Presheva

[shendelli]

Arkelogjia e territorit të komunës së Preshevës
Komuna e Preshevës shtrihet në pjesën qendrore të Siujdhesës Ballkanike. Territori i komunës së Preshevës shtrihet në luginoren meridionale të Moravë-Vardarit, e cila lidh përsëgjati këtë siujdhesë mu në pikën ku takohen këto dy lugina të mëdha, kjo është kërrusja e Preshevës. Nëpër luginën e Moravë-Vardarit qysh nga periudha parahistorike pandërprerë kanë lëvizur kultura të ndryshme në drejtim jug-veri dhe anasjelltas. Pozitën gjeografike të komunës së Preshevës e bën të rëndësishme edhe shtrirja e saj në udhëkryqin ku magjistralja e luginores së Moravë Vardarit prehet nga një udhë e tërthortë ballkanike me rëndësi të veçantë, e cila shtrihet në drejtim lindje-perendim dhe lidh Ballkanin lindor me atë perendimor. Edhe në këtë drejtim qysh nga parahistoria e këndej kanë rrymuar kultura të ndryshme. Kështu, pozita e jashtërëndomtë gjeografike si dhe kushtet e përshtatshme natyrore që ka komuna e Preshevës, kanë bërë që territori i saj të banohet qysh nga periudha e neolitit, e qe vazhdon të banohet edhe gjatë periudhave të mëvonshme, te bronxit, të hekurit e deri në ditët tona. Është e ditur se tërë Ballkani perendimorë dhe pjesa më e madhe qendrore e tij në të kaluarën banohej nga fisi ilir daradan, nga rrënja e pavenitur e të cilëve padyshim janë shqiptarët e sotëm. Këtë e dëshmojnë të dhënat arkeologjike, antropologjike, kulturore-historike, gjuhesore, etnologjike etj.

Në territorin e komunës së Preshevës deri më sot janë bërë hulumtime të parëndësishme arkeologjike. Kryesisht është bërë rekognoscimi, ndërsa gërmime të vogla dhe të pjesshme sondazhi vetëm në dy vende: në Kështjellën e Bushtranit (1977) dhe në Kacipup të Rahovicës (1977-78) nga arkeologët serb. Është interesant të përmendet se arkeologët e Muzeut popullorë të Vranjës numrin më të madh të vendgjetjeve arkeologjike, siç thonë vetë, e kanë rradhitur jo në bazë të hulumtimeve në terren, po në bazë të thënieve nga populli.

Vendgjetjet arkeologjike në territorin e komunës së Preshevës janë të përhapura në tre breze të gropës së Preshevës: në fushën e Preshevës, në skajin e fushës (gërykat e lumenjve në fushë, brigjet, podet dhe tarracat) dhe në brezin malor. Gjatë rekognoscimeve të pjesëshme të kësaj treve janë evidencuar dhjetra vendbanime, varreza etj. që nga periudha e neolitit të hershëm e deri në antikën e vonshme. Rekognoscimi i tridhjetëegjashtë vendgjetjeve arkeologjike është bërë nga autori i këty rreshtave (në Karadak të gjitha vendgjetjet (19), në Fushën e Preshevës (6), në skajin perendimor (9) dhe në skajin lindor (2).

Gjurmet më të vjetra të kulturës lëndore në territorin e komunës së Preshevës datojnë qysh nga periudha e neolitit të vjetër. Mirëpo, është e mundshme që kjo trevë (për shkak të pozitës gjeografike shumë të rëndësishme dhe kushteve natyrore të përshtatshme) të jetë banuar edhe në përiudhën e paleolitit, por ende nuk kemi zbulime lëndore të kësaj periudhe, që do të dëshmonte këtë mundësi.

[shendelli]

Vendgjetjet nga periudha parahistorike
Guri i Gjatë në bregun e majtë të Rekës së Zezë (Lumi i Tërnavës), gjendet rreth 2 km në perendim të Tërnavës. Ky është vendbanimi më i vjetër parahistorik i zbuluar deri më sot në territorin e komunës së Preshevës.

