shpresë se, pasi të hidhnin hendekun, do të ktheheshin sërish për të njësuar në mënyrën më revolucionare realizmin socialist hoxhian!
Mendime tejet të mrekullishme, por që nuk dhanë asnjë përfundim të saktë!… Se nuk mund të ndahen shoferët romancierë nga spiunët romancierë!… Se që të dy palët kërcënonin njëri-tjetrin dhe Enver Hoxha flinte i qetë pa e ndërruar krahun!…
Si i bëhej punës?!… Përsëri njerëzit e zgjuar këtejas dhe përtejas e gjetën zgjidhjen!… Realizmi social-komuniste le të mbetej ashtu siç ishte dhe të gjitha gjërat le të binin mbi kritikën letrare! Ai, Dhimtri i Simon Shuteriqit, me Koço Bihikun dhe me disa të tjerë e kishin të gjithë fajin… Se kishin kritikuar, diku më lart dhe diku më poshtë, Ismail Kadarenë!… Më vonë u kujtuan se kritika kishte fyer edhe Konicën bashkë me disa shkrimtarë të vdekur të tjerë, që të gjithë të rëndësishëm!…
Bre, bre, bre!… Çfarë paskeshin bërë ata kritikë!… Dhe e gjithë ajo punë e keqe dokumentohej në librat shkollore të nxitura dhe të kontrolluara me jo më pas se shtatëqind e shtatëdhjetë e shtatë mënyra nga udhëheqja e lartë!…
Kuptohet, ata e kanë bërë një punë shumë të keqe që nuk mund të lejohet as nga ndërgjegja njerëzore dhe as nga dinjiteti shkencor!… Por më thoni, zotrinj, alternativat që shkruani ju tashi a janë të ndërgjegjëshme dhe a kanë ndonjë fije dinjiteti shkencor?!… A kishte ndërgjegje njerëzore dhe dinjitet artistik shkrimtari kur e mernin me benc për të shkruar ‘dimrat e mëdhenj’ dhe kur i vinin përpara vëllimin e 19-të të veprave të Enver Hoxhës?!… Apo dinjitetin dhe ndërgjegjen e tij kishin ku i fusnin kur ai lloj shkrimtari fyente ndyras Prustin, Xhojsin, Kafkën dhe shumë të tjerë që nuk i kishin faj?!…
Mos tregoni prralla, zotrinj!… Dhe mos u përdridhni si gjarpëri i varë në të perënduar të diellit!…
Ju nuk kishit asnjë nevojë që të dëgjonit deklaratën që bëri ish shefi i Sigurimit të Shtetit në gjyq! Ju i kishit vetë shkrimet e Kadaresë që dëshmonin katërcipërisht ato që tha ish-zyrtari i larë!… Por këty hyn ajo çështja e epokës që duhet patjetër ta përfaqsoni ju, dikur pa mjekrra dhe tashti me mjekrra!… Duket e keni fituar këtë të drejtë nga mjekrrat që keni lënë!… Sikur mjekrrat, duke qënë se Enver Hoxha nuk ju lejonte që t’i mbanit, tashti janë kthyer në një dëshmi demokratizimi!…
Del pyetja, a janë me të vërtetë përfaqësonjës të epokës sundimtarët që kanë mbushur jetën e vëndit të tyre me krime të pashëmbullta? A mund të flitet për një njeri si përfaqësonjës epoke kur ai hyn në qymezin e pulave dhe i lë gratë dhe kalamajtë pa asnjë vezë?!… Dhe shqiptarët e dinë se në qymezin e pulave nuk ka guxuar të hyjë as edhe një okupator

Kapitulli i Tetë
Dokumenta dhe ‘dokumenta’

Shkrimtarët dhe studjuesit e këtejëm e pranuan censurën enveriste me një ndjenjë të dyfishtë. Nga njëra anë nuk iu vinte mirë që i censuronin, kurse nga ana tjetër lumturoheshin se Enver Hoxha, me anë të censurës, zhdukte rivalët e tyre. Kështu shkrimtarët dhe studjuesite këtejëm jo vetëm u mësuan me censurën, por u shtynë më tek duke e pranuar vetëcensurimin me një kënaqësi tejet të madhe.
Ndryshe ishin punët me përtejasit. Ata gëzonin një lloj lirije dhe mirëqënijeje më të madhe në anën tjetër dhe kërkonin akoma më shumë duke u mbështetur në një nacionalizëm karafilash në Atdheun Mëmë dhe harronin se ashtu po dëmtoheshin të dyja palët.
Nuk ishte puna për të mbajtur, apo për të mos mbajtur mjekrra!… E keqja vinte nga ndryshimi në mirëqënie dhe nga ai i llojit të lirisë për t’u shprehur. Modernizmi provincial nuk do të sillte asnjë të keqe, se, në fund të fundit, do të kalohej pa dhëmbje historike dhe do të sillte diçka më të qëndruarshme. E keqja më e madhe për një popull qëndron te mungesa e lirisë dhe e pavarësisë… Dhe e keqja një letërsie i vjen nga censura dhe nga vetëcensurimi!…
Duke qënë punët kështu, historia për Kosovën po rridhte në mënyrë të pandalëshme brënda brigjeve të saj të natyrëshme. Por nuk mund të thuhej një gjë e tillë edhe për Shqipërinë e trembëdhjetës, ku varfëria u zvarrit nëpër qytete dhe fshatra, gjersa arriti të pushtonte edhe qymezet e pulave!… Prandaj pikërisht në këtë kohë unë përsërita me të madhe rrezikun që vinte nga pabarazia në mirëqënie dhe në fusha të tjera dhe që po copëtonte në mënyrë të pandalëshme gjithë botën shqiptare!… të gjitha këto do t’i lexoni në procesin tim gjyqësor të 1980-tës.
Zotrinjve përtejas që kërkojnë vërtetime për gjëra të tilla do t’iu thosha të shikonin shkrimet e shkrimtarëve kundër meje si dhe proceset gjyqësore!… Apo mos vallë zotrinjtë pushakë nuk përfillin dokumentat gjyqësore?!…
Mbaj mënd në burgun e Ballshit m’u zëmruan keq miqt e mi nga që iu thash se në botë kishte vetëm një supërfuqi. Kjo ka ndodhur më 1982. Atëherë iu thash se nuk do të kishte forca paralele në botë dhe as revolucion botëror komunist!… Se Shqipëria duhej t’i mbante sytë nga Shtetet e Bashkuara të Amerikës!…
Zotrinj përtejas!… A mos doni edhe për këtë një dokument?!… A mos doni ndonjë dokument për atë shkrimin te “Këmbëkryq të rrapi i fshatit” ku, më 1990, ju thosha se liria do t’ju vinte nga Shtetet e Bashkuara të Amerikës?!…
Kuptohet!… Dokumenta të tillë ju nuk do t’i pranoni!… Si skllevër që jeni, mund të pranoni për të vërteta vetëm ato që shkruheshin në shtypin hoxhian!… Ju nuk mund të pranoni se nga fundi i viteve pesëdhjetë një grup historianësh të rinj iu përveshën punës që ta rishikonin periudhën e pavarësisë dhe figurën e Haxhi Qamilit, por ndërhynë nga lart dhe i bënë që të heshtin!… Ju nuk doni të dini që në Universitetin e Tiranës dhe në Lidhjen e Shkrimtarëve kishte njerëz që mendonin të shkruanin një monografi për Gjergj Fishtën, monografi që u ndalua po ashtu nga udhëheqja e lartësishme komuniste!… Ju nuk doni të dini që Dhimitër Simon Shuteriqi hidhej në drejtim të reabilitimit të Fishtës dhe pastaj tërhiqej!… Ju nuk doni të dini se, më 1953, pasi mbaroi një nga mbledhjet e lidhjes me zhurmë dhe sharje nga më të rëndat, Dhimitër Simon Shuteriqi psherëtin thellë dhe tha me zë të mbytur:
-Të gjitha këto ndodhin nga që nuk kemi këtu Nolin dhe të tjerët!
Del pyetja:
-A e donin Nolin Ismail Kadareja dhe të tjerët?!…
Enver Hoxha i dinte mirë punët e tija. Fuste të ziheshin të vjetërit me të rinjtë, ‘modernët’ me ‘klasikët’, që në fund ai vetë të ndërhynte dhe të deklaronte se të vjetërit dhe të rinjtë partia i donte njëlloj dhe që të gjithë bashkë bënin punën e partisë.
Ja çfarë dokumentash vlerësohen nga pushakët si të vërteta!…
Dhe e gjithë kjo është lavdia e viteve gjashtëdhjetë e dokumentuar nga shtypi hoxhian dhe e mbushur me luftë klasash, me shqiponja që fluturonin lart, me zhdukjen e blerimit, me uzina të zhurmëshme që shkonin gjer në ato për remontin e sonetave!… Me nacionalizëm primitiv, me denoncime për Dhora Lekën, Bilal Xhaferrin dhe shumë të tjerë… Se në vitet gjashtëdhjetë lavdi të tilla nuk kanë të mbaruar!… Dhe nuk kishin të mbaruar as fyerjet për popujt e tjerë!…
Mbajini, zotrinj pushakë, dokumentat tuaja dhe shtyhuni me to nëpër Europë ku, së bashku me disa ambasadorë, mundohuni të gënjeni ndonjë profesor universiteti, se politikanët europianë e gënjejnë vetë veten!
Kështu, me siguri, do të siguroni edhe diçka për kuletën!…

