Ingeborg Bachmann

[Dita]

Materiali i mëposhtëm është botuar në revistën ars, numri i fundshkurtit 2004


arsplus

nga DITA


Ingeborg Bachmann




Duke filluar që prej vitit 1977 në letërsinë austriake për çdo vit akordohet çmimi “Ingeborg Bachmann”. Zhvillimi i një konkursi letërsie me këtë titull u mbështet mbi idenë e hershme të “Gruppe 47” – Grupit 47, që pas Luftës II Botërore themeloi një konkurs e radhë diskutimesh letërsie në Republikën Federale Gjermane. Ingeborg Bachmann qe një prej fitueseve të çmimit që akordonte për çdo vit ky grup e njëkohësisht dhe anëtare e tij. (Të tjerë fitues: Ilse Aichinger, Günter Eich, Heinrich Böll, Günter Grass, Johannes Bobrowski.)
Duke qenë se ngritja letrare e Bachmann vlerësohet të ketë qenë e lidhur në mënyrë të drejtpërdrejtë me pjesmarrjen në këtë grup, nismëtarët e konkursit “Ingeborg Bachmann” e morën ecurinë e konkursit të Gruppe 47 si një model të mirë për konkursin e planifikuar për zhvillim në qytetin e lindjes së shkrimtares, në Klagenfurt të Austrisë.
Megjithë zhvillimin e këtij konkursi e konkursesh të tjera paralele me të, për zbulimin e talenteve të reja dhe bërjen përpara të atyre jo më të rinj, vlerësohet, se deri më sot asnjë shkrimtare nuk ka mundur të zërë vendin e Bachmann në letërsinë gjermanike. Kritika është e ndarë në dy grupe, në të parin që e vlerëson edhe në ditët e sotshme si shkrimtaren më të rëndësishme të gjuhës gjermane dhe në grupin e dytë që e hedh poshtë furishëm.




Jeta dhe krijimtaria e Bachmannit

Në vitin 1963 shkrimtarja austriake Ingeborg Bachmann do të shkruante: “Kam pushuar së shkruari poezi, atëherë kur m’u zgjua dyshimi, se tashmë mund të shkruaja edhe kur shtysa për ta bërë këtë gjë më mungonte. Si rrjedhim nuk do të shkruaj më poezi, deri kur të bindem, se duhet të jenë sërish poezi dhe vetëm poezi, kaq të reja, sa t’i përgjigjen gjithçkaje të fituar si ekspieriencë deri në atë kohë.” (marrë nga: http://www.ndh.net/home/berg/ibforum.htm)
Këtyre fjalëve mbi poezinë, shkrimtarja do t’i qëndronte dhe në vazhdim të krijimtarisë së vet, deri në vdekjen që ndodhi më 17 tetor 1973, disa ditë pas rënies aksidentale të zjarrit në banesën e saj në Romë.
Ingeborg Bachmann u lind më 25 qershor 1936 në Klagenfurt. Pas lufte, në vjeshtën e vitit 1945 ajo u zhvendos prej Klagenfurtit për të studiuar fillimisht drejtësi dhe filozofi e në vazhdim vetëm filozofi në Insbruk, Grac dhe Vjenë. Në vitin 1950 i mbylli studimet me punimin “Die kritische Aufnahme der Existenzialphilosophie von Martin Heidegger” - “Pritja kritike e filozofisë ekzistencialiste të Martin Heidegger.”
Në vitet e jetesës në Vjenë, rëndësi të veçantë për të pati ndeshja me Paul Celan (1948), me të cilin ajo filloi një histori dashurie. Celan do të ndeshet në krijimet e saj si një shoqërues, me të cilin ajo dialogon në vazhdimësi.
Në fillim të viteve ’50 ajo do të bëhet e njohur me vëllimin e parë të lirikave “Die gestundene Zeit” – “Koha e tejshtyrë“ (1953). Për këtë vëllim ajo u vlerësua me Çmimin e „Gruppe 47“ – Grupit 47 në Republikën Federale të Gjermanisë dhe bëri përpara duke u kthyer në liriken e re më të njohur të letërsisë gjermanike të pasluftës. Mes viteve 1953 - 1957 ajo jetoi në Itali, veçanërisht në Romë dhe Napoli, duke e ushtruar shkrimtarinë si profesion të lirë. Në vitin 1956 publikohet vëllimi i dytë me lirika “Anrufung des Großen bären” – “Thirrje Arushës së Madhe“. Në vitin 1957 i akordohet Çmimi i Letërsisë së Bremes për vëllimin „Anrufung des Großen Bären“. Krahas lirikave, në këtë kohë ajo shkroi shumë ese mbi letërsinë, filozofinë dhe muzikën. Mes të tjerash shkroi dhe radiodramat: „Die Zikaden“ - „Gjinkallat“ (1954) dhe „Der gute Gott von Manhattan“ – „Zoti i mirë nga Manhattan“ (1958), për të cilën ajo u vlerësua me Çmimin për radiodramat nga të verbërit e luftës.
Gjatë 1959-60-s ajo mbajti një sërë leksionesh me titullin “Letërsia si utopi” në degën e (asokohe) të sapothemeluar të poetikës në Universitetin e Frankfurt mbi Main. Fragmenti në vazhdim është shkëputur nga „Frankfurter Vorlesungen III“ „Leksionet e Frankfurtit III“ (marrë nga: Ingeborg Bachmann – Eine Einführung, München 1963, fq. 14-15) .
„Cilësia është e ndryshme, e diskutueshme, në distanca të caktuara deri edhe e ujdisshme. Cilësi mund të gjendet kohë mbas kohe dhe në poezinë e një njeriu me aftësi mesatare, dhe një rrëfim i mirë, deri dhe një roman i mençur janë të gjendshëm; edhe në ditët e sotshme nuk ka mungesë njohësish, ka gjithashtu rastësi, veçantësi, shmangje diku në qoshe, të cilat mund të na hyjnë në zemër.
Megjithatë është vetëm drejtimi, shfaqja e një konstanteje problemesh, një botë e pangatërrueshme fjalësh, figurash, konfliktesh, që është në gjendje të na bëjë ta cilësojmë një krijues si të pashmangshëm. Ai ekziston me të vërtetë, pikërisht se ka drejtim, se lëviz në rrugën e vet, duke e parë atë si të vetmen të mundshme mes të gjithë shtigjeve, i dëshpëruar nën shtysën, ta bëjë botën të gjithën të vetën, dhe fajtor në guximin e shfaqur në përkufizimin e botës.
Pikërisht se e di që është i pashmangshëm, se e di që edhe vetë nuk mund të shmanget, atij i zbulohet para syve të vet detyra që ka. Sa më shumë arrin të mësojë për këtë detyrë, aq më e qartë do t’i bëhet ajo e aq më shumë do të shoqërohen veprat e tij nga një përkujdesje e pashprehur teorike.“
Emri i madh që fitoi si lirike, ia vështirësoi procesin e pranimit nga kritika si shkrimtare proze. Megjithëse libri i saj i parë me tregime „Das dreißigste Jahr“ - “Viti i tridhjetë” u vlerësua me Çmimin e Kritikës së Berlinit që në vitin tij të publikimit, 1961, vlerësohet se proza e saj u pranua në rëndësinë e saj të madhe për letërsine bashkëkohore vetëm në fund të viteve ’70. Në vitin 1972 u publikua vëllimi i dytë me tregime “Simultan” dhe në vitin 1971 romani i parë (dhe i vetmi qe arriti të përfundonte) “Malina”.
Bachmann shkroi dhe dy librete operash për kompozitorin dhe shokun e jetës, Hans Werner Henze, “Der Prinz von Homburg” – “Princi nga Homburgu” (1960) bazuar në pjesën teatrale të Heinrich von Kleist dhe “Der junge Lord” – “Lordi i ri” (1965).
Në vitin 1964 ajo u nderua me Çmimin Georg-Büchner, në vitin 1968 me Çmimin e madh të shtetit austriak, ndërsa në vitin 1972 me Çmimin Anton Wildgan.
Ajo është gjithashtu përkthyese e Giuseppe Ungaretti në gjuhën gjermane. Në vitin 1961 përkthimet e saj u publikuan në një vëllim më vete me titull “Giuseppe Ungaretti - Gedichte”, Frankfurt/Main 1961. Nga trashëgimia e lënë prej autores gjejmë këtë tekst mbi poetin e madh italian (marrë nga: http://www.ndh.net/home/berg/ibforum.htm):
“Në vitin 1961, në kohën kur kisha përfunduar përkthimin e pjesës së parë të përzgjedhur nga poezitë e Ungaretti-t në gjuhën gjermane, munda ta njoh burrin e moshuar. Ndeshjen me të e kisha shmangur për shumë kohë, nuk i isha përgjigjur madje as dy letrave të tij të mrekullueshme, sepse druhesha se italishtja ime do të mund ta trembte, apo ta bënte të dyshonte. Megjithatë duhej t’i kisha thënë vetes, se askush tjetër më mirë se Ungaretti do të mund ta kuptonte, se që të arrish të tërheqësh një poezi nga një breg në bregun tjetër, duhet të jesh i pasur në gjuhën tënde. Frika ime nga mostro sacro i poezisë italiane u shkri në të qeshurën legjendare të Ungaretti-t: më së pari nuk e dëgjova të fliste, por të qeshte, të qeshte.”
Pjesa më e madhe e trashëgimisë letrare – rreth 6000 fletë – iu dhurua bibliotekës kombëtare austriake në Vjenë nga trashëgimtarët e shkrimtares dhe vihet aty në dispozicion për kërkuesit shkencorë.
Nën titullin „Ich weiß keine bessere Welt“ – „Nuk njoh botë më të mirë“ doli në qarkullim në tetor të vitit 2000 një vëllim me poezi të papublikuara të shkrimtares. Poezitë janë krijuar kryesisht në periudhën mes viteve 1962 dhe 1964 në funksion të projektit të romanit “Todesarten” – “Llojet e vdekjes”. Sipas projektit, ky roman do të përmbante disa vëllime, duke filluar me romanin “Malina” që u krijua mes viteve 1967 dhe 1971 dhe u publikua në vitin 1971. Me përfundimin e tyre, pjesë e këtij projekti publikimi do të ishin dhe romanet “Requiem für Fanny Goldmann” – “Requiem për Fanny Goldmann” dhe “Der Fall Franza” – “Çështja Franza”. Këto dy romane të fundit mbetën të papërfunduar.


