Prof. As. Dr. Aleksander Kocani

Ndër shekuj e mijëravjeçarë qytetërime të ndryshme kanë populluar planetin tonë e më pastaj janë zhdukur nga faqja e dheut, shpesh duke mos lënë as edhe ndonjë gjurmë të dukshme të ekzistencës së tyre. Mendohet se disa janë zhdukur për shkak të katastrofave natyrore të tipit të përmbytjeve gjigande të shkaktuara nga shkrirja e akullnajave si rezultat i ngritjes së temperaturës në rang globi, apo tërmeteve dhe shpërthimeve vullkanore. Për të tjerat thuhet se shkak ka qenë degradimi i brendshëm i tyre, si rezultat i bjerrjes së vlerave morale dhe atyre shpirtërore në përgjithësi. Për rëndësinë shumë të madhe që ka sistemi i këtyre vlerave për vetë ekzistencën e një qytetërimi, do të mund të guxonim ta cilësonim atë si një farë “infrastrukture” apo “rrjeti” shpirtëror që siguron lidhjen, kohezionin e brendshëm të korpusit të komponenteve që përbëjnë qytetërimin. Prishja e këtij “rrjeti” shpirtëror, i cili, si të thuash, siguron ekuilibrin social, do të çonte në shpërbërjen e qytetërimit përkatës. Librat e shenjtë (Kur'ani, Bibla etj.) dhe historia dëshmojnë për ekzistencën dhe zhdukjen e shumë qytetërimeve të niveleve të ndryshme për arsye se nuk kanë arritur të krijojnë apo të mbajnë një “infrastrukturë” të tillë shpirtërore të qëndrueshme. Tipike për këtë janë historitë e zhdukjes së popujve të Nuhut (apo Noes), Lutit (ose Lotit), Saliut etj., të cilët u ndëshkuan nga bjerrja (zvetënimi) e vlerave morale e shpirtërore në përgjithësi.
Dihet që çdo shoqëri përbën një bashkësi individësh që janë të lidhur me njëri-tjetrin në një mënyrë tepër të ndërlikuar sa me “fije të dukshme” të marrëdhënieve shoqërore, materiale, aq edhe me “fije të padukshme” të marrëdhënive shpirtërore. Parë në përgjithësi, këto “fije” sigurojnë strukturimin e raporteve biologjike, sociale dhe psikologjike të çdo “Uni” me “Tjetrin”, ku me këtë të fundit kuptohen jo vetëm individët e tjerë, por edhe grupet sociale (përfshirë këtu edhe atë të përkatësisë sociale). Ndër këto “fije” bëjnë pjesë edhe vlerat, qofshin ato “materiale” apo shpirtërore, të cilat i shërbejnë individit si një farë “reperi” shpirtëror që e orientojnë në përzgjedhjen e koncepteve, gjykimeve, sjelljeve dhe veprimit social. Por, ndërkaq vlerat e quajtura “materiale” apo “materialiste” i imponojnë individit që bazohet në to një mënyrë të pari të gjërave dhe një sjellje e veprim që kushtëzohet prej saj, thellësisht individualiste, egoiste. Kështu që për të siguruar “balancën” sociale, të prishur nga pozicionime të tilla shpërbërëse të individëve që kanë përqafuar sistemin vleror “materialist” apo “të mbijetesës”, siç e cilëson atë R.Inglehart (një nga studjuesit më me zë në fushën e vlerave), shoqërisë do t'i duhet që të shpenzojë pa dobi shumë mund, forca e mjete materiale për të “farkëtuar” mekanizma sociale, që do të kompensonin efektet shkatërruese të veprimit të këtij sistemi në emër të mbrojtjes së interesave të përbashkëta dhe të ruajtjes së shoqërisë në tërësi. Në se sistemi vleror i quajtur “materialist” përbën sistemin sundues në një shoqëri, atëherë ai do ta frenonte, në mos po do ta ndalonte zhvillimin e saj. Ekziston edhe rreziku që kjo shoqëri të kthehet mbrapa dhe të degradojë, në rast se pothuaj të gjithë individët e saj adaptojnë këtë sistem vlerash jo shpirtërore. Krejt ndryshe qëndron puna me “antipodin” e tij. Kur ai udhëheq jetën shpirtërore dhe veprimin social të individëve të një shoqërie, ajo përparon dhe është në ngjitje. Madje mund të thuhet se historia tregon se shkëlqimet e qytetërimeve të kaluara u korrespondojnë periudhave kur ato kanë vënë në epiqendër të funksionimit e zhvillimit shoqëror vlerat shpirtërore. Shembull tipik është këtu rasti i lulëzimit të qytetërimit të lashtë athinas me bazë Polisin, apo ai i Romës së lashtë që shkëlqeu kur u bazua në vlera shpirtërore dhe ra së bashku me degradimin moral të shoqërisë romake. Mbas tyre shembull i shkëlqyer është ai i krijimit dhe lulëzimit të qytetërimit arab, në sajë të ndërtimit të një shoqërie dhe një kombi të bazuar në një sistem të fuqishëm vlerash shpirtërore. Këtij qytetërimi ia detyrojmë ne edhe Rilindjen europiane, e cila nuk është gjë tjetër veçse një dalje në dritë i qytetërimit të lashtë grek të mbrojtur dhe përsosur më tej nga qytetërimi brilant arab. Për nga vetë rëndësia që kanë vlerat shpirtërore, qytetërimet e ndryshme janë përpjekur që të krijojnë mekanizma të posaçme institucionale juridike ose shoqërore, të cilat do të siguronin mbijetesën dhe qëndrueshmërinë e këtyre vlerave. Në se do ta konceptonim në mënyrë figurative një qytetërim si një qënie të gjallë, atëherë do të mund t'i kategorizonim këto mekanizma institucionalë si pjesë të skemave “vetëmbrojtëse” që sigurojnë mbijetesën e tij.
