Giuseppe Tomasi Di Lampedusa

[Askusho]

GIUSEPPE TOMASI DI LAMPEDUSA
(1896-1957)

U lind më 23 dhjetor 1896 në Palermo, nga familje aristokrate (e princërve të Lampeduzës). Në vitin 1954 fillon të shkruajë romanin e famshëm “Gatopardi”, por e ndërpret për t’iu përkushtuar “Kujtimeve të fëmijërisë”. Më vonë shkruan edhe proza të tjera të rëndësishme, më 1957 vdes papritur nga një sëmundje e rëndë. I refuzuar për t’u botuar nga “Mondadori”, “Gatopardi”, gjen rrugën e botimit më 1958, te “Feltrinelli”. Korr sukses të madh. Ky libër fiton çmimin e madh “Strega”, më 1959. Është për t’u shënuar se në gjallje të autorit nuk u botua asgjë prej tij.

Përktheu Bujar Doko

LUMTURIA DHE LIGJI

Në autobus ai i pengonte të gjithë.
Një dosje e trashë me gjithfarë shkresash, një pako e madhe në dorën e majtë, një shall i shpështjellë me push të përhimtë, një çadër që ishte gati për t'u hapur - të gjitha këto e pengonin dhe s'e linin të nxirrte biletën e udhëtimit. U desh ta lëshonte pakon mbi tryezën e vogël të fatorinos, por atëhere nga tryeza ranë përdhe disa të holla dhe ai u mundua të përkulej për të mbledhur ato monedha të vogla; në pjesën e prapsme të makinës u dëgjua një hungërimë pasagjerësh, që kishin frikë se nga shkaku i lëvizjeve të tij dera, që mbyllej automatikisht, do t'u zinte kindat e palltove. Ai u fut me pahir në rreshtin e dendur të njerëzve, që po mbaheshin pas parmakëve. Ishte një burrë i hollë, i thatë, por barra që mbante në duar e bënte më të trashë se një murgeshë që është veshur me shtatë palë funde. Duke rrëshqitur nëpër dyshemenë e ndragët dhe duke çarë udhën midis kaosit të urryer të autobusit, që ishte mbushur plot me njerëz, ai shkaktoi një pakënaqësi të përgjithshme: shkelte këmbët e të tjerëve dhe të tjerët shkelnin këmbët e tij; pasagjerët e shanin dhe kur, befas, dëgjoi prapa shpinës një fjalë prej tri rrokjesh, që prekte nderin e së shoqes, ktheu kokën për krenari dhe atëhere ju duk se kishte ditur t'i jepte vështrimit të tij të shuar një shprehje mjaft kërcënuese.
Autobuzi po kalonte rrugëve, gjatë fasadave me një stil baroku të rëndë, që dukej sikur mundoheshin të fshihnin vobekësinë e shtëpive, e cila prapëseprapë qiste krye në çdo hap. Para syve të pasagjerëve kalonin dritat e zverdheme të magazinave, që qenë ndërtuar tetëdhjetë vjet më parë.
Kur u afrua te stacioni i tij, ai i ra ziles për të paralajmëruar shoferin se kishte ndërmend të zbriste, u përplas edhe një herë pas çadrës dhe së fundi u gjend në një metër katror trotuari tërë plasa, që i përkiste atij. Atëhere ju mbush mendja se kuleta e tij kishte ngelur e padëmtuar dhe mori frymë i lehtësuar e i kënaqur.
Në kuletë kishte tridhjetë e shtatëmijë e dyqind e dyzet e pesë lireta – “e trembëdhjeta rrogë”1), që i ishte dhënë para një orë dhe që do ta shpëtonte nga shumë andralla: nga shpjegimet me pronarin e shtëpisë, që tregohej aq më tepër këmbëngulës sepse edhe vetë ndodhej ngushtë ekonomikisht dhe prandaj priste të merrte më në fund prej tij borxhin nëntëmujor për qiranë e banesës; nga vizitat e përfaqësuesit të rregullt të një dyqani ku qe blerë me këste një xhaketë me gëzof lepuri për të shoqen (“Të shkon shumë më tepër se mantoja: me të ti dukesh