Roli i Ingeborg Bachmann në letërsinë bashkëkohore austriake

Me rastin e tridhjetëvjetorit të vdekjes së Ingeborg Bachmann, gazeta austriake „Der Standard“ përgatiti një intervistë me dy shkrimtare bashkëkohore austriake, Bettina Balàka dhe Sabine Gruber. Intervista përmbante si temë kryesore rolin që Bachmann luan akoma në ndikimin e shkrimtarisë femërore austriake të ditëve të sotshme.
Si aspektin më tërheqës në veprën e Bachmann të dy shkrimtaret shohin mbështetjen e autores tek zhvillimet politike. “Der Fall Franza” – „Çështja Franza“ vlerësohet prej tyre si teksti më ndikues i saj. Me anë të Franza, Bachmann ia doli mbanë të lidhte çështje të politikës shoqërore me ato të politikës botërore. Autorja tërheq vëmendjen e publikut dhe kritikës duke u shprehur se në tekstet e saj të “Todesarten” – “Llojet e vdekjes” përveç marrëdhënies mes gjinive, bëhet fjalë dhe për fashizmin që në shoqërinë e pasluftës e kish të pamundur zhdukjen brenda një kohe të shkurtër. Gruber tërheq vëmendjen duke u shprehur, se Bachmann ishte njëra prej autorëve të parë që parrullën “Njeriu privat është qënie politike” e solli në mënyrë letrare, duke vënë në dukje se fashizmi fillon në marrëdhëniet mes burrit dhe gruas.
Fragmenti në vazhdim është shkëputur nga projekti i romanit “Der Fall Franza” – “Çështja Franza” (marrë nga: “Der Fall Franza”, München 1979, fq.71-72).
“…Këtë donte ai. A e kupton? Ti thua fashizëm e ngjan komike; deri më sot nuk e kam dëgjuar të përdoret si fjalë në rastet e sjelljeve private, të më falësh, më duhet të qesh, nuk qaj jo, për këtë të siguroj. Gjithsesi më duket me vlerë, diku duhet të fillojë, pse flitet për fashizmin vetëm kur bëhet fjalë për pikëpamje dhe ndodhi publike. Po, ai është i keq, megjithëse sot nuk bën të thuash i keq, por vetëm i sëmurë, po çfarë lloj sëmundjeje është kjo, prej së cilës vuajnë të tjerët e i sëmuri vetë jo. Ai duhet të jetë i çmendur. E nuk mund të gjendet tjetër njeri që të shfaqet më i arsyeshëm se ai. Nuk mund t’ia shpjegoj askujt, nuk kam se ku të shkoj e sesi ta provoj, që sa them është e vërtetë. Sa tmerrshëm më ka torturuar ai, por jo në mënyrë spontane, apo vetëm rrallë, përkundrazi, në mënyrë të menduar, gjithçka ishte e përllogaritur, taktikë, taktikë, si mund të llogaritet kështu?
Sa pyetje pa vlerë. Nëse kjo gjë ndodh, e unë deri më sot nuk e kam vënë re, nëse sadistët nuk gjenden vetëm në pavionet psiqiatrike dhe në sallat e gjyqeve, por edhe midis nesh, me këmisha të bardha dhe tituj profesorësh, me veglat torturuese të inteligjencës, [---]
Jo, jo.
Dhe Franza tha: pse një njeri dëshiron ta vrasë gruan e vet? Pse një njeri i urren gratë e jeton me to? Dhe i likuidon ato, duke u kujdesur vetëm, të [mos] humbë fytyrën para publikut, por jo më shumë, sepse publiku, gjykatësi i tij i vetëm, është pa përkufizime, ndarjet janë aventura dashurore të dështuara dhe vetëm ligji, i cili nëpërkëmbet më rrënjësisht se mendimi, nuk e lejon formalisht, që e padrejta, që shfrytëzimi i tjetrit dhe i gjërave të tij <---> të tejkalojë vogëlsirat, për të (publikun, shënimi im, Dita) ngjan komike, në rastin më të keq e trishtueshme, nëse [---]
[…]”