Kështjella e Bushtranit gjendet përmbi katundin Bushtran. Ky vendbanim zhvillohet në periudhën e hekurit të vjetër – mbarimi i shekullit VIII dhe fillimi i shekullit VII para erës së re.

Rahovicë vendbanimi dardan i tipit oppidum në vendin e quajtur Kacipup, skaji perendimor i katundit Rahovicë. Ky vendbanim i fortifikuar dardan zhvillohet nga shekulli VII e deri në shekullin II dhe I para erës së re.

Geraj vendgjetja në verilindje të katundit Geraj, bregu përmbi katund.

Stanec tri vendgjetje: në Livadhin e Deleve, 1 km ne veri të katundit; në kurrizin përmbi Lagjen e Dinarëve dhe lugun e quajtur Grykë, 2 km në jug të katundit.

Buhiç vendgjetja 50 m në verilindje të shkollës.

Ilincë vendgjetja në bregun e djathë të Lumit Stanec, përballë vendit të quajtur Urat.

Valë 2 km në veriperendim të Kështjellës së Preshevës.

Peçenë vendgjetja në afërsi të katundit.

Guri i Norçës përmbi Preshevë.

Depcë Kështjella e Lagjës Xhinaj.

Caravajkë Kështjella e Lagjës Iseukë.

Sefer dy vendgjetje: Kështjella 1 km në perendim, dhe Kështjella 2 km në jug të katundit.

Miratoc vendgjetja në bregun e djathtë të lumit Banjka, ndërmjet lumit dhe hekurudhës, rreth 150 m në jug të burimit kryesor të Banjkës.

Strezoc dy vendgjetje: rreth 200 m në verilindje dhe 100 m në lindje të lagjës Cer.

Tërnavë vendgjetja rreth 100-150 m në veriperendim të Gurit të Gjatë.

[shendelli]

Vendgjetja nga periudha antike
Kështjella e Preshevës në skajin perendimor të qytetit. Ka gjasa se kjo kështjellë daton qyshë nga parahistoria, kurse mbi gërmadhat e saj të jenë ngritur fortesa të periudhave të mëvonshme. Gjetjet lëndore arkeologjike dëshmojnë se themelet e kësaj kështjelle janë ngritur nga ilirët, përkatësisht nga dardanët. Në shekujt e parë të erës së re kjo kështjellë rindërtohet dhe bëhet qendër e rëndësishme strategjike dhe kulturore romako-ilire (shqiptare).

Rrëza lindore e Kështjellës së Preshevës qendër e rëndësishme kulturore.

Bregu i majtë i lumit të Kurbalisë, rrëza jugore e Kështjellës së Preshevës (vendbanim)

Tarraca në bregun e djathtë të Lumit të Kurbalisë në juglindje të kështjellës, përmbi dy mullinjtë (vendbanim).

Bregu i majtë i Përroit të Kështjellës së Preshevës, përballë kështjellës (vendbanim dhe varreza).

Vendi te çezma e lugut të Brinjës rreth 400 m në veri të Kështjellës së Preshevës (vendbanim).

Rrëza e Udhës së Brinjës së Preshevës 80-100 m në veri të Gurit të Gjatë (vendbanim dhe varreza).

Përzharë varrezë rumuli (varrezë ilire).

Përkulja e Përzharit (varreza).

Bukurocë tri vendgjetje përreth katundit.

Zhunicë qendër shumë e rendësishme ekonomike dhe kulturore. Këtë e dëshmojnë gjetjet lëndore sipërfaqësore (ujësjellsi, lënda ndërtimore, dy objekte të njëjta të sakrificës (njëri më i vjetër, tjetri më i ri) etj.

[shendelli]

Vendgjetja ndërmjet Zhunicës dhe Leranit
Kacipup, Kështjella e Rahovicës (vendbanimi i fortifikuar dhe varreza)

Tarraca në bregun e majtë të Lumit të Rahovicës, përballë xhamisë.

