Nexhib be Draga

[biligoa]

“BESNIKU I VETES DHE I TOKES KU KISH LEË…!”

Nexhib be Draga (1868-1921)



Shkruan: Prof. Dr. Muhamet Pirraku - Prishtinë, 13 shtator 2008



· “Shkove me zemër të zhuritur se le Kosovën ndën zhgjedhën më të tmershme që mund të bëhet. Po fli qetë, Nexhib Be! Gjith Shqiptarët do vazhdojn reptësisht në luftën për realizimin e idealit të shenjt. Fli qetë Nexhib Be!” Gjon Basho



Emri Nexhib be Draga meriton të shkruhet, së paku, me germa të mëdha në faqet më të ndritshme të historisë kombëtare shqiptare. Them “së paku” nga se ai, me veprimtarinë e vetë politike kombëtare vetës i ka ngritur një monument të përhershëm në kujtimin historik të popullit shqiptar në përgjithësi. Emri Nexhib be Draga duhet të shkruhet krejt me germe të mëdha edhe nga fakti se trashëgimtarët e tij dhe veçanërisht i vëllai më i vogël, Ferat be Draga (1873-1945), jo vetëm se e ndjek në çështjen kombëtare, por me vepër kombëtare ia mbuloi dobësitë Nexhibit, intelektual me ndjenja të holla, politikan me laps në dorë për të llogaritur akëcilin hap të jetës dhe të veprimtarisë. Vërtet, është në dialektikë që i riu të bëhet më i mirë se paraardhësi. Edhe Nexhib be Draga ishte më i rëndësishëm për çështjen kombëtare se sa i et, Ali pashë Draga, kurse Ali Pasha, ishte më i rëndësishëm se sa babai i tij, Ali Ferhat Bej jetëshkurtër. Edhe gjenerata e katërt e Ali Ferhatit, i fisit Kelemend të Peshterrit, nipi i Nexhibit, Ali Ferat Draga, që jetoi dhe veproi në ekzil nga Lufta e Dytë Botërore, nuk e përlloçi kurrë veprën politike patriotike të Familjes Draga të Mitrovicës, Derë me taban denbabaden – siç do të thoshte populli.

Të shkruhet për historinë kombëtare shqiptare në vitet më të vrullshme të këtij shekulli 1908 – 1921, kur me gërshërë u pre fati i popullit shqiptar dhe i Shqipërisë, dhe veçanërisht për Lëvizjen Kombëtare të Kosovës në këto vite, e të mos përmendet emir dhe veprimtaria e Nexhib be Dragës është punë që nuk mund të bëhet, pasi këtë burrë e gjejmë të pranishëm, në një ose në mënyrën tjetër, në të gjitha momentet kur i është dashur popullit.

Veprimtari madhor i kombit shqiptar, N e x h i b Be Draga u lind në Mitrovicë në vitin 1868 dhe vdiq në Vjenë më 18 Maj 1921[3][3]. Gjyshi i Nexhib Be Dragës, Ali Ferhat Bej shërbeu në një xhami të Jeni Pazarit. Ai të birit të quajtur me emrin Ali i dha shkolla të drejtimit shoqëror dhe ushtarak. Ali Kelmendi do të bëhet i njohur veçanërisht ne kohën e Luftës ruso-turke të vitit 1976/77.

U priu njësiteve vullnetare shqiptare të viseve te Mitrovice – J. Pazar në Luftën për Pleme (Plevlje) të Bullgarisë, e njohur si Termopile e Perandorisë Osmane. Lufta për Plemen, të cilës populli shqiptar i këndoi këngë trimërie historike, ishte Luftë për mbrojtjen e shtegut që shpinte për në Shqipëri. Pas kësaj Termopile perandorake osmane Sulltan Abdylhamidi komandantit shqiptar që bëri famë me trimëri, Ali be Kelmendit, ia ndau titullin e lartë, ushtarak, Pashë.

Në vijim të Luftës së Plemes, Ali pashë Ali Ferhat be Draga – Kelmendi mori pjesë aktive në Lidhjen Shqiptare të Prizrenit dhe me sukses i bashkoi elementet etnike shqiptare dhe boshnjake në Veriperëndim të Vilajetit të Kosovës, e mbrojti kufirin etnik dhe historik të Shqipërisë në viset Shalës së Bajgorës, të Kollashinit dhe të Sanxhakut të Tregut të Ri (Jeni pazar, Novi pazar). Së këndejmi, i doli zot, së fundi, edhe çifllëkut prej 500 ha që ia kishte ndarë Sulltani në Mojstir për sukseset në Lufën e Plemes. Së këndejmi, Nexhib be Draga, si një pinjoll i një Dere që kishte dhënë personalitete në tre breza, dhe si bir Pashe, u rritë në gjirin e familjes me një traditë të formuar intelektuale, politike dhe ushtarake. Kjo i mundësoi të shkollohej në shkollat më me renome të Perandorisë Osmane, ku krijoheshin kuadro për administratë dhe nëpunësi të lartë. Vërtet, pasi e mbaroi idadinë (gjimnazin) në Çupërli (Veles) dhe Skollën e lartë mbretërore të profesioneve ekonomike “Mylqie shahane”, shumë vite specializoi dhe mësoi gjuhën frënge në Paris, ku u lidh me qarqet revolucionare te Turqve të rinj. Së këndejmi, në fillim të shekullit XX Nexhibin e gjejmë në shërbime zyrtare të larta në Shkup e gjetkë në Vilajetin e Kosovës dhe në Stamboll. Së bashku me Mazhar Beun, pejan me prejardhje muhaxhir nga Nishi – një “nacionalistë shqiptar e pastaj si renegat” (në shërbim të osmanizmit xhonturk), me të cilin Nexhibi pati rastin të punojë “...disa kohë për t’i ngjallë ndjenjat kombëtare në Kosovë“.

Veprimtari i shquar i çështjes kombëtare, Nexhib be Draga i pajisur me ide të Revolucionit Demokratik që aso kohe lëvronin shoqëritë evropiane, do të bëhet njëri ndër personalitetet drejtuese të Komitetit Bashkim e Progres: “Ittihad ve Terakki” (Bashkim dhe Përparim) të Turqve të rinj – “Jeuneturc” për Vilajetin e Kosovës dhe do ti kontribuojë fitores së Revolucionit Xhonturk të 23 korrikut 1908. Në gusht të vitit 1908, me mbështetje të Hasan Prishtinës, Nexhib Draga ishte forca morale e politike që inicioi dhe që e formoi Klubin Shqiptar “Bashkimi” të Vilajetit të Kosovës me seli në Shkup, i ndihmuar nga Hoxhë Kadri Prishtina, Bajram be Curri, Bedri be Pejani, Salih Gjukë Dukagjini, Nail Hyseni - Dana, Rrok Berisha e të tjerë.

Propaganda serbe antishqiptare e përqendruar në qendrën e Vilajetit të Kosovës vazhdimisht do të përpiqet për ta komprometuar Nexhib Dragën, për ta lidhur me politikën e saj për interesat pushtuese të Serbisë në tokat shqiptare, por kurrë nuk do t’ia dalin. Nexhibi, në vijimësi, preferonte me Serbinë fqinjësi të mirë, për serbët çifçinj në pronat e bejlerëve të Kosovës, preferonte rehati dhe paqe, kurrë dhunë, kurrë tradhti ndaj kombit për hir të interesave të Familjes Draga, e cila pronat i kishte në kufirin me Serbinë dhe në sulm të drejtpërdrejt të Serbisë gllabëruese antishqiptare. Së këndejmi, mendimi i Gjon Bashos se Nexhib be Draga ishte “Besnik i vetes dhe i Tokës ku kishte leë...” ishte vlerësim i drejtë dhe epokal për jetën dhe veprën e Nexhibit

[biligoa]

Lufta për shkolla dhe alfabet shqip -1908-1912



“Me alfabetin latin i hapim dyert e Kalasë

Evropiane, të bijtë e së cilës jemi”!

Nexhib be Draga



Në zgjedhjet e para për Parlamentin e Turqisë në dhjetor të vitit 1908 Nexhib be Draga u zgjodh deputet (përfaqësues) i popullit për Sanxhakun e Shkupit të Vilajetit të Kosovës. Kjo është një dëshmi se Nexhib be Draga ishte bërë i njohur në popull qysh para vitit 1908 edhe jashtë rrethit të vendlindjes dhe pikërisht në kryeqendrën e Vilajetit më kryengritës dhe më revolucionar të Perandorisë Osmane. Gazeta shqiptare “Besa” e Stambollit, e datës 26 janar 1909, duke folur për zgjedhjen e përfaqësuesve të katër vilajeteve të Shqipërisë: Ismail Qemalit, Hasan Prishtinës, Nexhib Dragës, Shahin Kolonjës e të tjerëve për perfaqsues të popullit, ata i quante “Lule të atdheut që ka dërguar këtu (në Stamboll), Shqipërija”, të cilët “do të përpiqen për atdheun tënë”. Si njëri ndër veprimtaret më të shquar të Klubit Shqiptar “Bashkimi” të Shkupit me ndikim permanent në qarqet xhonturke – ushtarake, politike dhe administrative në Vilajetin e Kosovës, qysh para vitit 1908, Nexhibi tashti, në kushte të Kushtetutshmërisë xhonturke - Hyrrietit (Lirisë), u bë shtyllë e fortë e shkollës dhe alfabetit shqip në Vilajetin e Kosovës dhe më gjerë në trojet shqiptare, ndjekësi dhe mbështetësi më besnik, më i devotshëm, i Hasan Prishtinës në këto fusha të kulturës, të jetës dhe të ardhmërisë shqiptare.

Korrespodenti i gazetës “Dielli” të Bostonit, i nënshkruar Benjamini, më 26 nëntor 1909, duke folur për përpjekjet e Hasan be Prishtinës për shkollën shqipe, për luftën e tij në parlamentin e Stambollit dhe në terrenin shqiptar do të konstatojë: “...s’kam të drejt të rri pa e përmend këtu edhe zotëninë Nexhib Dragën, i cili edhe ky po përpiqet për dit edhe ma fort për të mirën e kombit; vetëm lypset qi ky atdhetar të ken pak ma tepër vullnet pse kish me mujt me i vjeft kombit ma tepër se kërkush më Kosovë sidomos materalisht, sepse ka një pasuni të pamas”.

Në luftën kombëtare për sendërtimin e programit dhe të rezolutës se Kongresit të Alfabetit në Manastir (14-22 nëntor 1908) Nexhib be Draga kurrë nuk u luhat dhe i qëndroi besnik parimit të tij luftarak: “Me alfabetin latin i hapim dyert e Kalasë Evropiane të bijtë e së cilës jemi”! Me mençuri guxim dhe autoritet e minoi plotësisht, Kongresin Xhonturk të Dibrës (23 korrik 1909), i cili kishte për qëllim të nxirrte dhe të flakte nga përdorimi alfabetin shqip latin për gjuhën shqipe. Këso kohe, krahas Hasan be Prishtinës dhe Shahin be Kolonjës ishte krahu më i fortë i Ismail Qemalit rreth partisë liberale opozitare “Ahrar” dhe kontribuoi në veprimtarinë kulturore e kombëtare - arsimore të Klubit Qendror “Bashkimi” të Stambollit, i cili kishte rolin e një ministrie shqiptare të arsimit dhe të kulturës në kushte të shtetit shqiptar në lindjen e sipër.

Nga fundi i vitit 1909 dhe në fillim të vitit 1910, Nexhib be Draga ishte deputeti më i sulmuar nga qarqet politike e publicistike xhonturke, por edhe nga qarqet propagandistike antishqiptare serbe. Nexhibi ishte luftëtari i pa kompromis në luftën shqiptare për alfabetin shqip të aprovuar në Manastir, dhe midis deputetëve që mbaronin alfabetin latin për shqipen në Parlamentin perandorak osman e kishte vendin midis kryesorëve. Kjo u vërtetua me angazhimin e tij në takimin e deputetëve shqiptare në lagjen e Stambollit - Pare Palace ( ku ishin shumica e selive të përfaqësive botërore), e në të cilin u diskutua për Çështjen e alfabetit shqip. Sipas të dhënave te korrespodentit te gazetës ”Bashkimi i Kombit” të Manastirit, deputetet shqiptarë më të zëshmit për Alfabetin latin për gjuhën shqipe, ishin: Myfid be Libohova, Hasan be Prishtina dhe Nexhib be Draga, të cilët në emër të deputetëve partizanë të alfabetit latin për shqipen “vane përpara Ministrit dhe i dhanë protestën” kundër provokimit të vlimeve në terren në dëm të alfabetit latin për shqipen, e për futjen e shkrimit arab-osman. Nexhib be Draga, personalitet i ngritur politikisht dhe shkencërisht, siç do të shihet, u vu në ballë të forcave shqiptare për të mbrojtur alfabetin kombëtar dhe për ta shporrur alfabetin arabo-osman të propagandës së huaj xhonturke, serbe, bullgare e greke për shqipen. Këto propaganda e përqendruan punën kryekreje në viset e Vilajetit të Kosovës dhe të Manastirit, por edhe gjetkë në Shqipëri. Gazeta”Bashkimi i Kombit” e Manastirit e përcolli me kujdes aktivitetin politik kombëtar të Nexhib Dragës përball furtunës kundër Alfabetit të Kongresit të Manastirit në kryeqendrën e Vilajetit të Kosovës, më 20 janar 1910, dhe shkroi: “Die i nderçimi deputet’ i Mitrovicës Nexhib be Draga shkoj për në Ysqyb” - për ti ndalur vlimet e provokuara kundër alfabetit shqip nga armiqtë e kombit shqiptar të mbështetur nga një dorë e ulemasë shqiptare islame.