Pas leksioneve të mbajtura në Frankfurt, Ingeborg Bachmann e cilësonte veten qëllimisht si “shkrimtar”. Fjalën „feministe“ ajo nuk e përdori kurrë për ta profilizuar veten si autore. Gruber vlerëson si shumë imponues faktin, se Bachmann i qëndroi vetes besnike deri në fund dhe nuk u ndikua nga uniformimi i femrave si pasojë e lëvizjes feministe në fund të viteve ’60. Ajo zgjodhi dhe iu desh të mbronte një pozicion të vështirë vetiak në “luftën” kundër meshkujve.
Një pikë qendrore e veprës së saj është, se ajo nuk krijoi heroina, të cilat vazhdimisht fitonin, por në të kundërtën, personazhet e saj femërore ishin në vazhdimësi njerëz që dështonin dhe viktima të sistemit patriarkal, gjë për të cilën autorja ka marrë vlerësime negative. Balàka vlerëson, se kjo paraqitje e Bachmann është shumë më pranë realitetit, se krijimi i personazheve femërore që dalin të fituara në një mjedis që është i prirur t’i shkelë me këmbë.
Sipas Balàka, Bachmann në artin e vet ka qenë shumë radikale, megjithë pretendimet e saj, se nuk bënte pjesë në lëvizjen feministe. Mënyra e të shkruarit të saj përcjell tek lexuesi në vazhdimësi një ndjesi jo të mirë dhe ndjenjën e dhunës, megjithëse asgjë nuk shprehet haptas. Në ditët e sotshme sipas saj shkrimtaret e kanë shumë më të lehtë të shprehen në mënyrë direkte. Balàka dhe Gruber vlerësojnë, se pengesat më të mëdha për këtë mënyrë të shprehuri dhe për veprimtarinë e shkrimtareve bashkëkohore austriake në përgjithësi i kanë larguar Ingeborg Bachmann dhe Elfriede Jelinek.
Ndryshimet në shoqëri ndodhin shumë ngadalë e parë në këtë vështrim Balàka dhe Gruber vlerësojnë, se zëra si ai i Bachmann do të vazhdojnë të jenë të nevojshëm e roli i tyre ndikues në shkrimtarinë e re do të jetë i madh.
(Si pjesë të këtij artikulli mund të lexoni përkthimet e tre poezive të zgjedhura nga vëllimi i parë me poezi (“Die gestundene Zeit”), tre të tjerave nga vëllimi i dytë (“Anrufung des Großen Bären”) dhe një të fundit, e vlerësuar të jetë krijuar në vitin 1963, në faqen e përkthimeve të këtij numri të revistës “ars”.)
Në funksion të kësaj përzgjedhjeje për përkthim që më ktheu në artin poetik të Ingeborg Bachmann, në këtë mbyllje dëshiroj të sjell një thënie që përcakton më së miri qëndrimin e autores mbi krijimtarinë e saj poetike:
“Për poezitë kam folur gjithnjë më pak, se për çdo gjë tjetër. (…) Në kohën që i kam shkruar, nuk kam ditur ç’të them për to. Që prej kur nuk shkruaj më, nuk di të them më asgjë mbi to.”(1971) (marrë nga: http://www.ndh.net/home/berg/ibforum.htm)


Ekzistenca e mohuar e letërsisë austriake

Ingeborg Bachmann bën pjesë në brezin e krijuesve që u shprehën qartë mbi ekzistencën e një letërsie austriake të ndarë nga ajo gjermane. Në vitin 1955 ajo shprehej, se një shkrimtar austriak e ndjen veten plotësisht brenda saj (letërsisë austriake), e cila nga ana e vet, nuk është shumë përcaktuese, sepse është shumë evropiane, që për shkrimtarin të ekzistojë vetëm letërsia gjermane. Po në atë vit ajo do të shprehej (duke menduar se fliste në emër të shumë shkrimtarëve të rinj austriakë), se veçantia politike dhe kulturore e Austrisë i dukej se merrej shumë pak parasysh. Për të, krijues si Grillparzer, Hofmannsthal, Rilke, Robert Musil nuk do të mund të kishin qenë gjermanë.
Të tjerë autorë që u shprehën qartë sikundër Bachmann, qenë Ernst Jandl dhe Thomas Bernhard. Bernhard do të shkonte deri në ekstrem, teksa i përgjigjej një pyetjeje mbi letërsinë specifikisht austriake. Ai do të shprehej, se ndryshimi thelbësor vihet re që në shqiptimin, melodinë e gjuhës. Sipas tij mënyra sesi ai vetë shkruante, do të ishte e pamundshme për një shkrimtar gjerman dhe veç të tjerash ai kishte një antipati të madhe për gjermanët. Nga ana tjetër shkrimtari Hans Carl Artmann, librat e të cilit publikoheshin në një shtëpi botuese në Salcburg, në vitin 1977 do ta cilësonte veten si “krijues gjerman”. (krahaso: Zeyringer, Österreichische Literatur seit 1945: Überblicke, Einschnitte, Wegmarken, fq.31)
Fillimi i reflektimeve mbi mëvetësinë e letërsisë austriake gjen burimin në shekullin e 18-të, kur ndryshimi me letërsinë e shteteve gjermanoveriore u bë gjithnjë e më i dukshëm. Prej tyre vinte akuza, se Austria ishte “e vonuar” në fushën e letërsisë, ndërkohë që brenda kësaj letërsie po zhvilloheshin forma të reja, si komedia popullore vjeneze. Një rrjedhojë e kësaj ndasie është që modeli i zakonshëm i periodizimit të letërisë gjermane (“Stuhi dhe vrull”, “Klasicizmi”, “Romanticizmi”, “Gjermania e Re”) vlen vetëm në mënyrë të kufizuar për Austrinë. (krahaso: http://www.aeiou.at/aeiou.encyclop.l/l763333.htm)
Një problem tjetër është përcaktimi i kushteve që do të bënin që një autor të cilësohej si austriak. A duhet të pranohen si të tillë të gjithë ata shkrimtarë që janë lindur në monarkinë austrohungareze, apo vetëm ata që kanë shkruar në gjuhën gjermane dhe që janë lindur brenda kufijve të sotëm të Republikës austriake. Shkrimtarë të rëndësishëm (me arsye të pabazuara mirë) cilësohen si austriakë. Le të përmenden këtu emra si Franz Kafka, Egon Erwin Kisch, Elias Canetti, Paul Celan. (krahaso: http://www.aeiou.at/aeiou.encyclop.l/l763333.htm)
Për kohët e reja një problem i mëtejshëm është varësia e madhe ekonomike e shkrimtarëve austriakë nga hapësira joaustriake gjermanishtfolëse, në të cilën realizohet publikimi dhe shitet pjesa më e madhe e librave të tyre. Në Gjermani këta autorë cilësohen si gjermanë, pavarësisht se prejardhja e tyre është nga Austria (apo dhe nga Zvicra ne rastin e shkrimtarëve zviceranë). Ngulmimi i shkrimtarëve austriakë për t’u cilësuar si të tillë, vlerësohet në Gjermani si vogëlsi, si lojë e ngushtë mendimesh, apo krenari e panevojshme kombëtare. “Veprohet në mënyrë të tillë, që çdo lloj kufiri apo përshkrime zonash kultutore të duken si anakronike, por ndërkohë ngrihet një kufi në të zi – të kuq – të verdhë e mbi postbllokun shkruhet “gjerman”, shprehet profesori i gjermanistikës, Klaus Zeyriger, autor i librit “Österreichische Literatur seit 1945: Überblicke, Einschnitte, Wegmarken “, shumë i këshilluar për ata që janë të interesuar të mësojnë për letërsinë austriake që prej vitit 1945 e deri në fillim të shek. të 21-të.
Për të e për studiues të tjerë shkencorë të letërsisë (përveç autorëve që u përmendën edhe më lart) shtrohet pyetja, nëse është i justifikueshëm fakti që çdo autor që shkruan në gjermanisht, të cilësohet automatikisht si gjerman. Duke iu referuar zhvillimit të panairit të letërsisë në Frankfurt në vitin 1995, që pati si pikë kyçe Austrinë, ai shprehet: “Nuk keni dëgjuar ndonjëherë për Austrinë? Po: tre shekuj pas shprehjeve të para të qarta të një përkufizimi Austri si një koncept përfshirës politik shtetëror, gati dy shekuj pas krijimit të perandorisë austriake, 150 vjet pas dështimit të “zgjidhjes së Gjermanisë së Madhe”, më shumë se 75 vjet pas themelimit të Republikës I-rë Austriake, 50 vjet pas rënies së gjakshme të Gjithëgjermanisë së Holokaustit, 50 vjet pas krijimit të Republikës II Austriake: Nuk keni dëgjuar ndonjëherë për Austrinë?” (marrë nga: Zeyringer, Österreichische Literatur seit 1945: Überblicke, Einschnitte, Wegmarken, fq.29-30)
Rëndesa e ngjarjeve historike ka thelluar çarjen mes kulturës gjermane dhe asaj austriake duke gjetur shprehje dhe në fushën e letërsisë.