shumë më elegante, e dashura ime”): nga vështrimet plot neveritje të tregtarit të peshkut dhe të atij të perimeve. Me ato katër kartmonedha të mëdha ai s'kish pse të trembej më nga pagesa mujore e dritës elektrike, nuk do të vuante duke parë këpucët e grisura të fëmijëve, nuk do të vështronte me shqetësim flakën e drithëruar të gazit të lëngshëm. Sigurisht, ajo shumë të hollash nuk ishte ndonjë pasuri, nuk ishte aspak pasuri, por ajo premtonte një shpëtim të përkohshëm nga hallet - shpëtim, që është lumturia e vërtetë për varfanjakët. Pastaj, s'ishte çudi që, mbasi të kryheshin të gjitha shpenzimet, të mbeteshin ndonja dymijë lireta për të kremtuar Krishtlindjet.
Por ai kushedi sa herë e kishte mbajtur në duar “rrogën e trembëdhjetë”, e prandaj gëzimin që po ndjente në atë çast nuk mund ta kundronte si një burim të vërtetë lumturie. Sidoqoftë, tani i ishte bërë zemra mal dhe gjithshka rreth e rrotull i dukej e çelët si ngjyra e trëndafilit. Po, si ngjyra e trëndafilit, bash si ngjyra e pakos së çmueshme e të rëndë, nga e cila i dhimbte krahu i majtë. Para një ore ai kishte dalë nga zyra me një kulaç të madh pashkësh, që peshonte shtatë kilogram dhe që i sillte gëzimin që tani mezi po e përmbante. S’mund të thuhet se ishte fort i entuziazmuar nga ajo përzierje e dyshimtë mielli, sheqeri, vezësh dhe rrushi të thatë. Përkundrazi, po ta shihje hollë e hollë, ajo as që i kishte pëlqyer ndonjëherë. Por një dhuratë shtatë kilogramësh si kjo përnjëherësh! Ky bollëk i njëanshëm, por prapë bollëk, në shtëpinë e tij, ku sendet bliheshin me gram dhe me gjysma litrash! Merre me mënd, kulaçi i pashkëve në dollap, ndërmjet etiketave të pavlefshme në kutitë e zbrazëta! Sa fort do të gëzohej Marija! Sa shumë do të ngazëlleheshin fëmijët, të cilët dy javë rresht do të endeshin nëpër mbretërinë e panjohur të begatisë e të bollëkut!
Por ajo vanilinë, ai karton me ngjyra, ai kulaç pashkësh u sillte gëzim të tjerëve. Ai për vete ndjente një tjetër lloj gëzimi - një gëzim shpirtëror, të përzier me një farë kryelartësie të ëmbël: po, po zotërinj, një gëzim shpirtëror!
Pasi u kishte dorëzuar nëpunësve të hollat nëpër zarfet dhe u kishte uruar të gjithëve festën e Krishtlindjeve, shefi i zyrës, me një shpirtmadhësi të theksuar, që vërehet zakonisht te shefat e vjetër, siç ishte edhe ai vetë, kishte njoftuar se kulaçi shtatë kilogramësh, që zyra e kishte marrë si dhuratë nga një firmë e madhe, do t'i jepej nëpunësit më të denjë dhe se prandaj ai u lutej kolegëve të dashur që të zgjidhnin në rrugë demokratike (pikërisht kështu kishte thënë) dhe pa vonesë fatlumin që do
të merrte kulaçin.
Ndërkaq kulaçi i pashkëve spikatëte në mes të një tryeze shkrimi; ishte një kulaç i madh, i paketuar në mënyrë hermetike, “I rënduar prej parandjenjash”, sikundër do të kishte thënë në një rast të tillë po ai shef zyre këtu e njëzet vjet më parë, kur mbante këmishë të zezë. Kolegët kishin filluar të qeshnin e të bisedonin, e pastaj që të gjithë, dhe në radhë të parë vetë drejtori, kishin shpallur emrin e fituesit. Ky e ndjeu veten të lumtur duke menduar se kolegët ishin të kënaqur nga puna e tij dhe se së afërmi nuk i kanosej rreziku i ndonjë pushimi, - me një fjalë, ky qe për