Realiteti, ngase Shkupi në këtë kohë ishte bërë njëra ndër qendrat e propagandës antishqiptare serbe e bullgare, çështja e alfabetit shqip në Shkup dhe rrethinë mori përmasa të një përçarje kombëtare. Veçanërisht propaganda serbe nuk zgjodhi mjete për ti përçarë shqiptarët në fushën të alfabetit, me shpresë se shqiptarët do t’i kapnin edhe armët për qërim hesapesh të përgjakshme midis kundërshtarëve të të dy taborëve – luftëtarë për alfabetin latin për shqipen dhe ithtarëve të mbështetur për alfabetin arab. Posaçërisht do të përpiqen për komprometimin e Nexhib be Dragës dhe të Hasan be Prishtinës, të cilët konsideroheshin shtylla të cilat do të kurorëzonin me sukses edhe pikën më të ndjeshme të Rezolutës së Kongresit të Manastirit, atë për ta vendosur definitivisht Alfabetin latin, të sotëm, për alfabet kombëtar të kombit shqiptar. Qarqet politike xhonturke shoviniste dhe një pjesë e ulemasë shqiptare, gjithsesi të nxitur nga propagandat e huaja që shtiheshin miq të kombit shqiptar, në Shkup e formuan “Shoqërinë për shkruarjen e gjuhës shqipe me alfabet arab”, e cila i kishte vu vetës për detyrë te nxirrte alfabetin latin nga shkollat shqipe, pikërisht “në pjesën veriore të Arnautllakut” – të Shqipërisë, d.m.th. nga Vilajeti i Kosovës, ku synonin Serbia dhe Bullgaria.

Sipas një informate nga një agjent serb, më 20 janar 1910, dërguar Konsullit serb në Shkup, Nexhib beg Draga ka qenë timonier i tërë lëvizjes shqiptare kulturore në Vilajetin e Kosovës, i cili ka ndihmuar themelimin e Klubit kulturor kombëtar në Shkup dhe ka përkrahur punën e tij.

Propagandat e huaja bënë që edhe deputetët shqiptarë në Parlament të ndaheshin në dy taborë, në të ashtuquajtur nga të huajt: “Latinashë” dhe ‘Arabistë”. Në grupin e parë ishin 10 përkatësisht 11 deputetë, kurse në grupin e dytë ishin 14 përkatësisht 13 deputetë. Midis “Latinashëve” ndër më aktivët u dëshmuan Hasan be Prishtina dhe Nexhib be Draga[15][15].

Me 20 shkurt 1910 qarqet xhonturke antishqiptare dhe propagandat e huaja, veçanërisht ajo serbe, në “Xhaminë e Sulltan Muratit” në Shkup mbajtën një miting të ulemasë, të sheikëve dhe të parisë së komprometuar dhe fanatike kundër alfabetit latin në shkollën shqipe dhe për futjen e alfabetit arab për gjuhën shqipe me bindje se kështu kanë “marrë në mbrojtje besimin e shenjtë Islam dhe qëndrueshmërinë tonë të paluhatshme në përpjekjet kombëtare”.

Me rastin e mbajtjes së Mitingut në Shkup, kundër alfabetit latin, i cili është organizuar nga ana e Valiut të Kosovës, Mazhar Bedri Beut, Arif Hikmetit, intelektual nga rrethi i Kumanovës dhe Sahit Efendisë, deputetit të Shkupit[, Nexhibi dhe kontributin më të madh për mossuksesin e mitingut.

Madje, si njoftonte një fytyrë e panjohur Konsullin serb në Shkup, me 22 janar 1910, Draga bëri edhe takime me aderuesit e alfabetit latin në shqipet, në Hotelin “Liria” të Shkupit. Por përpos kësaj, Ai mori pjesë drejtpërsëdrejti në miting, në të cilin foli me letra të hapura kundër Valiut Mazhar Bedri be Pejanit dhe Komandantit të xhandarmerisë, Ismajl Efendisë, duke i fajësuar për turbullirat rreth alfabetit, por – “Si rrjedhim i parë i këtij mitingu është fakti se përnjëherë pas mitingut u lajmërua Stambolli se nga tashti deputetin, Nexhib be Dragën nuk e njohin për deputet të vetin, mbasi që e “ka humbur tërë besimin në popull dhe është bërë tradhtar” - njoftonte një i besuar i konsullit serb në Shkup, më 22 janar 1910.

Kështu, Porta e Lartë dhe Komiteti i Turqve të rinj nuk kursenin mjetet për ta shtypur lëvizjen e alfabetit në viset e banuara me shqiptarë, - “Por kur të merrej parasysh se Nexhib Draga dhe Hasan Prishtina, luftarë për alfabetin latin, gëzojnë respekt të dukshëm në mesin e shqiptarëve - ka gjasa se fare lehtë do të ngadhënjej ideja shqiptare në të gjitha vendet - e Shqipërisë Veriore” – theksonte Spira Haxhí Ristiq, në raportin e datës 23 janarit 1910, drejtuar Konsullit serb në Shkup.

Ndërsa gazeta e serbet osmanli, “Vardari” i Shkupit, më 24 janar 1910, në mes tjerash shkruante se, - “Po flitet se edhe çarqet qeveritare i kanë smirën këtij të kreu shqiptar, por neve nuk na është e njohur se a e ka dorëzuar mandatin e deputetit” -përfundonte “Vardar”. Përkundrazi, siç e lajmëronin konsullin serb në Shkup, me 24 janar 1910, Nexhib Dragës nuk ju thye morali dhe vazhdoi rrugën për në Veles dhe gjetkë, për të thelluar agjitimin për alfabetin latin për gjuhën shqipe[21][21]. Meqë, në këtë kohë, punonin shkolla private dhe shtetërore në të cilat në disa mësohej alfabeti latin ndërsa në të tjerat ai arab, “Nexhip be Draga u bë krah i fuqishëm për alfabetin latin në të gjitha shkollat” - njoftohej konsulli serb më 27 janar 1910.

Agjitimi i qarqeve qeveritare në drejtim të alfabetit latin vazhdonte edhe më. Organizoheshin edhe mitingje tjera, në të cilat demaskoheshin aderuesit e alfabetit latin. Kështu, si njofton njeriu i nënshkruar “Sabah”, më 28 janar 1910, në mitingun e Kaçanikut të mbajtur diku në mes të datës 20 e 25 janar 1910 - “Në këtë miting është manifestuar mosbesim ndaj Nexhib Dragës, deputetit të popullit për Shkup”.

Patrioti largpamës, Nexhib be Draga iu kundërvu trimërisht dhe me mençuri rrymës të ithtarëve të alfabetit arab për shqipen, duke e denoncuar si lëvizje të dëmshme për ardhmërinë e popullit shqiptar[24][24], kurse gazeta “Stamboul” e Stambollit, më 31 janar 1910 do të shkruaj: “Die u mbajt këtu (në Shkup) nji Kongres prej saa të parë (të) vendit shqyptarë muhamedan, të cilet vendosnë të përdorin alfabetin me letra harapçe për shkollat e Shqipënisë. Ky vendim u votu prej nji shumicesh madhe njerzish. Atë alfabet që vendosnë të përdoroin këta zotërij ta main për vedi e asnji njeri se njeh as do ta njoh se di as do ta diin e t’tanë Shqipënija ngrihet n’kamë tui than turp për këta njerëz (po thomi njerzë per mos me thanë ndryshe).

Kongresit i Manastirit është këtu i gjallë per me na diftue jo vetum neve por gjith botës, se nji tjetër alfabet s’bajm kabullë përveq atii Toskë e Gegë, mysliman e t’krishtenë të gjithë me nji zaa vendosnë per të perdorue per gjuhen shqipe. T’gjith praa burra e graa, pleq e të rii do të therasin më nji zaa – Rrnoftë Shqipërija!, Rrnoftë alfabeti shqiptarë, Rrnoftë Kongresi i Manastirit!”

Pas shumë përpjekjeve të Hasan be Prishtinës dhe të Nexhib be Dragës gjuha shqipe u fut në “Darul Maulim” (Shkolla Normale) të Shkupit, në “Idadinë” (gjimnazin) dhe në Shkollën Edukative “Meçteb-i- Edeb” të Shkupit. Në këto shkolla shqipen e ligjëronin dy rilindësit dhe publicistët e shquar pejanë: Bedri Be Pejani dhe Salih Gjukë Dukagjini. “ Në Shkup u vendos me msue giuhen shqype me shkroia t’veta” – do të konstatojë “Bashkimi” i Shkodrës, më 6 shkurt 1910[26][26]. Ministri i arsimit të Turqisë, i provokuar dhe i nxitur nga propagandat e huaja dhe nga një pjesë e ulemasë dhe krerëve islam fanatikë, me 23 janar 1910, lëshoi urdhëresën qe “gjuha shqipe në të gjitha shkollat në brendi të Vilajetit të jepet vetëm me shkronjat arabe”.

Kjo urdhëresë u dha, akoma, fuqi qarqeve reaksionare antishqiptare në shumë vise të vilajetit të Kosovës. Më 28 janar 1910 në Kaçanik u organizua një miting kundër alfabetit latin dhe kundër Nexhib be Dragës. Në miting u kërkua të mbyllen të gjitha shkollat shqipe ku mësohej e shkruhen me Alfabetin latin. Kurse vetëm pak ditë më vonë, nga shkollat shqipe të Gjilanit do të ndoqën dy mësues të mësimit shqip[29][29].

Veprimtarët e shquar, Nexhib be Draga dhe Hasan be Prishtina në Vilajetin e Kosovës qëndruan mbi një muaj, deri më 24 shkurt 1910. Në këtë kohë, pa pushuar, propaganduan për shkollën shqipe, për alfabetin latin kombëtar dhe sqaruan rrugët e luftës për fitoren e lirisë mbi robëruesin shekullor dhe armiqtë e jashtëm të Shqipërisë. Gjatë kësaj kohe i dërguan në Evropë rreth 40 aktivistë të Lëvizjes Kombëtare Shqiptare me detyrë të propagandonin për shkollën shqipe dhe për alfabetin kombëtar latin si dhe të mblidhnin ndihma për shkollën shqipe të rrezikuar nga robëruesi osman shekullor dhe nga propagandat e huaja.

Për përpjekjet e këtyre dy Burrave të kombit të përkrahur nga “një tokë nga parësia e Kosovës” në luftën parlamentare për mbrojtjen e alfabetit kombëtar dhe të shkollës shqipe do të shkruajë edhe “Flamuri” i Bostonit, më 18 shkurt 1910. Si përgjigje më e mirë e Hasan be Prishtinës dhe e Nexhib be Dragës për qeverinë osmane- xhonturke dhe për qarqet antishqiptare ishte dërgimi edhe i një kontingjenti të rinjsh kosovarë në Normalen e Elbasnait. Korrespodenti i gazetës “Dielli” të Bostonit, i nënshkruar “Liridashësi” do të konstatojë: “Këto ditë më të vlerët, më të dëgjurarit dhe të vetmit me moral nga deputetët e Gegënisë, Hasan Beu me Nexhib be Dragën ndodhën në Ysqyp e në Mitrovicë, nga shkaku i poshtërsie qe mbjell Xhemieti për ta, duke i kallëzuar nëpër zgjidhësit e tyre si nëpër terë popullin shqiptar në Gegëri si reaksionarë dhe si për të shitur në Austri e në Kauristan”. Më tytje, “Liridashësi” i thërriste lexuesit të gëzohen për fatin që populli kishte dy përfaqësues si Hasanin dhe Nexhibin dhe u vinte në pah se Hasani kishte shkruar se “hovi dhe koha e fanatikëve shkoi”, kurse “Nexhib Beu n’ anën tjetër, si gjigant, i mban krahun sivëllajt të tij dhe rreth syresh, posi vala në shembet, thyhet hovi dhe yryshi i fanatizmës, të cilën me aq dinakëri dhe pabesi e mbolli politika mykur xhonturke”.

Korrespodenti i “Diellit”, duke përcjellë me kujdes veprimet e Nexhib be Dragës dhe të Hasan be Prishtinës në fushë të arsimit shqip, në një kohë vërtet të trazuar, do të konstatojë se “Nexhib be Draga dhe Hasan be Prishtina u kthyen nga udhëtimi qe kishin bërë në Shqipëri. Kryelartët atdhetarë e deftuen me të teprë veten e tyre si mpronjës të së dreqtës e të burrërisë. Ua pastë hua kombi shërbimet dhe u lumtë! Në shkollën Normale vanë dhe 15 nxënës të tjerë nga Shkupi“[32][32]. Po kështu, gazeta “Shqypëja e Shqypënis” e Sofjes më 11 mars 1910, i njoftonte lexuesit se Hasan Prishtina dhe Nexhib Draga “me gjindjen e tynej ju kundërshtuen valiut” të Kosovës, Mazhar Bedri Beut, ish shok veprimi i Nexhib be Dragës, dhe kërkuan nga Qeveria osmane- xhonturke që atë ta tërhiqte nga posti i Valisë së Kosovës, me kërcënim se “do ngjajn ndryshe punët”. Këta dy patriotë të devotshëm e hodhën poshtë vendimin e valiut për ndalimin e shtypit shqip në Vilajetin e Kosovës dhe kërkuan kthimin e mësimit të gjuhës shqipe në “Idadinë” e Shkupit dhe të ligjëruesit të saj, Salih Gjukë Dukagjinit.

Vërtet, Kryengritja e Madhe e Kosovës, e vitit 1910, do të bëhet një pretekst i mirë për t’i mbyllur shkollat shqipe, klubet shqiptare, shtypin shqip dhe shtypshkronjat shqiptare. Kështu, deri nga mesi i vitit 1910, u mbyll edhe Klubi “Bashkimi” i Shkupit, planifikuesi dhe koordinatori i punës arsimore në gjuhën shqipe në mbarë Kosovën[34][34]. Por lufta e rreptë e parlamentarëve shqiptarë, ku shquhej edhe Nexhib Draga, do ta detyrojnë qeverinë xhonturke të bënte lëshime lidhur me shkollat shqipe dhe alfabetin kombëtar latin të gjuhës shqipe. Në muajin maj të vitit 1911 e përtëriti aktivitetin në mënyrën të riorganizuar edhe Klubi Qendror “Bashkimi” i Stambollit në krye me Abdyl be Ypin. Në Pleqësi të këtij klubi, midis të tjerave, ishin: Gani be Frashëri, Myfid be Gjirokastra, Hasan be Prishtina, Nexhib be Draga dhe Sylejman pashë Kolonja. Nga tashti “Të gjitha klubet në Shqipëri do të punojnë sipas programit qendror” të “Bashkimit” të Stambollit.

Roli i Nexhib be Dragës në luftën për alfabetin dhe shkollën shqipe në Kosovë e në mjediset e tjera shqiptare ishte i madh dhe i nderuar. Veprimtari i çështjes kombëtare shqiptare, Nexhib be Draga, luftën për shkollë e shkrim shqip dhe për tërësinë e njësisë etnokulturore e gjeopolitike të Shqipërisë nuk do ta ndërpresë deri në momentin kur do të arrestohet nga ushtria serbe, pas shpërthimit të Luftës Ballkanike.