Autorët e vërtetë austriakë

Një brez i rëndësishëm autorësh austriakë qe ai i gjysmës së parë të shek. 19-të me përfaqësues si: F. Grillparzer, A. Stifter, F. Raimund, J, Nestroy, E. Bauernfeld, F. Halm, E. Feuchtersleben, N. Lenau, A. Grün, J. N. Vogl, J. G. Seidl. Në këtë periudhë u shquan motivet austriake të Grillparzer, që thelluan ndryshimin me letërsinë gjermane, zhvillimi i komedisë vjeneze me farsat dhe paroditë e Nestroy.
Një brez tjetër i rëndësishëm shkrimtarësh është ai i fillimit të shek. 20-të. Autorë të “Vjenës së Re”, si A. Schniztler, R. Beer-Hofmann, H. von Hofmannsthal dhe H. Bahr lëvrojnë rrymat e reja të modernes si dekadencën, simbolizmin, neoromanticizmin dhe impresionizmin.
Autorë të rinj, si G.Trackl, F. Werfel, S. Zweig, M.Brod dhe F.Kafka filluan të botonin. R.M.Rilke vendosi impulse të reja për lirikën moderne; Robert Musil krijoi „Der Mann ohne Eigenschaften“ – „Burri pa cilësi“, një nga veprat udhërrëfyese të epokës. Hermann Broch lëvroi romanin epistemologjik. Rënien e monarkisë habsburgase që e kishin parashikuar shumë shkrimtarë austriakë, e përshkruan Joseph Roth në veprën „Radetzkymarsch“ – „Marshi i Radeckit“. Të rinjtë mes autorëve nisën të lëvronin ekspresionizmin.
Në vitet ’30 shkrimtarët që dëshiruan të vazhdojnë me traditën e shkrimeve demokratiko-kritike dhe ata me prejardhje çifute u detyruan të largoheshin nga Austria. (Ndër ta: E. Canetti, J. Roth, R. Musil, R. Neumann, B. Viertel, S. Zweig, F. Werfel, H. Broch, F. T. Csokor dhe Ö. von Horváth.)
Në përfundim të luftës, në vitin 1945 në letërsi nuk u realizua „Stunde Null“ – „Ora zero“. Autorë të suksesshëm të periudhës së nazizmit si G. Fussenegger, K.H. Waggerl, F. Tumler, etj., vazhduan të publikoheshin. Ligji për pastrimin e letërsisë (1946) nuk hyri në fuqi.
Themeluesi i revistës avantgardiste “Plan” (1945-48), O. Basil, pati për qëllim rilidhjen e letërsisë me traditën moderne. Autorë të rinj si: I. Aichinger, C.Busta, P. Celan dhe E. Fried publikuan në këtë revistë. Në qendër të krijimtarisë letrare të kësaj periudhe qëndron bluajtja e së shkuarës, që shfaqet dhe në dramat e Hochwälder, romanet e H. Zand, G. Fritsch dhe H. Lebert. Trazimi, tëhuajtja dhe kërkimi i identitetit janë eksperiencat bazë, të cilat përshkruan I. Bachmann në tekstet e veta. Ajo padit njëkohësisht çnjerëzinë e një shoqërie të zotëruar nga burrat. Një përmasë të re të shkrimit kritik gjuhësor arrin “Wiener Gruppe” – “Grupi i Vjenës” rreth F. Achleitner, H. C. Artmann, K. Bayer, G. Rühm dhe O. Wiener përmes eksperimentimit sistematik me “materialin” gjuhë; poezitë dialektike të anëtarëve të këtij grupi, montimet e “poezive konkrete” zgjerojnë “gramatikën e modernes”.
Një vazhdim i kësaj tradite gjendet në poezitë me humor të spikatur të Ernst Jandl dhe në tekstet hermetike të Friederike Mayröcker.
Në 1958 u themelua në Grac “Forum Stadtpark”, prej të cilit nisi të publikohej revista “Manuskripte” që shpejt arriti të kthehej në revistën më të rëndësishme latrare (pozicion që sipas një vlerësimi të Frankfurter Allgemeiner Zeitung e mban sot për krejt zonën gjermanishtfolëse). Në vitin 1973 u krijua qëllimisht si opozitë ndaj P.E.N-Klubit “Lidhja e Autorëve të Gracit”, së cilës në vazhdim iu bashkua pjesa më e madhe e avantgardës austriake.
Në traditën austriake të skeptikës gjuhësore, të ndikuar sidomos nga Ludwig Wittgenstein, qëndron dhe dalja në dritë e atyre që cilësohen si dy autorët e shkëlqyeshëm të letërsisë bashkëkohore austriake, Thomas Bernhard dhe Peter Handke. (krahaso: http://www.aeiou.at/aeiou.encyclop.l/l763333.htm)