Raincë tri vendgjetje (në 2 dhe 2,4 km në perendim dhe në 88 m në lindje të katundit)

Corroticë dy vendgjetje rreth 1 km në jugperendim të xhamisë dhe skajin verior të katundit.

Bërçec në 0,8 km deri 1 km në verilindje të katundit.

Bushtran vendgjetja 200m në perendim të transformatorit.

Golimidoli në 1,5 deri 2 km ne perendim të katundit.

Leran pesë vendgjetje (në lagjën e epërme të katundit), vendbanim në 55 m në perendim të katundit, në 1km në veri të katundit, në skajin jugor të katundit dhe në 500 m në veri të katundit.

Norçë dy vendgjetje (në 200-250 m në juglindje të katundit dhe në skajin jugor të katundit, te xhamia).

Rrëza Lindore e Gurit të Norçës (vendbanim).

Strezoc në lagjën e Hashanëve 400-500 m në lindje të xhamisë dhe në lagjen Cer 1 km në veriperendim të saj.

Tërnavë rreth 200m në jugperendim të lagjës Jaka, në 1,5km në lindje të katundit në 2 km në verilindje dhe rreth, 1,8km në lindje të katundit (bregu i majtë i lumit të Tërnavës – vendbanim).

Cakanoc rreth 200m në jug të katundit.

Çukarkë rreth 200m në perendim të katundit.

Miratoc rreth 3km në lindje të katundit ( bregu i majtë i lumit Banjkë).

Kurbali në lagjën e Nuhallarëve, rreth 50 m në perendim të çezmës.

Stanec Kështjella e Stanict, një ndër kështjellat më të rëndësishme në territorin e komunës së Preshevës. Pozita gjeografike dhe topografike le të kuptohet se kjo kështjellë dikur ka paraqitur qendër të rëndësishme strategjike për të gjithë Karadakun. Edhe sot qendrojnë muri dhe kanali mbrojtës të saj. Për këtë kështjellë ekzistojnë legjenda mbi luftërat sakrificore të të parëve tanë - Ilirëve. Është e besueshme se kjo kështellë ka zanafillën që nga parahistoria, ndërkaq në periudhat e mëvonshme nga rrënojat e saj do të ngrihet fortifikata të reja; vendgjetja 1km në veri të katundit, në vendin e quajtur Ara e çafës dhe në 1,2km në verilindje të katundit, në vendin e quajtur Rrafsh i Muslisë (të gjitha vendbanime).

Caravajkë në shtratin e lumit të Stanecit ndërmjet vendit të quajtur Urat dhe shkollës së re të Caravajkës (vendbanim).

Ilincë në skajin lindor të katundit (vendbanim).

Livadhi i Sheit në fund të livadhit, ku ndan udha për në Buhiç (vendbanim).

Mali Ostrovicë në majën e saj (1168m), kështjellë.

Këto janë vendgjetjet e derisotme arkeologjike në territorin e komunës se Preshevës, por s`ka dyshim, numri i vendbanimeve, i varrezave e tjera, arkeologjike në komunën tonë është edhe më i madh. Mirëpo, nevojiten hulumtime arkeologjike në terren. Duke pasur parasysh rëndësinë kulturore dhe historike të arkeologjisë, jëmi të mendimit që në këto hulumtime patjetër të kyçen dhe arkeologët shqiptarë, mbasi treva e komunës së Preshevës paraqet një pjesë të trungut etnik shqiptar.

Për shkak të rëndësisë të veçantë kulturore dhe historike që kan objketet arkeologjike, nga një anë, dhe shkatërrimit të tyre nën ndikimin e dhëmbit të kohës, por mjerisht edhe nga dora e papërgjegjshme e njeriut, nga ana tjetër parapëlqejmë që objektet më të rëndësishmë arkeologjike në territorin e komunës së Preshevës të vihen nën mbrojtjen e qeverisë vendore. Objektet më të rëndësishme arkeologjike të cilat meritojnë mbrojtjen e komunës janë katër kështjellat: Kështjella e Preshevës, e Rahovicës, e Stanecit dhe e Bushtranit.