Kapitulli i Nëntë
Edhe një herë për kritikën letrare

Popuj të ndryshëm, sipas nisjes historike, kanë treguar prirje të dalluarshme në mes tyre.
Izraelitët janë vërtitur më shumë në mes tokës dhe të qiellit, kurse grekët e lashtë u përpoqën të zbulonin çdo gjë!… Romakët u munduarn të përsosnin ligjshmërinë… Vëndet e Ulta anuan më shumë nga artet figurative… Dhe kështu me radhë!… Secili popull e ka pasur më të lehtë të pinte ujë që delta nga toka ku ishte vendosur përgjithmonë!…
Populli shqiptar, nga sa del prej dokumentave historikë, është marrë fillimisht më shumë me prralla dhe më vonë edhe me letërsi. Ndofta nga që u argëtua pakëz si shumë duke treguar prralla në pasdarkat e ‘netëve të mëdha dhe të vogla’, në festat e besimeve të ndryshme sipas feve që ndërronte… Dhe nuk e gjeti dot kohën që të merrej me kritikën letrare dhe me mendimin për botën dhe qiellin. Prandaj edhe sot e këtë ditë në Shqipërinë e këtejme dhe të përtejme dalin profesorë pushakë që shesin përçartjen e tyre për kritikë letrare.
Por a do ta vlente që të përmendeshin këto gjëra?!… Them se po!… Se populli shqiptar nuk e ka vendosur të dëgjojë përfundimisht dërdëllitjet e rrakatakeve dhe të kritikëve të tyre!…Prandaj nuk do të ishte keq sikur të fillonin të fliteshin fjalët e para mbi këtë temë.
Dihet që nga kohët e lashta se më parë punohet, mbillet, korret, shihet në lëmë dhe më pas vjen mulliri për të bluar drithin. Kështu ndodh edhe në letërsi! Krijimtaria paraprin, më pas vijnë studjuesit dhe mendimtarët që zbërthejnë veprat dhe nxjerrin ligjmëritë e krijimit duke u shtytur më tej në paraqitjen e gjinive dhe të vlerave.
Të gjithë profesorushët pushakë një gjë të tillë e dinë shumë mirë, por, për arsye kadareane, bëjnë sikur nuk e dinë dhe nxjerrin si përfundim se shkrimtarët e shquar, shkrimtarët e mëdhenj dhe kështu me radhë nuk ishin të realizmit socialist!…
Një shaka shumë e trashë!… Zotrinj, atëhere kush ishte i realizmit socialist?!… Shoferat?!… Mos ishin artikujt bajatë me polemikë gazetash social-komuniste?!… Apo ishin ata njerëz që kërkonin të reabilitonin Fishtën duke tentuar të shkruanin edhe një monografi për të?!…
Për këta lloj profesorushët pushakë, sipas urdhëzimeve të partisë mëmë, kritika letrare i parapriu krijimtarisë letrare duke e ndriçuar dhe pasuruar ideologjikisht atë lloj krimjimtarie. Për këtë lloj profesorushësh pushakë Ismail Kadareja është shkëputur nga realizmi socialist nga që ka sharë tom më top gjithë letërsinë shqipe dhe botërore! Ka sharë në mënyrën më të ndyrë Fishtën, Konicën, Nolin, Koliqin… Ka sharë edhe shumë të tjerë!… Dhe të gjithë këta të sharë duhen dënuar…
Pse?!
Se i ka sharë Kadareja!… Dhe Kadareja, sipas Mehmet Myftiut, është një artist i brishtë!… Dhe kujt iu bë vonë për një gjë të tillë?!… Mos vallë brishtësia është arsye e mjaftuarshme për të sharë të gjithë botën?!… Për të marrë nëpër këmbë njerëz të pambrojtur si Janulla dhe shumë të tjerë?!… Mos vallë brishtësia është arsye e mjaftuarshme për të bërë spiunllëket që ka bërë Kadareja?!…
Për njerëz si Agim Vinca me shokë Ismail Kadareja është disident dhe kaluar disidenti, se ka denoncuar të gjithë shokët e tij të Sigurimit të Shtetit dhe, pasi ka kryer një punë të tillë shumë të lavdërueshme, ka ngulur mirë të dy këmbët në oborrin e Enver Hoxhës dhe ka lëshuar mallimit kundër Prustit, Xhojsit, Kafkës… Dhe të gjitha këto mrekullira i ka paguar populli shqiptar… Megjithëse oborrin e Hoxhës e kishte të tijin!…
De, more, de!… Nga Gjirokastra dhe sa bukur dinte dhe di të shajë!… Tashi sikur dridhet pakëz, po atëherë… Bre, bre, bre!… Si i lëshonte bubullimat kundër Biblës, gjithnjë në vazhdën e Enver Hoxhës!… Sikur ngjallej Marksi vetë kur trumbetonte në mënyrë të madhërishme revolucionin komunist dhe luftën e klasave!…
Tashti më thoni, zotrinj, për këtë lloj disidence të Kadaresë keni grumbulluar gjithë harbutërinë tuaj duke valëvitur me zhurmë dokumentat e botuara në shtypin hoxhian?!… Për këtë lloj disidence i bini më qafë Dhimitër Simon Shuteriqit dhe gjithë të tjerëve?!…
Ndofta ppr të gjitha këto do të mund të përgjigjej Mehmet Myftiu! Le të provojë!…
Zotrinj!… Po të mendoheshit, qoftë edhe për një çast të vetëm, të gjitha do të mund të ndryshoheshin… Dhe për mirë!…

Kapitulli i Dhjetë
Mesia dhe vunderkindët

Por ju nuk u menduat!… Se, duke i shërbyer për një kohë të gjatë diktatorit nga Gjirokastra, harruat që një njësi matjeje, me çfarë metode që të caktohej, do të ishte një gjë e mirë!… Se ashtu njerëzimi do të dëmtohej më pas dhe do të prëfitonte më shumë në marrëdhëniet jetësore!… Ashtu si ishit mësuar ji me njësitë matëse që diktatori i ndërronte sipas rastit, nuk mund të mendoheshit!…
Diktatori nga Gjirokastra, për rreth gjysëm shekulli, e shkatërroi gjithë botën shqiptare të shkallmuar dhe la vetëm vete dhe rrotull pak njerëz që nuk i bënin hije. Nga ji të gjithë u pranua pas asnjë kusht që Hoxha dhe partia solën dritën, historinë, gjeografinë, letërsinë… Edhe ujin e pakët e solli ai dhe partia e tij! Të gjitha lindën me të dhe vetëm në një datë!…
Dhe ku kujtonit se prrallat komuniste do të ishin të përjetëshme! Prandaj duronit me ngazëllim kur hidhte një fjalë për të burgosurit, kur ju fuste që të guduliseshit lehtazi të rinj dhe të vjetër… Kur përkëdhelte hapur disa romancierë shoferë, që romancierët e rëndësishëm spiunë ta kuptonin ku e kishin vëndin!…
Jetuat me të vërtetë kohë të bukura dhe u trishtuat ca si shumë kur ato kohë perënduan përfundimisht!… Ndaj në çastet e para u hutuat aq shumë, sa i flliqët mbarë e prapë qershitë që kishin mbetur.
Mirëpo, fill pas hutimit të parë dhe dëshpërimit duket të kotë, filloi të bëhej e qartë për ju se, me mjete të tjera, mund t’i mbanit më gjatë lavdinë dhe qelepiret!… Se andej nga Europa dinin shumë gjëra, por ndyrësirat tuaja nuk i kishin njohur akoma!… Dhe u vutë me një zell të patregueshëm që epoka e lavdisë tuaj të flliqur të mos vidhisej kurrë!… Shqipërinë e shtytët gjer ku nuk mund të shtyhej… E bëtë vëndin e mrekullirave!… Në vëndin e shqiponjave vunderkindët nuk kishin të mbaruar!… Dhe, kryesorja, pasi i thatë Enver Hoxhës që të kolovitej përkohësisht në dhomën tjetër, ku mund të pinte me qetësi cigarët e tij të zgjedhur, në murin kryesor të Shtëpisë Publike vutë portretin e shqytarit të tij!…
Punë të bukura sa më nuk bëhet!… Ndaj të gjitha ditët e vitit tashti shënohen me emrin e shenjtorit të vetëm!… Dhe ju, me daulle dhe borie, po shtyni tutje britmat tuaja!… Onufri ishte një parakadarean!… Kadareja po niste Luftën e Trojës!… Gjeniu i letrave dhe i kartonit!… Mbreti i letërsisë shqipe…
Gjëra shumë të ndyra!… Po të jenë të vërteta të gjitha ato që trumbetoni, çfarë kombi është ky?!…
Megjithatë, po qe se dikush ju paguan për të tilla gjëra, punët i keni në vijë dhe me të hollat që siguroni ashtu mundohuni ta shtyni jetën sa më gjatë dhe sa më mirë!… Por artin harrojeni!… Për të mirën e kuletës tuaj!… Se vunderkindët nuk mund t’i takosh, edhe sikur me magji të futësh në të njëjtin kosh disa shekuj bashkë!… Mocarti adhurohet se është një i vetëm dhe mund të delte në vëndin e muzikës që quhet Austri!… Kurse në letërsi nuk do të takosh asnjë vunderkind, edhe sikur me një mrekulli të kishte fatin të bashkoje disa dhjetra mijë vite!… Se letërsia dhe filozofia janë shumë të vështira për të gjithë llojet e fëmijëve, qofshin ata të ministrave, ose edhe më lart!… Po, po!… Qoftë edhe më poshtë!… Filozofia me letërsinë, nga që nisen në drejtim të arsyes me anë të arsyetimit, kërkojnë një moshë disi të pjekur në jetën e njeriut. Në filozofi puna është shumë e vështirë se shkohet në mënyrë të drejtpërdrejtë te arsyeja e pastër duke u mbështetur në arsyetimin e pastër. Mund që në letërsi gjërat të paraqiten më të lehta, se shkrimtari shkon te arsyeja e flliqur me anë të arsyetimit të flliqur të personazheve… Por ndryshimi është shumë i vogël!…
Si?!… Akoma shpreson te vunderkindët në letërsi?!… Duket që i je futur tepër seriozisht punës kadareane… Dhe i pafsh të mirën në të holla!… Po qe se je i vendosur fort për një gjë të tillë, atëherë mos i hidh parfume kufomës së Kadaresë, lëre të qelbet mirë e gjithë Europa! Ndofta ashtu do të binden ata profesorët jashtë se në Shqipëri nuk ka letërsi… Nuk ka as teatër!… Ashtu Kadareja do të mbetet i vetmi shkrimtar nga Vëndi i Shqiponjave dhe, që të mos prishet fare, ata europianët do të gjejnë ndonjë parfum shumë të fortë dhe do t’ia hedhin!…
Kush e di?!… Ka shumë të ngjarë që ai lloj parfumi europian të bëjë të mundur që Enver Hoxha të shfaqet përsëri në dhomën e parë dhe t’i pijë cigaret me duhanin e zgjedhur partizani para dashamirësve të tij!… Atëherë edhe ju të gjithë do të mund të flisni shkoqur për disidencat tuaja dhe mund ta vlerësoni përsëri letërsinë me mjete jo letrare. Padyshim, po t’i puthni këmbët, do ta keni edhe bekimin e Mesisë tuaj!