Tendenca në letërsinë bashkëkohore austriake

Lirika

Sipas Zeyringer në bazë të lirikës moderne, postmoderne dhe moderne të thyer qëndrojnë dykuptueshmëria dhe polivalenca e strukturës fjalë-pamje. Në librin e tij, ai shprehet për zhvillimet në gjininë e lirikës që prej viteve ’70. Në këtë kohë u largua nga skena e lirikës austriake mënyra krijuese si e folur e ngritur elitare dhe hyri në të toni lakoniko-politik dhe lirikat e pastolisura me përfaqësues kryesor Erich Fried. Në vitet ’80 u rishfaq kërkesa për artin si kodim simbolik i shumë fishtë dhe mbështetje e pasur metaforike. Të çara në këtë rrjedhë të viteve ’80 shkaktuan Franz Joseph Czernin dhe Ferdinand Schmatz, të cilët me poezitë e tyre spontane “Jux”, “Die Reisen” – “Udhëtimet”, vunë në dukje “shpërdorimin” në këtë drejtim.
Uni i sotëm lirik, nëse një i tillë mund të pranohet edhe në ditët e sotme, ngre fragmente, skica në rang veprash dhe kthehet në një qendër rregulluese për pikënisje të reja dhe rishkrime. Zeyringer analizon në veçantësi katër poetë: Ernst Jandl (1925-2000), me poezi reduktimesh, brenda të clave janë përqendruar shumë fusha kuptimesh, Friedericke Mayröcker, me lirikë asociacionesh dhe inventaresh poetike-poetologjike, Franz Josef Czernin dhe Ferdinand Schmatz, me lirikë të mbështetur në modele loje dhe fusha fjalësh.
Sipas Zeyringer shumica e vëllimeve të lirikës të marra në shqyrtim nga kritika, ofrojnë lloje të ndryshme të kombinimeve në përballjen me mundësitë e formës, gjuhës dhe njohjes. Autorët punojnë me fusha fjalësh, pamjesh, përbërjen e të cilave ata e shpërbëjne dhe e dendësojnë, duke krijuar pikënisje të reja përballë formave tradicionale të lojës poetike. (krahaso: Zeyringer, Österreichische Literatur seit 1945: Überblicke, Einschnitte, Wegmarken, fq.338-364)

Dramaturgjia

Zeyringer shprehet se dramaturgjinë gjermanike të viteve ’80 vëzhgues gjermanë e kanë vlerësuar si të rënduar me “Endzeit” - fundkohën, që ka si element bazë humbjen e historisë dhe subjektit, që nga ana e vet çon drejt humbjes së metatregimeve dhe metagjuhëve. Kjo siguron një lojë të lirë të domethënieve përtej sistemimeve simbolike dhe paraqet një simulim që sajon një ndodhi të drejtuar dhe të interpretueshme nga subjektet, por që në vetvete është një sistem rregullues me karakter vazhdimisht të ndryshueshëm. Rezultat i punës së dramaturgëve në këtë drejtim është krijimi i një realizmi që shndërrohet në surealizmin e mbrujtur në lojë shenjash. Kudo shfaqen pamje të dhunës, të gjakut, të vuajtjes dhe të tmerrit.
Zeyringer shkruan se skena të tilla ofrojnë pjesët dramatike austriake sidomos në fillim të viteve ’90 me përfaqësues kryesorë Werner Schwab dhe Marlene Streeruwitz. Ajo që nuk vihet re në dramaturgjinë austriake është “Loja e shenjave” jashtë koordinatave simbolike dhe humbja e historisë. Në të kundërtën këto shfaqen fare mirë, të përcaktuara me historinë austriake të pas krijimit të Republikës së dytë dhe me mjedise sistemimesh simbolike siç janë Burgtheater (Teatri qytetar i Vjenës), Heldenplatz (sheshi i heronjve në Vjenë), si vende të një bote skenash dhe të një skene botësh.
Si përfaqësues kryesorë të dramaturgjisë së ditëve të sotme Zeyringer shqyrton përmes veprave të tyre autorë si: Thomas Bernhard, Peter Turrini, Elfriede Jelinek, Peter Handke, Werner Shwab, Marlene Streeruwitz, Werner Kofler, Antonio Fian. Pjesë dramatike si ato të Jelinek, Bernhard, Handke dhe Turrini për vite me radhë nuk u vunë në skenat austriake, por vetëm në ato gjermane, duke qenë se sillnin në skenë një faqe historie për të cilën politika austriake nuk ishte pjekur, aq sa ta pranonte. (Bëhet fjalë për rizgjimin e kujtimeve të hidhura të kohës së nazizmit dhe rolit të Austrisë që për vite me radhë e konsiedroi veten si “viktimë” dhe jo si “pjesë e fajit”.) Veprat e Jelinek, Bernhard, Handke, Turrini mundën të vihen në skenën e Burgtheater vetëm me vendosjen në krye të tij të Claus Peymann. Në vitin 1998 Elfriede Jelinek u shpall nga revista “Theater heute” – “Teatri sot” si autorja më e mirë gjermanishtfolëse e vitit. (krahaso: Zeyringer, Österreichische Literatur seit 1945: Überblicke, Einschnitte, Wegmarken, fq.365-395)
Pas vdekjes së Thomas Bernhard, Elfriede Jelinek konsiderohet si autorja e cila ka zënë vendin e tij dhe me fuqi të njëjtë si Bernhard trajton në mënyrë provokative tema të rënda të shoqërisë dhe politikës austriake. Kështu shkruan Elfriede Gerstl, një tjetër autore austriake, e cila një shkrim të shkurtër mbi Jelinek e nis, duke u shprehur, se qëndrimet publike pozitive mbi Elfriede Jelinek janë të lidhura me rrezikun social të humbjes së simpative. (krahaso: http://polyglot.lss.wisc.edu/german/...a/jelinek.html)
(Jelinek mes të tjerash është autore e librit “Die Klavierspielerin”, i cili para disa vitesh shërbeu si bazë për skenarin e filmit “Die Klavierspielerin” – “The piano teacher” (2001) në një bashkëpunim austro-franzez.)

Proza

Sipas Zeyringer në shumë nga shkrimet e letërsisë bashkëkohore austriake “Ich”- uni gjendet mbi një terren të lëvizshëm. Në rrëfimet e botëve dhe mundësive (këtë e ka treguar letërsia evropiane e modernes, postmodernes dhe modernes së thyer mes të tjerash me mjeshtra si Rimbaud, Proust, etj) identiteti frakturohet. Ndarja e unit shoqëror nga uni i autorit ndodhi të paktën që prej Procesit Bovary kundër Flaubert, në vazhdim ushqeu shprehjen “Je est un autre” të Rimabud apo polemikën e Proust, i cili e konsideronte autorin si “l’autre moi”. Prej Hofmannsthal, Musil dhe Broch rrethanat e pasigurta të identitetit përbëjnë një pikënisje të rëndësishme pë letërsinë austriake të gjysmës së parë të shekullit të 20-të.
Avantgarda e viteve ’50-’60 “luftoi” kundra konvencioneve të çdo lloji, mes të tjerash dhe kundër trajtës të rrumbullakët, të kufizuar dhe të kufizueshme të vetëdijes së figurave dhe instancës rrëfimtare. Autorët e “Wiener Gruppe” dhe ata që i rrethonin, punuan mbi një ndryshim krahësh të “Ich” – unit. Romani “Der sechste Sinn” i Konrad Bayer jep një bazë të rrëfimit, që mbështetet në shkatërrimin e identiteteve të personazheve.
Në “subjektivitetin e ri” të viteve ’70 dhe gjysmës së parë të viteve ’80 u bë përpjekja që të grumbullohej bota rreth një “Ich” – uni qendror, origjinat e të cilit u morën në shqyrtim dhe në mënyrë skeptike. Në këtë kohë shquhen romanet e Peter Handkes, i cili konsiderohet akoma në ditët e sotme si përfaqësues i të ashquajturës letërsi serioze “E-Literatur” (Ernstliteratur) si e kundërvënë ndaj letërsisë argëtuese “U-Literatur” (Unterhaltungsliteratur) (krahaso: Wilhelm Bortenschlager, Deutsche Literaturgeschichte von 1996 bis 2000,Wien 2001, Parathënie)