të një triumf i plotë. Dhe pastaj asgjë nuk mundi t'ia thyente zemrën: as treqind liretat që u detyrua të shpenzonte në kafenenë e katit të parë, në dritën e diellit që po perëndonte dhe të neonit të mugët, kur kishte qirasur shokët me kafe, as pesha e pakos, as fyerjet në autobus, të cilat i kishte dëgjuar më së miri, as vetë fakti që thellë në zemrën e tij ai e kuptonte se kundrejt tij ishte shfaqur një dhembshuri fyese, sepse e kishin kundruar si më nevojtarin nga të gjithë nëpunësit; ai ishte me të vërtetë shumë i varfër dhe prandaj nuk mund t'u lejonte barërave të këqia të kryelartësisë që të mbinin atje ku s'kishte vend për to.
Ai u drejtua për në shtëpi duke kaluar nga një rrugë e vjetër, që ishte dëmtuar nga bombardimet pesëmbëdhjetë vjet më parë. Ajo rrugë e nxori te një shesh i vogël, në njërën qoshe të të cilit gjendej një shtëpi e vogël, që ngjante si një shtëpi prej letre.
Përshëndeti gjithë gëzim portierin Kozimo, që fitonte para më shumë se ai dhe që për këtë arsye e vështronte me përbuzje. Nëntë shkallare, tri shkallare, nëntë shkallare; në këtë kat banonte kavalieri N. Merre me mend! Vërtet ai kishte një automobil “F'iat-1100”, por, ama, kishte edhe një grua plakë të shëmtuar dhe të pamoralshme. Nëntë shkallare, tri shkallare, pas të cilave ai shkau dhe mend u rrëzua; nëntë shkallare: apartamenti i doktor Sempronios. S'ka ku të vejë më keq! I biri ishte një përtac i madh, i shkalluar pas motoçikletave, hajati i apartamentit ishte gjithnjë i zbrazët. Nëntë shkallare, tri shkallare nëntë shkallare: apartamenti i tij, apartamenti i një njeriu të mirë, të ndershëm, të nderuar, të shpërblyer - apartamenti i një llogaritari të shquar.
Çe1i derën dhe u gjend në një korridor të ngushtë, që kundërmonte erë qepë të fërguara. Pasi lëshoi mbi një syndyq të madh pakon e rëndë, dosjen dhe shallin e trashë, thirri me zë të lartë:
- Marije, eja këtu shpejt! Pa shiko ç'gjë madhështore, e bukur!
Nga kuzhina u duk e shoqja me një përparëse bojë qielli, që ishte plot me njolla yndyre; duart e saj, të skuqura nga larja e teshave, ishin mbështetur mbi barkun, i cili kishte humbur çdo lloj forme nga lindjet e shumta. Fëmijët e tij qurravecë u mblodhën rreth atij monumenti në ngjyrë trëndafili e zunë të hidheshin përqark tij, pa guxuar ta preknin me dorë.
- Mirë, po rrogën a e solle? S'më ka mbetur asnjë liretë.
- Ja tek e ke, shpirtja ime. Unë po mbaj vetëm dyqind e dyzet e pesë lireta. Por vetëm shiko këtë send të mrekullueshëm!
Dikur Marija duhej të kishte qenë e bukur: deri para disa vjetësh kishte pasur një fytyrë të vogël, të mprehtë, të ndriçuar nga ca sy të vegjël, tinzarë. Tani, nga grindjet e vazhdueshme me bakejtë, zëri i saj ishte bërë i vrazhdë, jetesa e keqe ia kishte prishur ngjyrën e lëkurës dhe mendimet shqetësuese për të ardhmen, që i paraqitej e mjegulluar dhe e mbushur me shkëmbinj të rrezikshëm, e kishin shuar shkëlqimin e syve të saj. Nga Marija e mëparshme kishte mbetur vetëm një shpirt shenjtoreje, disi i egërsuar e jo fort i dhembshur, kishte mbetur një mirësi e thellë, që ishte e detyruar të shfaqej në llomotitje e ankesa, si edhe një kryelartësi klasore, që nuk i zhdukej kurrë. Marija ishte mbesë e një mjeshtri të famshëm kapelesh nga rruga “Indipendenca” dhe i vinte disi rëndë kur mendonte prejardhjen e Xhirolamos së saj, të cilin prapëseprapë e adhuronte, siç mund të adhurohet një fëmijë budalla, por i shtrenjtë.