Kapitulli i Njëmbëdhjetë
Gjithçka fillon te fjala dhe mbaron po aty

Edhe pse shenjat janë se Shqipëria nuk jeton dot pa rrakataket e panaireve, edhe pse Shqipëria vazhdon njëlloj të mos i kurseje të hollat për parfumet hedhur mbi kufomat e qelbura, edhe pse frika nga kadarenjtë akoma nuk ka vdekur në Shqipëri, përsëri nuk do të ishte keq sikur t’iu kujtohej shqiptarëve ai Shekulli i Katërmbëdhjetë!…
Po, po!… Duhet t’iu kujtohet ai shekull… Dhe ata t’ia përsërisin pafund njëri tjetrit që në atë shekull për herë të parë hynë në faqet e historisë si njerëz që nuk donin të kishin në administratë të tyren!… Të gjitha ato që kishin bërë më parë i kishte mbuluar pluhuri i historisë, kurse ftesa e të huajve për të nxjerrë priftërinjtë nga burgjet ku i kishin futur vetë vëllezërit shqiptarë nuk mund të mbulohej më nga asnjë lloj pluhuri!…
Shekulli tjetër është i mbushur me prralla të bukura që mund të lexohen me ëndje pas një darke të mirë dhe duke pirë verë të vjetër! Kurse te Shekulli i Gjashtëmbëdhjetë duhet të përqendrohet seriozisht e gjithë vëmëndja e shqiptarëve!… Se në atë shekull, me ëndën e patokut, disa priftërinj shqiptarë shkruan gjuhën shqipe, hodhën bazat e letërsisë shqipe dhe siguruan përfundimisht cilët kishin qënë shqiptarët, cilët ishin dhe cilët duhej të bëheshin!… Nuk duhen harruar as ata fshatarët shqiptarë në jugë dhe në veri që, me kryengritjet e tyre gjatë dy shekujve të fundit i bënë të dashura për njerëzit e vëndit të tyre fjalët Shqipëri dhe shqiptar!…
Nuk duhen harruar këngët që këndoi populli shqiptar për jetën dhe luftën e tij në dy shekujt e fundit!… Populli shqiptar nuk duhet të harrojë as autorët shqiptarë që, krahas këngëve të popullit, shkruan veprat e tyre duke i dhënë gjuhës shqipe një lakueshmëri të mahnitëshme… Aq sa sot çdo lloj rrakatakeje dhe nxënës shkolle mund të bëjë letërsi sipas dëshirës para dhe pas të ngrënit dhe duke u hequr si vunderkind!
Të hedhësh poshtë gjithë historinë e Shqipërisë për një gjysëm shekulli të dyshimtë dhe për një Mesia të rremë është krim! Të hedhësh posht gjithë Letërsinë Shqipe për një Rrakatake që nuk i vlen parfumet është çmënduri!…
Ndofta ju keni vendosur që ta prishni Shqipërinë!…
E keni kot!… Se nuk ju lënë Fuqitë e Mëdha që ta prishni… Dhe për shkakun e vetëm se është shënuar në hartë!…
Kaq!… Dhe mblidheni mëndjen!… Se Gjon Buzuku e nisi me fjalën dhe po aty do të mbarojnë të gjitha!

Ankara, 23.07.1999

[Lioness]

(Mare nga Shekulli)

Tani që po rrokullisen ditët e fundit të 2006-s, vërejmë me habi që u kujtuan një numër shkrimtarësh të letërsisë sonë, u festuan në salla të mbyllura e forume të hapura personazhe të vdekur e të gjallë të saj, për ndonjërin syresh madje i gjithë ky vit u quajt përkujtim perpetuum. Ndërsa shkrimtarit Kasëm Trebeshina jubileu i tij në muajin gusht i humbi dhe kaloi i paqenë. Edhe vetë më iku ai përvjetor; por siç ndodh rëndom, shtypi dhe mediat ta drejtojnë vëmendjen aty ku nuk duhet dhe lënë në heshtje atë që duhet.

Sado jodashamirë të ketë Trebeshina, sado kundërshtarë të hapur e të mbuluar, mendoj se pakkush në shoqërinë tonë mund ta quajë atë të parëndësishëm. Edhe vetë titujt e shumtë të botuar në vitet e fundit (që dhe ato janë as një e treta e veprës së tij të vërtetë), përkthimet në vende të ndryshme të Europës, vënia në skenë e pjesëve të tij në Shqipëri dhe jashtë, do të tregonin diçka për peshën e shkrimtarit. Pa hyrë pastaj në jetën e tij, përndjekjet, burgimet, internimet dhe denigrimet – të cilat për fat të keq vazhdojnë deri sot që shkruajmë.

Cilat janë pra shkaqet që humbi një 80-vjetor?

Ato mund të jenë disa; janë ndoshta armiqtë e tij personalë, që bëjnë çmos që të mos përmendet emri i tij – mund të thonë një palë. Nuk dëshirojmë më të merremi me historitë dhe konfliktet e së kaluarës, mund të thonë një palë tjetër.

Për mua çështja e lënies në heshtje të njërit prej autorëve kryesorë të letërsisë sonë pas lufte, të njërit nga disidentët e paktë që pati diktatura komuniste e Shqipërisë përgjatë gjithë ekzistencës së saj, është më e thellë se kaq. Ajo ka të bëjë me mënyrën e keqe se si zhvillohet këtu shqyrtimi i së kaluarës dhe kapërcimi i saj, ajo që p.sh. gjermanët e shprehin me një fjalë: Vergangenheitsbewaeltigung.

Që kjo duhet bërë, nuk do ndonjë diskutim. Sepse na pengon në punën e përditshme: Jo vetëm kemi ende njerëz drejtues, ish-bashkëpunëtorë të ngushtë të regjimit që iku, me metodat dhe stilin e punës të aparatçikëve, sekretarëve të partisë, pedagogëve, kalemxhinjve të ideollogjisë komuniste, por kemi një mentalitet të tërë që shtrihet mbi jetën tonë shpirtërore-shoqërore, mbi mënyrën se si bëhet politikë, gazetari etj.

Shoqëria jonë vazhdon të jetë, edhe mbas 15 vjetësh të të ashtuquajturit tranzicion një shoqëri e ndarë. Shoqëria jonë, sidomos klasa e saj drejtuese, politike por edhe intelektuale e kulturore është e përçarë, e paqartë dhe gënjeshtare ndaj së kaluarës.

Në parim spastrimi i llogarive me të shkuarën komuniste do të ishte gjë është shumë e thjeshtë, aq e thjeshtë sa çuditesh përse i vijmë rrotull asaj pa e qartësuar dot, për të ecur më tej në rrugën e demokracisë.