Në kundërshtim me traditën e subjektivitetit (të kthimit përkah së brendshmes) të viteve ’70, në vitet ’80 dhe ’90 sillet në dritë sërish fuqia e tregimit kritik dhe të angazhuar në çështje politike e shoqërore.
Në një diskutim të revistës “Literatur und Kritik” në numrin e korrikut të vitit 2000, shkrimtari Thomas Glavinic shprehet se veprat më interesante të letërsisë botërore janë histori të rrëfyera. Më tej ai shprehet se në të gjithë botën rrëfimi është i mundshëm, vetëm në Austri ai ka qenë i ndaluar në dyzet vitet e fundit. Dhe sipas tij, rezultati u pa tek librat e shkrimtarëve austriakë që nuk lexoheshin më. Shkrimtarja Bettina Balàka thekson në këtë pikë, se koha e denkontruksionit ka kaluar. Ndërkohë që Daniel Kehlmann, një tjetër shkrimtar i ri austriak, i cilësoi autorët, të cilët që prej 40 vjetësh bëjnë të njëjtën gjë ndërkohë që vetëquhen avantgardë, si epigonë të modës së vjetër.
Zeyringer shqyrton autorët e viteve ‘80-’90 si: Elfriede Jelinek, Peter Handke, Michael Scharang, Norbert Gstrein, Alois Hotsching, Elisabeth Reichart, Franzobel (Stefan Gribel), Raoul Schrott, Walter Grond, Peter Rosei, Erich Hackl, Friedrich Zauner, O.P.Zier (Othmar Peter Zierlinger), Marie-Thérèse Kerschbaumer, Helga Glantschnig, Peter Henisch, Gerhard Roth, Werner Kofler, Christoph Ransmayr. (krahaso: Zeyringer, Österreichische Literatur seit 1945: Überblicke, Einschnitte, Wegmarken, fq.396-498)
Nga vitet 2000 Zeyringer shqyrton më nga afër autorë, si Gabriel Loidolt (që sipas Glavinic dhe Kehlmann është një autor i shkëlqyeshëm. Mbi një nga veprat e këtij autori, publikuar në vitin 1998, u bazua skenari i një filmi me të njëjtin titull, që tashmë gjendet në kinematë austriake, “Hurensohn” – “Biri i prostitutës”, krahaso: http://www.hurensohn.at), Thomas Glavinic, Daniel Kehlmann, Paulus Hochgatterer, Melitta Breznik e përsëri Norbert Gstrein. (krahaso: Zeyringer, Österreichische Literatur seit 1945: Überblicke, Einschnitte, Wegmarken, fq.602-614)


Vlerësime

… për Hans Carl Artmann:
“Thënë në mënyrë profesionale, Artmann është ai, që mes krijuesve të gjuhës gjermane” njeh më mirë se të gjithë mundësitë që gjenden brenda gjuhës, në vetë fjalën – pikërisht ajo fuqi, e cila, siç na thotë Wittgenstein, na “bën magji” gjatë përdorimit të gjuhës.” – Peter Rosei (marrë nga: http://polyglot.lss.wisc.edu/german/...a/artmann.html)

… për Thomas Bernhard:
“Më tregoni për Bernhard, ku jeton ai? Si është ai?” – Samuel Beckett (marrë nga: http://come.to/Thomas_Bernhard)

… për Peter Handke (në kohën e deklarimeve të tij në media për luftën e Kosovës – mes të tjerash thënies së tij për revistën austriake News, se i konsideruar “Proserb për mua sot është një titull nderi”):

“Ka intelektualë, të cilët mbas deklarimeve të tij mbi luftën në Jugosllavi, janë betuar, se nuk nuk do të marrin më në dorë një libër prej tij” – Susan Sonntag (marrë nga: http://www.wsws.org/de/1999/jul1999/hand-j22.shtml)




Burime:

Ingeborg Bachmann – Eine Einführung, München 1963
Ingeborg Bachmann, „Der Fall Franza“, München 1979
„Der Fall Bachmann“, Der Standard; Printausgabe, 11./12.10.2003
http://www.ingeborg-bachmann.at
http://www.ndh.net/home/berg/ibforum.htm
http://www.lyrikline.org
http://bachmannpreis.orf.at
Klaus Zeyringer, Österreichische Literatur seit 1945: Überblicke, Einschnitte, Wegmarken, Innsbruck, 2001
Österreich Lexikon: http://www.aeiou.at/aeiou.encyclop.l/l763333.htm
Wilhelm Bortenschlager, Deutsche Literaturgeschichte von 1996 bis 2000,Wien 2001
http://polyglot.lss.wisc.edu/german/...a/artmann.html
http://come.to/Thomas_Bernhard
http://www.wsws.org/de/1999/jul1999/hand-j22.shtml
http://polyglot.lss.wisc.edu/german/...a/jelinek.html
http://www.hurensohn.at
(Shënimi im mbi faqet e internetit të shfrytëzuara si burime për këtë artikull: Këto faqe janë hapur së fundmi më 23 shkurt 2004, Dita)

[Dita]

Nga vëllimi i parë poetik “Die gestundene Zeit” – “Koha e tejshtyrë“ (marrë nga: http://www.lyrikline.org)



Manovra e vjeshtës

Unë nuk them: kjo qe e djeshmja. Me para
të pavlefshme të verës në xhepa ndodhemi sërish
në bykun e përçmimit, në manovrën vjeshtore të kohës.
Dhe shtegu i arratisjes drejt jugut nuk na bën dobi
si zogjve. Me rënien, në mbrëmje,
lëvizin katera peshqish dhe gondola e me raste
më nduk një cifël mermeri ëndërrplot,
aty ku jam e lëndueshme, me bukuri, në sy.

Në gazetat lexoj shumë mbi të ftohtin
e pasojat e tij, mbi të pamendë e të vdekur,
mbi të dënuar, vrasës e miliarda
mollokë akulli, por pak mbi çka më ëndet.
E pse të ndodhë ndryshe? Para lypësit që vjen mesditëve
përplas derën, sepse është paqe.
E vetes mund t’ia kursesh pamjen, por jo
vdekjen gëzimhupët të gjetheve kur rigon shiu.

Le të nisim një udhëtim! Nën qiparisë
a palma, a nën kurorat e portokalleve,
me çmime të ulura le të shohim perëndime dielli,
që nuk kanë shoq! Le t’i harrojmë
letrat e papërgjigjura drejtuar së djeshmes.
Koha end mrekulli, por na vjen e padrejtë
me ngulmin e fajit: ne nuk ndodhemi në shtëpi.
Në bodrumin e zemrës, të pagjumë e rigjej veten,
në bykun e përçmimit, në manovrën vjeshtore të kohës.



Koha e tejshtyrë

Ditë më të vështira do të vijnë.
Koha e tejshtyrë deri në kundërurdhër
po bëhet e dukshme në horizont.
Së shpejti duhet të lidhësh këpucën
e t’i përzesh qentë në sheshet e marshimeve.
Se të brendshmet e peshqve
janë ftohur në erë.
Mjerueshëm digjet drita e lupinave*.
Shikimi yt shket në mjegull:
Koha e tejshtyrë deri në kundërurdhër
po bëhet e dukshme në horizont.
Atje tej, e dashura të zhytet në rërë,
ai ngjitet rreth flokëve që i përkunden,
i ndërpret fjalën,
i urdhëron të heshtë,
e ndjen të vdekshme
e të dëshiruar për lamtumirën
pas çdo përqafimi.