Në muajt e parë të vitit 1911, Partia “Bashkim e Progres” ra nga pushteti. Në qeveri arriti partia “Hyrrijet-i Itilaf” (Liri e Marrveshtje), e cila i legalizoi alfabetin latin dhe shkollat shqipe. U hapën shumë shkolla shqipe në të gjitha qendrat e Vilajetit të Kosovës dhe në Vilajetet tjera shqiptare, por, Liria nuk zgjati shumë. Vazhduan të rreshtohen Kryengritjet e shqiptarëve, të VMRO-istëve bullgarë, e të komitëve çetnikë të Serbisë, sa që më në fund erdhi edhe Lufta e parë Ballkanike, pastaj edhe Lufta e Parë Botërore në dëm të Çështjes shqiptare.

[biligoa]

Politikan e përfaqësues i denjë i popullit



“Dy shqypëtar të shtrent vyejn sa dumbëdhet mijë vet!”

“Shqypëja e Shqypënis”



Veprimtari i Lëvizjes Kombëtare Shqiptare, Nexhib be Draga, ishte personaliteti i qetë, politikan për të cilin mund të thuhet se ecte shtigjeve të politikës edhe ditën me fener në dorë. Ishte mendimtar përparimtar i arsyeshëm, as shumë i ftohtë as shumë i valë, as një herë i manipuluar, në çdo kohë i përdorshëm për kryevendi, me fjalët rrasapet, që i zinin vend. Kishte shëndet të ligë e ndoshta edhe kjo ndikoi që fitoren ta mbështeste në fuqinë e fjalës dhe jo në fuqinë e armës. Nuk ndodhte të bënte hapim të gabuar. Në takim të parë me personalitete të panjohura mirë, linte përshtypjen e një zotërie, të një njeriu të salloneve të fildishta, të ahengjeve. Si të tillë do ta përshkruaj edhe rilindësi vullkanik, Josif Bageri – Rekasi, kryeredaktori dhe botuesi i organit “Shqypëja e Shqypënis” të Sofjës, në takimin që pati me Nexhibin sapo Josifi do të nisët në fushën e publicistikës kombëtare. Vërtet, Nexhib be Draga duket se fillimisht ia pati frikën Josif Bagerit, pasi ky punonte edhe jetonte në një shtet të huaj, ku ushqeheshin aspirata politike gllabëruese ndaj Shqipërisë. Ndaj, Nexhibi, si politikan i rryer, nuk iu shfaq hapur Bagerit, nuk iu shpërpall në takimin e parë, para se Ky ti jepte provat për besnikëri dhe të qëndrueshmëri ndaj Atdheut - Shqipërisë. Së këndejmi, Bageri arriti në përfundim të ngutshëm, se Draga nuk shpenzon për “çështjen kombëtare” por për “nevoja të xhonturqve”[38][38]. Edhe këto janë dëshmi se publicisti Josif Bageri ishte ca i rrëmbyeshëm në vlerësimin e Nexhib be Dragës, i cili çështjen kombëtare më hapur do ti referohet pas Kryengritjes se vitit 1909, përkatësisht pas shkretimeve të komandantit xhonturk, Xhavit Pashës në Kosovë. Nga tashti Nexhib be Draga, si njeri i penës që ishte, i demaskoi, përmes shtypit turk, paudhësitë e qeverisë turke dhe ekspeditën ndëshkimore të Xhavit Pashës në Kosovë. Të dhënat burimore flasin saktësisht se Nexhib be Draga e ndërpreu bashkëpunimin me xhonturqit nga vjeshta e vitit 1909, pas një takimi qe patën përfaqësuesit e Klubit “Bashkimi” të Shkupit me përfaqësuesit e Klubit të Xhonturqeve (Ittihadxhinjë) të Vilajetit të Kosovës, të cilët u paraqitën në emër të qeverisë perandorake dhe të Sulltanit. Takimi u mbajt në shtëpinë e valiut të Kosovës, pejanit Mazhar Beu, në nëntor të vitit 1909. Shkak për këtë takim ishte përpjekja e dy komitëve serbë për t’i lidhur për planet ekspansioniste serbe ndaj “Stara Sërbisë” - Dardanisë antike, dy oficerë të lartë të ushtrisë osmane në Shkup. Ky takim, sipas publicistit famëmadh, Bedri be Pejanit, i pranishëm në takim, shënoi një përpjekje ndër më të rëndësishmet të Lëvizjes Kombëtare Shqiptare për të lidhur një marrëveshje me qeverinë e Turqisë me interes jetësor për Shqipërinë dhe për Perandorinë Osmane - Turqinë. Palën shqiptare e përfaqësonte 11 anëtarë të Klubit shqiptar “Bashkimit” të Shkupit, kurse palën turke 22 vetë - xhonturq ittihadxhinjë. Patriotët: Nexhib be Draga, Bajram be Curri, Bedri be Pejani e të tjerë qartë e shënuan fushën për bashkëpunim shqiptaro-turk me interes të përbashkët për dy shtetet kombëtare, shqiptare e turke, që do të linden në rrjedhë të kohës. “Kjo konferencë ka nji randësi krejt të posaçme për dy arësyena kryesore: 1. pse dështimi i saj i ka provokue 90% kryengritjet e Kosovës : 2. pse ajo na jepë dokumentin më të fortë mbi forcat e Shqinris në Kosovë ahere e sot”.

Mbështetur edhe në të dhëna të tjera, burimore, mund të konstatojmë se përfaqësuesit shqiptarë të Vilajetit të Kosovës kërkuan nga xhonturqit që në Shqipëri të lejohej zbatimi i një politike shtetërore perandorake, e cila do të përgatiste autonominë dhe pavarësinë e Shqipërisë, me çka do të evitohej rreziku nga copëtimi i Shqipërisë etnike dhe i Turqisë etnike nga ana e shteteve ballkanike. Rusi dhe Fuqitë e Mëdha Evropiane. Mirëpo, kjo kërkesë shqiptare u refuzua me kërcënim të armëve nga valiu Mazhar Bedri Beu, i cili foli në emër të Qeverisë Perandorake - turke: “Jemeni përban kambët e Perandorisë Ottomane kurse Shqipnia kryet. Pasi na po derdhim kaq shumë gjak për ti mbrojtur kambët, mereni me mend se me çfarë theorije kishim për t’a mbrojtë kryet po kje se shtrengohemi”. Më tutje, shqiptari besnik i osmanizmit, Mazhar Bredri Peja, gjithnjë në emër të Stambollit, vuri në spikamë se për ta thye rezistencën autonomiste shqiptare qeveria turke është e gatshme të vrasë e të rrënojë, e madje “nuk do ti përjashtojë nga litari as deputet e Shqipnis e as senatorët prej gjakut shqiptarë”. Sipas valiut të Shkupit, ushtria turke mund haste në rezistencë vetëm në Vilajetin e Kosovës, kurse për tri vilajetet e tjera të Shqipërisë: të Shkodrës, të Janinës dhe të Manastirit “nuk ka nevojë me lodhë kryet as pesë minuta”- transmeton besnikërisht madhori Bedri be Pejani.

Kërcënimet e renegatit Mazhar Bedri Beut, se Turqia do të likuidonte me lak në qafë të gjithë deputetët dhe senatorët autonomistë të Shqipërisë, sikur i dha forcë edhe më të madhe Nexhib be Dragës që të mos i largohej, nga thembrat, drenicasit Hasan be Prishtina në luftën parlamentare e politike të gjithanshme në terren. Koordinimi i mendimit politik të këtyre dy burrave kosovarë me vlerë e rendësi të madhe historike për kombin shqiptar, do të shihet në fushë të mbrojtjes së kryengritësve dhe të kërkesave të Kryengritjes së Madhe të vitit 1910. Nga tashti, organi i Rilindjes “Shqypëja e Shqypënis”, e Josif Bagerit do ta vlerësojë drejtë dhe meritueshëm rolin e Nexhib be Dragës në Lëvizjen Kombëtare Shqiptare: “Dy shqypëtar të shtrent vyejn sa dumbëdhet mijë vet!” – do të konstatojë “Shqypëja e Shqypënis”, më 27 mars 1910. Më tutje, vazhdonte: “Atëdhetaret e vlyet: Hasan bejë Prishtina dhe Nexhib bejë Draga, mjaft mir po mirren për shëndritjen e kombit shqypëtar, për të cilën jon gati edhe theror të bashk me shokët e vet dhe me gjith ata zgjedhësit e tynej, cilët patën fatin e mirë për me zgjedh burra për në mbledhit e kombit ottoman, për mburojën të vërtet. Këta dy deputetë të vërtet po mirren tani mjaft mirë për çështjën e udhës hekurit Tunë(Danub) - Adriatik, cila çështje mjaft e intereson tonë kombit Shqypëtar, se fitohet një gja, cila ngucën interesat t’ona”.

Në vazhdim, gazeta “Shqypëja e Shqypënis”, duke folur për shkaqet e Kryengritjes së Madhe të Kosovë, të vitet 1910, informonte opinionin se shkak për kryengritje u mor një taksë e re për rabaxhinjtë që kishin nevojë për të hyrë në qytete me qerre të kuajve apo të qeve. Kjo taksë quhej Oktroa dhe i prekte interesat e gjera te popullsisë fshatare të cilët për t’i shitur prodhimet e tyre patjetër duhej të hynin në qytete. Së këndejmi, këtë “taksë” e kundërshtuan “me pushkë në dorë” qytetarët dhe fshatarët. Për ta shtypur këtë rezistencë Sulltani e dërgoi në Kosovë Xhavid Pashën. Gazeta e Josif Bagerit do të shkruajë: Shpresojmë se “atëdhetarët e vlyert, zotënijt Hasan bejë dhe Nexhib bejë Draga me shokët e tyne” – do ta pengojnë gjakderdhjen e re në Kosovë.

Qëllimi i qeverisë perandorake xhonturke me këtë taksë për rabaxhinjtë (karrocierët) ishte të shkatërronte bazën ekonomike të familjeve shqiptare në fshat, të shkëpuste lidhjet e fshatit me të qytetit, të dobësonte ekonominë shqiptare në përgjithësi dhe në këtë mënyrë të bënte të pamundshme shpërthimin dhe fitoren e Kryengritjes shqiptare për autonominë-pavarësinë e Shqipërisë. Në këtë drejtim qeveria perandorake osmane - turke dhe komanda ushtarake ndëshkuese turke në Kosovë bashkëvepronte hapur me qeverinë serbe dhe me diplomacinë dhe propagandat serbe antishqiptare. Sa për shembull të përmendim, shkurtimisht , dy-tri të dhëna burimore sekrete për atë kohë: Ministri i Punëve të Jashtme të Serbisë u shkroi dhe i udhëzoi konsujt e Serbisë në “Turqi”, midis të tjerash “...që sa më qartë të manifestohet prania e popullit serb në viset ku ai kontestohet, të kujdesemi që në vetë popullin të organizohet lëvizja, e cila, do të paraqitet me lutje dhe më kërkesa sa më të shpeshta drejtuar Hilmi Pashë dhe ndihmësve të tij – me përmbajtje dhe të dokumentuara për nevoja të ngjarjeve që mund të provokohen e në të cilat populli të merr pjesë ne mënyre legale“, kurse përfaqësuesi i Serbisë në Prishtinë, më 22 qershor 1909, i shkruante qeverisë serbe se “ne tashti sipas dëshirës se Xhavid Pashës mund të vëmë në spikamë zullume të mëdha të cilat për çdo ditë bëhen“.

Fjala është për planifikimin e fabrikimit të zullumeve të paqena, të pandodhura, për një propagandë tuko-serb komprometuese kundër Lëvizjes Kombëtare Shqiptare. Deputeti i Shkupit, Nexhib be Draga dhe deputetet e tjerë të krahut demokratik nga radha e shqiptarëve, ishin në dijeni të plotë për këtë lidhje dhe turko-serbe antishqiptare, ndaj u përpoqën ta demaskonin edhe në Parlamentin e Stambollit. Fjala e Nexhib be Dragës në seancën parlamentare të datës 29 mars (11 prill) 1910, polemika e tij me Vezirin e lartë të Turqisë dhe me deputetët turq e të tjerë shovinistë antishqiptarë lidhur me vrasjet, shkretimet dhe shkatërrimin e bazës ekonomike shqiptare të Kosovës nga ana e ushtrisë turke ndëshkuese në krye me Xhavid Pashën, do të përsëritet në parlamentin jugosllav, më 20 mars 1924 nga ana e Ferat be Dragës, lidhur me interpelacionin e deputetëve shqiptarë përkitazi me Masakrën në Zagorth të Përmalinës (Vushtrri), më 10 shkurt 1924[45][45]. Veziri i lartë (kryeministri) i Turqisë erdhi në Parlament për tu dhënë përgjigje parlamentarëve shqiptarë në pyetjen: “Cilat ishin shkaqet e trubullinavet të Kosovës”? Nexhib be Draga ishte caktuar përfaqësues i deputetëve shqiptarë nënshkrues të kësaj pyetje - kërkese. Diskutimin dhe përgjigjet në replika të Nexhib be Dragës i nxori në dritë gazeta rilindëse “Tomori” i Elbasanit më 10(13) prill 1910: “Nexhib be Draga nis fjalën nga ana e deputetëve Shqiptarë që patën ndënshkruar shkresën e pyetjes, edhe thotë: ‘Qellimi i pyetjes s’onë nuk asht tjetër veç se me kërkuemun qi të derdhet dritë mi shtetin[46][46] e punëvet në Shqipërie të Sipërme, dhe ja ç’dimë ne: Në Ipek u-vra bindashi Ruzhdi beu dhe u-plagos Mytesarifi Ismail Haki beu (…)’, pse ata “leçin kanunin e Rrethimit për këtë punë.

Në Prishtinë prap, populli u përpoq me ushtërin edhe kjo fort e fort vjen nga sundimi i-lik e nga sjellja despotike e ndëpunësvet të qeveries ungjië. Ka disa kohë qi në Shqipnië të Sipërme sundimi u ba tepër i lik. Valijt nuk i zbatojnë nomet (ligjet) edhe populli e marrin me sy të keq e e mundojnë. Kamë shumë shëmbëlla, të cilat ia kam thënë edhe Vazirit të Math e nuk dua ta zgjas fjalën këtu.