Sekush do duhej të njihte dhe pranonte pjesën e vet të përgjegjësisë për atë sistem, askush nuk ka pse të kërkojë dëshmi të rreme disidence ose pafajësie. Ne të gjithë kemi qenë këtu. Të gjithë e dimë se si funksiononte Komiteti Qendror dhe Byroja Politike e Enver Hoxhës. Të gjithë e dimë si funksiononte Ministria e Brendshme dhe Sigurimi i Shtetit. Të gjithë e dimë si funksiononte Zyra e Shtypit e KQ, Instituti i studimeve m-l të N. Hoxhës, gazeta “Zëri i Popullit“ dhe Lidhja e Shkrimtarëve. I mbajmë mend mirë edhe të gjitha institucionet e tjera të dhunës së drejtpërdrejtë ose të propagandës së sofistikuar: të gjitha i shërbenin atij sistemi, atij njeriu dhe kastës së tij.

Përgjegjësia e secilit person që ka dhënë kontributin e tij të madh ose të vogël në këta mekanizma është gjithashtu e qartë si drita e diellit. Ai që shkruante ditë për ditë veprat e udhëheqësit njihet prej nesh po aq mirë sa ai që punonte si operativ për të spiunuar rininë e universitetit. Ai që thurte poezi ose romane për të ngritur kultin e udhëheqësit ishte po aq i njohur sa hetuesi më i tmerrshëm i hetuesisë së Tiranës. Mbështetjen për diktaturën të dy e kryenin njësoj, sadoqë njëri përdorte instrumenta “më të pastër“ se tjetri, në qoftë se mund të quhet më e pastër boja që i thur lavde një tirani në krahasim me grushtat e zhveshur mbi fytyrë dhe stomak.

Por sot – krejt njësoj me atë që ndodhte në vitet 1991-92 – dëgjojmë që fajtorët kryesorë dhe të vetëm paskan qenë, veç Byrosë Politike, ata që paskan emrin në dosje, të ashtuquajturit agjentë të Sigurimit. E gjitha një përrallë me spiunë, viktima, agjentë dhe kundëragjentë. Të hapen dosjet, do hapim dosjet, bërtet njeriu që 15 më parë bërtiste pikërisht për të kundërtën.

Të nderuar lexues. Ju e kenë të qartë që kjo lojë do të vazhdojë pa fund, përsa kohë punët e këtij vendi do t’i drejtojnë (ose zhdrejtojnë), qoftë në administratë, në jetën publike, kulturore e kudo, njerëzit që kanë frikë nga e kaluara e tyre, njerëzit që nuk e pranojnë atë pjesë strukture që kanë mbajtur personalisht në ngrehinën e frikshme piramidale të Shqipërisë komuniste. Ne do të vazhdojmë ta shohim mbretin lakuriq, ndërkohë që oborrtarët dhe adhuruesit e tij do të vazhdojnë ta shohin të veshur me rrobat më të bukura që mund të qepë një e kaluar kallpazane, e blerë me monedhat kallpe dhe dëshmitë e rreme të mistifikimit kolektiv.

E pra, për të gjithë këta njerëz, që mjerisht vazhdojnë të qeverisin apo keqqeverisin punët tona, Kasëm Trebeshina përfaqëson ndërgjegjen e tyre të keqe. Kasëmi është shembulli se si edhe ata mund të kishin sakrifikuar ca nga privilegjet e tyre të mjera nën ombrellën e Komitetit Qendror, sikur ta kishin dashur dhe shprehur më shumë të vërtetën. Kasëmi është shembulli i Njeriut që një herë jeton, por jeton me nder. Sikur e ka shprehur edhe vetë diku: më mirë ujk i uritur, i përndjekur pa mëshirë nga gjahtarë të armatosur deri në dhëmbë, sesa qen i majmur që ha, fle dhe kërcen sipas shkopit të zotërisë.

Ai është gjallë dhe shëndoshë e mirë, edhe pse s’u kujtuan drejtuesit e punëve te ne as për nderim as për ndonjë medalje (ndoshta ishin të sigurt që s’do t’ua pranonte) në 80-vjetor. Ai vazhdon të shkruajë dhe të botojë, e ç’është më kryesorja, ai nderohet gjithmonë e më shumë nga ajo pjesë e shoqërisë sonë që e ka trurin e çliruar nga mjegullat që përhapin çdo ditë kallpazanët e historisë shqiptare. Dhe nderohet jo si kundërshti ose antitezë e ndonjë tjetri ose e disa të tjerëve ose e klaneve të caktuara, por si Kasëm Trebeshina, me veprën dhe jetën e tij të patjetërsueshme. Mund të urojmë vetëm: Pastë aq jetë sa më në fund kjo shoqëri ta shohë në sy, pa u trembur më, të kaluarën e saj dhe të vendosë sistemin e vet të vërtetë të vlerave.

Poezi nga Trebeshina:

Dy botët (1963)

Dy botë
një mrekulli…
Një jet' më vete tirret ditën
dhe nata ngre një tjetër mbretëri.

Te jet' e ditës
nxitojmë të harruar,
të ndjekur nga një frikë e paformë
te jet' e natës kthejmë
për t'ëndërruar.

[Gunnar]

Studiuesi Gjoka, plagjiatura vec pakujdesi s’mund te jete

E Premte, 15 Dhjetor 2006

Moscitimin e studimit “Trebeshina, ajsbergu i letrave shqipe”, s’ka sesi te jete thjesht nje harrese apo pakujdesi teknike. Ndaj edhe Behar Gjoka, me te drejte pohon: “Absolutisht qe kjo eshte nje plagjiature e paster. Dhe ajo njihet ne dy forma. E para eshte perifrazimi pa citim, ndersa e dyta, fotokopjimi i materialit, qe ne kete rast eshte i konsiderueshem dhe kuptohet fare hapur”. Natyrshem e cileson si nje rast skandaloz kete, i cili ka sjelle shume deme. Gjoka pohon se, “ka qene nje zbulim krejt i rastesishem, pasi me kerkuan mua, si studiues i Trebeshines, qe te referoja ne promovimin e ketij libri. Gjate shfletimit per t’u njohur me permbajtjen e tij, fill vura re qe dicka nuk shkonte. Derisa arrita ne perfundimin, qe jo pak faqe ishin te fotokopjuara nga libri qe une kam botuar mese 2 vjet me pare dhe ribotuar ne Maqedoni kete vit”. Per te gjithcka ka qene e qarte, pasi nuk mund te mbulohet me shoshe e verteta. Ende nuk dihet se cilet do te jene hapat e tij te mevonshem, nese do t’i drejtohet apo jo gjykates, sidomos tani qe ministria mori urdhrin e revokimit per financimin e “Dosjes” me autor Dragojn.

Rruga me e mire ne nje rast te tille, do te ishte t’i drejtohej Zyres per te Drejtat e Autorit, e cila ne fakt nuk ekziston, dhe ministria eshte ne perpjekje e siper per ta formesuar ate, sidomos pas miratimit te ligjit “Per librin”.

Recensa nga Ardian Klosi

E cilesuar si skandal dhe “vjedhje” ne te njejten kohe, recensa per kete veper mban firmen e studiuesit Ardian Klosi, i cili vec te tjerash eshte edhe i aferm i disidentit Kasem Trebeshina. Eshte nje recense qe ben pjese ne “Dosjen-projekt” ne Ministrine e Kultures, ku kerkohet financimi i librit “Dosja Trebeshina” nga Nuri Dragoj, por ne te njejten kohe ka edhe nje rekomandim qe mban po firmen Klosit, ne radhet e fundit te se cilit shkruhet, “eshte ne nder te MTKRS-se, qe te financoje per botimin e nje libri te tille me vlera te medha”. Por ne nje prononcim dje, ne nje prej te perditshme shqiptare, Klosi eshte shprehur se, “ne parathenien time nuk jam per t’i dhene ndonje fare vistoje monografise, a per ta quajtur ate veper te larte shkencore, por per te kujtuar njeriun dhe shkrimtarin Trebeshina”.

Mbi 80 faqe te piratuara

Ndonese studiuesi Gjoka nuk ka mundur te kete nje bilanc te sakte te radheve apo paragrafeve te cilet jane kopjuar nga vepra e tij “Trebeshina, ajsbergu i letrave shqip”, tek libri “Dosja Trebeshina”, ai shprehet se, “deri me tani, mund te jene se paku 80 faqe te marra, pa u ndryshuar pike e presje”. Jane kapituj te tere ku analizohet Trebeshina krijues dhe jo andrallat e jetes se tij. Madje, plagjiatura flagrante mund te verehet fare hapur edhe ne titujt e kapitujve, ku ka fare pak ndryshime ka nga njeri liber tek tjetri, por me ndryshimin e madh dhe thelbesor, se Gjoka ka studiuar per te botuar nje liber per Trebeshinen, ndersa Dragoj thjesht e ka marre te gatshme, madje edhe duke mos e cituar fare Gjoken ne vepren e tij. Permendim ketu disa prej kapitujve ku jane marre paragrafe te tera nga Dragoj, i cili me pas i ka ndryshuar paksa titujt, por jo fjalite e radhitura ne te si: “Kenga shqiptare”, saga realiste e modernitetit shqiptar; Antiheroi i pare i prozes shqipe; Poezia, ajsbergu i magjive trebeshiniane etj.