Mos shih përqark.
Lidh këpucën tënde.
Përzeji qentë.
Hidhi peshqit në det.
Shuaji lupinat.

Ditë më të vështira do të vijnë.




Për çdo ditë

Lufta nuk shpallet më,
ajo vazhdohet. E padëgjuara
është bërë e përditshme. Heroi
iu rri larg luftimeve. I dobëti
ka shkelur në vijën e zjarrit.
Uniforma e ditës është durimi,
dekorata yll i vobektë
i shpresës mbi zemrën.

E japin atë,
kur nuk ndodh më gjë,
kur zjarri i daulleve ka heshtur,
kur armiku është bërë i padukshëm
dhe hija e armatimit të përjetshëm
mbulon qiellin.

E japin atë
për arratinë nga flamujt,
për guximin para shokut,
për tradhëtimin e sekreteve të padenja
dhe moszbatimin
e çdo urdhri.




Nga vëllimi i dytë poetik “Anrufung des Großen Bären” – „Thirrje Arushës së Madhe” (marrë nga “Anrufung des Großen Bären”, München 1956)



Thirrje Arushës së Madhe

Arushë e Madhe, zdirgju, natë kaleshane,
kafshë me gëzof resh me sytë e lashtë,
sy yjesh,
në makjet mbyten vezullueshëm
putrat e tua me kthetrat,
kthetra yjesh,
syçelur kullosim grigjën,
prej teje deri të magjepsur, nuk ia kemi besën
ijeve të tua të kapitura dhe dhëmbëve
të mprehtë të pashtrënguar,
Arushë e vjetër.

Një bohçe: bota juaj.
Ju: lëvoret në të.
Prej bredhave në krye
e deri tek bredhat e fundëm
e lëviz, e rrokullis,
e nuhas, i provoj shijen
dhe e mbërthej me putra.

Trembuni e mos u trembni!
Derdhni blatimin në torbën me zilka dhe jepini
njeriut të verbër një fjalë të mirë,
që ai ta mbajë arushën në kular.
E mëlmoni qingjat me erëza.

Mundet të ndodhë, që kjo arushë
të arrijë të çlirohet, të mos kërcënojë më,
e të ndjekë të gjitha bohçet, që kanë rënë
prej bredhave, të mëdhenjve, të flatruarve
që u rrëzuan prej parajsës.



Diellit

Më e bukur se hëna motgjatë dhe drita e saj e fisnikëruar,
më i bukur se yjet, medaljet e njohura të natës,
shumë më i bukur se shfaqja e zjarrtë e një komete
dhe i bekuar për bukuri shumë më të mëdha se çdo yll tjetër,
se prej tij frymon jeta ime dhe e jotja, është dielli.

Diell i bukur, që ngren kryet përpjetë pa e harruar veprën,
duke e kurorëzuar, më bukur se kurdoherë në verë, kur drita
avullon brigjeve dhe në pasqyrime të pafuqishme velat
përshkojnë syrin tënd, deri kur ti këputesh dhe i fundmit mrrolet.

Pa diellin dhe artit i humbin sytë sërish nën perçen.
Ti nuk je më i dukshëm, dhe deti dhe rëra,
të fshikulluara nga terri arratisen nën qepallën time.

Dritë e bukur që na mbron, ngroh e kujdesesh për ne,
që unë të shoh sërish e të të rishoh!

Kurrgjë më e bukur nën diellin, se të jesh nën diellin…

Kurrgjë më e bukur se të shohësh shkopin në ujë dhe zogun diku lart,
tek me urti fluturimin mejton dhe peshqit poshtë në tubë,

Të ngjyrosur, të frymëzuar, të sjellë në botë me një mesazh drite,
dhe të shohësh qarkun, katërkëndëshin e një fushe, njëmijëkëndëshin e vendit tim,
dhe veshjen që të mbështjell. Veshja jote e këmbantë dhe e kaltër!

Kaltërsi e bukur, në të cilën shëtisin e shpalosin kurorën pallonjtë,
kaltërsi e largësisë, e tokave të lumturisë me motet për ndjenjën time,
rastësi e kaltër në horizont! Dhe sytë e mi të ngazëllyer
madhësohen sërishmi e shkëndijnë duke u djegur deri në plagosje.

Diell i bukur, që edhe prej pluhurit adhurimin më të madh gëzon,
prandaj as për hir të hënës, as të yjeve dhe as
pse nata me kometa shkëlqen e brenda meje të marrin kërkon,
por për hir tëndin, gati pafundësisht e si për kurrgjë tjetër
do të ngre padi kundër humbjes së pakthim të syve të mij.



Loja ka mbaruar

Vëllai im i dashur, kur do ta ndërtojmë një lundër
e të zbresim prej qiellit poshtë?
Vëllai im i dashur, ngarkesa do të bëhet e stërmadhe
e do të fundosemi herët a vonë.

Vëllai im i dashur, shënjojmë në letër
shumë shtete e shina.
Ki mendjen, para vijave të zeza këtupari
do të shpërthesh në erë me minat.

Vëllai im i dashur, pastaj e lidhur pas hurit
dua të jem e të ulërij,
Por ti tashmë kalëron që prej luginës së të vdekurve
dhe së bashku marrim arratinë.

Zgjuar në kampin e ciganëve e zgjuar brenda çadrës në shkretëtirë,
na rrjedh rërë nga flokët,
Nuk matet mosha ime, e jotja
dhe mosha e botës.

Veten mos e lij të mashtrohesh prej korbave dinakë,
prej dorës veshtullore të merimangës dhe pendës në ferrë,
në vendin e bollëkut mos pi e mos ha,
në fteret e gotat shkumëzon jetë e rremë.

Para portës së artë ka fituar, kush fjalën për zanën Karfunkel**
në mendje akoma mban ngrirë.
Më duhet të të them, se me borën e fundme
në kopsht është shkrirë.

Prej sa e sa gurëve kemi kaq varra në këmbë.
Njëra shërohet. Me të duam të lodrojmë
deri kur mbreti i fëmijëve, me në gojë çelësin e mbretërisë së vet,
të na marrë e ne të këndojmë:

Eshtë kohë e bukur, kur bërthama e hurmës mugullon!
Kush bie, merr frymë në flatrime.
Luletogëza e kuqe ështa ajo, që ua vonon qefinin njerëzve,
dhe xhani yt zhytet në vulën time.

Na duhet të biem në gjumë i dashur, loja ka mbaruar.
Në majë të gishtave. Gufohen këmishët e bardha.
Faniten shpirtëra, kur ne shkëmbejmë frymën,
thonë nëna e baba.






Nga krijimet e viteve ’60 (marrë nga: http://www.ndh.net/home/berg/ibforum.htm)



Asnjë delikatesë

Nuk më pëlqen më gjë.

A duhet
të stolis një metaforë
Me një gonxhe bajameje?
Sintaksën ta kryqëzoj
në një efekt drite?
Kush do ta vrasë mendjen
për gjëra kaq të tepërta –

Një perceptim kam nxënë
me fjalët,
që frymojnë
(për klasën më të ulët)

Uria
...........Turpi
........................Lotët
Dhe
......................................Errësira

Me ngashërimin e papastruar
Me dëshpërimin
(dhe unë dëshpërohem para dëshpërimit)
për mjerimin e madh,
gjendjen e të sëmurëve, kostot e jetesës
do t’ia dal mbanë.