Në një kuadër të tillë edhe qytetërimi shqiptar, mjaft i lashtë, ka prodhuar mekanizmat e tij vetëmbrojtëse në trajtën e institucioneve që bazohen në vlerat shpirtërore të tilla si besa, kodi i mikëpritjes apo miku, familja, atdhedashuria, ndershmëria etj. Le të përmendim këtu kodin apo institucionin e respektimit të të vdekurit që ka ndërtuar qytetërimi i kahershëm shqiptar dhe që nëpërmjet shekujve ka ardhur i pacënuar e veprues deri në ditët tona. Mjafton që të përmendim këtu se studjues të shumtë e kanë komentuar pjesën e Iliadës ku mbreti Priam i lutet Akilit që të mos e përdhoste më kufomën e të birit, Hektorit të vrarë nga ai dhe t'ia japë për t'i bërë nderet përkatëse, si një dëshmi që grekët tashmë kishin dalë nga gjendja e egërsisë, barbarisë në një qytetërim, me qenë se kishin krijuar institucionin e tabusë së nderimit të të vdekurit. Pra krijimin e këtij institucioni ata e konsiderojnë si tregues esencial të pasjes ose jo të një qytetërimi. Ndërkaq, në një kuptim më të gjerë, mund të shikohet institucionalizimi i nderimit të të vdekurit në thelb si miratimi social i bashkëjetesës dhe i pranimit të “tjetrit”, tashmë i pranishëm vetëm shpirtërisht, por jo fizikisht në shoqëri. Ndërsa pranimin e “tjetrit” si fizikisht, ashtu edhe shpirtërisht, në qytetërimin shqiptar e kanë institucionalizuar dhe vazhdojnë ta institucionalizojnë vlerat e humanizmit, e kodit të mikut, e tolerancës fetare dhe asaj etnike, kodi i mirëkuptimit fqinjësor (bashkëqytetar, bashkëfshatar, bashkëkrahinor) etj. Mund të veçonim këtu si një shembull të njohur e vlerësuar lart edhe nga bota atë të tolerancës fetare. Në shoqërinë shqiptare në shekuj kanë jetuar në paqe e harmoni të plotë besimtarë të feve islame, ortodokse dhe katolike. Është domethënës këtu qoftë edhe një fakt i thjeshtë që lidhet me etikën tolerante fetare dhe që ka të bëjë me respektimin dhe vizitat reciproke të besimtarëve të feve të ndryshme gjatë festave përkatëse fetare. Parë në një perspektivë krahasuese me vende të tjera, afër apo larg nesh, mund të thuhet se qytetërimi shqiptar ka ditur të ndërtojë dhe mbrojë institucionin e tolerancës fetare, duke bërë kujdes të veçantë që të mos lejonte as luftën politike të mbartej e të shndërrohej në çështje fetare dhe as këto të fundit të shndërroheshin në problem politik. Kështu, shoqëria shqiptare e ka ruajtur si një tabu të shenjtë të drejtën individuale për të zgjedhur apo ruajtur besimin dhe identitetin fetar, duke mos lejuar që, të themi, e drejta e konvertimit fetar të futet në ingranazhet e politikës. Nuk ndodh gjithandej kështu. Madje rreth e përqark ka shoqëri që edhe mund të përfitonin nga kjo përvojë emancipuese e qytetërimit shqiptar. Shembull tjetër i njohur është ai që lidhet me aplikimin e vlerës së humanizmit nga qytetërimi shqiptar. Dihet se prej shekujsh ai ka farkëtuar institucionet e të drejtës zakonore që siguronin, midis të tjerave, strukturimin e mendimit, sjelljes dhe veprimit të individëve të shoqërisë shqiptare në përputhje edhe me vlerën e humanizmit. Dëshmitë në të mirë të saj nuk janë të pakta. Mjafton të përmendim se në luftime, ndryshe nga mjaft kundërshtarë të tij, shqiptari e trajtonte me dinjitet “tjetrin” -kundërshtar, duke mos shfaqur akte barbarie e egërsie, apo cënim të grave, pleqve dhe fëmijëve. Nuk ka ndodhur asnjëherë që ai të përdhoste kufomën e kundërshtarit të vrarë. Me mjaft peshë humanizmi ka qenë dhe sjellja ndaj kundërshtarit të mundur. Ai nuk fyhej, nuk përbuzej, nuk linçohej, por përkundrazi trajtohej me njerzillëk, madje edhe mbrohej e ndihmohej në rast rreziku. Kështu u veprua në Luftën e Dytë Botërore me ushtarët e ushtrisë italiane kur ajo kapitulloi në Shqipëri. Ushtarët italianë, ashtu si dhe hebrejtë, aq shumë të kërkuar nga nazistët, nuk iu dorëzuan nga bujtësit shqiptarë gjermanëve, ndonëse kjo mbarte rreziqe e pasoja të rënda për ta.
Si përfundim mund të thuhet se qytetërimi shqiptar ia ka arritur që të ndërtojë në shekuj mekanizmat e veta shoqërore për të strukturuar marrëdhëniet e individit me “tjetrin”, qoftë ky tjetër nga besimi fetar, nga etnia, apo nga ndonjë vend tjetër, bazuar në vlerat e humanizmit, tolerancës, bashkëjetesës e mirëkuptimit