“Ndal!” Dragojt, “OK” nje vepre te pabotuar te Trebeshines

E Premte, 15 Dhjetor 2006

Plagjiature e hapur eshte ajo cka konstatohet menjehere nese shfleton librin “Dosja Trebeshina”, qe eshte botuar jo me shume se 2 jave me pare, i autorit Nuri Dragoj, dhe “Trebeshina, ajsbergu i letrave shqipe” i studiuesit Behar Gjoka. Por ministria tanime ka revokuar urdhrin per financimin e librit te Dragojt, duke dhene “OK” per financimin e botimit te nje vepre te pabotuar me pare te Kasem Trebeshines

Anisa YMERI

Skandal eshte pak te thuash! Plagjiatura e nje vepre eshte e hapur ne kete rast, por kur ajo kalon nepermjet Ministrise se Kultures, rendohet edhe me tej situata, e fenomeni merr te tjera permasa. Me gjasa, ajo do ta financonte me 200 mije leke botimin e vepres me te plote te disidentit Kasem Trebeshina, e cila mbiquhet “Dosja Trebeshina”, autor i se ciles eshte Nuri Dragoj. Por tanime, nje urdher tjeter i firmosur nga ministri Bujar Leskaj, pas denoncimit publik qe i eshte bere ketij rasti konkret, revokon te parin, duke mos dhene asnje kacidhe ne kete menyre, per botimin e ketij libri, i cili deri me tani ishte paraqitur si me i ploti botim per Trebeshinen. Nuk kane marre shume kohe verifikimet per te nxjerre ne pah kete abuzim te madh, i cili ka ne mes edhe personalitete te kultures shqiptare, pasi te dy librat jane ne treg dhe mjaft t’i hapesh, per te kuptuar se ne paragrafe te tera, njeri nga tjetri nuk ndryshojne shpesh as pike e as presje. I demtuari ne kete rast eshte autori i te parit dhe te vetmit studim per Trebeshinen, Behar Gjoka, i cili per ironi te fatit ishte nje nder personat qe i ishte “kerkuar” edhe te referonte gjate promovimit te librit te Dragojt, i cili u be paraditen e djeshme, ne mjediset e Muzeut Kombetar, ku natyrshem u fol per vlerat e medha “studimore” te tij. Ishte parashikuar qe, duke qene nje financim i ministrise, i pranishem te ishte edhe Leskaj, por pas “alarmit”, asnje perfaqesues i ministrise nuk qe prezent. Ndaj edhe pas mbledhjes se te gjitha fakteve dhe kontaktit me studiuesin Behar Gjoka, ministri mori vendimin qe urdhri per financimin e librit te revokohej, cka do te thote: asnje kacidhe e derdhur per botimin e tij.

Per sa u takon procedurave te ministrise, per botimin e veprave me fondin e tyre, pjese kryesore, dhe se ciles i besojne me shume specialistet, jane recensat prej personaliteteve te kultures ne vend, dhe ne kete rast, keto recensa mbajne firmen e Ardian Klosit dhe Mehmet Myftiut.

Duket se evidentimi i ketij fenomeni te shemtuar ka sherbyer qe ministria, ne te njejtin urdher qe i thote “Ndal!” Nuri Dragojt, i cili mbi te gjitha e prezanton veten si gazetar, i jep “OK” botimit te nje vepre te Trebeshines. Ajo duhet te jete nje veper e pabotuar me pare dhe ne arkivin e tij jane jo te pakta vepra te tilla. E per te vleresuar se cila do te jete vepra qe do te botohet, natyrshem do te merret nje njohes i mire i Trebeshines, e ka gjasa te jete edhe studiuesi i vetem i tij, Behar Gjoka.

Financimi te shkoje per nje veper te Trebeshines

Pas nje projekti te paraqitur nga Nuri Dragoj prane Ministrise se Kultures per financimin e librit “Dosja Trebeshina dhe prapaskenat e Lidhjes se Shkrimtareve”, ministri Leskaj firmosi urdhrin per dhenien e shumes 2 milion leke per botimin e tij, pasi behej fjale per Trebeshinen, vlerat e te cilit jane te medha, jo vetem per hir te perndjekjeve pergjate diktatures. Libri doli ne treg dhe dje pati promovimin, por u verejt me lehtesine me te madhe, se ai ishte ne pjesen me te madhe te tij, plagjiature nga libri studimor i Behar Gjokes, “Trebeshina, ajzbergu i letrave shqipe”. Kjo e detyroi Leskajn pasditen e djeshme, qe te firmoste nje tjeter urdher, ate te revokimit te te parit, duke i thene “Ndal!” Dragojt. Ne nje pike tjeter te urdhrit, thuhet se ministria do te beje te mundur botimin e nje vepre te plote te pabotuar asnjehere te Kasem Trebeshines.



Kasem Trebeshina, ajsbergu i letrave shqipe

E Diele, 16 Prill 2006

Pas botimit në Maqedoni vepra studimore, "Trebeshina, ajsbergu i letrave shqipe" e studiuesit Behar Gjoka, u promovua në "Friend’s Book House", mes miqve të librit.

Rrallë ndodh që një vepër të promovohet më shumë se një herë. Por libri studimor i Behar Gjokës, "Kasem Trebeshina, ajsbergu i letrave shqipe", pas promovimit në panairin e 8-të të librit në Tiranë, "u mor nëpër gojë" sërish në "Friend’s Book House", mes miqve të librit. Duke qenë një vepër studimore e cila i ka kapërcyer kufijtë e Shqipërisë me një tjetër botim, megjithëse në gjuhën shqipe përtej kufijve të saj, në Maqedoni, përbën një rast të gëzueshëm për letrat shqipe. Studimi mbi veprën e disidentit Trebeshina, nuk është i vetmi studim i Gjokës, pasi më parë në sitën e tij kanë kaluar edhe Kuteli e poetika e Budit. Asaj kohe, në promovimin e tij të parë, studiuesi Gjoka shprehej se kërkimet shkrimore ishin deri diku sipas tij, më të "lehta", ndërsa për Trebeshinën i duhej maturi. Maturi shkrimore në një mendje letrare të paprekshme, mbi një shije leximi të mbrapshtë. Trebeshina si profil prozatori ka qenë më i prekshëm. Vepra e Trebeshinës në të vërtetë është e panjohur, ndaj jo më kot studiuesi ka preferuar që ta cilësojë atë "Ajsberg", pasi vepra e tij ndër shqiptarët njihet fare pak. Në dorëshkrimet e tij janë rreth 4 mijë faqe në 35 tekste letrare. Nuk bëhet fjalë këtu për të harruar shkrimtarin si pa identitet dhe biografi. Pasi sqaron pozicionin letrar të letërsisë së 50 viteve të fundit, autori duket se ndihet i lirë plotësisht për të ngacmuar botën e padukshme të Trebeshinës në etikën dhe estetikën e veprave të tij si realitet letrar. Mbi këtë, studiuesi thotë se nuk ka dashur të imponojë, por realisht ka vitalizuar një shije leximi nga "i mbrapshti i realizmit socialist". Për kritikët, ky botim, në mënyrë serioze, zhvendos diskursin duke e marrë veprën e Trebeshinës në kalibrin e tij, duke iu përmbajtuar filozofisë së artit, se "koha do ta tregojë përmasën e shkrimtarit".

"Duhet hequr dorë nga rruga e Luigjit të Katërmbëdhjetë"