Nuk e lë pas dore shkrimin,
por veten.
Të tjerët,
një zot e di,
dinë t’i ndihin vetes me fjalë.
Unë nuk jam asistenti im.

A duhet të zë rob një mendim
me kokën e dëmtuar nga breshëri,
me ngërçin prej shkrimit në këtë dorë,
nën presionin treqindnetësh
ta gris fletën,
t’i zboj tutje operat e thurura me fjalët,
duke asgjësuar rrjedhimisht: unë ti dhe ai ajo
ne ju?

(Le të bëhet. Ta bëjnë të tjerët.)

Pjesa ime duhet të shuhet.




__________________________________________________


* Lupina – bimë me gjethe të gishtëzuara që rriten në veshë të dendur. Përdoret për ushqimin e plehërimin e gjelbërimit, por kultivohet edhe si bimë zbukurimi – shpjegim sipas Duden, Deutsches Universalwörterbuch

** Karfunkel – gur i çmuar i kuq si zjarri (në përralla i pajisur me fuqinë, që ta bëjë të padukshëm zotëruesin e tij) – shpjegim sipas Duden, Deutsches Universalwörterbuch

[Dita]

INGEBORG BACHMANN


Edhe unë kam jetuar në Arkadi,


...por një ditë prej ditësh koha ime mbaroi dhe unë u përshëndosha. Ishte vjeshtë e vonë. Nga shkurret rrëzoheshin fryte të kalbur dhe delet zbrisnin nga kodrat, në mardhje e të uritura, sepse gjatë natës era e kish shpëlarë barin nga lëndinat e malit dhe e kish hedhur në brigjet e shkëmbinjtë. Mbi shina të argjendta – dy rreze të fundit të diellit – treni po më përcillte. Natën mbërrita në kufi. Punonjësit e doganës më sekuestruan bagazhin dhe kur unë desha të shkëmbeja paratë, më dhanë të kuptoja, se këtu vlen një tjetër monedhë. Për fat të keq mes atdheut tim dhe vendeve te tjerë nuk ish vendosur ndonjë marrëveshje, që caktonte kursin. Kështu që dhe paratë e mia ishin pa vlerë.
Por unë nuk e humba kurajën. Që në qytetin e parë njoha shumë njerëz miqësore; ata më ndihmuan, aty ku mundën, dhe unë shpejt gjeta punë në një fabrikë. Më vonë lëviza në një firmë që ndërtonte rrugë. Ishte pranverë dhe ishte rruga e parë që pashë, një rrugë e mrekullueshme që bartte automjetet më të rëndë, një rrugë e madhe, e mrekullueshme, mbi të cilën mund të udhëtoje deri në det. Por deti ishte larg dhe ndodheshin shumë stacione para tij, qytete më të vegjël dhe shumë të mëdhenj; edhe një metropol mes të tjerëve. Disa kronikanë të këtij qyteti shprehnin dyshimin, që qyteti ngrihej mbi rrënojat e Babilonisë së vjetër, por historia e vërtetuar e tij më shfaqej e zbehtë dhe e pavlerë para të tashmes së tij.
Ky qytet nuk më lëshonte më, sepse gjithçka që unë bëja – qoftë nëse po luaja në bursë, apo po ndërtoja makineri, apo po përpiqesha të shtoja të ardhura plantacionesh -, shoqërohej kaq dukshëm nga suksesi, saqë tejkalonte krejt pritshmëritë e mia. Kur emri im u përmend për herë të parë në gazeta, isha më i lumtur se kurdoherë më parë në jetën time, dhe vendosa të qëndroj. Tash do të kisha mundur të udhëtoja në çdo kohë drejt detit, por kjo nuk ndodhi, sepse më duhej gjithnjë të mbaja premtime, që i kisha dhënë, më duhej gjithnjë të përmbushja detyra, që i kisha marrë përsipër, më duhej gjithnjë rishtaz të vërtetohesha, meqë tash më kishin vërtetuar njëherë.
Në ndonjë mbrëmje, kur isha shumë i lodhur, udhëtoja deri tek rruga që të nxjerr nga qyteti e të çon për në det, thërrisja nga kapitja dhe përkushtimi im i thellë pamjen e detit të panjohur dhe bija, gjysëm i fjetur, përballë largësisë dhe qiellit të pafund, që me detin mbyll rrethin e Tokës. Sapo turbullimi zbutej, i esëlluar kthehesha dhe i thoja vetes, që udhëtimi më mbetet gjithnjë dhe që në këtë çast ai nuk mund të më sillte, asgjë, të cilën unë tashmë nuk e zotëroja.
Vite vijnë dhe shkojnë, njerëzit vijnë dhe shkojnë, e koha dhe njerëzit më duan të mirën, e unë kam vendin tim nën diell.
Tash më mbërrin që prej disa ditësh, në çaste, në të cilët nuk kam kohë, t’i kushtoj vëmendje, toni i një flauti, një melodi e çjerrë prej erës, një thirrje e dobësuar prej largësisë së madhe, dhe më bëhet, sikur vjen ai nga kodrinat vjeshtore, të cilat kufizohen me të kaltrën e një qielli të panjollë, të hershëm. Apo është toni i kumborave, me të cilat qingjat e bardhë prekin shkurrnajën, tek marrin rrugën për në luginë? Apo buron prej gumëzhimës së shinave të argjendta të rrezeve, të cilat të çojnë tek kasollet buzë përroit dhe prej aty derdhen drejt e në topin e diellit, që si një stacion treni në zhytje kthen në shtëpinë qiell të gjithë trenat?
Këtu unë pyetem nganjëherë rreth sekretit të suksesit, dhe unë mund t’ju them, që do ia dilja mbanë të shkoja deri në det dhe ta shkruaja emrin tim mbi gjithë rrugët dhe ujërat e botës, sikur të më mbetej shpresa që në fund të ditëve të mund të kthehesha në shtëpi dhe barinjtë e shtangur, kodrat dhe përrenjtë e atdheut tim të kuptonin dhe vlerësonin pasurinë që kam fituar. Por monedha mes këtu dhe aty është akoma një tjetër dhe nëse do të kthehesha, nuk do të vija më i pasur, seç prej kur u largova, vetëm pak më i vjetër dhe i lodhur, dhe ndoshta nuk do e kisha më zemrën, t’i urdhëroja vetes largimin.
Por tash më mbërrin sërish një melodi e forcuar prej erës, nga një afërsi e tmerrshme një thirrje që s’mund të mos dëgjohet, dhe më bëhet, sikur më vjen ajo nga zemra ime, që rreh mbi mua, sikur të më vendoseshin kodrat vjeshtore në gjoksin që dridhet dhe sikur qielli i panjollë të hyjë në mua, për të më vrarë. Apo është toni i një kambane që e bart në vete, kur malli im prek shkurret, për të vjelur frytet e kuqe, të pjekura të vitit të fundit? Apo burojnë këta tinguj nga ushëtimi i shinave shkëndijuese në shkëlqimin e mbrëmjes, që më bartin në kasollet buzë përroit e prej aty drejt e në topin në shkrirje të diellit, që si një stacion gjigand treni në zhytje të gjithë shtegtarët i kthen në shtëpinë qiell?


Nga gjermanishtja e shqipëroi: Dita