Kërkojmë pra qi të hiqen këta ndënpunës, e mbasandej të shkoqitet puna mirë si asht? Valijt zbatojnë parimin: Konstitucion domethënëë Lirië veprimi e pa-përkufizueme. Valijt tanë janë të gjithë nji shoqnië priesish të cilët nuk i zen barra e fajit: e nga ky shkak populli asht ngitun kundrë tyne. Shkak i vërtetë i ngjarjeve të Prishtinës asht ky: Vjet ushtria i ra Lumes ne të cilën nuk ndodheshin vetëm plaçkitës se ndodheshin edhe njerëz të qetë të cilëve nuk iu kursye si kurse e mani edhe në Gillan.

Sundimtaret në vend që të ndjekin të liqt munduan parësien e ata qi s’trubullojnë gja. E kështu u vu në zbatim nomi (ligji) i sersarivet kur Këshilla e Shtetit nuk kish dhanë leje të bahet kjo në Kosovë. Përveç këtyne nji nga shkaqet qenë edhe pengesat e hyrjes (duhalia), të peshimit. S’me bie ndër ment se ç’farë ma tjetër... “

Këtu, në konstatimin e Dragës se “S’me bie ndër ment se ç’farë ma tjetër...” ndërhyri me tallje përfaqësuesi i Bagdatit, Ismail Hakiu: “...pagesen e mjekravet…”?!?, të cilit, si përflakë ia theu deputeti shqiptar, Myfit Beu: “...Më vjen keq se luan në nji kohë kur asht dyke u derdhun kaq gjak...!” Ndërkaq, urtaku Nexhib be Draga, do të vazhdojë: “...Këshilla e Vilajetit nga shtrengimi i Valiut i njofti këto pagesa të cilat me as no nji vend të shtetit nuk mbështillen. Vëndësit nuk degjuan ti paguajnë, edhe në Prizren, Prishtinë, Vulçiternë e gjetkë u-mbyllen tregtoret. Sundimtari i Prizrenit me urtësinen e ti i ra prapa e nuk u-ba nonji punë e pafajshme. Ma tepër s’di po vetëm di qi u derguan 50 grigje (taborre) ushtarësh. Nuk ngulim kamë qi janë të pa faj por asht e vërtetë qi fajtorët nuk janë ma se pesë për qind.

Kam besim të plotë më me qeverien, po mjerisht punët vojtën në këtë shkallë nga lajmet e përshtremnueme qi qen prej ndëpunësish pa ndërgjegje.

Vetëm nji gja due t’ju rekumandoj: Reformi të bahet shkallë shkallë edhe jo vetëm ne Shqipënie, po të bahet edhe në Kurdistan e në Arbie. Nga kjo punë nuk besoj të sjelli nonji dobie Kanuni i rrethimit (Nomi i serserivet), se ata qi banë trazimet do të marrin malet, e gjinja e qetë do të vuajë përfundimet’ e ti. Atë vetëm kam frikë. Po qysh duhet me baë. Propozoj qi të vihet nji vali i rii më ndërgjegje të mirë e vëzhgimet qi ndodhen sot, po me anë të nji komisioni prej deputetesh, e ma në fund të mos kërkohet nga nji popull i cili që nga 400 vjet e tehu ka pas trashigumun nji farë lirie të vihet për një herë ndenë urdhnimet e nji qytetërimi të verbtë. Unë i laj duartë”.

Diskutimin e Nexhib Dragës e mbështetën edhe disa deputet shqiptarë. Hasan be Prishtina “foli ngjashëm” me Nexhib be Dragën, dhe “me gjithë protestimet e Mahmut Shefqet Pashës e të Talat Beut, e quajti Xhavid Pashën të egër e si bisha” - do të konstatojë “Tomorri” i datës 10 (23) prill 1910. Kundër dhunës se komandantit Xhavid Pasha në Kosovë u ngrit edhe Ismail Qemali be Vlora, kurse Myfid Be Janina (Lybohova) do ta quaj Xhavitin gjakpirës, vrasës, ujk. Kundër këtyre “epiteteve” për Xhavid Pashën u ngrit xhaonturku shovinist antishqiptar, Talat Beu, por Myfid Beu ia priti flakë për flakë: “Në i ardhtë randë Xhavid Pashës le të më therrasi në dyluftim. Jam gati ta qa” – vinte në spikamë “Tomori” i datës 23 prill 1910. Gati një vit më vonë, pikërisht më 3 mars 1911,një kërkesë të tillë, për dyluftim do ta shtrojë edhe Hasan be Prishtina, në mbrojtje të Ismail Qemal Vlorës, i sulmuar fizikisht në parlamentin osman nga deputeti i Serezit (Maqedoni), xhonturku antishqiptar, Dervish Beu.

Me fjalimin e Nexhib be Dragës në parlamentin e Turqisë më 11 prill 1910 u mor edhe gazeta “Bashkimi” e Shkodrës, më 24 prill 1910. Ajo konstatonte se “N’t’mbledhun t’Hanës 11 Prill Nexhib Draga beu thotë se t’mytunit e komandarit Ruzhdi bey nuk janë t’nollunat e Pejes t’varrumit e Ismail Haki begut mytesarif e t’mytunit e komandantit Ruzhdi Bey nuk jan t’nolluna aq me randsii saa me vue idare ulfijen (shtetrrethim)”. Dhe më tutje do të konstatojë se Fuad Pasha i Prishtinës në Parlament shtroi kërkesën: Të “mos derdhet gjaku në Kosovë!”, kurse “Hasan beu i Prishtinës thotë se shkaku i ktyne t’nollunave asht t’prumit e keq t’Xhavid Pashës kur e shtypi Lumen”.

Qëndrimi kaq burrëror dhe patriotik i Nexhib be Dragës, si shtyllë e mendimit politik shqiptar parlamentar, do të vihet në thumb të qarqeve antishqiptare serbe e xhonturke. Dhe, kur këto qarqe nuk do t’ia dalin që Nexhib be Dragën ta lidhnin për interesa të tyre, do ta akuzojnë se “është” anëtar të Komitetit “Ballkan” të Londrës, që kishte për qëllim realizimin e Federatës së Shteteve Ballkanike etnike, ku do të hynte edhe Maqedonia dhe Shqipëria si autonomi në gjirin e Turqisë federaliste ballkanike. Kjo federatë do të ishte nën mbikëqyrjen e Anglisë dhe të Rusisë. Gazeta “Politika” e Beogradit, madje, për ta kompromentuar Nexhib be Dragën para popullit shqiptar dhe para Portës së Lartë do të shkruajë se “një vëlla i Nexhib Dragës është duke punuar me Austrin “(fjala ishte për Ferat be Dragën, më vonë famëmadh- M.P.), kurse vetë Nexhibi bënë pjesë “në komisionin për bashkiminn e shteteve ballkanike”, se është “tradhtar dhe spiun i Vjenës” etj.

Disa të dhëna flasin se Nexhib be Draga dhe Hasan be Prishtina, aty nga fundi i vitit 1911, e formuan në Komitet të fshahtë për çlirimin e Shqipërisë. Shihet se këta burra kishin iniciuar fillet e punës se Komitetit për Shpëtimin Kombëtar. Kjo ishte arritur në fillim të tetorit 1911, në një takim në Shkup me shumë personalitete shqiptare. Gazeta “Shkupi”, e 9 tetorit 1911, e zuri ngoje këtë “Kuvend” shqiptar, ku morën pjesë personalitete të shquara: Danish be Prishtina (Vali në Selanik) , Bajram be Curri (kolonel i xhandarmërisë në Shkup) , Nexhib be Draga e Hasan be Prishtina (deputetë në parlamentin e Stambollit), e të tjerë të cilët “tepër jon mar me punat’ e atdheut me një këshillim të vendit”.

Konsulli austriak në Shkup e përcolli me kujdes lëvizjen e përfaqësuesve shqiptarë të Vilajetit të Kosovës, kurse për “Kuvendin e Shkupit” mësoi me vonesë. Ai, vetëm më 4 nëntor 1911, arriti ta informonte kryekonsullin austriak në Stamboll, se në Shkup është mbajtur një Kongres shqiptar nën drejtimin e Hasan be Prishtinës dhe të Nexhib be Dragës. Ky diplomat do të konstatojë se “sipas shenjave që dukën, në pranverën e ardhshme do të kemi përsëri trazira në Shqipëri. Këtë radhë do të jetë Kosova fusha e ngjarjeve” dhe vinte në spikamë se “deputetët Nexhib Draga dhe Hasan Beu kanë marrë iniciativën që të thërrasin një Kongres të shqiptarëve, i cili u mblodh në Shkup, dhe ku çdo qytet shqiptar i Kosovës dërgoi nga dy përfaqësues. Në këtë Kongres deputetet e viseve të Kosovës kanë kërkuar të vendoset autonomia e Shqipërisë”.

Konsullit austriak më tutje, do të konstatojë se vendimet e këtij Kongresi shqiptar ishin sekret për opinionin, kurse Nexhib be Draga dhe Hasan be Prishtina, me pëlqimin paraprak të Kongresit, i dërguan telegram Vezirit të Madh dhe Ministrit të Luftës, më të cilin kërkonin leje për armatimin e popullsisë dhe për formimin e batalioneve që edhe Shqipëria të mos përjetonte fatin e Tripolit, të pushuar më 29 shtator 1911 nga ana e Italisë.

Të dhënat e tjera flasin se Hasan be Prishtina me këtë takim të krerëve shqiptarë realizoi kërkesën e Kongresit të Dytë të Manastirit (1-2 prill 1910) - për thirrjen e Kongresit Shqiptar të Janinës të zënë ngoje në vendimet e Kongresit të Elbasanit (2 shtator 1909), por edhe të shestonte mundësitë për organizimin e kryengritjes gjithëshqiptare për sigurimin e Pavarësisë së Shqipërisë. Ka dëshmi burimore se Hasan Prishtina kishte fituar besimin se shumica e personaliteteve drejtuese të Lëvizjes Kombëtare Shqiptare dhe veçanërisht ata të Kosovës, duke përfshirë edhe urtakun Nexhib be Draga, ishin për paraqitjen e një qëndrimi shqiptar më radikal kundër Turqisë. Për këtë qëllim Hasan be Prishtina në seancën parlamentare të datës 11 janarit 1912, i vuri në dije Portës se Lartë dhe Sulltanit se, nëse nuk pranohen kërkesat shqiptare të formuluara gjatë kryengritjeve te shpeshta, populli do të ngritët në këmbë, do të shpërthejë revolucioni, Flamurin e të cilit do ta merrte “në dorë” vetë Prishtina. Kjo, në fakti, ishte shpallje e luftës Turqisë nga ana e Shqipërisë.

Vendosmëria e Hasan be Prishtinës i gëzoi parlamentarët shqiptarë, e veçanërisht madhorin Ismail Qemal Vlorën, i cili më 12 janar 1912 u bë prijatar i “Komplotit të Taksimit”, ku u vendos për ngritjen e Kryengritjes së Përgjithshme shqiptare për Lirinë e Shqipërisë. Pa asnjë ditë vonesë, Hasan be Prishtina i hyri përgatitjes së Kryengritjes gjithëshqiptare, duke menduar edhe në mbështetjen e Nexhib be Dragës, i cili siç u tha edhe më parë, ishte nen vështrim të vazhdueshëm të propagandës serbe e turke antishqiptare. Meqë vazhdonte ta kishte hendikep shëndetin e ligë, ia kishte frikën burgosjes. Mirëpo, që ta lironte nga ankth i frikës, drenicasi vushtrriasi, që nuk dinte për frikën dhe pasojat, Hasan be Prishtina me mençuri do “ta largojë” Nexhibin nga “pjesëmarrja” direkte në Kryengritje. “Ky zotni m’a pat dhanë fialen si tierët: Nji ditë më vjen Selim Fanda e më thotë: “Nexhib begu më ndeshi te Ura e Gurit (në Skup) e më tha: ‘A po shef Selim aga se policët po duen me më xanë!” - do të konstatojë, më vonë, Hasan be Prishtina në kujtimet e tij.

Hasan be Prishtina e kuptonte shkakun e frikës që manifestoi Nexhib, por e rëndësinë e tij ta kishte pranë vetës, në popull. U ngut dhe e gjeti Nexhibin, nxori në një kafene të Shkupit dhe në bisedë e sipër, me një ton “ankim” i tha se: “...na dështoi çështja e kryengritjes...”!, ndaj atë duhet të përgatisim në një kohë tjetër. “Me ket dredhi i dhashë fund tutes së Nexhib begut”, shkroi Hasani.

Në anën tjetër, Hasan be Prishtina vepronte me shpejtësi në organizimin e Kryengritjes sipas Betimit në Taksim, i mbështetur kryesisht në vendlindjen stërgjyshore. Vërtet, sapo i kreu përgatitjet për ta shpallë Kryengritjen, më 5 maj 1912, korrierin e vetë, Ahmet Delinë e Prekazit[59][59] e dërgoi në Mitrovicë, të Nexhib be Draga. Në ftesën për pjesëmarrje në luftë, i shkroi: “Krejt kosovasit e unë ngrehem flamurin e Kryengritjes kundra turqve të rij. Në kioftë se nuk dishroni me u da prej popullit të Kosovës, ky njeri ka për detyrë me ju pri deri në vend ku gjindem unë e shokët e mij”.

Kjo ishte një moment i rëndë për veprimtarin e Lëvizjes Kombëtare Shqiptare, Nexhib be Dragën, ndaj me nguti e pyeti Ahmet Delinë: “...Ku asht Hasan begu...?”por mori përgjigje shumë të shkurtër, pa orientim të qartë: “Nuk dij. Nuk kam kohë për me folë shumë e me ndigjue shumë. Në patshit menden me ardhë, jam i gatshëm me ju pri”. ‘Jam i smuet. Nuk mundem me ardhë – ia ka këthye Nexhib Begu” – do të konstatojë Hasan be Prishtina.