Ngjarjet e fundit më kanë bërë të mendohem seriozisht, sa për faktin që ndodhën, aq edhe për shkaqet që bënë të ndodhnin. Mendoj se edhe ju duhet të mendoheni për këto gjëra dhe, më shumë akoma, se ato nuk duhet të ndodhin në një shoqëri socialiste. Këtu nuk është fjala se u bënë veprime të shëmtuara kundër meje, kundër një shkrimtari, nga një lidhje shkrimtarësh dhe në mënyrë të organizuar. E keqja është se këto sulme të këtyre shkrimtarëve u bënë të drejtuara nga ju dhe në emër të një shoqërie të ndërtuar ideologjikisht, politikisht nga ju, në një mënyrë që nuk mund të pranohet se është socialiste. Duhet të pranojmë sinqerisht, se në të dyja rastet ndeshim në mënyrë më të pagabueshme me absolutizmin e Luigjit të Katërmbëdhjetë. Në këtë fillim tetori dhe duke u nisur nga dëshira e mirë që ju të mos shkelni në rrugë të gabuara, që do të kishin pasoja tragjike si për vendin tonë, ashtu edhe për ju personalisht, vendosa që ta shkruaj këtë promemorie dhe t'ua nis pa humbur kohë. Tashti le të shikojmë secilën nga pikëpamjet tuaja kryesore, atë lidhur me artin dhe atë që ka të bëjë me këtë realitet të ndërtuar prej jush. Kam bindjen se ju nuk e keni vetëdijen e rreziqeve që vijnë prej një realiteti të ndërtuar në një mënyrë të tillë. Të gjithë këtu në Lidhje, në harmoni edhe me ata përfaqësues tuajt, që sollën këtu porosinë tuaj, këndojnë në mënyrë të porositur një himn për një realizëm të quajtur "socialist". Pa qenë nevoja që të jesh shumë i zgjuar, këtu arrin në përfundimin e pashmangshëm se, ose ekziston një "realizëm", ose prej momentit që ai ka nevojë që t'i vihet një bisht, ai pushon së ekzistuari. Realizmi ose është realizëm, ose nuk është fare i tillë: që këtej del se kjo rrymë letrare, që në fillim të saj, niset shtrembër dhe kuptohet çfarë gjëje e përbindshme do të dalë më tej. Vetë emri realizëm socialist bëhet garanci për shtrembërime të përbindshme, që edhe tashti kanë nisur të duken me tërë qartësinë e formës dhe të përmbajtjes së tyre. Le të shikojmë konkretisht ç'përmbajnë veprat letrare të realizmit socialist, qoftë edhe ato më të mirat. Një inxhinier i mirë, një inxhinier i keq dhe një që ndreqet!... Një fshatar i mirë, një i keq dhe një që ndreqet!... e kështu me radhë. Një i mirë, një i keq dhe një që ndreqet!... Komunistët janë gjithmonë heronj të situatave, ata vijnë në faqe vetëm për të na recituar monologë me përmbajtje heroike!... Le të kthehemi prapa në histori dhe le të shohim sesi qëndronin punët në kohën e Luigjit të Katërmbëdhjetë. Aty ishin ndarë punët në mënyrë më të qartë. Mbretërit dhe princat e kishin siguruar pjesëmarrjen e tyre në veprat më serioze. Ata lëviznin vetëm nëpër tragjeditë, kurse populli, të gjithë ata që ishin më poshtë se mbretërit dhe princat, e kishin vendin e tyre në veprat qesharake. Ata ishin objekt gazi, përqeshje dhe fyerjesh të të gjitha llojeve. Tani, a mund të pranohet si e drejtë, që një gjë e tillë të zbatohet në shekullin e njëzet dhe në një shoqëri që pretendon se është socialiste? Me sa më sipër, del qartë se realizmi socialist ka lidhje të drejtpërdrejta me idetë e absolutizmit francez, qoftë si teori, qoftë si praktikë. Megjithatë, gjëja më e keqe nuk na shfaqet në praktikën e zhgarravitjeve letrare, se ato si vepra të dobëta do të zverdheshin në vitrinat e librarive dhe shumë shpejt do të harroheshin edhe nga vetë autorët e tyre. Gjëja më e keqe, sipas mendimit tim, vjen nga fakti se e gjithë puna letrare po organizohet sipas modeleve mesjetare të urdhërave fetarë të murgjëve. Kështu, Lidhja e Shkrimtarëve është organizuar si një urdhër murgjish mesjetarë. Në krye të Lidhjes është një Mjeshtër i Madh dhe të gjithë janë të detyruar të dëgjojnë, përderisa vazhdon funksionin e Mjeshtrit të Madh. A nuk e kuptoni se është një koncept dhe veprim mesjetar të ndash në këtë mënyrë "funksione" dhe "privilegje"? Le ta shikojmë si keni vepruar ju gjatë këtyre viteve. Ju vendosni në Komitetin Qendror, që Kolë Jakova të jetë një shkrimtar i madh dhe të gjithë përposh aprovojnë vendimin tuaj. Kritika thërret e çirret që Halili dhe Hajria e Kolë Jakovës është një vepër e madhërishme. Pastaj, vëmendjen tuaj, së bashku me favoret, i fiton Dhimitër Shuteriqi, si kryetar i Lidhjes dhe si... Më mirë le ta lemë këtë pikë...Prandaj ju nuk duhet ta trajtoni Lidhjen e Shkrimtarëve të Shqipërisë si një zgjatje organizative të hallkave të ndryshme që ka organizuar PPSH. Lidhja e Shkrimtarëve është një organizatë njerëzish të lirë, por jo një hallkë në një shoqëri feudale, ku ushtrohen në mënyrën më të çuditshme të drejta dhe detyra feudale. Lidhur me këto të drejta dhe detyra do t’ju jap më poshtë një shembull, që nuk duhej të kishte vend në shoqërinë tonë. Dihet se romani im "Rinia e kohës sonë" është shkruar që më 1948. "Mbarimi i një mbretërie" është shkruar më 1951. Por nuk duhet harruar se romani "Harbutët" i Sterjo Spases është shkruar që në 1946!... Atëherë pse Partia vë këmbën dhe i ndal këto shkrime më të hershme dhe i jep kohë Dhimitër Shuteriqit, që të shkruaj në 1952 romanin e tij pa asnjë vlerë "Çlirimtarët"?... Pse Partia ia boton me një zhurmë shurdhuese këtë roman? Pse mobilizon gjithë kalorësit feudalë të kritikës për të trumbetuar si romani i parë në gjuhën shqipe?... Dhe jo vetëm si romanin e parë, por si një roman të madh të letërsisë shqipe!... Dhe dihet se në Shqipëri janë shkruar edhe më parë, edhe shumë më parë romane... Edhe në gjuhën shqipe!... A është e drejtë që të merrej një parti e tërë, në pushtet. Por ai regjim do të jetë shumë i rrezikshëm për atë vetë. Ftohja dhe largimi i popullit do të sjellë një lëkundje edhe brenda radhëve të udhëheqjes, që do të transformohet dalëngadalë në një kastë të mbyllur në kornizën e një monarkie pa kuptim në realitetin historik të shekullit XX. Në përfundim të këtij procesi historik, ju do të detyroheni të vrisni njëri-tjetrin dhe populli do të mbytet në gjak. Mendoj se jemi plotësisht në kohë që të shmangim një të keqe të madhe, dhe kjo është arsyeja që po ua drejtoj këtë promemorie të shkruar në mënyrë të ngutshme. Duke shpresuar se ju do të më kuptoni drejt dhe nuk do t’i keqinterpretoni mendimet e mia.

Promemorie për Enver Hoxhën, Komiteti Qendror i PPSH, Tiranë 5 tetor 1953

Kasem Trebeshina




Mehmet Shehu: Trebeshina, element antiparti

E Hene, 04 Dhjetor 2006

Mehmet Shehu e akuzonte shkrimtarin, pasi nuk besonte se komunizmi ishte një fe si gjithë fetë e tjera, ose sepse kështu ia kërkonte puna. Por, nëse ai nuk do të kishte shpëtuar gjallë nga trysnia e diktaturës, me siguri do t’i kishte dhënë të drejtë profetit të letrave shqipe

Pas lirimit nga burgu, Kasem Trebeshina filloi përsëri jetën e tij midis boshtit të krijimtarisë letrare dhe pikturës. Por ai u dënua përsëri në vitin 1962, me akuza absurde. Madje, ishte pikërisht data 18 maj e vitit 1962, kur një makinë “xhips” ndaloi pranë shtëpisë së Trebeshinës. Që andej doli një major dhe dy togerë, të cilët ekzekutonin urdhrin e internimit. Togeri kishte qenë në luftë dhe e njihte Trebeshinën nga afër. Gjatë ecjes në makinë togeri tha:

- Na vjen keq që të kemi marrë me forcë ty, sepse të kemi pasur shokun tonë.

Atëherë Trebeshina iu përgjigj:

- Ne s’kemi qenë kurrë shokë bashkë, por vetëm bashkudhëtarë për një kohë të shkurtër.

Tjetri u shfajësua, duke i treguar urdhrin e arrestimit, shoqëruar me një vendim, ku citojmë:

“Vendim numër 51, datë 18. 05. 1962, për internimin e Kasem Trebeshinës, i datëlindjes 1925, lindur në Berat dhe banues në Tiranë. Të internohet në Zvërnec të Vlorës, pasi paraqet rrezikshmëri shoqërore. Internimi fillon më datë 18 maj 1962 dhe mbaron në datë 18 maj 1967”.

Rrezikshmëri shoqërore, pasi kërkon të vërtetën. Rrezikshmëri shoqërore, për shkak se është i ndershëm dhe kërkon liri mendimi dhe shprehjeje. Ata e dënonin, ndërsa ai vazhdonte të qëndronte i palëkundur në mendimin e tij.

Shkruante vazhdimisht, duke hedhur në letër filozofinë e mendimit të tij.

Por shteti nuk flinte. Mehmet Shehu, duke marrë shkas nga romani “Shkrimtari” i Mehmet Myftiut, i jep një tjetër goditje shkrimtarit. Romani nuk ishte botuar, por Mehmeti ishte njoftuar për të dhe e kishte kërkuar. Madje e kishte lexuar dorëshkrimin edhe në mbledhjen e Plenumit XV të KQPPSH-së më datë 25 qershor 1965, ku u shpreh:

“Në romanin e pabotuar “Shkrimtari”, Mehmet Myftiu nëpërmjet heroit të tij, që, mesa kuptova unë nga leximi i pjesshëm, s’është veçse Kasem Trebeshina, shkoi ngushtë mendimi i autorit, element antiparti e i vendosur kundra pushtetit popullor. Nëpërmjet këtij heroi antisocialist, autori deklaron:

“Komunizmi nuk është gjë tjetër, veçse një fe, një opium. Bota do të mbesë ashtu siç ka qenë përgjithmonë, e zhytur në kontradikta pa rrugëdalje dhe njerëzit nuk i pret një e ardhme më e bukur...ëndrra të dështuara...shpresa të gënjyera”.