Vështrimi i saj i ftohtë ra mbi pakon në ngjyrë trëndafili.
- Mirë. Nesër do t'ia dërgojmë avokatit Rizme. Ne jemi shumë të detyruar kundrejt tij.
Para dy vjetësh avokati i kishte ngarkuar Xhirolamos një punë të ngatërruar llogarie dhe jo vetëm ia kishte paguar, por edhe e kishte thirrur bashkë me të shoqen për drekë në apartamentin e tij, që ishte i stolisur me tablo abstrakte dhe që vezullonte nga dritat. Kur qe ulur në tryezë, llogaritari kishte vuajtur si ndonjë qen i humbur, duke mallkuar këpucët e ngushta që i kishte blerë posaçërisht për këtë vizitë. Dhe tani, nga shkaku i atij, Severioja i tij, vogëlushja Xhuzepina, ai vetë do të detyroheshin të hiqnin dorë nga e vetmja mundësi që po u paraqitej prej aq shumë vjetësh për të shijuar bollëkun!
Ai vajti me vrap në kuzhinë, rrëmbeu një thikë dhe u mat të priste kordelën në ngjyrë ari, të cilën e kishte lidhur aq hijshëm një punëtore e zellshme nga Milanoja, por dora e kuqe e së shoqes i preku supin:
- Xhirolamo, mos u bëj fëmijë. Ti e di vetë që ne duhet t'i jemi mirënjohës Rizmes.
Këtë e thoshte Ligji, Ligji i kapelebërësve të ndershëm.
- Po ky është një shpërblim, shpirtja ime, është një njohje e meritave të mia, është një shenjë nderimi!
- Lëri ato. Se mos marrin erë kolegët e tu nga të tilla ndjenja delikate! Kjo që të kanë dhënë është një lëmoshë, Xhiro, një lëmoshë dhe asgjë më shumë.
Ajo e thirri me emrin Xhiro, siç e kishte thirrur dikur në atë kohë kur, i pamartuar, ai i vinte rrotull dhe kur sytë e saj, tek të cilët tani vetëm ai mund të gjente hijeshinë e dikurshme, i buzëqeshnin.
- Nesër ti do të blesh një kulaç tjetër pak më të vogël, neve do të na mjaftojë dhe do të marrësh katër qirinj të kuq, nga ata që ka në vitrinën e magazinës së Standit. Do të bëjmë një festë për kokë të festës.
Të nesërmen ai mori me të vërtetë një kulaç që nuk dihej se nga vinte; veç kësaj mori jo katër, por dy qirinj të çuditshëm dhe, me anë të një zyre të posaçme, ia dërgoi kulaçin e tij vigan avokat Rizmes, gjë që i kushtoi edhe dyqind lireta.
Veç kësaj, mbas Krishtlindjeve atij ju desh të blinte edhe një kulaç tjetër, të cilin e preu feta-feta dhe e shpuri në qendrën e tij të punës, sepse shokët e kishin qortuar me të qeshur se ai nuk i kishte lënë të provonin qoftë edhe një thërrmijë nga shpërblimi i vet madhështor,
Por fatin e kulaçit të parë e mbuloi misteri.
Ai vajti në agjencinë “Rrufeja” për të marrë vesh nëse kishte arritur dhurata e tij në vendin e caktuar, apo jo. Atëhere i paraqitën me paturpësi një regjistër nënshkrimesh, që vërtetonin se këtë apo atë send e kishte marrë i interesuari; në regjistër dukej firma e shërbëtorit të avokatit, e shkruar shkel e shko.
Po ç’është e vërteta, mbas festës erdhi një kartvizitë “me mirënjohjen më të thellë dhe urimet më të mira”.
Nderi i familjes kishte shpëtuar

--------------------------------------------------
1) Në Itali punëtorët dhe nëpunësit marrim nganjëherë në fund të vitit një shpërblim në të holla, që është sa një rrogë mujore.