Dhe, për hir të realitetit historik edhe njëherë duhet të rikonstatojmë: Nexhib be Graga, me shëndetin e ligë nuk mund të merrte malin, nuk mund të zotëronte pushkën, ishte i njeri i penës, mjeshtër i politikës. Vlerat e tij, autoriteti i tij si hije do ta shoqërojnë Kryengritësin luuftarak, Hasan be Prishtinën në Kryengritjen e Përgjithshme të Kosovës (5 maj - 18 gusht 1912). Vërtet, pas Kuvendit të Junikut (21-25 maj 1912), ndonëse Nexhib be Draga nuk ishte fizikisht në Shtabin e Kryengritjes pranë Hasanit, në të gjitha kërkesat dhe dokumentet më të rëndësishme për opinionin, krahas emrit të vetë Hasan be Prishtina e vinte emrin e Nexhib be Dragës. Kështu qe opinioni turk dhe ai botëror nuk mund ta kuptonin faktin se Nexhibi nuk ishte fizikisht në radhët e Shtabit Drejtues të Kryengritjes, nuk e dinin se Ai ishte në “arrati”, i fshehur diku, ku nuk mund ta gjenin miqtë as armiqtë. Hasan be Prishtina e bëri këtë trik politik të suksesshëm për shumë shkaqe politike e strategjike.

E para, kishte për qellim që Nexhib be Dragën ta komprometonte para organeve qeveritare turke kurse para popullit ta tregonte si udhëheqës, pasi Ai kishte autoritet veçanërisht në Verilindje të Shqipërisë, në Kosovë, në Maqedoni dhe në Sanxhak. E dyta, Nexhibi ishte i biri i Ali pashë Dragës me merita kombëtare gjatë Lidhjes Shqiptare të Prizrenit (1878-1881). Edhe Nexhibi kishte lidhje me qarqet e ndryshme politike në Turqi dhe në Ballkan, dhe veçanërisht kishte miq në Bosnjë-Hercegovinë, me çka dëshirohej të përfitohej kujdesi i Austro-Hungarisë. Dëshirohej të arrihej edhe përkrahja e qarqeve që u përkisnin federalistëve të Komitetit “Ballkan” dhe të Lëvizjes punëtore të organizatës “Vëllezërit e kuq”. Anëtarë i këtyre dy asociacioneve ballkanike, e më gjerë, ishte Ferat be Draga, vëlla i Nexhibit[63][63]. Hasani e dinte se Nexhibi ka për t’u mbyllur dhe kurrë nuk do ta demantojë se, “nuk i përket” Lëvizjes Kombëtare Shqiptare, se nuk do të shfaqet i “leçitur” nga populli dhe në këtë mënyrë do të përfitojë kryengritje dhe çështja shqiptare.

Së këndejmi, Nexhib be Draga duke heshtur ndaj “kurthit” politik dhe strategjik të Hasan be Prishtinës (kurrë nuk u deklarua kundër kryengritjes dhe në parlamentin osman, më vonë, do të ndajë fatin me të Hasan be Prishtinës) mund të konsiderohet pjesëmarrës i kësaj kryengritje, jo vetëm i solidarizuar por edhe nënshkrues i kërkesave që ajo i shtroi. Vërtet, Nexhib be Draga do ti bashkohet Hasan be Prishtinës në Shtabin e Kryengritjes vetëm pas marrjes së Prishtinës (21 korrik), përkatësisht të Shkupit (8 gusht 1912), sepse ndonëse fizikisht i dërrmuar, karakteri i tij nuk i lejoi ti përballonte mallkimit të popullit: ”Po kini dishir e t’mos jeni mallku pei atyneve qi do vin mas ne; dhe t’turpnohemi pei atyne qi na lan kët emën e nder e cila quhet Shqipni, pa lodhën t’punojm për dritën e emnit t’Shqipnis”[65][65]. Me fjalë të tjera, Nexhib be Draga, i sëmur apo edhe i frikësuar, nuk mundi të ndahej nga ata 25300 luftëtarët që morën pjesë ne çlirimin e Vilajetit të Kosovës, me luftimet triumfale midis 5 majit-18 gushtit 1912.

Kryengritësit shqiptarë të Kosovës u “demobilizuan” me kërkesë të Hasan be Prishtinës, me arsyetim se Qeveria Osmane -Turqia i ka pranuar “14 kërkesa të kryengritjes”. Mirëpo, shkaku ishte tjetër dhe pikërisht i natyrës së dobësive shqiptare për tu organizuar. Vilajetet e tjera të Shqipërisë të thuash, pos disa manovrimeve të krerëve, e të pak vetave, nuk bën gjë. Besëlidhësit e Taksimit më 12 janar 1912, në krye me Ismail Qemal Vlorën, Esat pashë Toptanin e të tjerë nuk i plotësuan premtimet dhe Betimin. Kryengritja zbuloi edhe disa dobësi të krerëve popullor të Kosovës, të Mirditës e të Maqedonisë. U pa se shumë prej tyre kishin rënë në merimangën e propagandave ballkanike antishqiptare, andaj u shtrua për detyrë që ata të nxirreshin nga rrethi udhëheqës me rastin e një kryengritje që duhej të përgatitej më mirë dhe plotësisht gjithëshqiptare.

Të dhënat flasin se nga tashti Nexhib be Draga as fizikisht nuk do ti ndahet Hasan be Prishtinës. Po kështu edhe Hasan be Prishtina nga tashti më me mençuri do ta përdorë autoritetin e Nexhibit, duke e nxjerrë emrin dhe rëndësinë e tij, publikisht, para dhe mbi vetën. Rusia cariste e përcolli nga brenda Lëvizjen Kombëtare Shqiptare me anë të bashkëpunëtorëve të Serbisë, të Malit të Zi, të Greqisë dhe të Bullgarisë nga radha e krerëve me ndikim në popullsinë fshatare e qytetare shqiptare. Meqë këta krerë shqiptarë ishin të njohur për Hasan be Prishtinën, Nexhib be Draga, Bedri be Pejani, Salih Gjukë Dukagjinin, Rexhep Mitrovicën e të tjerë, do të lihen anash në dush:e të përgatitjeve të kryengritjes së re. Ky ishte njëri ndër shkaqet kryesore që Rusia të urdhërojë marrëveshjen e shpejtë të shteteve ballkanike (Serbisë, Bullgarisë, Malit të Zi dhe Greqisë) dhe sulmin kundër Turqisë, përkatësisht kundër Shqipërisë. E para në luftë kundër Shqipërisë hyri Mali i Zi, më 29 shtator 1912, kurse me 18 tetor 1912, Serbia. Katër ditë para se Serbia të shkelte të tokën shqiptare në Merdar, para më 14 tetor 1912 , Hasan be Prishtina e ftoi një takim urgjent të Organizatës Shqiptare “Dora e Zezë” të Sofjes dhe të “Komitetit të Shpëtimit Kombëtar” në krye të të cilit ishte vetë. Takimi u mbajt në Shkup, në shtëpinë e patriotit të shquar Salih Gjukë Dukagjinit (1876-1925). Ky kuvend shqyrtoi vetëm një pikë: “Turqia ka për ta humbë luftën. Pra, si të shpëtohet Shqipëria?”

Në këtë takim ishin të pranishëm kryesisht intelektualë dhe Bajram Curri si kolonel i xhandarmërisë së Shkupit. Fjalën kryesore, këtu, e pati patrioti Nexhib be Draga, njeri i mendimit politik të qartë. Ai propozoi që në emër të kombit shqiptar tu dërgohet përfaqësuesve të Fuqive të Mëdha Evropiane një shpallje me të cilën do ti dilej zot tërësisë së Shqipërisë, se do të mbrohet nga copëtimi i dhunshëm çdo pëllëmbe e tokës shqiptare, duke larë me gjak. Kuvendi i Shkupit e artikuloi kërkesën e ngutshme për thirrjen e një Kuvendi Gjithëshqiptar, i cili do ta merrte në duart e veta fatin e atdheut, të Shqipërisë Etnike dhe historike.

Më datën 16 tetor 1912, Komiteti “Shpëtimi” i Shkupit dhe Organizata “Dora e Zezë” e Sofjes iu drejtua Fuqive të Mëdha Evropiane me një komunikatë, në të cilën, përpos të tjerash, saktësonin: “Shqipnia i ka kapë armet jo për me forcue dominacionin e Turqisë nder Ballkan, por për me i dalë zot tanësisë toksore e liris se Shqipnis. Pra, qysh prej sodit po ju deklarojmë se sido që të jet fati i armëve, shqiptarët nuk kan me pranue prej katër Vilajeteve veç se një formë politike e një formë sundimi” –pavarësinë kombëtare të Shqipërisë Etnike.

Realizimi i kësaj kërkese do të arrihet në rrethana lufte në Kuvendin e Vlorës, më 28 Nëntor 1912, të përgatitur nga Salih Gjukë Dukagjini, Bedri be Pejani, Rexhep be Mitrovica, Mustafë Merlika-Kruja, Dom Nikollë Kaçorri, Mithat Frashëri e të tjerë. Tre të parët ishin pjesëmarrës të Kuvendit të Shkupi të 14-16 tetorit 1912, i cili realisht e shpalli pavarësinë e Shqipërisë para se Turqia të pranonte luftën mbrojtëse kundër aleatëve ballkanikë sulmues në tokat shekullore të Perandorisë Osmane. Aleatët ballkanikë korrën fitore të shpejta mbi ushtrinë turke dhe rezistencën shqiptare të paorganizuar. Shkaqet ishin të shumta por më kryesoret janë: Ushtria turke ishte e dobësuar, e lodhur, nga lufta me shqiptarët dhe e dyta shqiptarët në këtë moment ishin përpos të rraskapitur në luftëra të gjata kundër Turqisë, edhe të dezorientuar, pa udhëheqës të denjë për ta bashkuar popullin. E treta, nuk pati koka esëll për ti bashkuar forcat gjithëshqiptare me ato gjithosmane kundër armikut të përbashkët. E katërta, krerët popullor, bejlerët dhe kapedanët e lagjes së Sokol Bacës, Marka Gjonit, Riza Kryeziut, Isë Boletinit, Din Arifit, Muhaut Begollit, Hasan Hysenit, Shani Llaushës, Ramadan Shabanit, Idiz Seferit e të tjerëve, nuk qëndruan në krye të detyrës historike ndaj atdheut. Në mënyrë të organizuar ushtrive aleate u bënë rezistencë vetëm repartet vullnetare të Hasan Prishinës të komanduara nga i biri i axhës së tij, patrioti Xhemajl be Sylejman pashë Berisha.

[biligoa]

Përfaqësues legjitim i popullit

në rrethana të luftës



“Dhe, para së gjithash, ruhuni nga mallkimi i historisë

dhe mos e harroni atë kur të jepni mendimin tuaj!”

Hasan be Prishtina



Pas shtruarjes së Termopilës shqiptare (pa Leonidën) në Merdar, më 22 tetor 1912 u pushtua Prishtina, kurse me 26 tetor u pushtua qendra administrative e Vilajetit të Kosovës, Shkupi. Ploja në Merdar ishte një kasaphane që nuk e kishte përjetuar Ballkani më parë. Më se dy mijë shqiptarë u masakruan më gjyle topi. Analitikët e luftërave ballkanike mund të shohin se Serbia më shumë hodhi gjyle topi në Merdar se sa në tërë luftën që bëri më 1912 kundër “Turqisë” në trojet shqiptare. Edhe në Lumë do të bëhet rezistencë heroike, por me vonesë, pasi që armiku i kishte marrë të gjitha pikat strategjike. Gjakova, Peja e Mirdita robëruesin serb e presin si “çlirimtar”!?! Është fjala për bejlerët e kapedanët e lagjes së Kryezive, Mahmutbegollëve e të Markagjonëve. Viset e tjera të Shqipërisë as që mund ta prisnin me armë pushtuesin, pasi atje udhëheqësja kishte dështuar qysh në periudhën e Kryengritjes Kombëtare të 5 majit – 18 gushtit 1912. Së këndejmi, shteti i “Shqipërisë”, i dizajnuar në Londër, më 1913, është produkt i politikës së Fuqive të Mëdha Evropiane dhe i Rusisë, është dhunë ndërkombëtare ndaj kombit shqiptar të copëtuar me dhunë, njësoj si edhe “Pavarësia e Kosovës” - shtet unmikistan ahtisaarian. Vjena dhe Roma me shtetin “Shqipëri” ku përfshiheshin më pak se 1/3 të tokave shqiptare etnike të para Kongresit të Berlinit (1878), vetëm sa arritën të guronin “një fushë të kalit” në lojën e shahut për interesat e tyre shtetërore strategjike. Dëmi më i madh për çështjen shqiptare ishte së shteti i “Shqipërisë londineze” u formua atje ku nuk ishte Djepi i kombit shqiptar dhe as Piemonti i integrimeve të gjymtyrëve të njësisë etnokulturore e gjeopolitike të Shqipërisë[. Së këndejmi, ajo “Shqipëri” kurrë nuk ia doli ta luante rolin e mirëfilltë të shtetit amë, as të Piemontit për ribashkimin e kombit dhe të atdheut shqiptar të copëtuar me dhunë ndërkombëtare!?!

Kështu, pas pushtimit të Dardanisë antike, d.m.th. të Djepit të Shqipërisë historike të rilindur pas Skënderbeut, viset e sotme të shtetit Shqipëri, po të mos dilnin pengesë interesat Vjenë-Romë dhe forcat e ushtrisë osmane nën komandën e Hasan Riza Pashës në Shkodër, do të pushtoheshin pa shti asnjë plumb. Më 1 nëntor 1912 ushtria serbe në Shkup e rrethinë i “kapën” 11-12 personalitete shqiptare, midis të cilëve edhe bashkëvepruesit e Serbisë kundër regjimit osman-turke në Kosovës - Idris Seferin me të birin, Kasumin. Një dokument të proveniencës serbe të datës 24 nëntor (7dhjetor) 1912 figuron se në Kalanë e Kalemegdanit në Beograd ishin të izoluar 14 personalitete shqiptare, midis të të cilëve tre deputetë të parlamentit osman-turk: Hasan be Prishtina, Nexhib be Draga dhe hoxha Sahit Efendi Shkupi. Në këtë listë, emri i Nexhib be Dragës është i pari, i shënuar si Mehmed Nexhib bey, kurse emri i Hasanit është evidencuar si: Hasan bey Vlçitrin. Në dokument thuhej se disa prej tyre janë marrë në shtëpia, për ti mbajtur të izoluar nja “një muaj”, kurse disave u kanë thënë se i po i dërgonin në Beograd për ti “lënë të lirë” të dalin në Evropë. Të dhënat flasin se në këtë kategori ishin Hasan be Prishtina dhe Nexhib be Draga dhe se Hasan be Prishtina me dy shokët deputet në Parlamentin Osman (Nexhibin e Sahitin) nuk ishin arrestuar më 1 nëntor 1912, gjashtë ditë pas pushtimit të Shkupit.