Dukej se shteti kishte llogaritur burgosjen e tij në çdo dhjetë vjet. Mehmet Shehu e akuzonte shkrimtarin, pasi nuk besonte se komunizmi ishte një fe si gjithë fetë e tjera, ose sepse kështu ia kërkonte puna. Por, nëse ai nuk do të kishte shpëtuar gjallë nga trysnia e diktaturës, me siguri do t’i kishte dhënë të drejtë profetit të letrave shqipe.

Koha kalonte dhe pas daljes nga burgu, Kasemi duhet të fillonte punë. E caktuan përkthyes. Në këto kushte, ai vuri si synim kryesor afrimin e mjeshtërve të letërsisë botërore tek lexuesit shqiptarë. Ajo që duhet thënë për Kasem Trebeshinën gjatë këtyre viteve, ka të bëjë me optimizmin dhe besimin që e karakterizonte atë për arritjen e gjërave të vështira, për të cilat shumë njerëz do të shprehnin pamundësinë e vazhdimit. Por Kasemi e synonte diçka dhe padyshim që e arrinte atë. Madje edhe për përkthimin e disa poetëve të vështirë në stilet e tyre origjinale, Kasemi shprehte bindjen e tij, se do arrinte t’i shqipëronte. Në këtë drejtim, tek ai shfaqej besimi dhe ambicia për të kapur kuotat e synuara. Sepse ndjeshmëria e Kasem Trebeshinës lëvize pozitivisht drejt gjërave universale, siç është besimi i patundur tek njeriu dhe jeta, pavarësisht nga konjukturat e përkohshme që kalonte shoqëria shqiptare. Natyrisht ambicia dhe egoizmi i tij kishin të bënin me përmasën e sensibilitetit të artistit.

Marrë nga libri “Dosja Trebeshina dhe prapaskenat e Lidhjes”, i autorit Nuri Dragoj





Urdhri i Enverit: Pranga Trebeshines

E Diele, 03 Dhjetor 2006

Ne oren 8. 00, ne porten e shkrimtarit qe gjendet ne katin e katert te pallatit me tulla te kuqe, u degjuan tri trokitje te shpejta, qe terhoqen edhe vemendjen e fqinjeve. Sapo u hap dera, grupi i hetuesise hyri brenda me vrull, nderkohe qe ne pragun e dhomes u shfaq vete Trebeshina. Gjithcka zgjati pak caste

Letra e fundit e Kasem Trebeshinen ne drejtim te Enver Hoxhes, e detyroi sekretarin e Pare te Komitetit Qendror te PPSH-se, t’i telefononte menjehere Mehmet Shehut, duke i folur me nje ton ku ndjehej fyerja dhe ndeshkimi:

- “Lexojeni letren dhe merrni masat e duhura!”, porositi ai.

Mehmet Shehu qe e njihte mire natyren e Hoxhes, nuk pati nevoje ta lexonte deri ne fund letren e Trebeshines. Pasi lexoi frazen: “Ju paralajmeroj se nuk do te marr pjese ne votime”, i hodhi me nervozizem fletet mbi tryeze dhe thirri menjehere Fecorr Shehun, i cili ushtronte detyren e ministrit te Brendshem.

“Nese eshte shkrimi i tij, arrestojeni menjehere”, ishte fjalia e vetme qe kryeministri i tha kusheririt te tij, i cili drejtonte dikasterin e puneve te brendshme. Vete Fecorri, duke njohur natyren e Trebeshines, nuk pati nevoje te bente verifikime. Megjithate, para se te arrestonte Trebeshinen, ai i beri nje telefonate Fiqerete Shehut ne zyren e saj.

- Ate nipin tend do ta fus brenda, - i tha Fecorri.

Nga ana tjeter, Fiqeretja i keshilloi t’i telefononte menjehere Mehmetit, por Fecorri ia preu fjalen duke i thene:

- Mehmeti sapo me mori ne telefon per kete gje.

- Epo, kur eshte puna keshtu, perse me pyesni mua? Beni si ta shihni te arsyeshme, - tha Fiqeretja, duke e mbyllur telefonin.

Ate cast, Fecorri duke respektuar hierarkine, njoftoi Prokurorin e Pergjithshem te hidhej ne veprim konkret, duke bere arrestimin.

Kesisoj, ne prill te vitit 1980, Prokurori i Pergjithshem, Rrapi Mino, urdheron arrestimin e shkrimtarit me motivacion: “Ka zhvilluar agjitacion e propagande kunder Partise se pushtetit”.

Sipas procedurave te zakonshme, arrestimin duhet ta bente shefi i zyres kunder krimeve te shtetit, por atehere ne kete detyre ishte Fatos Trebeshina, i biri i Myzafer Trebeshines. Pra, kete detyre e kryente nipi i Kasemit.

Prandaj, per kete arsye, kjo detyre i ngarkohet shefit te krimit ekonomik, Dilaver Bengasi. Vete Bengasi e njihte nga larg Trebeshinen, dhe kishte degjuar per konfliktet e tij me Enver Hoxhen, e sidomos per perplasjet e tij me Kadarene. Ai vete nuk deshironte te merrej me ceshtjen “Trebeshina”, por gjithsesi urdhrin nuk mundi ta kundershtoje.

Te nesermen, me 16 prill te vitit 1980, ne oret e para te mengjesit, i shoqeruar nga dy punonjes te hetuesise dhe tre police, u nis drejt shtepise se Trebeshines qe ndodhej prapa ekspozites kineze, e cila me vone u quajt “Shqiperia sot”.

Operacioni i arrestimit u krye me tri makina hetuesie, tip “GAZ 69”, nderkohe qe Bengasi porositi bashkepunetoret e tij te ruanin gjakftohtesine dhe te shmangnin me cdo kusht ndonje tentative te mundshme agresiviteti kunder Trebeshines. Keshtu, ne oren 8. 00, ne porten e shkrimtarit qe gjendet ne katin e katert te pallatit me tulla te kuqe, u degjuan tri trokitje te shpejta qe terhoqen edhe vemendjen e fqinjeve. Sapo u hap dera, grupi i hetuesise hyri brenda me vrull, nderkohe qe ne pragun e dhomes u shfaq vete Trebeshina. Gjithcka zgjati pak caste dhe vete Bengasi vuri re se, pa mbaruar fjalet: “Ne emer te popullit jeni i arrestuar”, policet kishin bere punen e tyre, duke i vene prangat shkrimtarit. Reagimi i Trebeshines ishte gjithashtu i qete dhe pa asnje kunderveprim. Ai shqiptoi dalengadale fjalet: “E dija qe do te ndodhte keshtu”.

Kesisoj, shkrimtari i mesuar gjate jetes se tij prej kundershtari qe te provonte edhe racionin e supes se burgut, ate cast coi edhe njehere ndermend shprehjen: “Ne kohera diktaturash, vendi i njeriut te ndershem eshte burgu”. Nderkohe ne korridor u degjua nje klithme gruaje, por grupi i arrestimit vazhdoi kontrollin ne hapesirat e shtepise per te kerkuar prova te tjera, ku sipas porosive nga lart, do te mbeshtetej aktakuza e formuluar, “Agjitacion propagande”.

Per kete arsye, te gjithe librat dhe doreshkrimet e Trebeshines u futen ne disa thase te medhenj, e pastaj u ngarkuan ne automjetin e dyte te hetuesise, i cili priste jashte me dyer te hapura. Pasi mbaroi gjithcka, Bengasi i siguroi familjaret, se te gjitha materialet do te ktheheshin menjehere pas cdo verifikimi nga policia.

Poshte shkalleve, duke pare Trebeshinen e lidhur me pranga, banoret e pallatit njoftonin njeri-tjetrin duke pyetur: “Valle, c’ka bere keta radhe qe po e arrestojne perseri”.

Ndonjeri prej fqinjeve qe mbahej si i shkolluar, sqaronte se ka share Enver Hoxhen, ne nje vjershe a ne nje tregim, ndersa te tjeret permendin pa komente Kodin Penal te asaj kohe, per agjitacion e propagande. Ne fakt, ne vitet ’80-te, disa gjera kishin ndryshuar per mentalitetin e shoqerise shqiptare dhe kete radhe ishte e veshtire t’i bindje njerezit se Trebeshina kishte gabuar. Por gjithsesi, akoma ekzistonte kulti fatal i Enver Hoxhes, dhe kushdo e dinte qe, po ngrihej kunder tij, do te perfundonte ne pranga.