Nga materialet e seancës parlamentare të Turqisë, të datës 15 nëntor 1328, përkatësisht 28 nëntor 1912, shihet qarë e dokumentueshëm se Hasan Prishtina ishte në Stamboll, në seancën parlamentare plotë 27 shatë ditë pas “kapjes“ së atyre 11-12 personaliteteve të tjera. Me Hasanin në Stamboll duhej parë edhe deputetët e Shkupit: Nexhib be Dragën dhe Sahit Efendinë. Hasan be Prishtina foli në parlamentin osman, në Stamboll, mu në ditën kur u ngrit Flamuri kombëtar në Vlorë, në Ditën e Pavarësisë së Shqipërisë Etnike. Kërkesat e Hasan Prishtinës në këtë seancë parlamentare janë kërkesa historike. Ai i bëri thirrje Qeverisë dhe Ushtrisë perandorake osmane-turke të mbronin Shqipërinë. Hasani ia bëri me dije Parlamentit se lajmet që vinë nga Shqipëria flasin qartë se “ato vende që po mbetën me të vërtetë nën zjarrin e zullumit dhe të despotizmit po zhduken...”

Së këndejmi, meqë Nexhib be Draga nuk mund të mos ishte në seancën parlamentare të Stambollit më 28 nëntor 1912, si edhe Sahit Efendi Shkupi, del se këta tre burra (Hasani, Nexhibi e Sahit kanë mundur të kapen dhe të dërgohen në Kalemegdan të Beogradit në fillim të dhjetorit 1912, pra, aty para datës 24 nëntor (7dhjetor) 1912 kur saktësohet se në Kalemegdan janë të izoluar 14 shqiptarë “me autoritet”. Sipas një dokumenti të datës 27 nëntor(10 dhjetor) 1912, Nexhib be Draga, Hasan be Prishina dhe Sahit Efendi Shkupi, pra të tre deputetët, ishin të vendosur veç nga të tjerët dhe konsideroheshin si më të rrezikshëm, kurse një dokument tjetër, krahas Hasanit e Nexhibit të rrezikshëm e tregon edhe Qemal Beun e Shkupit, udhëheqës i Kryengritjes së vitit 1912, nën udhëheqjen e Hasan be Prishtinës. Është për t’u vu në spikamë fakti se policia beogradase dhe Ministria e punëve të brendshme e Serbisë Nexhib be Dragën e vinte nën numrin NJË të listave kur i përmendnin të burgosurit në Kalemegdan. Ndaj të Burgosurve u sollën butë, por kurrë nuk ua dhanë shtypin dhe ua ndërprenë të gjitha burimet e informacionit. Ky ishte dënimi më i madh për ta, çka shihet nga ankesat e tyre me shkrim.

Me arrestimin dhe burgosjen e Hasan Prishtinës dhe të Nexhib be Dragës u mor edhe shtypi rilindës. Gazeta “Liria e Shqipërisë” e datës 22 korrik 1913 do të konstatojë: “Çudija është se Hasan beu me Nexhib beunë ishin nisur prej Shkupit të të lihen të lirë të dalin jashtë Serbisë, po në Beligrad i ndaluan dhe i mbajtën sit ë dyshimtë!”[78][78]. Kjo e dhënë me gjasë mbështetej në informatën e Hasanit dhe të Nexhibit, pas lirimit të tyre, më 23 prill 1912. Edhe kjo e dhënë sikur flet se Hasani dhe Nexhibi ishin në Stamboll në kohën kur u arrestuan krerët e tjerë. Vlen të konstatohet fakti se të dhënat historiografike se Hasani e Nexhibi u kapën në afërsi të Shkupit, në një mbledhje elektorale, janë të mbështetura në një koncept për një artikull memorial të Mustafë Merlika-Krujës, të shkruar italisht, pas vrasjes së Hasan be Prishtinës (më gusht 1933 në Selanik). Në këtë koncept, midis të tjerave, thuhej: “Lufta ballkanike e hasi Hasan beun në tubimin elektoral në afërsi të kufirit të vjetër serb”[80][80]. Dihet se aso kohe, kur tokat shqiptare po kalleshin nga soldateska serbe, greke, bullgare e malaziase, kur Perandoria Osmane po i jetonte ditët më të vështira të ekzistimit, nuk mund të kishte, as ka pasur kurrfarë zgjedhjesh.

Këtu nuk është tepër të konstatohet se ekziston një e dhënë që flet për përpjekjen e Hasan be Prishinës, me disa shokë, për të ikur nga burgu i Kalemegdanit, më 25 janar 1913. Me këtë grup ishte edhe Nexhib be Draga. Pas kësaj përpjekjeje për ikje, do të batohet ndaj tyre një regjim edhe më i rreptë. Në burg u majtën deri në ditën kur Esad pashë Toptani ia dorëzoi Shkodrën Malit të Zi, më 10(23) prill 1913. I lëshuan të gjallë me shpresë sedo t’i përdornin në Kosovë dhe gjetkë në viset shqiptare “për qetësimin e masave” në dobi të pushtuesve serbo-malazias. Megjithatë, organet policore dhe ushtarake në tokat e pushtuara morën direktiva të qeverive dhe të ministrive që t’i përcilleshin dhe çdo lëvizje e tyre të mbahej në nishan. Mirëpo, me t’ua hapur derën e burgut, Hasan be Prishtina mori drejtimin e Evropës së bashku me shtatë shokë. Midis tyre ishte edhe Nexhib be Draga. Në Vjenë, përkatësisht në Trieste këta do të takohen me Ismail Qemal Vlorën, që me delegacionin e Qeverisë së Vlorës po kthehej nga Londra. Në Vlorë arritën, së bashku, më 16 Korrik 1913.

Derisa Hasan be Prishtina do të ndalet në Vlorë, për ta dhënë kontributin e tij pranë Qeverisë së Përkohshme të Ismail Qemal Vlorës, Nexhib be Draga u kthye në vendlindje, në Mitrovicë. I vëllai më i ri i Nexhibit, Hajdin Draga, ishte në Vlorë nga koha e Shpalljes së Pavarësisë së Shqipërisë dhe atje ndihmonte konsolidimin e sigurisë së shtetit shqiptar. Edhe ky fakt bëri që lëvizjet e Nexhibit në Mitrovicë të ndiqeshin, pa nda, nga agjentët serbë policor dhe ushtarak. Ndaj, Urtaku patriot, Nexhibi, të thuash se u mbyll në shtëpi, bënte vetëm disa lëvizje të domosdoshme për jetën fizike të tij. Me fjalë të tjera, jetoi një jetë të burgut shtëpiak, e kjo i ndikoi në shëndet negativisht. Në rrethana të tilla e priti Luftën e Parë Botërore dhe pushtimin austro-hungarez të Mitrovicës me rrethina.

Në periudhën e Luftës së Parë Botërore vëllezërve Draga – Nexhibit dhe Feratit nuk iu dha ndonjë post më rëndësi në administrimin e Mitrovicës dhe të rrethinës. Ata kryen punë në shërbimet komunale. Shkak për këtë ishte e dhënë se Nexhibi ne sytë e disave shqiptarëve shikohej si një “mbrojtës i serbëve” në periudhën e kryengritjeve shqiptare kundër Turqisë, kurse Ferati trajtohej si anëtar i Komitetit “Ballkan”, si ithtar i konfederatës të shteteve etnike ballkanike, gjë që shkonte kundër interesave pushtuese austro-hungareze. Mirëpo, qëndrimi injorues i Vjenës ndaj Nexhib be Dragës pati si pasojë pozitive riafrimin e Tij ndaj Hasan be Prishtinës, të sapo kthyer në vendlindje, në Vushtrri. Së bashku, Hasni dhe Nexhibi, e formuan Organizatën arsimore-kulturore “Bashkimi”, me seli në Mitrovicë. Kjo organizatë Brenda vetës kishte “Komitetin e fshehtë për çlirimin e Shqipërisë Etnike” në krye me Hasan be Prishtinën. Organizata “Bashkimi”, gjithnjë nën devizën - “për arsim e kulturë”, krijoi degë në shumë qytete të Kosovës dhe të Maqedonisë, pra në Dardaninë antike dhe, në njëfarë dore ishte përtëritje e Klubit “Bashkimi” të Shkupit, të viteve të Hyrrietit (1908-1912. Nexhib be Draga, Dervish Mitrovica, Rexhep Mitrovica, Shaban Efendija (Gashi), madej Mehemet Sezai - Shehu, Sheh Isaku e të tjerë në zonën Mitrovicë - Vushtrrië - Prishtinë, dhanë kontribut të madh në zhvillimin e shkollës shqipe kombëtare në terrenin që e mbulonte Organizata “Bashkimi”.

Mirëpo, këtu duhet të vihet në spikamë edhe fakti se Nexhib be Draga sa vinte dhe e lëshonte shëndeti. Nga muaji maj 1918, madje, ishte i shtrirë në shtrat. Sipas disa të dhënave, në trupin e tij, në shpin, iu paraqitën disa rritje - tumor (maligue), të cilat i shkaktonin dhimbje të mëdha. Në fillim të muajit qershor të vitit 1918, Nexhib be Dragën e shohim të shtrirë në një spital të Vjenës, ku iu shtrua një operacioni, i cili do t’ia mundësojë të jetojë edhe për tri vjet të plota. Gazeta “Vëllazënija”, më 8 qershor 1918, do ti informojë lexuesit se “më 5 qershor Prof. baron Eiselsberg, bani nji operacion në shpinë në Santorium Löw Nexhib bëj Dragës, e si po marrim vesht, operacjoni i paska shkue shumë mirë. Po e përgëzojmë me gjithë zemër atdhetarin e flaktë të Kosovës e po i dëshrojmë shëndet e jetë të gjatë!”.

Shërimi i Nexhib be Dragës nuk ishte as i lehtë dhe as i shpejtë, kurse mungesa e Tij në Mitrovicë ndihej në tërë Kosovën e më gjerë. Gazeta “Vëllazënija e datës 17 korrik 1918, i informonte miqtë dhe dashamirët e Nexhibit se “po u banë me ditë atdhetarve t’onë të Kosovës të cilët treguan në këto ditë nji interese të gjallë për shëndet të Nexhib Bej Dragës, se ky burrë i famshem i Kosovës po shëndoshet…!”

Ripushtimi i Kosovës nga ushtria franceze e serbe nga shtatori i vitit 1918, Nexhib be Dragën e gjeti në Kosovë, por prapë me shëndet të raskapitur. Mirëpo, përkushtimi për liri dhe atdhe sikur i jepte forcë për të rezistuar. Porsa filloi organizimi i partive politike në Shtetit Serbo-kroato-Slloven – Jugosllavia Versajase, Nexhib be Draga i tuboi rreth vetës shumë veprimtarë të Organizatës “Bashkimi” të vitit 1915-1918 dhe i udhëzoi t’i hynin organizimit të një partie politike shqiptare. Meqë organizimi partiak shqiptar ishte i ndaluar dhe vepër politike e dënueshme, kërkoi nga bashkëmendimtarët patriotë të fillonin një organizatë me emër arab “Xhemjet”. Realist ky ishte emri i Organizatës “Bashkimi”, sepse xhemajet (ar) do të thotë bashkësi, bashkim.

Disa veprimtarë të Organizatës “Bashkimi” i viteve të Luftës së Dytë Botërore me seli në Mitrovicë tashti të përqendruar në vise të Shqipërisë londineze, më 7 nëntor 1918, në Shkodër e ngritën “Komitetin e Mbrojtjes Kombëtare të Kosovës”, nën kryesinë e Hoxhë Kadri Prishtinës dhe me anëtarët më aktivë: Hajdin Dragën, Ibrahim Gjakovën, Halim be Gostivarin, Salih Gjukën, Halim be Tetovën, Rexhep Mitrovicën, Bedri be Pejanin, Bajram be e Hysni Currin, e të tjerë. Prapa, si shtyllë, u qëndronte Hasan be Prishtina, i paepur në luftën për tërësinë dhe lirinë e Shqipërisë deri ku arrinte gjuha shqipe. Organizata “Xhemjeti” e Nexhib be Dragës duhej ta realizonte legalisht një pjesë të programit politik të Komitetit të Mbrojtjes Kombëtare të Kosovës, përkatësisht të Programit Politik të Lidhjes Shqiptare të Prizrenit, për një front të përbashkët ekzistencial të shqiptarëve dhe të elementit mysliman të Sanxhakut e të Maqedonisë përballë planeve gllabëruese serbomëdha.

Mbledhja themeluese e “Xhemjetit”, si Organizatë politike e Myslimanëve për të ashtuquajturën “Serbinë Jugore”, u mbajt në Gushtin e vitit 1919 në Sallën e filmit afër Urës së Gurit, në Shkup. Në themelimin e saj, përpos Nexhib be Dragës, rol madhor pati shqiptari zemërluan, Ferat be Draga. Realisht, Ky ishte aktivisti dhe veprimtari më i shquar i “Xhemjetit”, e në njëfarë dore ishte organizatori dhe drejtuesi i kuvendit themelues, pasi i vëllai, Nexhibi, me shëndet të ligë, nuk kishte aftësi, as forcë fizike të përballonte punë të rënda organizative. Nexhibi urtak për Feratin trim dhe energjik atomik, ishte drita që e udhëhiqte shtigjeve plotë rreziqe. Përpos Ferat be Dragës rol të rëndësishëm në ngritjen e “Xhemjetit” lozi Kenan Zija i Manastirit, Sheh Mehmeti - Sezai dhe Nazim Gafurri, të Prishtinës, Shaban ef. Mustafa i Mitovicës, Açif Bluta i Tregut të Ri, e të tjerë. Në një dokument të proveniencës së UDB-es, diku të pas vitit 1948, midis të tjerash, thuhej: “Nexhib (Draga) ishte njëri ndër personalitetet më të popullarizuara të Kosovës dhe Dukagjinit. Pas Luftës së Parë Botërore, Nexhibi e ka formuar organizatën “Xhemjet” ( që do të thotë Bashkësi). Nexhib Draga me organizatën “Xhemjet” ka pasur për qëllim kryesor që Kosovën e Dukagjinin, Maqedoninë dhe Sanxhakun t’ia bashkojë Shqipërisë. Nexhibi para Pashiqit e ka paraqitur këtë organizatë kinse ka qëllim t’i mbronte qytetarët shqiptarë. Më 1920 Pashiqi zyrtarisht lejoi punën e kësaj organizate, me qëllim të siguronte shumicën e deputetëve në parlament dhe që përmes Nexhibit t’i lidhte shqiptarët për vete. Xhamjeti ka pasur 14 deputet të cilët e mbështetnin Pashiqin dhe politikën e tij në parlament d.m.th., Partitë radikale. Më 1920 në Kongresin e Shkupit, kur u formua Xhemjeti, Nexhibi u zgjodh për kryetar. Me 1921 Nexhibi u sëmur dhe vdiq në Vjenë. Për kryetar të Xhemjetit u emërua Ferat be Draga…”, i cili shquhej nga Nexhibi jo me kulturë dhe dije, por me guxim dhe vetiniciativë politike dhe të veprimit.

Nga fillimi i vitit 1921 Nexhib be Draga prapë do të sëmurët rëndë. Tashti tumoret (maligue) iu paraqitën në fyt dhe ia vështirësuan frymëmarrjen. Meqë nuk i lejohej shërimi urgjent, për pak kohë bëri shumë keq. Pas një vonese prej 25 ditësh nga dita kur kërkoi lejen të shkonte në Vjenë për shërim, qeveria e Pashiqit i mundësoi daljen nga shteti, por tashti ishte shumë vonë. Operacioni në një spital të Vjenës nuk ia përmirësoi gjendjen. Kështu, me mallin për lirinë e atdheut të robëruar, më 18 maj 1921 e përfundoi jetën të cilën e jetoi burrërisht në shërbim të Atdheut. Vdiq i rrethuar nga studentët shqiptarë që studionin në Universitetet e Austrisë dhe u përcoll me nderime të mëdha për varrim në varret e vendlindjes, në Mitrovicë.

[biligoa]

In memoriami – kurorë dafinash



Gjurmuesit të historisë së popullit shqiptar të periudhës së Rilindjes dhe të Pavarësisë së Shqipërisë i bije të lexojë In memoriame për personalitetet më rëndësi të historisë shqiptare, por një In memoriam si të gazetës “Dialëria” të Shoqërisë Studentore Shqiptare “ALBANIA të Vjenës kushtuar Nexhib be Dragës, i shkruar nga kryetari e shoqërisë, Gjon Basho – është midis të të rrallëve. Vërtet, thënia e popullit se: “Trimit të mirë i duhet edhe këngëtari i mirë!”, ka gjetur materializim të shkëlqyeshëm në këtë In memoriam[86][86]. Së këndejmi, po e sjellim këtu pa asnjë shkurtim në funksion të përmbylljes dhe si provë për konstatimet tona për rolin e Nexhib be Dragës në Lëvizjen Kombëtare Shqiptare 1908-1921:

“Nexhib Draga

Më 18 Maj 1921 Shqiptarët, që gjenden në Vienë u tronditën prej lajmit të hidhur të vdekjes së bashkatdhetarit të dëgjuar Nexhib Dragës. Ata të cilët kishin patur rasën t’e njohin Nexhib Dragën mund të çmojn plotësisht madhësinë e mierimit që takoi familjen e të ndyerit veçanërisht edhe Shqiptarët përgjithësisht. Vetijat e tij dhe dija, i ipnjin Nexhib Dragës një vend të shënuar në sërën e burrave t’ënë të zgjedhurë. Lindur në Mitrovicë 1868, absolvoi shkollën e mesme dhe Mylqie-shahaneën në Stamboll, që në të cilën kohë fillon edhe puna e ‘tij në jetën shoqërore e politike. Është një fatkeqësië për kombin t’ën të humbë një personalitet si Nexhib Dragën në moshën e burrëniës, pa mundur të përfitojë në menyrën e duhur prej punës, prej energiës së ‘tij. Një sëmundë e rreptë, (një struma moligue, tumor në gushë) shvilloi një ritje aq progressive, sa pengimet prej 25 ditësh për lejën për të ardhur në Vienë, që i bëri bashkatdhetarit t’ën Qeveria sërbe, bënë edhe ç’do ndihmë miekësore të kotë.

Një shumcë e madhe Shqiptarësh edhe miqsh të tierë të ketushmë përcuall burrin e përmendur në rrugën e fundit me nderimet, që i meritonjin.

Mbi varrin e të ndyerit kryetari i Shoqëriës “Albania” Z. Gjon Basho, shfaqi piesëmarrjen në humnjen e hidhurë me këto fialë:

“Në qarkullimin e paqëndrueshëm të lindjes e të vdekjes ndahet sot prej nesh një nga mbartësët e shtuësët e nderit shqiptar, mjë typ i thiesht arbëror, një representant i vërtet i racës s’onë i pajuar me virtutat më karakteristike të sajë, Nexhib Bej Draga trimi, i menshmi Nexhib Bej Draga shtylla e fortë e kaqë tradicionësh të dashurë, mproitja dhe ngushëllimi i kaq Shqiptarëve ne kohëra të ngushta, Nexhib Bej Draga u da prej nesh pas një lëngate të shkurtër të nji sëmundjeje të reptë, në luftimin e së cilës përpiekjetë e shkëncës duall të kota.

Në zijë të përzembërtë e në tronditje për humbjen e hidhurë i çojn sot përshëndetjetë e dunditë, familja, miqtë e afërtë edhe një tufë dielmoshash shqiptarë, burrit, atit, vëllajt, mikut të vyer, bashkatdhetarit të përmendur, Nexhib Bej Dragës.

Dahen për gjithmonë prej trupit të tij, po kuitimi i nji personaliteti, i nji burri të shquar, do mbetet një trashëgim vazhduës, si kujtim ne një burrë, që mund të thotë me të drejtë të plotë për veten e vet se nuk rroiti kot, po deften një energië në jetën, e cila mund të merret si shëmbëll prej të tierëve.

Besniku i tokës, ku kishtë lëë! Kosovë e ngratë, sikur nuk ishin mjfat mierimet që të shkakëton tyrania e huajë; ashpërsia e fatit t’ënd shtohet me humbjen e nji burri, si Nexhib Be Draga, në një kohë, kur energia, fuqia e tij ishte më e nevojshme për ty! Kush e ndiente me thellë, kujt i gjakosëshe zemra më tepër, kur armiku shekullor i racës s’onë vazhdon systematikisht shuarjen e farës shqiptare prej Kosove, kush e sillte para sysh më qëruar nevojën e fillimit të luftës mprojtëse kontra sulmave të egra të armikut? Kush më i pari? Nexhib Be Draga.

Dhembja e madhe e shkakëtuar prej mierimit të madh të Kosovës, nga incasioni i huaj, ishte shkruar në fytyrën e Nexhib Bej Dragës; Nexhib Be Draga, i cili para vietesh me logjikën e tij të fortë shvillonte plane të qëruarë mbi kohën e ardhëshme mbi lumtëriën e atdheut, ishte bërë në kohërat e fundit më serioz, më i heshtur; shuplakat e fatit që kanosnë Kosvën lanë vulën e ‘tyre mbi fisionomiën e ‘tij. Po ay me gjith të nuk ishte i dëshpëruar, nuk e kishte humbur equilibrin, po duke u mfshtetur në drejtësiën e çeshtjes s’onë kombëtare të shenjtë, duke u mfeshtetur në fuqiën e pa epurë, në tenacitetin e racës shqiptare, kishte besim të plotë në triumfin e të drejtave të sajë; rezikun e madh, zgjedhën e rëndë të huajë, probën e tmershme, që plasi mbi Kosovën pa pritur e pa pandehur, e mbajta burrënisht, duke u pregatitur me hapë të ngadalshmë po të sigurtë për ditën e madhe, të bashkimit të gjith Shqiptarëve.

Nexhib Be, neve nuk e bëjmë as një illusion për goditjen e rëndë të fatit me vdekjen e’ ënde të pa priturë; të thyer nga dhembjet para qivuërit t’at siellim ndër mënd humbjen e madhe, që na gjan me vdekjen e nji nga udhëheqësët t’ënë të gardës së parë si tij. Humbja jote vë Shqiptarët e Shqipëriës se lirë, si domos ata të Kosovës shumëvuajtësë para një probe të fortë durimi. Trupi yt këthehet prapë në krahët e mëmës naturë, po kujtimi yt i mbetet një trashgim i gjithnjëjshëm dialëriës shqiptare, e cila duke pasur ty, virtutat e tua si shëmbëll, forcohet në luftën e ashpërë të realizimit të idealit kombëtar, të idealit t’ënd, të bashkimit të gjith Shqiptarëve. Shkove me zemër të zhuritirë se le Kosovën nden zgjedhën më të tmershme që mund të bëhet. Po fli qetë, Nexhib Be! Gjith Shqiptarët do vazhdojn reptësisht në luftën për realizimin e idealit të shenjt.

Fli qetë Nexhib be!

“Dialeria”, e cila me vdekjen e Nexhib Dragës humb një nga përkrahësit e sajë të fortë i shfaq familjes të së ndyerit ngushëllimet e perzemërtë” - përfundonte gazeta studentore “Dialeria”[88][88].



Vazhduesi konsekuent i veprës së Nexhibit



“Mjerë ai nxënës që nuk ia kalon mësuesit të tij...”!

Leonardo Da vinçi



Rrallë në histori mund të gjendet vazhduesi i denjë i një aktiviteti politik historik, siç ndodhi me vazhduesin e aktivitetit politik të Nexhib be Dragës. Ishte ky i vëllai i tij, Ferat be Draga, rilindës, politikan, luftëtar i paepur i çështjes shqiptare, hero kombëtar dhe baba i martirëve: Selajdin e Ali Dragës.

Veprimtari i Lëvizjes Kombëtare Shqiptare, Ferat be Draga studimet i mbaroi në Stamboll dhe i fliste mirë gjuhët: turke, gjermane e serbishte, kurse më dobët italishten dhe frëngjishten. Ishte intelektual i shquar për kohën, shumë inteligjent. Aktivitetin politik kombëtar e filloi në moshën e rinisë, dhe pikërisht në fille të Lidhjes Shqiptare “Besa –Besën” të Pejës. Konstatimit të vet para sekretarit të konsullatës së Serbisë në Prishtinë, më 20 dhjetor 1898: “Mashtrohen të gjithë ata që thonë se këtu në Shqipëri, nuk ka agjitacion sidomos agjitacion shqiptar. Ka zotërinj, ka edhe atë me të madhe. Ne qëndrojmë në lidhje me komitetet shqiptare që veprojnë jashtë, dhe do t’i ndihmojmë me armë në dorë, po qe se ndryshe nuk është e mundur, që ideja e tyre dhe e jona e përbashkët të realizohet” – i qëndroi besnik deri në frymën e fundit. Demokrat nacionalçlirimtar i paepur.

Vërtet, Ferat be Draga ishte më shumë se krah i djathtë i të vëllait, Nexhibit, në përpjekjet për shkollën shqipe dhe për alfabetin latin për gjuhën shqipe, në fillim të shekullit XX, mandej në lëmenj të politikës dhe të diplomacisë deri në Luftën e Parë botërore. Më 1915 ndihmoi Hasan Prishtinën në ngritjen e Organizatës legale kulturore e arsimore “Bashkimi” të Mitrovicës dhe brenda saj “Komitetin e Kosovës”, organizëm politik e ushtarak ilegal për çlirimin e tokave shqiptare nga pushtuesit austro-hungarezë e bullgarë dhe ribashkimin e Shqipërisë Etnike nën flamurin e ngritur në Vlorë, më 28 nëntor 1912.

Më 1919 Ferat be Draga ndihmoi Nexhibin në ngritjen e organizatës politike legale “Xhemiet”. Kjo ishte Organizatë politike kombëtare shqiptare e veshur me petkun fetar islam, mundësi e vetme për organizimin politik shqiptar legal jashtë partive politike serbe. Në anën tjetër, përmes të vëllait, Hajdinit në Shkodër, mbante lidhje veprimi ilegal me Komitetin “Mbrojtja Kombëtare e Kosovës”. Me 1920 përfaqësoi “Xhemietin” në kontaktet me qeverinë e Nikollë Pashiqit në Beograd.

Falë Ferat be Dragës në zgjedhjet komunale dhe parlamentare të këtij viti, Xhemieti korri fitore të mira. Më 1921 vdiq Nexhib Draga dhe udhëheqjen e “Xhemietit” e mori, edhe zyrtarisht, Ferati. E bashkoi aktivitetin politik me partitë politike boshnjake e kroate dhe me qarqet demokratike. Beogradi planifikoi likuidimin e tij dhe të bashkëveprimtarëve, ndaj Ferat be Draga kërkoi azil në Vjenë. Mungesa e tij në Kosovë do të shfrytëzohet për transformimin e “Xhemietit”, qartë parti kombëtare shqiptare, në “Organizata e Komunitetit Mysliman të Serbisë Jugore”. Në udhëheqësin e këtij organizmi politik Beogradi, këtu e tutje, do të infiltrojë disa personalitete sanxhakase, boshnjake, turke, gorane, torbeshe e shqiptare lojalë ndaj pushtetit qendror.

Nga fillimi i vitit 1923 Ferat be Dragën prapë e shohim në Kosovë, në krye të forcave liridashëse shqiptare të bashkuara si “Xhemiet” (Bashkim). Kjo organizatë edhe krahas kërcënimeve fizike ndaj personaliteteve, korri suksese të mëdha në zgjedhjet parlamentare (shkurt 1923) dhe komunale (gusht 1923). Në zgjedhjet parlamentare “Organizata Kombëtare Shqiptare e Kosovës” - Xhemieti, i fitoi 14 vende në Parlamentin e Jugosllavisë, kurse gjatë zgjedhjeve komunale xhandarët vranë shtatë dhe plagosën njëzeteshtatë krerë popullorë të Kosovës. Midis të sulmuarve fizikisht ishte edhe Ferat be Draga.