Sidoqofte, kontrolli i pare i baneses se Trebeshines nga njerezit e hetuesise rezultoi i pafavorshem per te mbeshtetur akuzen. I pari qe e ndjeu dhe e kuptoi kete ishte vete Dilaver Bengasi. Ai pati nje moment zhgenjyes, fill pas operacionit.

Marre nga libri “Dosja “Trebeshina” dhe prapaskenat e Lidhjes”, i autorit Nuri Dragoj.


Korrieri

[DYDRINAS]

“Rebeli” Kasem Trebeshina rrëfehet pas vlerësimit


“Faleminderit, nëse ma hiqni nënshtetësinë”




“Nuk jam shqiptar dhe nëse ma heqin nënshtetësinë do t’ju them faleminderit.

Mes meje dhe Shqipërisë nuk ekziston më asnjë lidhje dhe nëse ajo nuk do njëherë që të botojë veprën time, unë nuk dua 100 herë”, kaq ashpër është shprehur disidenti i njohur, shkrimtari Kasem Trebeshina. Në Prishtinë, pas vlerësimit të tij me çmimin “Serembe” dhënë nga klubi i artistëve laçianë nën mbështetjen e shoqërisë italiane “Pedrollo”, shkrimtari ka dhënë për të parën herë një intervistë për gazetaren Migena (Hoxhalli) Andoni në Televizionin Publik Shqiptar.

Si ndiheni tani pas marrjes së çmimit “Serembe”?
Pa asnjë lloj ndryshimi.

Nuk jeni i kënaqur?
Jam ai që kam lindur dhe do të vdes ai që jam. Çfarë kënaqësie, unë habitem, çfarë kënaqësie mund të ndjej unë kur përpara dy javësh shkruante një gazetë që ne nuk na interesojnë andrallat e jetës së Trebeshinës, atyre nuk u interesojnë andrallat e mia dhe mua nuk më interesojnë Ata, nuk dua të dëgjoj për ta.

Ne nuk jemi Ata, jemi të tjerë?
Jetojmë në një shoqëri, por e kundërt me mendimet tona, që nuk përputhen dhe jemi të detyruar të përplasemi përjetësisht edhe jo vetëm sa të jemi gjallë, por edhe pas vdekjes, përsëri do të jemi në përplasje.

Si mendoni, si do të ishte ndryshe shoqëria jonë dhe çfarë do ta ndryshonte?
Atë e dinë shqiptarët, nuk e di unë.

Pse jemi në këtë gjendje që ndodhemi tani?
Pyeti shqiptarët, ata e dinë vetë. Janë ata që e ndërtojnë historinë dhe jetën e tyre; ashtu si ta ndërtojnë, ashtu do flenë; çfarë shtrati do të vënë, në atë shtrat do flenë.

Ju jeni i pakënaqur si përpara viteve ’90 dhe tani pas këtyre viteve?
Unë nuk them se jam i pakënaqur, por jam i huaj për ta. Duke qenë i tillë, nuk mund të jem as i pakënaqur dhe as i kënaqur.

Por ju e morët çmimin...
Çmimin, kush e dha? Ku e gjeti Laçi atë, është një “Pedrolo” prapa Laçit. Ju e dini që është dikush tjetër dhe është përtej detit, ai që e ka dhënë. Ju e dini mirë që nuk është në Shqipëri. Më kuptoni besoj.

Do të thotë që çmimin e morët nga Italia?
S’kam punë fare unë me Shqipërinë. Bile po ta marrim kështu, Shqipëria më ka klasifikuar si fondamentalist islamik. Në Shqipëri derdh gjak sa të duash, as që duan t’ia dinë. Nëse nuk venë mend, s’kemi se si bisedojmë me ta dhe nëse nuk e bëjnë këtë, nuk është për të keqen tonë, por për të tyren, ndaj le të bëjnë si të duan.

Kujt i drejtoheni me Ata?
Shiko unë nuk mund t’i drejtohem se një person i vetëm nuk ka ç’më bën, edhe familjes sime po ashtu, pasi ajo është e fortë. Këtu është shteti shqiptar që luan me fatin e njerëzve të tij dhe të atyre që janë përpjekur për të. Meqë më pyetët, nuk mund të harroj Hasan Riza Pashën, të cilin dihet kush e vrau.

Keni kërkuar për të shkuarën tuaj para ’90, zoti Trebeshina?
Për çfarë të shkuare?! As që ankohem për të. Unë bëra punën time, ashtu siç më dukej e arsyeshme. Nuk dua t’ia di se çfarë qëndrimi mbajnë shqiptarët, as që më intereson fare qëndrimi i tyre.

Thoni shpeshherë nuk më interesojnë shqiptarët. Ju nuk e mbani veten për shqiptar?
Unë nuk jam shqiptar. Kam punuar për Shqipërinë.

Po çfarë jeni?
Dihet ajo, ata që shkruanin gazetën “Drita” e dinin çfarë isha, ata që e kurdisën dhe atë komplot tek gazeta “Drita e dinë se çfarë jam. Pyetini dhe le t’ua thonë. Gjëja kryesore që u mungon shqiptarëve është se nuk janë mirënjohës. Duhet të shërohen nga kjo gjë, për të mirën e tyre dhe jo timen. Të kenë më mirënjohje ndaj të tjerëve që u shërbejnë.

Kalojmë pak tek krijimtaria letrare, keni goxha pa botuar. Ju mbetet merak që vazhdon të mbetet e tillë?
Do të më mbetej merak nëse nuk do bëja punën time. Por unë kam opus shumë të madh, të pakrahasueshëm me asnjë. Çfarë meraku do kem?! Edhe Shqipëria nuk mund të ma bëjë këtë pyetje. Shqipëria duhet të lexojë veprën, ta studiojë atë, ta flakë ose ta pranojë dhe atëherë mund të bisedohet. Nuk mund të flitet kështu. Ne nuk mund të marrim mall veresie në dyqane pa paguar paratë. Shqipëria duhet të botojë veprën, ajo nuk do njëherë që ta botojë, 100 herë nuk dua unë. Kurrë mos e botoftë.

Ja keni kërkuar?
As e kërkoj kurrë, as dua t’jua kërkoj. S’jam unë ai që kërkoj, nevojë për letërsinë ka Shqipëria nuk ka Kasemi.

Keni menduar ndonjëherë të hyni në politikë zoti Trebeshina?
Asnjëherë. Unë jam ushtarak dhe shkrimtar dhe nuk jam politikan. Nuk kam qenë kurrë, asnjëherë.

Ju keni luftuar në Luftën e Dytë Botërore. Shkoni në 29 nëntor në varrezat e dëshmorëve?
Pse të vete në varreza. Atje le të vejë Shqipëria, ata që janë vrarë, janë vrarë për të, jo për ndonjë parti. Dhe Shqipëria duhet të shkojë t’i nderojë ata. Unë kam tërë shokët e mi të vrarë atje, por nuk do shkoj unë atje, Shqipëria duhet të shkojë, për të luftuan.

A mund të më jepni një ide zoti Kasem, se si mund të shkojë Shqipëria sot?
E thashë njëherë. Në atë shtrat që do shtrojë, në atë shtrat do flejë.

Kush e ka fajin?
Vetë ajo e ka fajin, askush tjetër.

Ju nuk do t’i shërbeni me idetë tuaja?
Si t’i shërbej unë me idetë e mia një Shqipërie që nuk do të botojë. Duhet ta botosh tjetrin, duhet të rrihet mendimi, pro-kundër, me të gjitha gjërat. me çfarë do ta ndihmoj unë atë, unë jam shkrimtar, mendimtar, ajo nuk do të botojë veprën time, unë si do ta ndihmojë unë? Pse do t’i lutem unë Shqipërisë. S’do dhe kur s’do, s’do. Do t’i kthesh krahët patjetër, sepse nuk mund të merresh vesh me njerëz të këtillë se nuk ke gjuhë të përbashkët dhe nuk mund të diskutosh me dikënd, qoftë për mirë, qoftë për keq. Duhet të kesh disa pika takimi. Dhe kur s’ke pikë takimi nuk mund të bëhet. Asnjë gjë nuk mund të bëhet dhe të gjitha qëndrojnë në hava. Gjithë larot e realizmit socialist i kanë veprat e plota të botuara, edhe ne ish-armiqtë e popullit jemi akoma të persekutuar. Askush nuk do të hedhë më sytë për ne. Unë nuk jam nga ata që vij të kërkojnë botim. Duhet kuptuar që përfundimisht midis meje dhe Shqipërisë nuk ka më lidhje, nuk ka më asnjë pikë takimi për bisedim.

Jetoni në Shqipëri?
Unë jetoj me djersën time në Shqipëri, pasi për të kam luftuar shumë. Dhe atë pension që marr, e marr se më takon. Kam bërë dy kërkesa për heqjen e nënshtetësisë, një në 1953 dhe jam dënuar me tre vjet burg për këtë, si dhe në 1966 dhe më thanë se nuk e kisha formuluar ligjërisht mirë. Tani le të ma heqin nënshtetësinë, kur të duan madje dhe ju them njëqind herë faleminderit. Me Shqipërinë jam kaq i ngopur, sa nuk dua të merrem më. Duhet ta kuptoni këtë gjë.

Gazeta Panorama