Denoncimi që Draga i bëri qeverisë në parlament, në tetor 1923, për dhunën mbi shqiptarët në zgjedhjet komunale të vitit 1923, do të shërbejë si platformë e mendimit politik kombëtar të Lëvizjes së Rezistencë Shqiptare legale dhe ilegale.

Klubi i deputetëve të “Xhemietit” i udhëhequr nga Ferat be Draga i mbajti në lidhje politike intime, për interesa të shqiptarësisë së Kosovës e të viseve shqiptare etnike e historike nën Jugosllavi, edhe deputetët shqiptarë “radikalë” e “demokratë”. Lufta politike e xhemietlinjve në Parlamentin e Jugosllavisë në krye me Feratin - për të drejtat dhe liritë kombëtare të shqiptarëve, ishte dhe mbetet përpjekja më brilante politike shqiptare nën robëritë e huaja. Ferat be Draga i ndjekur fuqimisht nga deputetët: Shaban Efendija i Mitrovicës, Nazim Gafurri i Prishtinës dhe Açif Ahmet Pazari i Tregut të Ri, plojën e xhandarmërisë serbe mbi Familjen Konjuhi në Zagorth të Vushtrrisë, më 10 shkurt 1924, e quajti gjenocid, shfarosje shqiptare dhe e ngriti në çështje ndërkombëtare brenda parlamentit të Jugosllavisë. Dhe, mbrojtja e interpelancës së deputetëve shqiptarë nga Ferat Draga në seancën parlamentare të 20 marsit 1924, ka ngjashmëri me interpelancën e Hasan Prishtinës në Parlamentin e Mbretërisë Osmene, më 11 janar 1912, por ajo ishte më e argumentuar, më e zjarrtë dhe më e mbështetur nga të gjitha forcat politike kombëtare shqiptare.

Për të krijuar alibinë për ndaljen e Xhemietit Beogradi i bëri shumë pengesa Ferat be Dragës. Në prag të zgjedhjeve parlamentare të vitit 1925, pikërisht më 25 janar, prefekti i Mitrovicës ia komunikoi fletarrestimin. E burgosën më 30 janar, kurse zgjedhjet do të mbaheshin më 8 shkurt 1925. Në këto zgjedhje Ferat be Draga fitoi bindshëm, nga burgu. Mirëpo, qeveria ia mori mandatin dhe qarqe të caktuara të pushtetit kërkonin burg të përjetshëm për Ferat Dragën. Gjyqi jugosllav e dënoi me 20 vjet burg të rëndë dhe pas tri vjetësh të mbajtur me pranga 40-kilogramshe në këmbë, pas tri gjykimeve të përsëritura, Gjyqi i Diktimit i Beograd e liroi me kusht për shtatëmbëdhjetë vjetët e mbetura pa i vuajtur. Sa doli “në liri” nuk hezitoi të vazhdonte aty ku ishte ndërprerë. Në prag të zgjedhjeve parlamentare të 11 shtatorit 1927, prapë e burgosën dhe ia shqiptuan 20 vjet burg të rëndë, por Gjyqi i Diktimit, sërish, do ta lirojë të “pafajshëm” pas zgjedhjeve, por me ndalesë të diktuar: “...të mos merret me politikë... !”

Nga fillimi i viteve të ‘30-ta të shek. XX, kur u rivendos jeta e partive politike në Jugosllavi, përreth Ferat be Dragës u lidhën, si bletët për amzën, rinia studentore. Sipas martirit të kombit, juristit Ibrahim Lutfiu, dhëndër i Feratit nga periudha e Luftës së Dytë Botërore, kjo rini Ferat be Dragën “e përkrahu sinqerisht tue njoftun veprimtarinë, burrninë, sinqeritetin dhe flininat e tij” dhe se lidhja e Ferat Dragës me këtë rini ishte lidhje “dashni bijsh dhe ati”.

Pas burgut Ferat be Dragës nuk iu lejua të formonte parti politike as të merrte pjesë në zgjedhjet për Parlament më 1931, më 1935 dhe më 1938. Iu la mundësia të vepronte në gjirin e “Komunitetit Fetar Mysliman” për “Serbinë Jugore”, por do të pengohet fuqimisht: të mos zgjidhej për kryetar të Vakëfit në Shkup. Mirëpo, gjithnjë ushtroi ndikim të vazhdueshëm mbi deputetët shqiptarë të akëcilit rreshtim politik qoftë. Në zgjedhjet komunale e parlamentare fitonte ai politikan që përkrahej nga Draga.

Më 1935 Ferat be Draga ia adresoi kryeministrit Stojadinoviq një përkujtesë me të cilën kërkonte ndalimin e reformës agrare në trojet shqiptare, të drejtat kombëtare dhe liritë demokratike për shqiptarët. Ndërkaq, më 1936, u përpoq ta legalizonte partinë politike Xhemiet (Bashkimi), e cila realisht vepronte ilegalisht në tërë shtrirjen e saj të vitit 1923, kur ajo ishte në zenit.

Rëndësinë e Ferat be Dragës për shqiptarësinë e Kosovës, për këtë epokë, e pasqyroi qartë bani i Banovinës së Shkupit, më 16 prill 1937: “Ferat Beg Draga është personalitet i njohur nga politika e brendshme e hershme. Ai herët ishte udhëheqës i Xhemietit, kurse sot është padyshim përfaqësues i rrymës nacionaliste midis arnautëve tanë dhe përfaqësues i opozitës partiake të regjimit aktual midis tyre. Sipas raporteve nga shumë anë, e posaçërisht nga raporti i Ministrisë së Punëve të Jashtme, Topsekret nr. 499 të 6 marsit të këtij viti e të tjerë, nuk mund të përjashtohet se ai është përfaqësues edhe i lëvizjes irredentiste te ne.

Në çfarëdo rasti Ferat Beg Draga paraqet një autoritet te myslimanët në Serbinë Jugore dhe për atë, si i tillë, duhet të mbahet llogari serioze. Unë gjatë zgjedhjeve komunale, dhe tashti gjatë këtyre zgjedhjeve të komunitetit fetar, kam drejtuar aksionin për zhdukjen e ndikimit të tij dhe për ndarjen e masave myslimane prej tij…”

Në gusht të vitit 1938 Ferat be Draga, përmes ministrit të komunikacionit, dr. Mehmet Spaho, ia adresoi Stojadinoviqit një përkujtesë të dytë, shumë më të gjerë, në të cilën kërkohej abrogimi i të gjitha dispozitave ligjore mbi reformën agrare, liri politike dhe kulturore për shqiptarët dhe anulimi Konventës jugosllavo – turke për shpërnguljen në Anadoll të një çerek milioni “myslimanësh” nga Kosova dhe viset e tjera shqiptare të pushtuara nga Jugosllavia. Kryeministri Stojadinoviq i “pranoi” kërkesat e Dragës me kusht që ai të siguronte votën e shqiptarëve për listën e tij në zgjedhjet e 11 dhjetorit 1938. Nga këto zgjedhje dolën 12 deputet shqiptarë të lidhur fuqimisht për çështjet shqiptare që u rrinte në krye Draga. Kjo listë nuk u lejua në Gjakovë, Prizren dhe Gorë ku sigurt do të fitonin përfaqësuesit shqiptarë.

Në verë të vitit 1939 Ferat be Draga organizoi, në Banjë të Vrajës, një takim me krerë, hoxhallarë dhe politikanë kombëtarë, xhemietxhinj (bashkimtarë), ku u shtrua nevoja për përtëritjen e veprimtarisë ilegale të Komitetit të Kosovës dhe morën vendim që politikën shqiptare të Kosovës ta lidhnin me interesat e akëcilës forcë të jashtme, e cila do të ndihmonte shpërbërjen e Jugosllavisë versajase, mundësi kjo e vetme e premtuar për çlirimin dhe bashkimin e të gjitha viseve shqiptare me Shqipërinë e vitit 1913.

Komplotistët shqiptarë të “Takimit të Vrajës” në vijimësi e përgatitën platformën dhe strategjinë për marrjen e pushtetit dhe vendosjen e administratës shqip në tokat shqiptare sapo të shembej Jugosllavia versajase. Ferat be Draga mbajti lidhje të përhershme me konsullin italian në Beograd, në të mirë të bashkimit të Kosovës me Shqipërinë. Para kapitullimit të Jugosllavisë versajiste u tërhoq në vetizolim, dhe falë guximit dhe përkrahësve burra në kuptimin e plotë të fjalës, i shpëtoi arrestimit dhe likuidimit serb. Nga fillimi i majit 1941 shkoi në Romë dhe atje u përpoq për bashkimin e të gjitha viseve shqiptare me njësinë shtetërore “Mbretnia e Shqipnisë”.

Pas vendosjes së kufijve të “Shqipnisë së Madhe” midis Duçes e Hitlerit, u kthye në Tiranë, më 9 korrik 1941, me detyrë: Këshilltar i Mëkëmbësit mbretëror në Shqipëri. Propaganda fashiste italiane Ferat be Dragën e mbante për shqiptarin e Kosovës numër Një të lagjes së personaliteteve “Grand Corobne” (ndërmarrës i madh, kapitalist). E mbështeti Iljaz Agushin, i cili ishte njëri nga Njëshi i shqiptarëve kosovarë të lagjes “Grand ufficiale” (elitë politike, administrative) dhe u përpoqën së bashku për realizimin e synimeve legjitime të kombit - ribashkimin e Shqipërisë Etnike.

Pas vendosjes së administrimit gjermane hitleriane në të gjithë Shqipërinë Etnike, më 14 shtator 1943, edhe Ferat be Draga u “menjanua” nga fusha politike, si personalitet i “ish- struktutës italofile”!?! Por, në fakt, Ferat be Draga ishte dhe mbeti Babëmadhi që pyetej dhe dëgjohej nga të gjithë patriotët që kishin në mendje dhe në zemër lirinë dhe pavarësinë e Shqipërisë së bashkuar. Ferati ishte Institucion në vete i mendimit politik kombëtar shqiptar, i patejkalueshëm. Përmes pranisë madhore të si birit të tij, dhëndrit Ibrahim Lutfiu, ishte i pranishëm në ngritjen e Lidhjes II të Prizrenit dhe në Kuvendin Kombëtar të Mbretnisë Shqiptare, njësoj si Iljaz Agushi përmes vëllait, Jusufit. Për rëndësinë e Ferat be Dragës në jetën politike shqiptare në përgjithësi, fletë mjaftueshëm vetëm konstatimi në një fjali të veprimtarit të gestapos, Konstantin Plavshiq, në tetor 1944: “Konflikti i tij me kundërshtarët është çështja shqiptare..”

Propaganda antifashiste kominterniste antishqiptare, Ferat be Dragën e mbajti, gjatë tërë Luftës së Dytë botërore, në listën e të të shajtuarve e të të denigruarve prej tyre – si: “ish-shërbëtorë të qeverisë serbe” “beg”, “borgjez”, “tradhtar”, “fashist”, “gjakpirës”, “shqiptaromadh”, “pleh” etj., përkrah apostujve të Shqipërisë Etnike, të Lagjes së Mustafa Krujës - Iljaz Agushit. Sa e sa herë propaganda komuniste ia komunikoi publikisht dënimin me vdekje – likuidim fizik “...për tradhti ndaj Kosovës e ndaj kombit shqiptar”, për të vetmin shkak se ishte pengesë ndër më të mëdhatë për planet e Serbisë për ripushtimin e Kosovës nën flamurin e kominternizmit pansllavist rus.

Patrioti i pakursyeshëm, Ferat be Draga nuk e pranoi asnjë ditë të pushtetit komunist jugosllav. Në moshën 64 vjeç e zëvendësoi lapsin me pushkën dhe, duke shkelë mbi fërkemet e Ibrahim Lutfiut, nga Mitrovica kaloi në Llapushë, për t’ju bashkuar Çetës së profesor Imer Berishës - Ukë Sadikut. Më 2 dhjetor 1944, vdiq në Krelan të Gjakovës, me nëmën e fundit në gojë: “Komunistat (…), në qafë i paqin Kosovë e Shqypni…!” Shoqëruesit e nxorën në lindje të Drinit dhe e varrosën në arealin e Valjakës, pranë një lisi.

Partizanët jugosllavo-shqiptarë nuk i besuan informatës që “rrodhi” për vdekjen e Ferat be Dragës. I shkuan te murana, ia zbuluan varrin dhe, ia plaçkitën dhëmbët e arit, për trofe. Ky ishte moral i çlirimtarit kominternist të Kosovës. Vdekja misterioze burrërore, krahas veprës, Ferat be Dragën e ngriti në Shenjt i kombit.

Vëllezërit: Nexhib dhe Ferat Ali pashë Draga, pinjoll kelmendas të Peshterrit (Sanxhaku i Tregut të Ri), me përpjekje e sakrificë sublime pa u vë çmim - për lirinë e Kombit shqiptar dhe të Shqipërisë deri ku bukës i thuhet bukë e ujit - ujë, janë pasardhësit më besnik të Myderris Ymer Prizrenit, Mulla Haxhí Zekës, Hasan be Prishtinës dhe paraardhës të Iljaz Haxhí Agushit e të Adem Jasharit. Gjeniu i njerëzimit, Leonardo Da vinçi e ka lënë të shkruar mallkimin: “Mjerë ai nxënës që nuk ia kalon mësuesit të tij”! Dëshmori i Shqipërisë Etnike, Ferat be Draga i shpëtoi këtij mallkimi, sepse së fundi e përfundimisht me guxim dhe vendosmëri ia kaloi “Mësuesit” - Nexhib Dragës në përpjekjet për lirinë dhe ribashkimin e Shqipërisë të copëtuar me dhunë ndërkombëtare, si dje ashtu edhe sot.

Ndërkaq kjo që unë shkrova këtu, për Nexhibin (me Vëlla), është vetëm një hyrje për larjen e borxhit që e ndijë ndaj sakrificës së tyre për jetën e shqiptarisë së Kosovës. Borxhi i plotë ndaj veprës dhe sakrificës së paraardhësve dhe pasardhësve të tyre mund të lahet vetëm kur shoqëria shqiptare arrin të frymojë vërtetë shqiptarisht, për çka u sakrifikuan ata! Unë nuk do të jam në këtë botë të padrejtë.

[Bujar Dragaj]

rrofte kombi shqiptar rrofte shqiptaria